Cardano, Girolamo, De subtilitate, 1663

Bibliographic information

Author: Cardano, Girolamo
Title: De subtilitate
Date: 1663

Permanent URL

Document ID: MPIWG:9ZWK0SW9
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:9ZWK0SW9

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1Title page and dedication missing
1Title page and dedication missing
1Title page and dedication missing
1Title page and dedication missing
1
[Empty page]
1 1[Figure 1]
DE SVBTILITATE.
LIBER PRIMVS.
DE PRINCIPIIS, MATERIA, FORMA, VACVO,
corporum repugnantia, motu Naturali, & Loco.
PROPOSITVM noſtri ne­
gotij
in hoc Opere eſt, de
Subtilitate
tractare.
Eſt au­
tem
ſubtilitas ratio quædam,
qua
ſenſibilia à ſenſibus, in­
telligibilia
ab intellectu, dif­

ficilè
compræhenduntur.
Ergo ſi ſingula, quę
ſubtilitate
conſtant, magnum etiam per ſe
exhibent
negotium, ſuntque difficillima,
quid
rogo de ea tractatione dicendum erit,
in
qua omnis ſubtilitatis ratio explicanda
eſt
?
Idque ſolùm apertum & facilè videri
poteſt
, quod in vnaquaque diſciplina eſt
obſcuriſſimum
.
Maiuſque nobis negotium
ſupereſt
in ipſius rei tractatione, quàm in
ipſa
re.
Cum enim ſcribentes in quatuor
laborent
generibus, rerum obſcuritate, in­
certorum
dubitatione, cauſarum inuentio­
ne
, rectaque earum explicatione, omnia
hæc
hoc in libro cumulatiùs habentur.
Si
obſcuritas
difficultatem parit, hic liber ſo­
lùm
obſcuriſſima ſeligit.
Si certò ſcire ſem­
per
laborioſum fuit: quid hoc argumento
laborioſius
?
vbi habeam quos fugiam, vt
Plinium
& Albertum, quibus nulla in hoc
genere
, quòd palàm mentiantur, fides ha­
betur
, quos ſequar non habeam.
Et tamen
ſi
non omnia mihi ad vnguem fuerint ex­
plorata
, operam ( vt dici ſolet ) & oleum
perdam
.
Quid de cauſis dicam? quos omni­
bus
intactas, velut tamen ex Oraculo quo­
dam
acceptas, depromere oportet.
At Ora­
culis
fides abſque demonſtratione habeba­
tur
: nobis, ſi eam non addiderimus, nulla
dabitur
.
Intentata prorſus tot ſeculis vel res
ipſas
ſcientibus Philoſophis, quæ nunc à
me
vno ſunt explicanda.
Quædam etiam
cùm
deſierint, aut nuper ſint inuenta, nomi­
nibus
aut carent, aut nomina rebus ipſis.
Porrò nomina inuenire nouis rebus, & ſe­
neſcente
lingua difficillimum eſt.
Et ſi inue­
nero
, vt calumniam non ſubeam eorum,
qui
nuper de his ſcripſerunt, iudicium ad­
iicere
cogor.
In reliquo, ne Oedipus ipſe
Lectori
ſatisfaciat.
Itaque cùm rem ad­
modum
laborioſam aggreſſi ſimus, non ta­
men
pro laboris magnitudine, operi ipſi
præmij
vice vtilitatis & gloriæ tantundem
accedet
.
Erant & quædam præter hæc ab
antiquis
non rectè tractata.
Sed in his non
laboro
, cùm nulla ſit authoritas aduerſus ex­
perimenta
ſcribentibus.
Ergo tot & tanta
ſunt
difficultatis argumenta in hac tracta­
tione
.
Sed vt ad rem ipſam reuertar, quan­
quam
obſcura tenuia ſint plerunque, & exi­
lia
ſubtilia, non tamen omnia neque ſem­
per
.
Quæ enim verborum vitio potiùs quàm
arte
vlla obſcura ſunt atque implicata, ve­
lut
nodi fortuitò in ſeipſos redeuntes, tum
quæ
ſenſu tenuia videntur, haud tamen den­
ſa
, hæc ſubtilitatis nomen non merentur.
Talia ſunt gracilia hominum crura ab ini­
tio
praua nutritione, aliove caſu oblæſa.
Subtilitatis
definitio
.
Difficultas
in
opere
ſcribendo
.
Conſtat ergo ſubtilitas in tribus ſubſtan­

tiis
, accidentibus, ac repræſentationibus.
Eorum enim quorum eſt ſcientia aliqua,
quædam
ſunt, quædam autem non, ſed ſo­
lùm
eſſe videntur.
Quæ videntur, alia qui­
dem
nobis dormientibus, alia autem vigi­
lantibus
alia per interiores ſenſus, alia verò
per
externos.
Externi ſenſus, quorum eſt
ratio
habenda, quatuor ſunt: tactus, viſus,
olfactus
, auditus.
Nam guſtus quaſi con­
temnendus
eſſe videtur.
Horum ſingulis
quadrifariam
repræſentatio contingit: vel
quia
non percipiunt quæ percipere debent,
velut
cùm caro acu citra dolorem perfora­
tur
: vel quia percipiunt, quod non eſt, vt
ecſtaſi
ac ſomniis: vel aliter quàm ſint, vt
magnitudines
aut colores: aut non ſimili
ratione
, vt in imagine.
Videntur rurſus ſub
hoc
genere plura eſſe, ſed non ſunt.
Nam
oratio
, auditus: pictura, ſculptura, viſus, ſpe­
cies
imaginantis virtutis: ſcriptura autem
viſu
& auditu conſtare videtur: vtraque au­
tem
, tam ſcriptura quàm oratio, auxilio in­
terioris
ſenſus conſtant.
Quæ autem ſunt,
alia
quidem ſubſtantiæ, alia accidentia.
Sub­
ſtantiarum
aliæ quidem corporeæ, aliæ cor­
pore
carent: atque omnes immortales
atque
incorruptibiles: carent enim contra­
rio
, & in ſeipſis ſubſiſtunt.
Quæ igitur incor­
poreæ
, aliæ quidem à nullis pendent, ſed
aliorum
ſunt cauſæ, aliæ ab aliis.
Quæ à
nullis
pendeat, vna tantùm eſt, Deus opti­
mus
atque immenſus, cuius fabrica eſt
vniuerſum
ipſum.
De illius intellectu, ſa­
pientia
ac poteſtate bonitatéque, inde de
vniuerſi
ortu, extremo loco tanquam de

perfectiſſimo
dicendum erit.
Ad de vniuerſi
ordine
etiam ibidem erit conſiderandum.
Nam vniuerſum ordine conſtat: ipſum verò
in
tempore, aut in illo tempus.
Septem igi­
tur
hæc vltimo in libro tractanda erunt.
1Quæ autem pendent ab aliis, & corpore ca­
rent
, alia aliorum ſunt cauſæ, alia nullius.
Et quæ aliorum ſunt cauſæ, vt perpetuò
cauſæ
ſint corporibus etiam immortalibus
annectuntur
, vocantúrque ſubſtantiæ pri­
.
Quatuor igitur in his ſpectanda erunt,
vt
intelligunt, vt producunt, vt manent
(in æuo enim eſſe videntur) vt mouent, at­
que
corpori aſſiſtunt.
Plurima verò in hoc
genere
& in vltima tractatione ad libros de
æternitatis
arcanis reiecta ſunt, quòd cùm
omnia
hæc ſupra humanam mentem ſint
clariora
, & quæ apertiùs demonſtrari pote­
rant
, tùm generalia, tantùm huic negotio
pertinebant
.
Quæ verò immortalia & in­
corporea
nullius erant cauſa: mortali cor­
pori
annexa fuêre.
Alia igitur horum ma­
nifeſta
, alia de quibus eſt dubitatio.
Atque
illa
ſi ſint præclara magis, dæmonas quidam
vocant
, de quibus ante intelligentias tra­
ctabimus
.
Tum verò ante illud de xxiv. ge­
neribus
repræſentationum dictis, ob rei affi­
nitatem
: plerique enim mirabilia ſunt, ad
hos
veluti cauſas referunt.
Verùm cùm an
ſint
, nondum liqueat naturam ſpectantibus,
de
his tantùm, velut de probabilibus loque­
mur
, initium ab effectibus, ſolúmque id
cum
dubitatione ſumentes.
At de intelle­
ctus
immortalitate, illiúſque ſeparatione,
aliàs
dictum eſt.
Reliquum eſt igitur, vt de
propriis
illius affectus loquamur.
Sunt au­
tem
artes, de quibus ante illa tractabimus,
tùm
de rebus, quæ artibus ipſis conſtant.
Ante artes, de ſcientiis atque intellectu di­
cendum
erit.
Nam de Prudentia, in libris
de
Sapientia diſputauimus.
At priùs de Ani­
ma
& Intellectu dicendum erit, quoniam
non
eſt ſcientia, neque principiorum cogni­
tio
abſque illis.
Atque poſt hæc de leuioris
cuiuſdam
generis ſubtilitatibus ſeu inutili­
bus
, quæ nec ad artem, quòd non confe­
rant
: nec ad ſcientiam, quòd non demon­
ſtrentur
, referri queunt.
Rurſus, vt anima
corpori
mortali annectitur, ſenſus fiunt:
atque
inde cùm ſenſus non ſint, niſi etiam
ſenſibilia
, tum verò ſenſu ſenſibilia perci­
piente
voluptas ſit, antea de his tribus di­
cendum
erit, ſcilicet de ſenſu, ſenſibilibus,
ac
voluptate.
Colores tamen ad luminis tra­
ctationem
ob commodum reiicimus.
Cor­
porearum
verò ſubſtantiarum aliæ quidem
immortales
, vt cœlum: aliæ corruptioni
obnoxiæ
.
Horum etiam quædam ſimplices,
aliæ
mixtæ.
Atque omnium horum ſunt
principia
quædam, velut locus & motus,
& corporum repugnantia, & certa menſu­
ra
ſubſtantiæ: neque enim diſſolui poteſt
corpus
in incorporea, neque vacuum admit­
titur
.
Tum etiam forma eſt principium, at­
que
communis cum aliis tam generabilibus,
quàm
ingenerabilibus corporibus.
Igitur de
omnibus
his quinque, tum de materia, pri­
mo
loco, atque in primo libro tractandum
erit
.
Poſt hæc de quatuor elementis ( tot
enim
exiſtimantur ) inde de cœlo, pòſt de
luce
, lumine atque coloribus.
Inde ad com­
poſita
corpora deſcendendum.
Horum quæ­
dam
perfecta, quædam imperfecta, de qui­
bus
primò dicendum erit.
Conſtant hæc mi­
ſtione
.
De miſtione igitur quinto loco di­
cendum
erit.
Perfectorum autem corporum
& quæ viuunt, quædam vitam in ſeipſis
habent
, atque horum alia aqueæ ſubſtan­
tiæ
, quæ Metalla vocantur: quædam ter­
reæ
, quæ Lapides dicuntur: Cùm verò hæc
generatione
& corruptione, & mutatione
qualitatum
fiant, imprimis de metallis: de
mutatione
qualitatum, quam barbari vo­
cant
Altercationem, dicendum erit: pòſt
de
Lapidibus.
Eorum autem quæ vitam
aliundè
trahunt, quædam motu carent, vt
arbores
, & herbæ, de quibus octauo loco
dicendum
eſt: pòſt de his quæ motu prædi­
ta
ſunt, non tamen ſemine generantur.
At
de
generatione tali dicendum erit: ſicut in
decimo
de Generatione, quæ ſemine in ani­
malibus
fit.
Atque hæc animalia intellectu
carent
.
De corpore verò, quod ſummam
perfectionem
conſecutum eſt, ( illud autem
eſt
homo ) cur factum ſit, & de illius for­
ma
atque actionibus dicendum erit.
Duode­
cimus
verò ea tractat de illo, quæ ad cor­
pus
pertinent, atque hæc quatuor ſunt ge­
nerum
: quædam enim aliis ſunt communia
animalibus
, quædam propria: quædam ſunt
actiones
ex ſubſtantiæ propria quadam na­
tura
, quædam verò quæ ad illius manife­
ſtam
ſtructuram referuntur.
Iam verò &
quædam
ſunt accidentia, de quibus dicen­
dum
eſt, velut grauitas, leuitas: hæc au­
tem
in elementis, denſitas, raritas, aſpe­
ritas
, lenitas, durities, mollities: atque
hæc
in miſtis, communiáque, velut genitis
nitor
, perſpicuitas, figuráque genitis ſo­
lùm
.
Quædam verò de aliis tantùm dicun­
tur
, vt generatio, corruptio, nutritio, mu­
tatio
, auctio, attractio, retentio, conco­
ctio
, expulſio.
Subtilitas verò in omnibus
his
, quorum genera numerauimus.
Quod
igitur
tot ſint, de quibus tractandum eſt, &
quòd
plura eſſe non poſſint, tùm verò quæ
de
illis demonſtranda, & quo ordine, abun­
me explicaſſe reor.
Vnde non leuis vti­

litas
ex tanto labore, ſed quanta vnquam
alia
ex tractatione poſſit haberi, ſeu ad
vnum
tantùm genus, ſeu ad plurima refe­
ratur
.
Primùm enim ad omnem naturæ co­
gnitionem
confert, & ad difficilium rerum
ſcientiam
, & obſcurarum inuentionem, li­
bris
quoque interpretandis omnibus aliqua
in
parte auxiliatur.
Artium vires docet, ac
noua
quædam ſcitu iucunda commonſtrat,
tum
ex his etiam, quæ ad comparandas di­
uitias
, & opes non parùm momenti afferunt.
Decernit & circa antiquas, & non leues du­
bitationes
, quid verum ſit, velut in chymi­
cis
.
Oſtendit & prodigioſa opera tùm natu­
, tùm artis.
Reuocat & antiqua in vſum
inuenta
, quæ vetuſtate, vel bellis gra­
uiſſimis
excoluerunt.
Et quæ ſenſibus ad­
miranda
videntur, cur fiant, in omni­
bus
edocet.
Iam verò propoſitum rem ag­
grediamur
.
Subtilitas in
quib
. ſit.
Quæ tractan­
da
ſint in
his
libris.
Ordo li­
brorum
.
Vtilitas.
Hylen eſſe, oſtendit rerum ipſarum per­

petua
generatio, quæ ſemper ex aliquo fit
alio
.
Etenim frumenta ex terra & humore,
& animalia ex ſemine, & ſanguine, vel
ouis
, & cinis ex lignis: nec quicquam tam
puſillum
eſt, quòd ex nullo fiat.
Nec ſuffi­
cit
, vt aliquid præſit, cùm non ex arundi-
1ne, aut ſtipula multus cinis fieri poſſit, ex
multa
verò quercu paucus nunquam cinis
euadet
.
Itaque aliquid in generatione om­
ni
commune manet, quod materiam pri­
mam
dicimus aut hylen.
Cùm enim aliquid
generatur
ex alio, ſi forma perit (aliter enim
eſſet
idem ac non eſſet) manente aliquo ma­
teriam
illud eſſe, neceſſe eſt.
Oſtendit idem
corruptio
, cùm nihil prorſus dum corrum­
pitur
, pereat.
Nam malum putreſcit, & in
vermes
tranſit: & ligna dum vruntur, in
cineres
: & aquam in vapores calore ignis,
aut
ſolis, vel fumum permutatur.
Eſt au­
tem
vapor & fumus aliquid: nam & homi­
nem
ſuffocat, & ſi colligatur, denuò tran­
ſit
in guttas aquæ.
Manifeſtum eſt igitur
aliquid
eſſe in rerum natura ſub forma lati­
tans
, quod nec per generationem fit, nec
corruptione
ipſa interit: atque hoc ipſum
vt
primum quoddam, & quod multis ſub­
iicitur
formis, materiam primam vocare
ſolemus
ingenitam, & nunquam interitu­
ram
.
Manet autem atque eſt: quod enim
manet
eſt.
Materia igitur actu eſt talis, qua­
lem
deſcripſimus: verùm formis compara­
ta
, potentia eſt: illas enim ſuſcipere poteſt.
Ad formam igitur comparata materia, po­
tentia
eſt, in ſeipſa verò actu.
Quemadmo­
dum
fœtus cùm nondum perfectus eſt, in­
fans
potentia eſt, ſed talis, qualis fœtus actu
eſt
: eſt enim hoc quidem ſic delineatum com­
miſtum
, ac tale quale videtur.
Cùm autem
ad
formam infantis comparatur, potentia
eſſe
dicitur: nam ſi actu eſſet, eſſet infans

iam
, non autem fœtus.
Materia igitur pri­
ma
actu eſt, atque ( vt ita dicam ) imminu­
to
: ad formas comparata, potentia eſt: nam
niſi
potentia ad illas eſſet, eas nunquam
ſuſciperet
: neque enim ex lapide homo fit,
quia
lapis ad hominis formam ſuſcipiendam
potentiam
non habet.
Complexa verò à for­
ma
, cui tunc ſubiacet, actum conſequitur
perfectiorem
, non tamen perfectum: actus
enim
perfectus eſt, qui potentia omninò
caret
.
Dicemus igitur ficus materiam per
ſe
conſideratam actu eſſe, ſed tenui admo­
dum
: vt verò ad alienas formas compara­
tur
, potentia quidem ad illas: vt autem pro­
priè
ficus formæ ſubiacet, actu conſiſtere.
Sed nec materia prima omnibus eſt ſpoliata
rebus
: cùm enim (vt dixi ) neque ex pugil­
lo
paleæ, ferri pugillus ob materiæ paucita­
tem
, nec rurſus ex ferri pugillo, paleæ pu­
gillus
ob illius redundantiam, ſequitur
vt
materia prima quantitatem quandam
retineat
, quam indefinitam vocamus.
Nam­

que
non ſibi certos deſcribit limites, cùm
modò
ſub forma maius complendo ſpa­
tium
, modò minùs latitet.
Nam ſi ex terra
ignis
fiat, ampliorem occupat locum: qua­
re
materia illa prior, quæ minori ſubiicie
batur
quantitati, mutatione formæ maio­
rem
locum impleuit.
Circumſcriptos tamen
habet
limites magnitudinis ac paruitatis,
intra
quos ceu quidam Proteus infinitos ma­
gnitudinis
tèrminos ſubit.
Quúmque hæc
quantitatis
certa determinatio illi actu in­
hæreat
, quid mirum eſt ipſam materiam pri­
mam
, propter quam magnitudo ipſa eſt
conſtituta
, actu eſſe, ac ſubſiſtere?
obſcu­
riùs
hæc quidem ab aliis dicta ſunt, non ſo­
lùm
ob rei ipſius ſubtilitatem, ſed quòd ple­
rique
dum quæ non perfectè aſſequebantur,
ſcribere
vellent, ſermonibus non tantùm
obſcurius
, ſed etiam ambiguis tractationem
ipſam
inuoluunt.
Porrò ad materiæ ſcien­
tiam
, imò eſſentiam ſequitur, vt cùm for­
mas
ipſas aduenientes impedimus, prior re­
maneat
: atque eo modo aqua frigida in ſan­
guineis
temperantiam conſeruat, bilis pro­
hibendo
generationem.
Etenim cùm neceſ­
ſe
ſit materiam primam ſemper ſub aliqua
iacere
forma, ſi ſubſequens impediatur ar­

te
, vel caſu, priorem formam manere ne­
ceſſe
eſt.
Inde igitur tota præſeruandi me­
thodus
ortum habuit.
Similiter & in tranſ­
mutationibus
par materiæ quantitas requi­
renda
fuit, cùm maior aut minor oportuna
eſſe
non poſſit.
Atque ea ratione ex conſimili­
bus
conſimilia magis fiunt, quàm ex diſſimi­
libus
.
Rurſus rari ac denſi ratio à materiæ
multitudine
, aut paucitate ſumpta eſt: ve­
rùm
de his inferiùs dicemus.
Cùm itaque
materia
ab initio tota fuiſſet, impleſſétque
hoc
concauum orbis, nec poſſet finiri, va­
cuum
eſſe non poterat: nam vacuo aucto,

materiam
tolli neceſſe erat.
Multa etiam
erant
, quæ vacuum eſſe non poſſe demon­
ſtrabant
, etſi Heron in ſpiritualibus illud
eſſe
oſtendere nitatur: verùm non eſt ſa­
pientis
omnia abſurda refellere: nec noſtri
multò
minùs inſtituti, quæ ab euidentibus
rationibus
poſſunt demonſtrari, obſcuriori­
bus
argumentis proſequi.
Quòd igitur va­
cuum
non ſit, folles oſtendunt occluſi, qui
ſi
nimium diſtendantur ac violenter fran­
guntur
: nam locus capacior factus, cùm
nec
aëre impleri poſſit, tantam tenuitatem
non
admittente, nec vacuum dari queat, ſu­
pereſt
tertium vt folles ipſi diſrumpantur.
Huius igitur vacui neceſſitate aqua aſcen­
dit
, dum per canalem ſugimus, pronáque de­
ſcendit
, hauriens ſitulam ex vrceolo.
Hæc
autem
infrà demonſtrabuntur.
Materiam
primam
eſſe.
Materiam
primam

actu
eſſe.
Materiam
primam

quandam

retinere
.
Præſeruandi
methodus

vnde
ortum
habuerit
.
Vacuum non
eſſe
.
Hac ratione lucerna mirabilis excogitata

eſt
, turris formâ vndequaque concluſa, ſo­
lóque
foramine D, contenta, per quod
oleum
ipſum infunditur, donec tota implea­
tur
.
Solida eſt ex ſtanno, cúmque conuer­
titur
, vt nunc iacet, oleum effundi per D,
non
poteſt.
Nam ſi effunderetur, quod eſt
in
C, deſcenderet grauis & vacui ratione ad
D
: & quod eſſet in B, ad C: & quod eſſet
in
A: ad B: igitur vacuum in A, relinque­
retur
.
Ne igitur vacuum in A, relinquatur,
2[Figure 2]
manet
: quare etiam in B, oleum, & in C
& in D: nihil ergo effunditur.
Sed quonam
pacto
igitur dum accenſo ellychnio in F,
oleum
conſumitur, per E, canalem ex ipſo
D
, exire poteſt, itaque ad vacui rationem
1rurſus peruenire videtur neceſſarium? Siue
enim
trahatur caloris vi, ſeu ſpontè deſcen­
dat
oleum, quantum ad vacui rationem at­
tinet
, nihil intereſſe videtur.
Attamen ex­
perimentum
edocet, ardere quidem lucer­
nam
, & ſic ſenſim vacuam reddi: ſpontè
autem
oleum nequaquam deſcendere.
Cau­
ſa
igitur eſt, quòd ignis calefaciendo rariùs
ac
tenuiùs efficit oleum: id rarius factum
intumeſcit
, & per D, foramen exuberat,
leuiſſimáque
eius pars interim aſcendit ad
ſummum
lucernæ, vbi A, ſcripſimus: quæ
cum
multo aëre referta ſit, locum aëre com­
plet
, ac ſic ſenſim augetur, dum oleum effundi­
tur
.
Quamobrem & illud diligenter cauere
neceſſarium
eſt, ne canalis D E F, iuſto bre­

uior
ſit, aut ellychnium in F, maius: nam
vtroque
modo oleum nimio calore celeriùs
intumeſcit
, adeò vt effundatur.
Hac ratione
excogitarunt
Athenienſes lucernam ante
Mineruæ
ſimulachrum, quæ toto anno ar­
deret
.
Nam A B C D, ſpatium auctum erat
iuxta
multitudinem dierum anni: commo­
diùs
forſan fuerit, ſi ſubere craticulæ ferreæ
ſuſtententur
.
Ideóque in vaſe maximo
oleum
effuſum, perſeuerante flamma el­
lychnij
ſufficiet in totum annum.
Vt verò
perſeueret
flamma, ellychnium comburi non
debet
.
Tale fit è ligno Carpaſio, hoc enim
non
vritur: aut, vt inferiùs docebimus, è la­
pidum
cruſtarum filis.
Lucerna mi­
rabilis
.
Lucerna toto
anno
ardens.
Vbique tria
ſunt
, mate­
ria
, forma
& anima.
Materia igitur vbique eſt, illa verò ſine
forma
eſſe non poteſt, quare & formam vbi­
que
eſſe neceſſe eſt: ſed & animam quan­
dam
, ſeu quòd vbique fiat generatio, ſeu
quod
magis ad præſentem attinet tractatio­
nem
, in quocunque corpore, cùm extra lo­
cum
ſuum fuerit, motus principium eſſe vi­
deatur
.
At motus non ab anima, ſed à na­
tura
eſt.
Mea nihil intereſt, modò ( quod ad
præſentem
mihi ſolùm tractationem neceſ­
ſarium
eſt ) fatearis principium eſſe quod­
dam
motus: nam de anima, an omnis natu­
ra
anima ſit poſteriùs conſiderandum.
Nunc
ſatis
ſit, cùm miſta omnia ſint corporea aut
ſimplicia
, quædam ex his vt leuia ſursùm,
alia
deorsùm ferri vt grauia: neque verò
impelluntur
: nam violenter ad propria re­
mearent
: nec trahuntur: locus enim acci­
dens
eſt, & elementum ipſum non trahit
vbique
: vt cùm aqua ſursùm fuerit.
Inti­
mum
igitur eſt, quo mouetur elementum,
aut
ab elemento mixtum.
Dico etenim mix­
tum
, vt lapidem, à terra, quæ in ipſo eſt
deorsùm
moueri, aut aqua.
Siquidem mix­
ta
& ipſa ab elemento, aut elementis, quæ
in
ipſis dominantur, moueri ſolent.
Cùm
verò
corpora ipſa eiuſdem non fuerint ge­
neris
, eodem in loco eſſe non poſſunt: nam
materia
illa duas haberet ſimul formas.
Plus
verò
eſſe ac minùs de eodem corpore, oſten­
dunt
oua vitrea, quæ cùm exuguntur, ex par­
uulo
foramine aquam trahunt: nam aër ille
rarior
factus ob attractionem denuò cogi­
tur
, occupátque minorem locum quàm priùs,
atque
ſic ne vacuum detur, aquam ad ſe
trahit
.
Igitur aër ipſe cogi poteſt, ac ſeip­
ſum
ſubingredi, eadémque ratione rarior
euadere
: vtque eſt terminus quidam in rari­
tate
, qui vacui rationem habet atque ſic
mouet
, ita denſitatis alius, quem ſi quis
præterire
nitatur, motum excitat, qui vo­
catur
impulſus.
Fit igitur impulſus, vel cùm
corpus
locum alterius ſubingreditur, vel cùm
idem
corpus adeò craſſeſcit, vt tantam craſſi­
tiem
ferre non queat: tunc enim locum alium
atque
ampliorem quærens, motum impulſus
excitat
: vtque à vacuo & raritate nimia attra­
ctio
fit, ſic à denſitate maiore aut corporum
coïtione
in vnum, impulſio, quæ attractioni
contraria
eſt.
Duo corpora
in
eodem loco
eſſe
non poſ­
ſunt
.
Igitur quòd corpora ſimilia coëant & ra­

reſcant
, ab experimento acceptum eſt: ſed
ratio
non adeò clara.
Alexander putat ma­
teriam
habere potentiam ad formas diuer­
ſas
, quarum quantitates materiæ diuerſæ
ſunt
: veluti ſi ex aqua fiat aër, quòd aër
minorem
poſtulet materiam, materia illa
rareſcit
, quod in igne dum è puluere fit, ma­
nifeſtè
videmus.
At condenſari & rareſce­
cere
, eſt formam ex parte mutare.
Cúm enim
aër
cogitur, ad aquæ naturam tranſit.
Vn­
de
in cucurbitulis lintea madefacta cogunt
aërem
, atque ideò magis trahunt.
Igitur
quæ
rareſcunt vel condenſantur, formam
partim
mutant.
At forma corporis, formam
elementi
ſequitur.
Repugnat igitur, duo
corpora
ſimul eſſe, non ob materiam, quæ
potentia
tantùm in loco eſt, & locum occu­
pat
, & decernit ſibi quantitatem poteſtate
quidem
ſola, non actu, ſed ob formarum di­
uerſitatem
.
Condenſari igitur corpus po­
teſt
, quod ſimiles habet partes, non autem
corpora
ſe penetrare poſſunt.
Porrò in con­
denſatione
videtur difflari aliquid tenuius,
aut
exprimi.
Sed ſi ita eſt, videbitur quod
rareſcit
, aut condenſat generari.
Verùm ele­
mentorum
mutatio adeò facilis eſt in con­
iuncta
& ſimilia, vt non omninò vera
generatio
videatur.
Nam ex aqua in le­
bete
aër fit ob ignis calorem: ignis au­
tem
nihil generat.
Non igitur eſt hæc ge­
neratio
elementorum, ſed tranſmutatio quæ­
dam
ad affinia.
Dicemus autem de hoc in­
feriùs
.
Corporum
vnitio
quo­
modo
fiat.
Ergo in vniuerſum tres erunt motus nà­

turales
.
Primus quidem ac validiſſimus à va­
cui
fuga, ſed veriùs à forma elementi, cùm
maiorem
raritatem non admittat, nec ma­
teriæ
partes ſeparari vnquam queant.
Cùm
igitur
in follibus apertio maior fit, quàm
paucus
ille aër ferre poſſit, primùm rarior
redditus
, cùm materia prima ſeperationem
non
admittat, aër ille non ſuſtinens maio­
rem
raritatem, aut aliquid ad ſe trahit, aut
folles
omninò diſrumpit.
Non igitur à va­
cuo
motus vllus, ſed à formis ipſis maximè
aëris
, dum ampliùs diuelli nequit, nec ſe­
parari
, fieri conſueuit.
Eſſe autem hunc mo­
tum
naturalem, oſtendit conſenſus in hoc
vniuerſi
, & obedientia omnium corporum,
quæ
relictis propriis motibus, vt huic ſa­
tisfaciant
, aſcendunt ſpontè grauia, deſcen­
dúntque
leuia.
Secundus ( vt dixi ) è directo
huic
contrarius, ſpecie quidem vt primus
à
vacuo fit.
Hic ne corpora ſe mutuò pene­
trent
factus videtur, ſed veriùs oppoſitam
priori
ob rationem, ne ſcilicet forma plus
iuſto
, quàm debeat materiæ primæ conſe­
quatur
, ſicut in priore ne iuſto minùs.
Hunc
1igitur eiſdem rationibus quibus priorem, na­
turalem
eſſe demonſtrauimus à natura pro­
ficiſci
, quamvis apud quoſdam obſcurius
certè
conſtat.
Neque ſatis liquet ex his mo­
tibus
, qui ſit validior.
Illud tamen clarum
eſt
, ambos motibus omnibus violentis, tum
etiam
elementorum naturalibus potentiores
multò
eſſe, neque vbi impulſus huius ge­
neris
, aut attractionis ratio habenda ſit,

grauis
aut leuis penè vllam eſſe curam.
At­
que
ea ratione, quam ſuo loco proſeque­
mur
, tanta vi tormenta bellica pilas illas fer­
reas
emittunt, cùm nulla vis alia impellen­
do
quicquam ſimile poſſit efficere.
Quòd
niſi
machinæ periculum fracturæ obſta­
ret
, nihil prohiberet ex Germaniis in In­
diam
, quoniam ex ordine eſt vniuerſi, im­
pelli
.
Tres eſſe mo­
tus
natura­
les
à princi­
pio
.
Bellicæ ma­
chinæ
impel­
lunt
ordine
vniuerſi
.
Tertius autem motus grauium eſt ad in­
ferna
, leuium ad ſuperna: quem planè om­
nes
naturalem eſſe fatentur, quò minùs de
eo
laboro.
Sed nec ſi concedatur nobis alios
motus
naturales dici debere, modò ſemper
his
, vt dixi, contingant rationibus, quic­
quam
ad ea, quæ declarare propoſueramus
oberit
.
Erat & quartum genus naturalis mo­
tus
, quo quædam ad alia mouentur: quod
quia
generale non eſt, ad locum ſuum trans­
feretur
, velut de Herculeo vocato lapide,
& ferro, electro atque feſtuca.
His igitur de­
monſtratis
tanquam principiis ratio conſur­
git
machinæ Cteſibicæ, quæ ſic conſtat.
Machina
Cteſiaica
.
3[Figure 3]
Catinus A, æ­
reus
, cuius ſum­
mum
os per quod
effundi
aqua de­
bet
B.
In imo eius
duo
foramina C,
& D, ſuper qui­
bus
axes aut coria
ita
collocentur vt
in
follibus: quæ
ex
inferiore par­
te
eleuentur ver­
sùs
A, ſed ſi com­
primantur
, occludant obſcura illa: hæreánt­
que
catino ex oſculis C, & D, fiſtulæ duæ,
dextra
ac ſiniſtra producantur E, & F, &
modiolis
inſerantur in G, & in H.
Modioli
inanes
ſunt, & in aqua merſi, in imo haben­
tes
foramina K, & L, in medio: ſupra quæ
axes
cum corio vt in catino, qui eleuari poſ­
ſint
ad ſuperiùs: cùm verò premuntur oſcula,
ad
vnguem concludant.
In modiolis autem
emboli
maſculi M, & N, torno politi, & oleo

ſubacti
, vt modiolos ad amuſſim impleant:
inde
vectibus & tegulis ita ſint aptati, vt vl­
trò
, citróque permeantes, cùm M, aſcendit,
exinanitúrque
ſubiectum vas, alterna vice
N
, deſcendat, & impleat embolum, expri­
mátque
quicquid in eo continetur.
Hac ra­
tione
parata cùm ex O, trahitur M, embo­
lus
maſculus, locus Q, modioli exinanitur:
quare
eleuatur axis & corium ſuprà K, aquá­
que
aſcendit donec impleatur modiolus ex
primi
motus ratione: interim verò cùm N,
preſſus
ſit, incipiat ex imo trahi alterno mo­
tu
, deſcendétque M, embolus cúmque aqua, quæ
in
ſpatio Q, continebatur non poſſit effluere,
M
, concludente ſuperiùs modioli capacita­
tem
ad vnguem: nec deſcendere per K, quo­
niam
axis foramen premit, & quò magis vr­
getur
pondere & impetu ex ſuperiore loco
ab
aqua, ita magis exquiſitè hæret K, fora­
mini
: ſequitur vt aqua per G, exeat, qua ſo­
lùm
exitus patet, aſcendénſque per fiſtulam
E
, ingreditur eleuans operculum in catinum
per
C, foramen, donec catinus impleatur: pòſt
ceſſante
impulſu ex E, ſubſidet corium, &
axis
in C, váſque A, plenum manet.
Interim
verò
dnm M, ad K, deſcendit, N, ad ſummum
modioli
aſcendit, modiolúſque impletur aqua
eadem
ratione: vnde cum rurſus premitur,
exprimit
aquam per H, in F, & per D, eadem
ratione
in modiolum, qui cùm iam plenus ſit
aqua
, nec illa per C, regredi poſſit, cùm axis
& corium magis hæreant foramini, quò
magis
ab aqua ex ſuperiore parte premun­
tur
, ſequitur vt ex ſecundi motus naturalis
ratione
, quo etiam grauia ſursùm feruntur,
vt
aqua per A, in B, aſcendens effundatur, at­
que
ita alternante motu ac pleno ſemper ca­
tino
, vt effluere ex imo K, & L, in altum aſ­
cendens
, quantumlibet per B, nunquam de­
ſinat
.
Vitruuius
lib
. 10. 6. 12.
Eiuſdem argumenti eſt tuba nauium, qua
ſolent
naues aqua periclitantes euacuare.
Cuius exemplo conſtructa eſt machina Bar­
tholomæi
Brambillæ, quam nos vidimus
Mediolani
, nulla ex parte antiquis artificio
inferior
.
4[Figure 4]
Machina Brambilica.
BD, tuba, inanis in­
tus
, lignea, rotunda, ve­
ctibus
& regulis fixa,
latior
parte ſuperiore
tota
DM, inferiore ar­
ctior
: qua parte exci­
pitur
C, vaſe aquæ im­
merſo
, & vndique à la­
teribus
perforato, vt
aqua
ingredi poſſit: la­
pilli
autem & arena
minimè
, fundo vaſis C,
ſolido
.
Sic fiet vt tuba
aquam
ex vaſe puram,
cùm
opus fuerit, non
lapillos
aut arenam,
quibus
machina impe­
diretur
, hauriat.
In loco
M
, vbi arctior pars la­
tiori
committitur, co­
rium
ſuperiùs ex parte
M
, annectitur, cui ſu­
perimminet
lamina te­
nuis
plumbea, vt cùm
eleuetur
ex parte Q,
pondere
ſuo denuò cadat, & integat canalem
L
, exquiſite.
Embolus autem maſculus AE,
minor
tubæ latitudine, ſed tamen in ſupremo,
vbi
eſt D, ad amuſſim obſtruat tubæ foramen.
Inane autem ſit OP. Ex imo emboli tres vir­
ferreæ ſolidæ prodeant, ad latera tubæ in­
tus
pertingentes, quas corio circumueſties,
ne
contactu tubam exulcerent.
tripodis
imaginem
referunt, inferiùs latiores ac ma­
gis
diſtantes, vbi F, quàm ſuperiùs vbi E.
Manifeſtum eſt igitur, totum ſpatium iuxta
N
, eſſe inane, nec præter virgulas aliquid
eſſe
in eo: quo fit vt peruia ſit vita ex O, &
P
, in N, atque viciſſim ex N, in O, & P: totum
1enim ſpatium ſupra F, inane eſt, nec in eo
aliquid
continetur præter embolum & vir­
gulas
.
In imo harum virgularum circulus F,
câpitibus
earum annexus conſtituatur, nec
totus
inanis, ſed in medio tantùm, & vbi
foramen
relinquitur, corio ſupernè, ac ſu­
per
corium plumbi lamina tenui, vt in M,
dictum
eſt, integatur, ſic vt cùm integitur,
ne
aër poſſit tranſire, & corium tamen cum
plumbo
eleuari poſſit verſus N, & foramen
ipſum
detegere.
Hoc itaque fiet, ſi corium
media
quaſi parte annexum fuerit circulo,
capita
virgarum continente: reliqua parte
diſiunctum
, ac ſolùm ad amuſſim foramen
illud
, cùm hæret, occludens.
Ex ipſis rurſus
virgarum
capitibus tres aliæ virgæ rectà
prodeant
, lateribus introrſum tubæ hæren­
tes
.
Has corium circumambit vndequaque
ab
F, ſuprema parte vſque in G, hærens ad
amuſſim
lateribus tubæ introrſum, ne vel aër
ex
K, in N, poſſit permeare.
Ita fiet in H, mo­
diolum
, ſed inuerſum, videatur: eſt enim fun­
dus
F, & corio circumueſtitus vndequaque
tereti
forma, & in G, apertus ac patens.
Quo
peracto
ita aptetur A, embolus, vt citrò, vl­
tróque
commeare modò deſcendendo vſque
ad
M, parte G, ima modioli inuerſi, modò
ſursùm
vbi nunc pingitur, retrahi poſſit.
His
itaque
ſic diſpoſitis, iaceat G, ſuper M Q, &
incipiat
eleuari, tunc aër contentus in ſpatio
H
, rarior factus demùm trahit Q, & eleuat:
cuius
ſucceſſu aſcendit aër ex L, in K, ſpa­
tium
, huius ſucceſſu aqua aſcendit ex B, in
L
.
Cùm autem embolus deſcendit aëris im­
pulſu
, & plumbi grauitate, illicò Q, deſcen­
dit
: quare aqua, quæ eſt in L, neceſſariò ma­
net
: nam recluſo operculo MQ, ſi aqua deſ­
cenderet
, conuelleretur modicus ille aër, qui
eſſet
in ſuprema parte L, ſupra aquam, cùm
non
poſſit alium haurire aërem ex K, pro­
pter
periculum MQ: aër verò qui in K, con­
tinebatur
, dum deſcendit per G, eleuans
operculum
F, effugit ſpatium O, & per P,
foramen
exit foràs: ita ſæpiùs repetito aſcen­
ſu
, deſcenſúque G, & emboli, impletur lo­
cus
L, aqua, pòſt rurſus eleuato G, & ob
motus
primi rationem, ne aër in K, nimis
conuellatur
, eleuato Q M, operculo aqua
ingreditur
, ſpatium K, donec impleatur, &
ſimul
cum eo ſpatium H, quod (vt dixi) com­
mune
eſt cum K, quia G, eſt medioli os pa­
tens
, & nulla ex parte concluſum.
Sic igitur
iam
plenum, & rurſus embolus deſcendat:
aqua
igitur quæ in H, eſt, eleuabit opercu­
lum
F, & implebit ſpatia N, & O.
Cùm au­
tem
ſursùm trahitur embolus, ne aqua, quæ
in
O. aſcenderat, rursùm deſcendat, prohibet
operculum
in F, quod grauitate tum propria,
tum
aquæ ſuperincumbentis, cadens obturat
foramen
.
Itaque conſtat hac machina aquam
ſemper
aſcendere, & nunquam poſſe deſ­
cendere
: vnde cùm peruenerit ad P, effun­
ditur
per P, os tubæ in locum, quem volue­
ris
, tuncque minimo labore quantum voles
aquæ
ex B, exhauries: nam plena iam tuba

facilior
fit motus emboli A.
Tubæ verò qui­
bus
ſiccantur naues, tum fontes & ſcaturigi­
nes
aquarum, ſimpliciore conſtructione con­
ſtant
.
Manente ratione B, & C, ne lapides
machinam
impediant, embolus quatuor
habet
corij fruſta in imo, & totidem iuxtà,
duorum
tamen cubitorum, aut paulò plus
ſpatio
diſtincta, quæ ſupernè alligantur.
Pal­
mi
longitudo eſt eorum: & vt trahuntur,
aqua
ingreditur vacui ratione: cùm deſcen­
dunt
, dilatantur propter aëris impulſum, ſed
& ob celeritatem aliquid rurſus permeat
aquæ
ſuperiùs.
Itaque non ſolùm trahen­
do
, ſed & premendo aqua aſcendit.
Iam igi­
tur
declarauimus exemplum quietis, quæ
fit
per vacui fugam, hanc tamen docui­
mus
potiùs debere dici raritatis violentiam:
Tubæ haurien­
tes
aquas.
5[Figure 5]
Horologij
mola
.
fit
enim à forma elementi fu­
gientis
maiorem, quam ei con­
uenire
poſſit, raritatem.
Sic ea­
dem
ratione appellabimus im­
pulſum
, ſeu ſit motus, ſeu quies,
à
denſitate, ſicut tertium ele­
menti
motum, ſeu grauis ſit, ſeu
leuis
.
Exemplo igitur lucernæ
quies
olei in ſuprema parte
oſtenſa
eſt.
Secundo autem
exemplo
motus attractionis ob
raritatem
, & impulſus ob den­
ſitatem
, in machina Cteſibica
demonſtratur
.
Hoc tertio ſimi­
liter
vtriuſque motus exemplar,
ac
quietis etiam grauis præter
naturam
.
Supereſt modò, vt
motum
à ſola raritate, ſeu à va­
cuo
quarto exemplo doceamus:
verùm
id inferiùs exponere
oportet
, ratione quadam ſin­
gulari
, cùm motus elemento­
rum
docebimus.
Nunc verò
motum
qui ob ſolam fit denſi­
tatem
aggrediemur, cuius
exemplum
in tormentis bellicis
patuit
, in quibus impulſus mo­
tus
ſolum apparet.
Eiuſdem planè generis eſt
motus
, qui fit in molis horologiorum, ſi­
cut
baliſtarum ex raritate, tum ſcorpio­
num
, ac eiuſcemodi generis tormentorum:
nam
cùm nimium tenditur neruus, vt ſe
contrahat
, impulſu mouetur acriore, ac
impoſitum
lapidem, aut ſagittam impel­
lit
.
Itaque ad motum raritatis hæc ratio re­
ducitur
.
Contraria igitur ( vr dixi ) ratio­
ne
, mola torquetur in horologio: nam
chalybs
mollis redditus, in tenuem bra­
cteam
prolongam & ſtrictam, vt in figu­
ra
vides, redigitur; inde per vim in or­
bem
arctiſſime colligitur, capſulæque in­
cluditur
.
Funis autem tenuis, ſed validior,
circumuoluitur
capſulæ, cuius extremum
axi
rotæ latiori nectitur.
Ita fit, vt dum
chalybs
denſitate nimia preſſus tenditur,
capſulam
circumuoluat, quæ trahit funem:
inde
axis ſenſim circumuolutus, rota à qua
denticulis
implicatis aliæ circumaguntur,
ſecum
agit.
Sextum exemplum eſt, quónam

pacto
quies ex impulſu poſſit contingere.
Huius generis eſt vrceus aqua plenus fiſtu­
lam
inanem habens: cùm enim fiſtula ver­
titur
inferiùs, aqua ipſa pendere vide­
tur
.
Simili ratione lapides ſuper aquam
iacti
reſiliunt: & ſitula aqua plena cir­
cumuelociter
acta, non effundit aquam:
quia
cùm tempus deſit aëris diuiſioni, ne
1nimium comprimatur, aqua ſubſiſtit. Ea­

dem
ratione plumbea lamina lata aquæ ſu­
pernatat
: nam deſcendendo partes, quæ in
medio
ſunt, non habentes, quò diffugiant,
nimium
comprimerentur: vel ſi antè di­
labantur
, vacuum relinqui in medio ne­
ceſſe
eſt: non poteſt igitur vllo pacto deſ­
cendere
, niſi ad vnam partem priùs incli­
netur
.
Situla aqua
plena
circun­
uoluta
cur
non
effunda­
tur
.
Plumbea, la­
mina
lata ſi
æqualiter

aqua
inſi­
ſtat
, mergi
cur
non poſ­
ſit
.
Quòd igitur à raritate fiant hæc, & quo­
modo
, oſtenſum eſt.
Operæpretium autem
erit
, vt demonſtremus, hos motus à vacuo
nulla
ratione fieri poſſe.
Hoc autem infrà per
exquiſitas
rationes declarabitur.
Nunc autem
ſufficiat
tantum declaraſſe ſenſibili quodam
experimento
, quantum ad rationem inſtru­
mentorum
docendam ſufficiat.
Nam ſi fatiſ­
cant
rimis machinæ, iam nullus vacui metus
eſt
, & tamen trahunt, ſed tantò debilius, &
maiore
difficultate, quantò hiant magis.
Hócque fundamento machinæ omnes con­
ſtant
, quæ alioquin ab indiuiſibili quadam
ratione
pendêrent, eſſétque ob id omnes ſta­
tim
inutiles, vel ſaltem non diuturnæ.
In non
exactis
ergo operibus atque vetuſtis manet
etiam
vſus: fruſtatio verò pro erroris magni­
tudine
.
Attractio igitur à forma fit, quæ dum
metuit
aliam conſequi raritatem, ne pereat,
quantum
poteſt, reſiſtit.
Oſtendimur enim
ſuperiùs
, mutata ſubſtantia atque denſitate,
mutari
quoque formam.
Quòd ſi metu vacui
fieret
attractio, quaſi conſentiente vniuerſo,
eſſet
hæc attractio infinita, ſed non eſt, ve­
rùm
pro quantitate formæ, & elementi ac
inſtrumenti
continentis.
Nam canalis paruus
aquam
modicam haurit, nec trahit plumbi
magnam
molem.
Indicio igitur hoc eſt, à
forma
fieri hanc attractionem, & pro viribus

eius
atque magnitudine.
Eſt & tertia conie­
ctura
, quòd plana quæ non fatiſcunt, attamen
diſiunguntur
.
At hoc fieri nequiret, niſi ad­
miſſo
vacuo.
Inter plana igitur quæcunque
dum
clauduntur, aër intercipitur, qui vetat
plana
diſiungi quoad licet.
Sed cum (vt dixi)
pro
ſui robore ſolùm impediat, maiore nixu
vincitur
.
Solùm illud obiicies, quòd à minore
aëre
minùs hæc diſiunctio impediretur, at
magis
tamen impeditur.
Vt enim magis pla­
na
ad vnguem coierint, minùs aëris inter­
cipitur
, & tamen difficilius diuelluntur.
Sed cauſa eſt, quia magis neceſſe eſt aërem
illum
à propria forma recedere, quò magis
rareſcit
.
Conſequitur enim, vt dictum eſt, alia
ſubſtantia
quædam, & noua generatio, quæ
vt
à priore magis recedit, maiore labore
conficitur.
At dices: Aëre rarefacto, quid aliud
poteſt
generari quàm ignis?
Ignis autem ca­
lidiſſimus
: at inter plana nulla eſt manifeſta
caliditas
, imò frigus.
Sed non eſt ignis ſeu
æther
calidus: hoc enim inferiùs declarabi­
tur
.
Quod enim humidum eſt, ſi attenuetur,
non
in ignem, ſed in ætheris tranſit natu­
ram
: aër autem humidus, & æther minimè
calidus
eſt.
Confeſtim verò alio in ingredien­
te
aëre, fit mixtio.
Plana iun­
cta
quomodo
diſiungi
poſ­
ſint
.
Hæc ſatis ſint de his motibus duobus prio­
ribus
, tum quiete, quæ ab eis fit, exempla,
cùm
hîc non ſit præſentis inſtituti de ma­
chinis
loqui, ſed in duodecimo libro de Rerum
varietate
.
His ad vnguem tot exempla ex­
plicaſſe
ſufficiat, quot etiam modos: ſex enim
modis
ſena ſufficiunt exempla.
Ergo grauia
deorſum
moueri, leuia ſursùm, palàm eſt.
Sed ſuperaddunt quidam ne hoc contenti,
leuia
grauibus velle ſupereſſe, vnde etiam
aër
ſi ſub aqua exiſtat, quamvis in propria
regione
, ſuperiùs tamen emergere nititur: vt
in
vrceis manifeſtum eſt, cum ſemipleni ver­
tuntur
: & in veſica aëre plena, quæ aquæ im­
merſa
eſt.
Sed non eſt hic motus alius à pri­
mo
: nam aqua ipſa cum ſit in ſublimi, cona­
tur
, deſcendere, & ad illius deſcenſum aër ne
nimium
conſtringatur, aſcendit.
Sed in ve­
ſica
, quæ in flumine eſt, cum aër ſit in loco
aquæ
, aſcendere nititur: igitur ſufficiet vna
ratio
motus in elementis ad locum ſunum.
Quòd autem aqua veſicam impellat ſursùm,
non
aër aſcendat, patet, quoniam veſica ſub
terra
poſita non aſcendit.
Quod verò dubitatione magis dignum eſt,
id
eſt: Quomodo aqua tantùm aſcendat,
quantùm
deſcendere poteſt, dum à motu ra­
ritatis
adiuuatur: id ipſum plenius exemplo
patebit
.
6[Figure 6]
Quomodo
aqua
tantum
aſcendat
,
quantum

poteſt
deſ­
cendere
.
Vas ſit aqua plenum, cuius ſupremum E,
imum
F, in quo canalis A B C.
Sit autem
CD
, linea æqualiter à finitore diſtans, ſecun­
dùm
quem libella ducitur.
Impleatur autem
canalis
ABC, aqua, & emittetur aqua per
C
, dico, quòd exhauriet quicquid eſt aquæ
ſupra
C D, lineam: nihil autem eius quod
eſt
infra C D, lineam, ſed canalis plenus
pendebit
, & vas vſque ad CD, aqua plenum
conſpicietur
.
Hoc itaque ſic eſſe, declarat
exemplum
.
Forſan quis dicat, hæc ad aquæ
tractationem
debuiſſe transferri: ſed non
oportuit
, quandoquidem ſeu aqua, ſeu vino,
oleo
, lactéve vas plenum fuerit, nihil inter­
ſit
.
Itaque huius experimenti potiùs ratio
reddenda
eſt.
Aqua igitur quæ ſupra C D,
eſt
, quum tanta ad vnguem ſit, quæ aſcendit,
quanta
eſt illa, quæ ex C, effunditur, ſeu ca­
nalis
latior ſit in C, quàm in A, ſeu arctior,
quia
ſemper totus canalis ad vnguem ple­
nus
eſt, leuior eſt aqua, quæ effunditur
per
C.
Quòd verò leuior ſit aqua in parte
ſupra
C D, quàm in C, cauſa eſt, quia
aqua
ſupra C D, deſcendere appetit, vt ſit
inferior
illa, quæ eſt in C, igitur compri­
mit
aquam, & in canalem impellit.
Quæ
autem
eſt infra C D, non appetit eſſe in C,
altiùs
eſt loco eius, ideo non vult aſcende­
re
.
Sed aqua, quæ effluit ex C, non præ­
bet
conſiderandi cauſam, cùm tamen ſit hu­
milior
ipſa aqua, quæ in vaſe continetur:
quia
attractio illa non fit, niſi continuita­
tis
ratione: continuitas pendet ex ratione ra­
ritatis
, quæ nulla eſſe poteſt, aqua iam
egrediente
os canalis C.
Denique tota hæc
contemplatio
abſoluitur hoc argumento,
1quòd aqua, quæ debet trahere aliam aquam
ſecum
, oportet vt vaſe contineatur, quoniam
ſine
illo conuelli nequit, ſed ab aëre iuuatur
adueniente
, & vt corpus continuum ad ęqui­
librium
perueniat.
Cùm igitur humilius eſt
oſculum
C, ad illud perueniet: tùm autem
ſublimius
, non deſcendet: quia quæ è directo
eſt
loci inferioris, vt in A, aſcendere cogetur
ad
C, quod eſt in directo D.
Si autem aqua
deſcendat
primò, deinde aſcendat, vt in figu­
ra
ſequente, ex A, in B, inde in E, & poſtmo­
7[Figure 7]
dum
in C, & in D: tunc peruenire poterit, ſi
D
, minùs diſtet à linea B C, quàm A, locus,
ex
quo deſcendit.
Sed oportet in ſingulis ſpa­
tiis
certam eſſe differentiam altitudinis A, &
D
.
Quantò enim longior via fuerit, maior
differentia
A, & D, iuxta altitudinis menſu­
ram
eſſe debet.
Hinc errores quorundam, qui
ad
libramentum, quum conati eſſent aquas
deducere
, maximas iacturas impenſarum ſuſ­
ceperunt
.
In ſingulis igitur millibus paſſuum,
A
, altius palmo eſſe debet quàm D, vt in de­
cem
millibus paſſuum decem palmis.
Cauſa
huius
eſt, aquę rotunditas euidens, quæ etiam
in
vrceorum ſuperficie apparet.
Vnde ad li­
bramentum
licet A, ſit altius quàm D, non
tamen
erit altius quandoque loco medio in­
ter
A & D.
Indiget etiam impetu quodam.
Sed hæc nunc præter intentum quaſi ſunt:
voluit
tamen ob magnitudinem periculi, &
erroris
frequentiam, hæc ſubieciſſe.
Ratio ducen­
aquæ.
Sed iam ad elementorum motum ſimpli­
cem
veniamus exemplis explicandum.
Igitur
grauis
motus exemplum præbent ponderum
horologia
, quæ ſenſim trahendo rotas ver­
tunt
.
Huiuſce autem generis infinita facilè
eſſet
inuenire exempla.
At motus leuis hoc
vnum
ſubiiciatur exemplum.
Modus quo
naues
demer­
ſæ
gurgitibus
recuperantur.
Cùm naues freto merguntur, quas eruere
conſilium
eſt, cymbæ onuſtæ ſaxis per funes
alligantur
nauigio ab vrinatoribus, ſic vt
funes
quantum fieri poteſt, tendatur, inde
totidem
cymbis vacuis lapides ex prioribus
detracti
excipiuntur: quo fit vt alleuatæ
cymbæ
nauigium paululùm ex profundo ſe­
cum
trahant.
Nam aër cymbas, quæ pondere
lapidum
fermè mergebantur, cùm aquæ ſub­
eſſe
nolit, in ſuperficiem aquæ attollit, vnde
nauigium
fermè pro cymbæ altitudine ſupe­
riùs
trahitur.
Trahatur igitur ex A, in B, tunc
cymbæ
, quæ plenæ ſunt lapidibus illi anne­
ctantur
funibus, transfuſiſque lapidibus na­
uigium
trahetur in C.
Rurſus priores cym­
, in quas lapides transfudiſti, nectuntur
tenſis
funibus nauigio in C, trahéntque de­
ductis
lapidibus ipſum in D, atque perpetua
tranſmutatione
ad aquæ ſuperficiem tandem
deducetur
.
Sed dices, plurimis cymbis opus
erit
ad triremem educendam.
Verum eſt, ſed
ratio
ſic conſtat: quælibet nauis aut cymba
tantùm
ferre poteſt ponderis, quantum eſt
pondus
aquæ, quam continere poteſt.
Velut
ſi
triremis capiat in flumine mille amphoras
aquæ
, quarum pondus ſit decem millium ta­
lentorum
, triremis illa in flumine decem
millia
talenta feret.
Quòd ſi eadem in mari
capiat
( vt dixi ) eaſdem mille amphoras,
quarum
pondus ſit duodecim millium talen­
torum
(nam aqua maris grauior eſt aqua flu­
minis
) eadem in mari duodecim millia ta­
lenta
ponderis feret.
Atque ea ratione mani­
8[Figure 8]
feſtum
eſt, cur nauigia appellare ſoleamus à
menſura
, vt nauem mille, vel quingentarum
amphorarum
: idem enim eſt ac ſi dicas, quæ
ferre
poteſt mille aut quingenta ponderis ta­
lenta
.
Nam qualis eſt capacitas, vt dixi, nauis
ratione
aquæ, tantùm eſt pondus, quod ferre
poteſt
, ſcilicet quantum eſt pondus aquæ
quam
capit.
Manifeſtum eſt igitur ex hoc,
quòd
diuerſa pondera eadem nauis in diuer­
ſis
aquis feret, quoniam & aquarum ipſarum
diuerſa
ſunt pondera.
Iuxta verò hanc ratio­
nem
liquet ponderis magnitudinem eſſe pro
ratione
impellentis aquæ.
Nam ſi ( vt gratia
exempli
dicam) cymba viginti amphoras ſu­
ſtinet
, hoc eſt, quia aër incluſus ab aquæ am­
phoris
viginti ſuperiùs impellitur, vt aqua
illa
ſcilicet, quæ in naui contineretur, locum
ſuum
recipiat.
Bellè igitur conuenit hoc ex­
perimentum
cum ratione, quæ ſuperiùs dicta
eſt
, ſcilicet veſicam aëre plenam ab aqua ſur­
sùm
pelli, quòd veſica aquæ locum occupet:
quare
pondus pro magnitudine aquæ, quam
veſica
continere poteſt, in aëre ſuſtinebit: id
eſt
, ita veſicæ pondere ſuperimpoſito, vt ip­
ſum
pondus totum in aëre ſit, non in aqua.
Verùm pondus, quod in aqua eſt ( vt ad na­
uigium
eruendum rurſus veniam ) tantò le­
uius
redditur, quantò aqua ipſa grauior ex­
titerit
: vnde paucioribus cymbis opus erit,
quàm
quæ pondus demerſi nauigij ferre poſ­
ſent
.
Duplici verò ratione nauigia ex gra­
uioribus
aquis faciliùs extrahuntur, quàm
1ex leuioribus: atque ideò ex mari, quàm ex
fluminibus
, vel lacubus.
Altera quòd cymbæ
in
mari plus ſuſtinent ponderis: reliqua, quòd
nauigium
in ea aqua minùs graue eſt.
Opor­
tet
hanc autem ob cauſam animaduertere, cùm,
vt
dictum eſt, nauigium grauius reddatur in
aquæ
ſuperficie ( quia partim eſt in aëre)
quàm
in imo, vt quantò magis eleuatur à
cymbis
, plures ac maiores cymbæ alligen­
tur
, ne decepti hac ratione non ſolùm denuò
mergatur
, ſed & impetu adiecto omnes ſecum
cymbas
in profundum trahat.
Dubitabit au­
tem
aliquis, cur exoneratis cymbis B, imple­
tis
autem aliis, per A, ſignificantur, non deſ­
cendat
nauis, quæ eleuata fuit ab A, cymbis
vacuis
?
Non enim plenæ poſſunt ſuſtinere
pondus
.
Cauſa eſt, quia factis iam funibus
æqualibus
cymbarum A, & B, cùm iam va­
cuum
ſeu inane, vel aër, qui in cymbis con­
tinetur
potentior ſit nauis pondere, plus tra­
het
inane cymbarum B, quàm remittet gra­
uitas
aucti poderis cymbarum A.
Itaque hac
ratione
perpetuò nauis aſcendet: hoc dunta­
xat
obſeruato, vt plenarum cymbarum funes
ſint vacuarum cymbarum funibus breuio­
res
, quantò pondus lapidum eas cymbas de­
primit
.
Sed de ſimplici leuis motu ſurſum ſa­
tis
, nunc de motu, qui ex graui & leui com­
ponitur
, dicendum erit.
Pro cuius exemplo
mirificè
ſe offert Heronis machina, quam
nos
ſæpè tractauimus.
Ea ſic ſe habet: A, la­

9[Figure 9]
brum
aqua plenum: ſub quo vas B, & ipſum
aqua
plenum, ſit iunctum A, vt ex altero in
alterum
aqua permeare non poſſit.
Sub B, vas
aliud
, quod vocetur C, inane.
Fiſtula D, fera­
tur
ex B, in C, cuius ſummum os fermè ad
labrum
perueniat.
Fiſtula alia E, quæ ſuper
labrum
non parùm aſcendat, & inſerta labro,
in
medio penetret vſque ad imum primi va­
ſis
, non tamen ipſi imo iungatur.
Alia fiſtula
F
, cuius ſupremum in imo labri oſculum ſitum
ſit
, inferiùs os in ipſo ſepto inter duo vaſa fi­
niatur
, ita tamen vt aqua ex labro per ſuperius
os
in vas C, deferatur.
Tunc verò videmus
aquam, quę eſt in B, vaſe, per E, fiſtulam emitti,
ac
donec finiatur labri aqua vſque perſe­
uerare
.
Id quomodo fiat ex duobus motibus
compoſitis
demonſtrandum.
Aqua deſcen­
dens
per F, fiſtulam, cùm aër in C, non poſſit
ſubſiſtere
, aſcendit per D, fiſtulam in vas B,
ſuperiùs
.
At verò cum ibi locus aqua plenus
ſit
, cogitur aqua aſcendere per E, fiſtulam
preſſa
ab aëre, atque ſic effunditur.
Manife­
ſtum
eſt igitur hîc duos eſſe motus: vnum ſe­
cundum
naturam aquæ deſcendentis ex labro
in
C, vas per F, fiſtulam, alterum aëris aſcen­

dentis
ex vaſe C, in vas B, quod (vt dictum
eſt
) ab aqua ſursùm impellatur.
Ab his igitur
duobus
motibus naturalibus violentius im­
petus
fit quo aqua ex vaſe B, per fiſtulam
aſcendit
.
Verùm motus grauis dum repetit
alternatim
folles mouet, aut alias machinas,
quòd
in machina Cteſibica demonſtrare
oportunum
erat, vt emboli maſculi viciſſim
in
modiolis aſcendere, deſcenderétque poſ­
ſent
.
Id autem ſic fit: Rota cum pinnis iux­
ta
aquæ delabentis caſum ( vt ſolet fieri) ſta­
tuatur
, vt ex aquæ perpetuo defluxu ſuper
pinnas
rota circumuoluatur, in qua ſit axis
A
, quem palàm eſt neceſſe fore, vt & ipſe
circumagatur
.
Rotæ deſcriptionem, vt rem
notiſſimam
ac in molis omnibus conſpi­
cuam
, prætermitto.
Nauigia fa­
ciliùs
ex ma­
ri
, extrahi,
quàm
flumi­
nibus
vel la­
cubus
.
Machina
Heronis
.
De motu al­
lernante
.
10[Figure 10]
Trabs ſuperiacens tignis atque incluſa fo­
raminibus
rotundis vocetur B, ita vt mobilis
ſit
, ac vt in cardinibus circumuolui poſſit.
Iuxta huius extremum E, annulus infixus, cui
alter
annulus cum ferrea virga F: rurſus
in
annulum finiatur, quem excipiat alter an­
nulus
G, virga H, annexus: in extremo H, an­
nulus
iunctus eſt, qui vnco ita annectitur in
ſummitate
axis A, vt ſecum moueatur, ſed
redeunte
axe, redit & annulus ad priſtinum
locum
ac ſitum.
Ex altera trabis parte duo
annuli
ex aduerſo collocantur C, & D.
Licet
& bis duos & tria paria ſic ex aduerſo collo­
care
.
Si igitur emboli aut folles alter C, fune
iungatur
, alter D, circumuoluto axe, trahitur
primum
trabs verſus D, túncque eleuatur
follium
alter ex C, altero cadente D.
Quum
verò
rota dimidium axis circumuertit, annu­
lus
in imo H, redit ad locum ſuperiorem &
impellit
E, propter virgas, & trabs flectitur
verſus
C, atque ſic mutata vice folles mo­
uentur
.
Nutat enim trabs dextra ac ſiniſtra
viciſſim
, ſed non circumuoluitur.
Ergo licet
multa
paria follium annulis multis in trabe
ex
aduerſo collocatis mouere, ſed robuſta vi
aquæ
opus eſt.
Licet & eidem axi alteram
trabem
, quod fabri facere ſolent à ſiniſtra
iungere
, atque ſic numerus follium duplicabitur.
Nec alio opus eſt auxilio, aliáve quam quæ in
vno
patefacta eſt induſtria, ſed ſola maiore vi.
Sed motuum tranſlatio, quæ ſolet in vſu
eſſe
, tùm in molendinis, tum horologiis,
quamvis
vulgata, tamen ſubtiliori conſtat
ratione
.
11[Figure 11]
Motuum
tranſlatio
.
Sit igitur rota AB, quæ circumagi poſſit
1alia rota cum paxillis, vt in molendinis fieri
ſolet
aut manubrio C, dentes verò in eius
exteriore
ſuperficie reſpicientes cylindrum
ſeu
columnam FG, erectam ad perpendicu­
lum
plani F H.
In quo plano etiam rota ſu­
perſtans
fixum habet palum, cui axis infi­
gitur
.
In FG, autem columna, DE, cur­
riculum
dentatum eſt.
Itaque quum rota
A
B, circumuertitur ſuper axe CK, motu
ex
A, in B, ſeu A, ſurſum deorſum, F G,
cylindrus
circumuertitur ex D E, verſus
K
, ſeu ex dextro in ſiniſtrum, quare con­
tingit
tranſlatio motus, quæ erit velo­
cior
, quò numerus dentium A B, rotæ,
plures
continebit dentes circuli D E.
His
autem
vtemur ad machinæ Auguſtanæ in­
tellectum
.
His modò viſis, poſtquam ſermonem de
motibus
omnibus generalibus fermè abſol­
uimus
, quarto exemplo in libramento aqua­
rum
declarato, Heronis autem machina in
compoſitis
elementorum motibus ſatisfa­
ciente
, vt in vniuerſum pro decem modis
decem
exempla ſubiecerim, colligere illa in
vnum
breuiter operæ pretium erit.
Quieti
ob
raritatem lucernæ exemplum appoſui­
mus
.
Motui à raritate fiſtulam in vaſe col­
locatam
, vbi de aquæ deſcenſu egimus.
Quieti ob denſitatem plumbi laminam, tum
coria
ſuper aquam ſparſa.
Motui ob denſi­
tatem
impulſum bellicarum machinarum.
Motui attractionis ob raritatem, & impul­
ſus
ob denſitatem, in Cteſibica machina.
Vtriuſque verò motus, tum etiam quietis
ob
raritatem, Brambilica machina exem­
plum
erit.
Motus leuis elementi, nauigij re­
cuperationem
: grauis verò, ſimplicis horo­
logiorum
motum ſubiecimus.
Grauis, ſed
ſæpiùs
repetiti, follium alternam iactatio­
nem
.
Grauis ac leuis ſimul ad vnum finem
tendentium
, Heronis machinam.
Ergo ſic poterat videri tractatio hæc ab­
ſoluta
: ſed non omnia ſumpſimus genera.
Decem enim hæc exempla duobus conti­
nentur
generibus: altero, quòd vnum tan­
tùm
habet motorem, vt Heronis machina:
reliquo
, quod duos, ſed diuerſos habet mo­
tores
, vt Brambilica.
Supereſt tertium ge­
nus
, in quo illæ continentur machinæ, quæ
plures
habent motores, ſed non diuerſos:
quod
quidem videtur eſſe nobiliſſimum, quia
motui
principali, ſeu αὐτοκινέτῳ magis aſſi
milatur
.
Contingit is motus, quum aqua,
gratia
exempli, rotam, qua aqua effunditur
verterit
.
Atque hoc in genere primum eſt
Archimedis
inuentum Cochlea appellata,
cuius
meminit Diodorus Siculus in antiqua
hiſtoria
bis, dicens Ægyptum ſiccatam
beneficio
cochleæ ab Archimede inuentæ.
Quod ſi ita eſt, cùm Archimedes ſecundi
belli
Punici temporibus floruerit, neſcio
quo
pacto antiquo tempore bene potuerit
Ægyptus
habitari.
Vtcunque tamen res ſe
habeat
, inſtrumentum id nobiliſſimum pro­
culdubio
eſt, atque tali artifice haud indi­
gnum
.
Meminit huius Vitruuius in fine ſui
operis
.
Sed Galeaz de Rubeis ciuis noſter,
fabérque
ferrarius, cuius infrà mentionem
facturi
ſumus, cùm iam olim inuentam ip­
ſe
, quaſi primus auctor exiſtimaret reperiſſe,
præ
lætitia inſaniuit.
Vidimus illum verſan­
tem
truſatilem machinam, ac paulò pòſt
mente
excuſſum.
Erat autem machina
talis
:
Cochlea Ar­
chimedis
.
12[Figure 12]
Lignum A H, ſolidum, rectum, rotun­
dum
, æqualéque, ac tam longum vt incli­
natum
ad ſuperficiem aquæ, infixúmque
alueo
quantum opus eſt, ſupra ipſam aquam
promineat
, canali ( vt vides ) metallico
ſimplici
, ad cochleæ imaginem fabricato,
circumtegatur
.
Sunt qui multiplici vtantur:
tres
mihi neceſſarij eſſe videntur, quique
adeò
ſenſim aſcendant, vt omnia ſpatia com­
pleantur
.
Duo ora habet canalis, inferius
quidem
latius, anguſtius quod ſuperius eſt.
Vocetur autem illud K. Demonſtrandum
eſt
igitur, quòd vbi terminis A & H ti­
gnum
claudatur, ita vt circumuerti poſſit,
quod
motu aquæ circumuertetur.
Secundò,
quòd
vbi circumagatur aqua aſcendet, ef­
fundeturque
per K.
Nam pinnæ quæ additæ
ſunt
B C D E F G, ſeu inter ſpatia alter­
utrinque
, ſeu in coniunctionibus tigni cum
canali
, occurrentes aquæ, neceſſariò ver­
tent
illud inſtrumentum: quia augeri poſſunt
longitudine
ac latitudine: pondus verò AH,
paruum
eſt, & longè minus etiam factum
ob
inclinationem, & axes in annulis poſi­
tos
, ita vt circumagi poſſint.
Oſtendunt id
etiam
molæ in fluminibus Pado atque Tici­
no
, vbi quanquam leniſſimè fluant aquæ,
hoc
tamen ingenio lapides molares circum­
acti
terunt, ac molunt triticum.
Sed quòd
aqua
ipſa aſcendat ex L, in K, patet: quum
enim
L, eleuatur, pars quæ ſuccedit fit humi­
lior
, igitur aqua deſcendet, qua aſcendente
iterum
pars ſuccedens deſcendit: eadémque
ratio
ſemper oſtendit aquam verſus K, tendere:
hócque
experimento pulcherrimè congruit,
& nos non ſemel periculum de hoc fecimus.
Conuerſo igitur axe ſeu tigno in fœmineis
cardinibus
A, & H, in quibus intruditur,
donec
aqua canalis impletus fuerit, effun­

deretur
per K, ſuper planum ripæ.
Ex quo
non
videtur hæc ratio concludere, aqua
perpetuò
deſcendit, igitur in fine erit in hu­
miliore
loco, quàm in initio.
Sed tamen non
ſemper
deſcendit, verùm pars quæ deſcen­
dit
maior, impellit minorem, cogitque aſ­
cendere
.
At cùm effundi cœperit, tunc tam
machina
faciliùs vertetur, & aqua quaſi
ſponte
effluet, propter ea, quæ de aquæ deſ­
cenſu
iam demonſtrauimus.
Sunt qui canali
tabulas
affigant, nectántque omnia ſimul,
vt
machina robuſtior ac firmior euadat, pa­
xillos
tabulis, non tigno, ob commodita­
tem
maiorem inſerentes.
Dubitabit autem
meritò
aliquis, cur aſcendente parte canalis
iuxta
B, cùm tam L, quàm C, deſcendant,
aqua
non non redeat in L, & rurſus effun­
datur
( nam L, humilior eſt quàm C, ) &
ex
eadem parte.
Duplex huius ratio eſt: al­
tera
, quòd aqua quæ eſt in B, impellitur
1ab ea, quæ eſt eſt in L, ideo tranſit ad C,
& non redit: reliqua Geometrica, oſtendens
partem
mediam inter L, & B, in conuer­
ſione
altiorem eſſe, quàm ſit pars media in­
ter
B, & O.
Indicio etiam eſt, quòd plum­
bea
ſphærula impoſita, cùm à nulla alia re
prematur
, aſcendit tamen in K.
Et demon­
ſtratio
hæc eſt: Sit tignum A B, in plano
A
C, eleuatio partis A D, tigni ſit D C,
eius
partis cochleæ pars correſpondens AE,
& altitudo DE, ſit gratia exempli ſeſquial­
tera
DC, & ducatur recta AE, erunt igitur
omnes
lineæ inter A D, & A C, minores
lineis
è directo conſtitutis inter AD, & AE,
ex
demonſtratis in ſexto elementorum Eu­
clidis
:
13[Figure 13]
Aliquid per­
petuò
deſcen­
dit
, quod in
fine
erit al­
tius
.
Demonſtratio
oſtendens

quod
cochlea
verſa
graue
aſcendit
.
Circumuertatur igitur AB, ita vt quando
E
, erit in humillimo loco, pondus rotun­
dum
in A, poſitum ſit in directo D.
Quia
igitur
D E, longior eſt D C, igitur ſi E,
erit
in oppoſito ſui loci, erit infrà C: ſed
C
, eſt in directo A, igitur pondus erit in­
feriùs
quàm ab initio: ſed omnes lineæ ſer­
uant
eandem rationem, & ſunt longiores
etiam
in circumferentia A E, quàm in re­
cta
A E, à linea A D, quia pars eſt minor
toto
: igitur conuerſo A B, pondus deſcen­
det
in AE.
Sed omne graue liberum in mo­
tu
deſcendit, igitur pondus perueniet ad E.
Sed quum erit in E, circumactum deſcen­
det
verſus F, non verſus A, tum ob impe­
tum
, tum quia pars quæ eſt inter A, & E,
aſcendit
, nam in priore motu deſcenderat:
pars
autem E F, adhuc deſcendit, igitur
pondus
perueniet ex H, in A, quare ex A, in
B
, multis conuerſionibus eadem ratione fa­
ctis
.
Facilè autem ligula circumdata calamo
hoc
, quod tibi perdifficile forſan videtur, ex­
perieris
.
Sed ad rem reuertor. Cochlea quam Vi­
truuius
docet, alieno indiget auxilio, hæc
autem
noſtra ſeipſam circunducit: ſed
faciliùs
, quò ſpiræ canalis frequentiores
fuerint
, & machina mollius aſcenderit.
Quò
verò
faciliùs circumagetur, ſerius: hoc
enim
fermè generale eſt in omnibus machi­
nis
.
Ita contrariis rationibus celeriter aquam
tranſmittet
, ſed difficiliùs reuertetur.
Por­
difficultas facit vt machinæ magis atte­
rantur
, & aquarum multitudine ac impetu
indigeamus
.
Verùm celeritatem cum diffi­
cutate
eligemus, vbi torrens fuerit, & ripa­
rum
altitudo immodica.
Nam ſi inſtrumen­
ti
aſcenſus mollis fuerit, reddetur inſtrumen­
tum
ob longitudinem grauiſſimum.
Eadem
in
magnitudine & prauitate ratio.
Nam par­
uum
facilè circumagitur, ſed ſerò irrigat.
Vſus eius vbi modica terra eſt irriganda, &
flumen
profundum, & leniter currit, & ripæ
altiores
.
In contrariis cauſis magnis vtemur
machinis
.
Machina
Auguſtana
.
Eſt & alius machinæ modus ( vt intelli­
go
) Auguſtæ, qui tamen ſub hoc genere
comprehenditur
.
Columna verſatilis A B,
rota
cum paxillis vertitur à flumine, iuxta
14[Figure 14]
rationem
à nobis ſuperiùs declaratam, dum
de
motuum tranſlatione ageremus.
In ea
curriculi
pro numero cochlearum, gratia
exempli
, CDEFGHK, & cochleæ pro nu­
mero
vaſorum, & vaſa pro altitudine: vaſa
autem
LMNOPQR, fixa in columna ST.
Verſa A B, vertuntur in curriculis cochleæ
omnes
, quarum infima C, haurit aquam
ex
ſubiecto flumine, & transfundit eam in
vas
L, à quo haurit cochlea D, transfun­
dens
aquam in vas M, atque ita vno motu
columnæ
A B, C in L, D in M, E in N,
F
in O, G in P, H in Q, K in R, aquam
fundunt
, haurientes è ſubiectis vaſis.
R, au­
tem
transfert aquam per os V, in locum de­
ſtinatum
.
Contingit rurſus dubitatio: quia
cochleæ
ore ſuperiore aſcendente, aquam
mittere
haud debent.
Quamobrem primam
triplicem
fecimus.
Sed videntur ſubſultem
effundere
dum aſcendunt: quia ( vt demon­
ſtratum
eſt) partes deſcendunt, & aqua tota
deſcendit
, quam ob cauſam compreſſa exi­
lit
: ſed non quemadmodum ore cochleæ
deſcendente
, ſed pluribus circa eundem axem
cochleis
poſitis, fit continua non ſolùm,
ſed
æqualis aquarum effuſio.
Atque hæc de
machinis
iuxta prima genera, & ſpecies di­
cta
ſint.
Sed poſtquàm de motibus natura­
libus
ſermonem habuimus, qui in loco
fiunt
, par eſt vt quid ſit locus intelligamus.
Nam & hoc eſſe quintum naturalium rerum
principium
ſuppoſitum eſt: ſuppoſitones au­
tem
, ſecundùm ſenſum demonſtrationi­
bus
ipſis ſunt firmiores.
Quid igitur ſit locus,
ſciendum
eſt.
Eſt igitur locus, vltima corpo­
ris
ſuperficies, corpus contentum ambiens.
Manet autem recedente corpore, quia ad cœ­
li
ambitum comparata eſt.
Manifeſtum eſt
igitur
, locum quemlibet æqualem eſſe cor­
pori
in eo contento ad vnguem: & quòd om­
ne
corpus eſt in loco, & quòd in omni loco
aliquod
corpus eſt.
Nam omne corpus ſuam
habet
extremam ſuperficiem, & illa vbi nul­
lum
aliud ſit corpus à quo contineatur vt vl­
timum
, cœlum eſt ei locus: alia autem cor-
1pora ab alio continentur. Sed locus eſſe non
poteſt
eadem ratione ſine corpore, ſi omnis
locus
eſt vltima ſuperficies continens cor­
pus
.
Eſt etiam locus ipſe æternus, quia or­
bis
cœleſtis ſuperficies extrema immota eſt,
vt
corpus ipſum continet atque vniuerſum.
Locus igitur vt in vniuerſo, æternus eſt &
immobilis
, ac immutabilis: vt autem cor­
poris
certi ſuperficies, mutatur corporum
mutatione
, nec manet.
Locus igitur vbi
Alexander
ſedit in Babylonica, vel Suſis,
adhuc
manet, ſed nunc in aëre erat in ciui­
tate
atque domo, nunc autem forſan in
agro
, atque etiam ſub terra.
Eſt vbi in
Roſtris
facundiſſimus Cicero perorauit,
locus
manet, at tunc propter terram in
aëre
fuit, nunc autem creſcente forſitan
terra
, ſub ipſa terra.
Et in quolibet loco
nunc
viciſſitudinibus temporum id agenti­
bus
infiniti erunt homines, aliáſque fuêre,
ſi
vera eſt opinio Ariſtotelis de mundi æter­
nitate
.
Tria igitur ſunt ſemper nobiſcum
æterna
, mens, hyle, & locus.
Sed men­
tem
mutare, aut materiam non licet, locum
mutare
licet, & alium adipiſci.
Quocun­
que
igitur perrexerimus, ad rem æternam
imus
.
Et nunc locus in quo ſcribo æternus
eſt
, atque in eo complures forſan fuêre re­

ges
, aut ſapientes.
Cùm enim principia
rerum
naturalium ſint quinque, materia
ſeu
hyle, forma, anima, locus, motus:
tempus
autem non eſt principium, ſed mo­
tum
ſequitur: proximum autem videtur eſſe
principio
, quia nihil ſine ipſo fit: de hoc au­
tem
poſteriùs dicemus.
Quies quoquè non
eſt
principium, ſed principij priuatio, vt
mors
, frigus, ſiccitas.
Repugnantia item
corporum
atque inane ſeu vacuum, non ſunt
principia
, à forma enim pendêre hæc, de­
monſtrauimus
, & aliàs etiam demonſtrabi­
mus
.
Horum igitur principiorum nul­
lum
non eſt ſecundùm genus æternum
& primum, aliter non poſſent eſſe princi­
pia
.
Sed per ſe æterna ſunt mens, hyle &
locus
.
Forma & motus parte æterna in cœ­
leſtibus
, parte mortalia in his, quæ ſub lunæ
cælo
ſunt conſtituta.
Anima verò parte qua­
dam
, qua intelligit, æterna, reliqua mor­
talis
eſt.
Expers corporis eſt mens, locus &
motus
.
Sed mens abſoluitur omninò à cor­
pore
, motus ſine corpore non eſt.
Anima
autem
, hyle & forma, cum corpore neceſſa­
riò
ſunt.
Anima tamen non videtur pars il­
lius
.
Quòd verò plura eſſe non poſſint princi­
pia
, ex hoc demonſtratur.
Nam quæ ſunt,
quædam
viuunt, quædam non.
Reguntur
autem
omnia atque fiunt, tum manet.
Cor­
pus
igitur in loco manet.
Fiunt autem ex
materia
atque forma.
Reguntur autem ab
anima
, quæ in nobilioribus mens eſt, & à
corpore
ſeparata: in corporibus autem, vitæ
principium
.
Sed cauſa qua manent eſt motus,
item
generationis, & reliquorum.
Omnia
hæc
cùm ſint quidam motus, & vt fiunt, & vt
manent
, igitur motus principium eſt.
De
principiis
ſecundùm ſenſum, & vt ad hanc
pertinebat
tractationem, hæc docuiſſe hacte­
nus
ſufficiat: non enim hoc modo priuatio
principium
eſt.
Supereſt nunc, vt declaremus,
vacuum
non dari, præter rationes tres ſenſi­
biles
ſuperiùs adductas, hoc diligentiùs nunc
demonſtrantes
.
Oſtenſum erit & pari ratio­
ne
de corporum repugnantia, quicquid ſupe­
riùs
ſuppoſuimus: nam neque in eodem loco
duo
corpora, nec corpus vnum in duobus
locis
, nec corpore locum eſſe poſſe diximus.
Nunc igitur hoc vltimo denuò demonſtrua
to
, reliqua etiam erunt manifeſta: neque
enim
in hoc libro ſingula demonſtrare, ſed
res
per capita tractare propoſitum eſt.
Pri­
múm
igitur vacuum non eſt: quomodo igi­
tur
quod non eſt, efficere quicquam po­
terit
?
Deinde ſi eſſe ponatur, ſubſtantia
non
eſt vacuum, neque à ſubſtantia profi­

ciſcitur
, & vt vno verbo abſoluam, nihil
eſt
, atque ideo nullam poterit habere ope­
rationem
.
Locus quid
ſit
.
Principiorum
naturalium

diuiſio
.
Demonſtra­
tio
, quia nul­
lus
motus eſt
à
vacuo.
Forſan dicet quiſpiam, naturam metu
vacui
, ſeu vt illud euitet, motum ciere.
Sed
neque
iſtud: nam quum aër rarior aqua ſit,
oportuit
primò antequàm fiat attractio va­
cui
ratione, quum aqua aſcendit aquæ con­
ſecutione
, priorem aquam in aërem verti,
húncque
rurſus in ignem, qui aëre rarior eſt:
deinde
ipſum ignem attenuari, demum fieri
hanc
attractionem.
Sed nos videmus, aquam
non
verti in aërem, ſed trahere: ſimiliter
aërem
, antequam in ignem tranſeat: non igi­
tur
metu vacui, quum adhuc ſuperſint tot
intermedia
, ſed metu raritatis natura moli­
tur
eam attractionem, quam à vacuo appel­
lant
.
Nec eſt vt eam cum Auerroë, violen­

tam
dicam: nam ipſa prorſus eſt naturalis,
ſicut
& motus aquæ, quum in aëre fuerit &
deſcendit
: violenter enim quieſcit, & ideo
naturaliter
mouetur.
Sic elementum, quod
raritatis
cauſa trahit, violentiam patitur, à
qua
motu illo ſe liberat.
Quòd verò eo motu
graue
ſurſum trahatur, contingit caſu, eſt que
ei
quod trahitur, quandoque violentum, &
quandoque
non, velut ſi leue ſurſum traha­
tur
.
Satis eſt motum ex principio ipſo eſſe
naturalem
.
Motus at­
tractionis
à
raritate
, non
eſt
violentus.
Vt inuito, vel ſaltem non iuuante paſſo
fit
?
Imò quod mouetur ad locum, ſpontè
mouetur
, vt elementum aut mixtum, non vt
graue
, aut leue.
Obliuiſcitur enim propriæ
naturæ
, quòd ſic mouetur conſenſu alterius.
Velut qui filium hortatur ad vitæ pericu­
lum
, dum muri vrbis ab hoſte oppugnan­
tur
, pietatem exercet: vbi communis cau­
ſa
non impelleret, id agens crudelis habe­
retur
.
Sed iam ad motus grauium veniamus. Hic

autem
liber eſt, aut fit pondere alligato, vt in
libra
& ſtatera.
Quæri ſolet, cur pondera
ponderibus
magis agitantur?
nam manu­
brio
A, agitetur ſuper furculam C, pondus
B
.
Conſtat quòd ſi addatur pondus ipſi ma­
nubrio
, vtpote plumbum vſque ad certam
metam
, faciliùs deſcendere à lateribus ad
medium
adiuuante pondere: at contrà diffi­
cilius
moueri à medio ad latera.
Ob id, pon­
deris
meta quædam habenda eſt, vſque ad
quam
motus facilitas augetur.
Hanc tamen
ſi
tranſcendas, motus redditur difficilior.
Hac ratione capulos enſibus grauiores ad­
dunt
, vt enſes videantur leuiores, faciliúſ­
que
tractentur.
Sed & hîc modus ſeruan­
dus
eſt.
1
Quomodo
pondera
fa­
cile
mouean­
tur
.
15[Figure 15]
Adiecimus hoc, quia pleraque inſtrumen­

ta
hauriendis aquis idonea, hominum aut
iumentorum
viribus aguntur.
Sed etſi ipſa­
rum
aquarum rapido impetu agitentur ma­
chinæ
, rurſus addita manubriis pondera fa­
ciliorum
efficiunt motum.
Licet itaque ſolo
impetu
aquarum defluentium, aquas ipſas in
ſuprema
loca impellere, atque ægros humi­
lioribus
aquis irrigare.
Sed hoc tantùm in
his
quæ decurrunt, & impetum labendo ha­
bent
.
Aptetur enim à latere vno Cteſibica,
aut
Brambilica, aut alterius generis machi­
na
: nam ( vt dixi ) innumeri poſſunt eſſe
modi
earum, quanquam omnibus aliis,
coclea
excepta, ſint elegantiores: & ( vtiam
docuimus
) alternus manubrij motus rota
cum
pinnis agitata perficiatur, ſic fiet vt
ſpontè
aqua ſeipſam ſurſum impellat: nam­
que
ars contra ſua inſtituta eam facere co­
git
.
Quod exemplum nonnullæ ciuitates quæ
editioribus
à flumine locis poſitæ ſunt, ſe­
quuntur
.
Quomodo
aqua
ſeipsam
impellat
ſur­
ſum
.
De libra &
illius
ratio­
ne
.
Poſt hæc videndum eſt de ponderibus
quæ
in libra conſtituuntur.
Sit igitur libra,
cuius
trutina ſit appenſa in A, & finis vbi
iunguntur
latera lancis B, & lanx CD, &
manifeſtum
eſt quòd CD mouetur circa B,
velut
centrum quoddam, quia CD non po­
teſt
ſeparari ab ipſo B: & ſit angulus ABC,
& ABD rectus.
Dico quòd pondus in C
conſtitutum
erit grauius, quàm ſi lanx collo­
cetur
in quocunque alio loco, vt puto quòd
16[Figure 16]
conſtitueretur
lanx in F.
Vt autem cognoſ­
camus
quòd C ſit grauius in eo ſitu, quam
in
F, neceſſarium eſt vt in æquali tempore
moueatur
per maius ſpatium verſus cen­
trum
.
Videmus enim grauiora pari ratione
in
reliquis, velociùs ad centrum ferri.
Quòd
autem
hoc contingat magis pondere & li­
bra
in C collocata quàm in F, oſtendo dua­
bus
rationibus.
Prima, quòd ſi in aliquo
tempore
moueatur ex C in E, & ſit arcus
CE
æqualis FG, quod tardius deſcendet ex
F
in G, quàm ex C in E, & ita erit leuiùs
in
F, quàm in C. Secundò, quòd poſito
quòd
in æquali ſpatio temporis moueretur
ex
C in E, ex & F in G, adhuc per arcum
CE
æqualem FG, magis appropinquaret
centro
quàm per motum factum in arcu
FG
.
Ideò ergo duplici ratione magis gra­
uabit
pondus lance poſita ad perpendicu­
lum
cum trutina, quàm in quoque alio
loco
.
Primùm igitur ſic declaratur. Manife­
ſtum
eſt in ſtateris, & in his, qui pondera
eleuant
, quòd quantò magis pondus à tru­
tina
, magis graue videtur: ſed pondus
in
G diſtat à trutina quantitate BC lineæ,
& in F quantitate FP, ſed CB eſt maior FP,
ex
decimaquinta, tertij elementorum Eu­
clidis
: igitur lance poſita in C, grauius pon­
dus
videbitur quàm in F, quod erat primum.
Ex hac etiam demonſtratione manifeſtum
eſt
, libram quantò magis diſcendit verſus
C
ex A, tantò grauiùs pondus reddere, &
velociùs
moueri: at ex C verſus Q, contra­
ria
ratione pondus reddi leuius, & motum
ſegniorem
, quod & experimentum docet.
Secundum verò ſic demonſtratur. Quia enim
CE
eſt æqualis FG, ſumatur CH æqualis
CE
, eritque æqualis CH ipſi FG, quare re­
cta
ſubtenſa CH, æqualis rectæ ſubtenſæ
FG
.
Igitur ex octaua primi elementorum
angulus
BFG, æqualis erit angulo BCH.
Igi­
tur
ductis ad perpendiculum rectis FL &
HK
, minor eſt angulus FGL. qui & ipſe
eſſet
pars coæqualis BFG, ex quinta primi
elementorum
, angulo KCH.
Igitur latus
HK
, maius latere FL: nam rectæ FG & HC
æquales
fuerunt, & trigoni orthogonij ſeu
rectanguli
: igitur BN maior OF, & ideo
BM
maior OP.
Dum igitur libra mouetur ex
C
in E pondus deſcendit per BM lineam, ſeu
propinquius
centro redditur quàm eſſet in
C
, & dum mouetur per ſpatium arcus FG,
deſcenditque
per OP, & BM, maior eſt OP.
Igitur ſuppoſito etiam quod in æquali tem­
pore
tranſiret ex C in K, & ex F in G, adhuc
velociùs
deſcendit ex C, quam ex F.
Igitur
grauius
eſt in C, quàm in F.
Ex hoc autem
demonſtratur
quod dicit Philoſophus, quòd
ſi
æqualia ſint pondera in F & R, libra ta­
men
ſpontè redit ad ſitum CD, vbi trutina
ſit
AB.
Nec hoc demonſtrat Iordanus, nec
intellexit
.
Similiter cur trutina QB poſita,
atque
infrà libram ipſam, velut accidit con­
uerſa
libra, vt manu trutinam teneas ſuper­
incumbente
libra pondus quod iam deſcen­
derat
tractum ad R, vbi æquale aliud ad
conſtitutum
in F, vel lances omninò vacuæ
ſint
, non ſolùm non reuertuntur ad ſitum
CD
, ſeu perpendiculi, imò magis R deſcen­
dit
verſus Q & F aſcendit verſus A. vt expe­
rimento
patet.
Hoc etiam Iordanus non de­
monſtrauit
.
Ariſtoteles dicit hoc contingere,
quum
trutina eſt ſupra libram, quia angu­
lus
QBF metæ, maior eſt angulo QBR, Et ſi­
militer
quum trutina fuerit QB, erit meta
AB
, & tunc angulus RBA, maior erit angu­
lo
FBA, ſed maior angulus reddit grauius
pondus
: igitur dum trutina ſuperius eſt F,
erit
grauius R, ideo F trahet libram verſus
C
, & dum fuerit inferius R, erit grauius
quàm
F, ideo trahet libram verſus que Quòd ſi
quis
obiiciat, igitur pondus in F, erit gra­
uius
quàm in C, trutina in A appenſa cuius
tamen
oppoſitum iam eſt demonſtratum.
Reſpondemus, quòd latior angulus à meta,
facit
pondus grauius, quum rectæ fuerint
1æquales: ſed vt demonſtratum eſt, pondus
in
C, plus diſtat tam à meta, quàm à trutina,
quam
in E, ideo ratio anguli ibi non tenet:
ſed
quum comparamus pondera in F & R,
iam
illa æqualiter diſtant tam à trutina,
quod
à meta: ideo tunc anguli ratio ſpectan­
da
eſt.
Generalis igitur ratio hæc ſit: pon­
dera
quò plus diſtant à meta ſeu linea deſ­
cenſus
per rectam, aut obliquum, id eſt, per
angulum
, ſunt grauiora.
Sed primò rectæ
lineæ
magnitudo ſpectanda eſt: vbi rectæ li­
neæ
æquales ſint, tunc angulus quòd maior
erit
, pondus reddetur grauius.
Si igitur
BC
ſinuetur verſus QC, eleuabitur, & mi­

nus
diſtabit à B puncto, ideoque reddet pon­
dera
leuiora, aureuſque iuſti ponderis defi­
cere
videbitur, & ex aduerſa parte poſitus
qui
deficit, bonus videbitur.
Sed vacua libe­
ra
delegitur fraus, aut commutatis viciſſim
numo
& indice.
Sed cur pondera quærunt
verſus
medium moueri?
Hoc facilè diſſolui­
tur
, ſi quis, quæ diximus mente teneat.
Nam
pondus
in F, dum peruenit ad C, propin­
quius
redditur mundi centro ad quod natu­
ra
fertur linea PB: & dum ex C in Q linea
BQ
& ita intentum ponderis eſt rectà ferri
ad
centrum quia vinculo prohibetur, moue­
tur
eo modo, quo moueri poteſt, atque ita à
dextra
, vel ſiniſtra verſus perpendiculum, &
medium
.
Sed dices, cur igitur libra vacua C,
non
mouetur verſus Q? Reſpondeo, quòd
tunc
D moueretur verſus A: ſed vt viſum eſt
ratione
rectæ linæ poſito C in Q & D in A,
adhuc
tantum eſſet amiſſum ex parte D,
quantum
acquiſitum ipſi C: ſed quod eſſet
amiſſum
ex parte D, eſſet magis contra na­
turam
quam illud quod eſſet acquiſitum ipſi
C
ſecundum naturam: igitur maius eſſet de­
trimentum
quam iuuamentum.
Quare pari­
bus
ponderibus in C & D, non ſolum non
remouebuntur
ab eo ſitu ſpontè, ſed vi amo­
ta
redibunt.
His rationibus conſideratis, poſ­
ſumus
facere libram quæ vacua ponderibus
æqua
videbitur, iuſtiſque notis ponderum
maius
rerum ipſarum pondus repræſentet.
Sic enim vt Ariſtoteles refert, purpuram
vendentes
imponebant emptoribus.
Cuius
ratio
ſic conſtat:
Cur libra
vacua
redit
ſpontè
ad ſi­
tum
rectum,
vel
ſi pon
dera
æqua­
lia
fuerint.
Vt aurei iu­
ſti
ponderis
leuiores
vi­
deantur
, &
leues
iuſti.
Cur pondera
verſus
me­
dium
mo­
uentur
.
Modus fa­
ciendi
libram,
quæ
pondera
rerum
maio­
ra
quàm
ſint
oſtendat.
17[Figure 17]
Volenti libram quæ pro vndecim vnciis
duodecim
præſeferat, virga AB ſumatur
metallica
, quæ in partes viginti tres æquas
( nam totidem conſurgunt iunctis vndecim
ac
duodecim ) diuidatur.
In fine vndecimæ
& initio duodecimæ partis figatur lingua li­
bramenti
& agina.
Conſtat igitur DC vnde­
cima
parte maiorem eſſe AD: quumque CD
paulò
maior ſit AD & grauior, leuiorem li­
ma
vel terebratione reddemus, aut lancem
leuiorem
adiiciemus ipſi C quàm A, adeò vt
dum
lances vacuæ ſunt longitudinis AC, te­
nuitatis
penſata ratione, trutina ſub agina
iaceat
, nullam in partem libra pendente: cui
tamen
cùm ex parte C pondus vnciarum
vndecim
adiunxerimus, & nota duodecim
vnciarum
in lance A, libra æquilibrium de­
monſtrabit
.
Quum ergo nec adulterinæ ſint
ponderum
notæ, nec lancibus vacuis libra
videatur
vitioſa, fraus mutatis mercibus ac
notis
hinc inde, vt notæ ſunt in C, merces in
A
, manifeſtè depræhenditur.
Nam C latus
infrà
deſcendet duplici cauſa, & quia maius
lanci
ſuæ pondus ineſt, & quia CD, ipſa DA
longior
eſt.
Difficilior ac obſcurior eſt ſtate­
ratio, de qua in Arithmeticis diximus.
Nunc autem quum affinis ſit huic conſide­
rationi
, quantum neceſſarium eſt huic pro­
poſito
, adiicere optimum erit.
Ergo tota in
tribus
conſtat, quorum primum eſt Archi­
medis
in Parabolis: & eſt vbi regula ſtate­
, nullius ponderis cenſeatur.
18[Figure 18]
Stantium in æquilibrio ponderum ratio

eſt
, vt diſtantiarum à trutina mutua.
Velut ſi
D
appenſum ex lancula in C faciat æquili­
brium
cum G appenſo in F, & proportio FB
ad
BC ſit quadrupla, erit etiam D quadru­
plum
ad G Secundum, cùm in parte breuiore
fuerit
ſolùm appenſum pondus, & regula fue­
rit
ponderoſa, æqualis in magnitudine &
pondere
, & fiat æquilibrium, erit proportio
ponderis
appenſi ad pondus totius regulæ,
vt
differentiæ partium regulæ ad duplum
ponderis
minoris.
Exemplum: D pondus in
C
appenſum faciat æquilibrium cum BL virga
abſque alio pondere, & ſic BL & BC, vt axi,
fiat
æqualis BK ipſi BC, tunc dico quòd pro­
portio
D ad pondus CL, eſt veluti ponderis
LK
ad pondus KC.
Sed ex hoc habetur re­
gula
: cognito pondere CL & CK ha­
bendi
pondus D, ducemus KL, quæ ſit 40,
gratia
exempli in ſe, fit 1600, diuide per pon­
dus
CK, quod ſit 16, exit 100, huic adde pon­
dus
KL, quod eſt 40, fit pondus D, 140. Et ita
poterimus
ad quancunque menſuram volueri­
mus
ſcire quantum ponderis refert ſtatera.
Ter­
tium
habetur ex his duobus & eſt, ſi virgula
ſine
pondere cenſeatur, à parte autem quę dif­
ferentia
eſt longitudinum ab agina, pondus æ­
quale
extendatur per totam virgam, æqualem gra­
uitatem
habebit cum eodem pondere appenſo in
puncto
diſtante à librili per medietatem totius
virgę
.
Sit vt virga CL nullius ſit ponderis, &
ſit
BC æqualis BK, & coextenſum pondus æ­
qualiter
, vt ſub forma tetragoni faciat æqui­
librium
cum D appenſo in C, & ſumatur G ęqui­
pondium
ęquale ponderi coextenſo, & ſit BM di­
midium
totius CL, dico quòd G ſuſpensum in M
faciet
æquilibrium cum D, & ita æqualiter gra­
uabit
vt coextensum toti KL.
Sit igitur vt in M
faciat
ęquilibrium cum D, igitur per primam harum
proportio
MB ad BC, vt D ad G. Item quia facit
1æquilibrium D cum G coëxtenſo K L, ſi igitur
adderetur
æquè graue per totam CK adhuc
faceret
æquilibrium, quia in BC & BK æ­
quales
ſunt, & tunc eſſet proportio ponde­
ris
D ad pondus KL, ſicut ponderis LC, ad
pondus
CK, ex ſecunda proportione permu­
tata
, igitur vt longitudinis LC ad CK, quia
pondus
eſt æqualiter diſtributum.
Sed ſicut
ponderis
D ad pondus LK, ſic D ad G, quia
ſuppoſitum
eſt G & LK æqualia eſſe, igitur
vt
LC ad CK, ſic MB ad BC: quare permu­
tando
vt CK ad CB, ſic LC ad MB: ſed CB
eſt
dimidium CK: igitur BM eſt dimidium
LC
, quod erat demonſtrandum.
Quia verò
CB
eſt dimidium CK, & BM dimidium
CL
, ſequitur vt MK ſit dimidium KL, & ita
eſt
ac ſi ſuſpenſum eſſet in medio loci cui
coextenditur
.
Vnumquodque igitur pondus,
iuxta
Archimedem, quantumvis inæquale,

vt
triangulum tantum affert grauitatis, coex­
tenſum
virgulæ, quantum ſi ſuſpendatur ex
centro
in loco vbi centrum grauitatis ſe­

cundum
perpendiculum ſitum eſt.
Hoc au­
tem
generaliter ſupponit, etiamſi pondus non
extendatur
vſque ad aginam, ſed coex-ten­

datur
, gratia exempli per L F, & centrum
eius
ſit in directo E, tunc dicit, eſt ac ſi ſuſ­
penderetur
in ipſo E.
Ex his, vt in Arithme­
ticis
docuimus, colligitur ratio conficien­
di
ſtateras.
Stateræ ra­
tio
.
Parabola
quinta
.
Parabola
octaua
.
Statera
quomodo

perfecta
eſſe
poſſit
.
Nunc ſolum demonſtrare oportet, quo­
modo
ſtatera perfecta eſſe poſſit: etſi in pre­
cioſis
mercibus mercatores libra vtantur.
Sit
igitur
ſtatera diuiſa tuo modo cum pondere
auxiliari
, quod mobile eſt G, & æquiponi
deret
G in F ipſi D, quia itaque D æqui­
ponderat
G in F, & etiam regulæ KL.
Po­
nantur
enim N pars D, quæ facit æquilibrium
cum LK, & O pars reliqua D, quæ facit æqui­
librium
cum G.
Igitur iuxta primam regulam pro­
portio
O ad G, vt FB ad BC.
Proportio ve­
N ad LK, & eſt vt LK ſuſpenſa in M, ex
tertia
regula, vt L C ad CK ex ſecunda re­
gula
.
Igitur ſtatuemus pondus N primò in
directo
D, deinde facto æquilibrio additio
O
ſemper eſt ſecundum proportionem ad G,
vt
partis LB ad BC.
Secundum igitur æqua­
lia
incrementa BL creſcet O, ſed N manet
idem
ſemper: igitur ſecundum æqualia in­
crementa
partium B L creſcet D pondus.
Æqua igitur ſtatera fieret, ſi ad C apponantur
pondus
faciens equilibrum cum LK: inde diuida­
mus
ſpatia ab agina ad L per æqualia.
Sed
quia
ipſi non apponunt pondus in C, neceſſarium
eſt
vt prima nota, puta P, oſtendat etiam
pondus
LK: vt ſi LK ponderis libras duas,
& D pondus duas libras æquet, nota primi
ponderis
eſſet in K, exempli gratia: ſed quia
G
poſitum in K, grauaret quantum quatuor
libræ
, & præter id etiam LK grauitatem
efficit
duarum librarum, igitur oporteret vt
D
eſſet librarum ſex, igitur pondus eſſet li­
brarum
ſex, & oſtenderet tantùm quatuor.
Ob id faciemus primam notam quatuor li­
brarum
in P, nam & ibi C grauitatem effi­
cit
duarum librarum, & LK duarum alia­
rum
, igitur pondus D erit quatuor librarum,
quod
faciet æquilibrium: igitur nota qua­
tuor
librarum primarum erit in P, & multò
minus
ab agina diſtans, quàm reliquæ inter­
ſe
.
At verò reliquæ inter ſe æquidiſtabunt,
vt
ſi ſecunda fit in Q, tertia erit in H, &
quarta
in M, & quinta in R, & ſexta in E:
ideoque
poſito G in E, oſtendet libras vigin­
tiquatuor
.
Manifeſtum eſt autem ex hoc,

quod
commodum affert non leue, quò G
ſit
pondus per ſe notum, id eſt, libra, vel bi­
libra
, vel trilibra.
Media pon­
derum
quo­
modo
ha­
beantur
.
Centra autem ponderum in circulis &
rectangulis
ſunt in communi ſectione di­
metientium
duarum.
In omnibus autem
figuris
æquilateris, quæ circulo poſſunt
inſcribi
, centrum grauitatis idem eſt cum
centro
circuli circumſcribentis.
Supponitur
autem
in omnibus, quòd ponderoſa hæc æ­
qualem
vbique habeant craſſitudinem, &
quòd
ex materia quæ vbique æqualem ſor­
tiatur
grauitatem, conſtituantur.
In trigonis
autem
omnibus in communi ſectione trium
linearum
, quarum ſingulæ ad ſingula latera
ex
angulis oppoſitis venientes, ea per æqua­
lia
diuidunt.
Has verò in vnum punctum
ſecando
ſe inuicem concurrere neceſſe eſt:
etſi
id Archimedes non demonſtrauerit.
Nos autem in Geometricis elementis illud
oſtendimus
generaliter, nunc autem pro ne­
ceſſitate
declarabitur.
Nam diuiſis per æqualia lateribus AB &
AC
in D & E, & ducta CD, BE, & per
communem
ſectionem AGH & DE, quæ
erit
æquidiſtans lateri tertio, vnde BEC &
CDB
erunt æquales, quia in eadem baſi
BC
, ſubducto BCG, communi erit CEG æ­
qualis
DBC, ipſi autem ſunt æquales AGE
& AGD, quia in æquis baſibus & inter æ­
quidiſtantes
, quare AGE & AGD æquales.
19[Figure 19]
Quumque
ſint ſuper eandem lineam AG,
erunt
æqualis altitudinis, qui altitudo eſt tri­
gonorum
etiam FGD, & FGE, qui conſiſtunt
in
eadem baſi FG, igitur etiam ipſi inter ſe
ſunt
æquales, Quia verò BC æquidiſtat DE,
erunt
ex 29 primi elementorum & 25. eiuſ­
dem
, DGE & BGC æquianguli, & propor­
tio
BG ad GE, vt CG ad GD. ex eiſdem
etiam
BGH & GEF ſimiles, itemque GCH
& DGF. quare proportio trigoni BGH ad
EFG
, vt BG ad GE dupla, & CGH ad DFG,
vt
CG ad GD dupla, eſt autem ( vt dictum
fuit
) CG ad GD, vt BG, ad GE, quare BGH
ad
EFG, yt HCG ad DFG: quare cum DFG
& EFG æquales ſint, erunt BGH & CGH
æquales
: quumque ſint inter æquidiſtantes,
erunt
in baſibus æqualibus BH & HC, igi­
tur
trigoni omnes ABH, ACH, CDB, CDA,
BEC
, BEA, erunt, medietas ABC, quare ap­
penſus
trigonus in G, in nullam poterit par­
tem
inclinari.
Centrum autem ſectionis pa­
rabolę
ſeu coni rectanguli eſt in eius dime­
tiente
, quæ à ſummo ad medium baſis in eo
puncto
qui à ſummitate coni dimidio plus
diſtat
quàm à baſi, quæ eſt recta linea ſup-
1poſita angulo coni. Cum itaque fuerit poſita
virga
æqualis CL ponderis vnciarum 7, &
librile
in B, ita quod KL ſit 10. & KC, 4. & G
libra
vna, ſic conſtituemus ſtateram.
Ducam
pondus
LK, quod eſt 5, in ſe, fit 25, diuido
per
pondus KC, quod eſt 2, fit 12 1/2, cui ad­
do
vncias 5, LK, fit 17 1/2: ponam igitur CD
vinculum
ferreum vncias 5 1/2, & relinque­
tur
pondus LK vnius libræ.
Cùm igitur po­
ſuerimus
G in K ęquabitur librę, & aliam
libram
oportebit addere in D propter LK,
igitur
in K oſtendemus duas libras, & ſic ſcri­
bemus
, deinde S 3, in T 4, in F 5. in V 6, in L,
quis
ſpatiis.
Ex hoc patet quòd omnia hæc
ſpatia
per vncias diſtribui poterunt, præter
primum
BK.
Poſſemus tamen & ipſum di­
uidere
, vt in B libra intelligatur, & AB in
K
vncię per æqua ſpatia additę ſignificabunt,

prima
13. ſecunda 14. tertia 15. & ita de aliis.
Cur libræ
ſunt
plerum­
que
exactio­
nes
ſtateris.
Patet autem cauſa ex his, quare librę tri­
bus
cauſis ſtateris ſint exactiores.
Hoc au­
tem
ab initio propoſitum fuit.
Nam in ſta­
tera
difficile eſt virgulam adeò exactam in
magnitudine
conſtituere: & ſi etiam ſit in
magnitudine
, non erit in pondere: vix enim
hoc
aſſequi poſſumus.
Secundò difficillimum
eſt
per æqualia interualla omninò ad amuſ­
ſim
diuidere LB.
Tertiò pondus rarò in ex­
tremo
C appendi ſolet, quod cùm citra
appenditur
, confuſionem parit.
Sunt & additamenta multa quæ vitiant ſtate­
ram
, horum nullum in libra eſt.
Ob id præ­
cioſa
non in ſtatera ſed libra ſolent exami­
nari
.
Multum autem refert ad exactam ſta­
terę
ſtructuram, vt G leue ſit, tum etiam
LC
, & quod LB tripla ſit BC. nam ſic LK
æqualis
erit KC, & quòd vincula CD in ex­
tremo
ſint LC, & ęqualis ponderis cum LK.

Hoc
enim ſtaterę genus, librę proximum erit.
Vtres quan­
tum
ponderis
in
aqua ſu­
ſtineant
.
Quomodo
homo
aquæ
immobilis
ac
ſupinus
ſu­
perſtet
.
Quantum verò ponderis vtres in aqua
ſuſtineant
pro pontibus conſtruendis, expe­
rimentum
docet.
Nam veſica plena aëre,
quę
capax fuit quinque librarum aquę &
vncię
, pondus librarum quatuordecim ac ſe­
mis
laterum ſuſtinebat: quo fit vt in flumi­
num
aqua triplum fermè ponderis aquæ,
cuius
ſunt capaces vtres, continere poſſint.
Illud etiam non prętermittendum, ex denſi­
tatis
ratione oriri, vt homines cùm ita ſe
continuerint
ſupini in aqua, vt velut iacula­
tores
in funibus nullam penitùs in partem
flectantur
immobiles, tum nequaquam mer­
gi
.
Hoc tamen cùm per ſe ſit difficillimum,
ob
motum etiam & aquæ inęqualitatem
etiam
redditur difficiliùs.
Atque hacte­
nus
de rerum mortalium principiis di­
ctum
ſit.
20[Figure 20]
LIBER SECVNDVS.
De Elementis & eorum motibus &
actionibus
.
De elemen­
torum
nu.
NVNC verò de Elementis aga­
mus
, quæ forma & materia
prima
conſtant, & animata
quaſi
videntur: ea Græcis
σοιχεῖα vocant.
Perdiſcere au­
tem
primum oportet, quot & quænam ſint.
Ariſtoteles quatuor exiſtimat, terram, aquam,
aërem
, atque ignem.
Primùm enim quatuor
qualitates
primæ ſunt.
ſolæ non conſti­
tuunt
elementum, quia vim non haberent
agendi
ac patiendi: nec pluſquam duæ ſi­
mul
eſſe poſſunt, quin contraria ſimul ſint.
Nam calidi, frigidi, ſicci atque humidi, ſi
tria
quomodolibet acceperis, contraria ac­
cipere
neceſſe eſt.
Sed nec calidum cum fri­
gido
, nec ſiccum cum humido iungi poteſt.
Igitur binis iunctis qualitatibus neque con­
trariis
, ſimul tantùm quatuor fient coniu­
gationes
, quæ quatuor elementa conſti­
tuent
.
Inter imum etiam locum atque ſu­
premum
, ſimpliciter duo loca intercidere
neceſſe
eſt, imum non exquiſitè, atque ſu­
premum
: atque eo totidem ſimplicia cor­
pora
.
Videmus etiam, & ſi quid probabilia
argumenta
faciunt, in miſtis ipſis quatuor
elementa
: nam de terra, aëre & aqua, nemo
dubitare
poteſt ob magnitudinem, & maxi­
mas
moles, vt mare aquarum, aëris & terræ
in
vniuerſo: ignis verò incrementa, & po­
tentiam
, ac ſimplicitatem, cuius etiam fons
in
Lunæ concauo eſſe creditur.
Plures etiam
exiſtimant
in diſtilationibus hæc quatuor
videri
: & humores totidem in animalibus
ſenſus
depræhendi.
Quinetiam multi arbi­
trantur
ob hoc Cometes fieri, quòd ſub cœ­
lo
ab ignis elemento vapores accendantur.
Sed certè ſub cœlo Lunæ nullus eſt ignis:
nam
quum cœlum puriſſima res ſit, non
decuit
ſub omnis qualitatis experte re, ar­
dentiſſimam
collocaſſe.
Natura enim ſem­
per
extrema mediis iungit.
Inter carnem
enim
& os, membranam: inter os & liga­
menta
, cartilagines: inter os & cerebrum,
quòd
carne cerebrum eſſet mollius, dupli­
cem
membranam, ac duriorem oſſi pro­
pinquiorem
collocauit.
Nec motus veloci­
tas
, caloris aut cauſa, aut argumentum eſſe
poteſt
.
Nanque ea quæ conſtant, etſi motu
accendantur
, vt lapides, plumbum & anima­
lia
, quæ tamen diſſipantur, quò celerius mo­
uentur
, fiunt frigidiora, vt aqua & aër:
venti
enim validi omnes frigidi, & flumina
celeriter
fluentia frigidiſſimas habent aquas.
Eſt etiam aliud non leue argumentum huius
1rei, quòd Cometes, aut faces calores his ac­
cendunt
intolerabiles: quid igitur fiet ſi tan­
ta
regio & vniuerſus orbe igne ambiatur?
Quid enim prohibebit, ne aërem ipſum ac­
cendat
, inde hæc omnia reliqua, tum maxi­
quòd calor ſiderum adiuuabit.
Omnem
enim
lucem Auerroës calidam eſſe exiſtimat.
Aërem etiam calidum maximè eſſe volunt:
humida
autem qualitas omnium minimè re­
ſiſtit
.
Quomodo igitur violentiſſimo & ma­
ximo
, & acerrimo elementorum aër ipſe re­
pugnabit
?
Itaque Auerroës ipſe hoc videns
dixit
, aliquando ignem non eſſe calidum actu:
ſed
ſi calidus non eſt actu, quæ potentia hæc
eſt
: Potentia dicimus medicamenta talia,
quòd
deuorata calefaciunt: an verò hic ignis
ab
aliquo ingenti animali deuorabitur?
Dein­
de
, ſi ignis calidus non eſt, nec aqua pari ra­
tione
frigida (hoc autem eſt confundere or­
dinem
vniuerſi ) quid etiam prohibet ne lu­
ceat
?
quanquam hoc eludant vt leue argu­
mentum
.
Si etiam ibi ignis eſt, cur quantò
altius
aſcendimus, cuncta frigidiora appa­
rent
, vt etiam ſub torrida zona in montium
cacuminibus
niues abundare affirment?
Quod
minus
mirum eſt, ſi quis conſideret non ſo­
lùm
hyeme niues, ſed media etiam æſtate fri­
gidiſſimas
grandines generari.
Sed dicunt
abeſſe
ea loca à radiorum repercuſſu: ſed hoc
minoris
caliditatis argumentum eſſe poteſt,
non
autem frigiditatis.
Denique ſi ibi eſſet,
maximè
ob generationem eſſet: verùm non
ob
hoc eſſe poteſt, cùm calor cœleſtis ſit qui
generet
, vel ipſo teſte philoſopho, & leuiſſi­
ma
res tam procul deſcendere haud queat.
Forſan quis ignem ferri hunc ſurſum dicet,
atque
ex eo coniectabitur ibi locum illius
eſſe
.
Sed primùm argumenta hæc rhetorica,
indigna
ſunt vt in rebus ſeriis adducantur:
neque
hic ignis illius naturæ eſt, cuius ſu­
periorem
eſſe ferunt, cùm hic vrat, ſplen­
deat
, corrumpat, quorum nullum illi ineſſe
ferunt
.
Dicemus etiam poſt hæc, cur id con­
tingat
: & quòd non ſemper etiam contin­
gat
docebimus.
Nec illud argumenta probant,
imò
potius oppoſitum.
Nam inter duo ex­
trema
, non duo, ſed tantùm vnum ſolet aſſi­
gnari
medium.
Quòd ſi ſtatuatur, non qua­
tuor
, ſed tria tantùm erunt elementa.
Quòd ſi
hoc
non demonſtrat, multò minus quatuor
eſſe
demonſtrabit.
Nec faces aut cometes
nobis
inſinuant eſſe ibi ignem, cùm ipſe
Philoſophus
ſub igne ac iuxta terram in aë­
re
fieri affirmet hæc ipſa, vt ignis penitùs in­
digna
non ſint.
Sed neque in miſtis videtur
ignis
.
Nam ſi modò eſſet, in euforbio & pi­
pere
potius eſſet, quorum vis calida eſt, ac
ſicca
non mediocriter, quàm in frigidiſſimis
lapidibus
.
Deſtillationes etiam, tres ſubſtan­
tias
tantùm docent, aquam pro aqua, oleum
vice
aëris, & terram quæ in imo ſubſidet.
Quòd ſi dicas, olei partem rubicundiorem
ignem
referre quòd acutiſſima ſit, reſponde­
mus
& ſerò, hanc ac uitatem, acremque ſapo­
rem
ex ignis vi acriore proficiſci.
Indicio
eſt
, quòd metallicorum olei nulla eſt pars
expers
acerrimi ſaporis.
Quare ſi hoc totum
quod
acerrimum eſt ignem refert, acris ni­
hil
omninò ineſſe oportet.
Quate etiam ad
tria
tantùm redimus elementa.
Humores
in
animalibus quatuor ſunt: ſed quid hoc
ad
elementa?
quid ſi tantùm tria cum
Thruſiano
expoſitore artis medicæ Galeni
eſſe
dicam?
Sed tamen ſenſus oſtendit eſſe
quatuor
?
Nequaquam: nam nec ipſi faten­
tur
hunc ignem elementum eſſe.
Quare po­
tius
tria declarat nobis ſenſus, quàm qua­
tuor
.
Neque quod celeriter exedat omnia,
ideo
dicendum elementum: nam ſic etiam
motus
elementum eſſet: nec quia celeriter
creſcat
, nam mures & ipſi elementum eſ­
ſent
.
Sed horum neutrum terræ ineſt, quam
tamen
omnes vno ore elementum eſſe fa­
tentur
.
Omnia igitur ad hæc, ad demon­
ſtrandum
quatuor eſſe elementa, tum etiam
ignem
elementum eſſe, parum habent fidei:
quin
imò vt ab initio propoſuimus, oppoſi­
tum
potius oſtendunt.
Supererat illud ma­
ximum
à qualitatum coniugationibus at
non
vident hoc in miſtis oſtendere: calida
enim
quædam ſunt & humida, alia calida
& ſicca, atque ſic deinceps.
At in elemen­
tis
quoniam calor & ſiccitas tam immodica
ad
interitum omnia erant traductura, pro
elemento
cœleſtem calorem ac bene tem­
peratum
ſubſtituit, ex quo omnia genera­
rentur
.
Hoc quidem ac putredine tum motu
generari
ſolet materia, quam ignem vocant.
Ignis itaque ſit, ſed elementorum nequaquam.
Primo Can­
ticæ
com­
mente
15.
Iam ſcio quid dicturi ſint nonnulli. Quis
tu
es tam audax, qui aduerſus Philoſophum
ſentire
audes?
præſertim in tam confirmata,
atque
antiqua rerum ſententia.
Deinde, quo­
nam
pacto grandinum & niuis generatio
oſtendet
ignem ibi non eſſe, quum etiamſi
nullus
adſit ignis, attamen non par eſt regio­
nem
illam eſſe ſrigidiſſimam, cùm radiis ſy­
derum
illuſtretur, & nihilominus aër ipſe, in
quo
ſita ea eſt regio, calidiſſimus ſit?
Ignem
quoque
cùm dicimus atque elementum, rem
prorſus
calidiſſimam ac ſicciſſimam intelli­
gimus
: hic noſter ignis calidiſſimus eſt ac
ſicciſſimus
, quo fit vt immiſtus etiam ſit:
nam
ſi miſtus eſſet, talis eſſe non poſſet,
quare
hic ignis elementum eſt.
Hæc ſunt quę tametſi non mihi obiiciantur,
obiici
tamen poſſe ſentio.
Ergo vt ad Ariſto­
telem
deueniam, homo ille fuit, & in diſſectione
ac
ſingularibus in multis aberrauit.
Quin­
etiam
illo poſteriores & Theophraſtus, & Ga­
lenus
plura perperàm ſcripsêre, itaque ſi licuit
illi
Platonem ob veritatem relinquere, cur
etiam
ob eandem illum nobis deſerere non li­
cebit
?
Propoſitiones quaſdam conatus eſt ge­
nerales
aſtruere, quas experimentum falſas
eſſe
docet: vt, quòd nullum animal bene oleat,
quodque
graue non poſſit, vtrinque promi­
nere
, atque ideo terra non ex vtraque parte
aquis
promineat, quæ tamen experimento
falſa
eſſe depræhenduntur.
Itaque ſi inter mil­
le
propoſitiones, in duabus, aut tribus aber­
raſſe
illum fateamur, haud rem homine indi­
gnam
etiam ſapientiſſimo feciſſe illum di­
cemus
.
Nam & ab Auerroë ipſo in paucis
deſeritur
, in nonnullis coarguitur, in pluri­
bus
verò ſenſu tranſpoſito defenditur.
Hoc
autem
verè eſt etiam ipſum confutare, non
tueri
.
Sed neque in hoc diſſentimus ab Ariſto­
tele
: nam in concauo orbis Lunæ, nec ignem eſſe
vult
, nec rem calidiſſimam.
Quod ad regionem
1aëris attinet, palàm eſt illam eſſe frigidiſſi­

mam
: quia (vt oſtendemus) omnia elemen­
ta
talia ſunt.
Nam quod de vaporibus dici­
tur
, & vocata antiſpaſi, fabulæ ſimilius eſt,
quàm
hiſtoriæ rei naturalis.
Quamobrem ſi
ignis
in concauo Lunæ ponatur, ac ocyſ
ſimè
ibi circumuolui, erit hic frigidiſſimus.
Ergo nos illud oppugnamus, non experi­
mentum
deſerimus.
Quippe luce manifeſtius
eſt
aërem illic eſſe frigidiſſimum, tum verò
magis
eum qui in concauo Lunæ eſt: ſed
temperatur
propinquitate ſyderum, & ma­
ximè
Lunæ.
Et quanquam Luna tantum vni
parti
paruæ è directo ſit, quia tamen totum
miſcetur
ſimul ac tenuiſſimæ eſt ſubſtantiæ,
ideo
aër ille eſt temperatiſſimus, idem etiam
puriſſimus
ac limpidiſſimus, ac totus ſynce­
rus
: qua de cauſa æthera ipſum antiqui, & re­
ctè
, imò & philoſophus ipſe quandoque ap­
pellauit
.
Congruit hic belliſſimè loco ac cœ­
li
naturæ, vt qui tenuitate & qualitatis tem­

peramento
fermè ſit ſimilis.
Neque enim æ­
ther
ideò temperatus eſt, quia æqualiter
commiſtus
ex calido & frigido, ſed quia
vtriuſ
que ſit expers qualitatis.
Similiter nec
ſiccus
dici poteſt, qui fluit: nec humidus,
quia
non madefacit: ſed purus ( vt dixi ) ac
limpidus
, atque hic ad generationem aptiſſi­
mus
, de quo inferiùs dicemus.
1. Meteoro
rum
c.4.
Æther quid
ſit
, & vbi.
Aër frigidus
eſt
natura,
non
calidus.
Quòd verò aër calidiſſimus ſit, hoc nullum
experimentum
dolet, nulla ratio cogit, imò
ſpontè
quidem frigidiſſimus: atque hæc om­
nia
experimentis quidem conſentiunt.
Chi­
mærica
illa Ariſtotelicorum, ne illum accu­
ſare
videar, commenta in inexplicabiles quæ­
ſtiones
, quæ adhuc ſub iudice ſunt, terminan­
tur
.
Itaque melius eſt paucis immutatis tue­
ri
veritatem atque experimenta ipſa, quàm
in
perpetuum cum illis nugantes de rerum
natura
nihil ſcire.
Quis enim niſi amens au­
diat
diſſerentem atque affirmantem, aërem
eſſe
calidum in extremo ac ſummo, deinde
ob
ſolum motum, aut vapores abſque motu,
vt
ſub ſeptentrione, adeò fieri frigidum, vt
glaciem
, niuem ac grandinem gignat, nemo­
que
citra Solis vim de aëris calore conque­
ſtus
ſit, de frigore omnes quærantur, & ta­
men
audeant aëri non aliam fermè quam
igni
tribuere caliditatem.
Cur ignis cùm te­
nuiore
ſit ſubſtantia quàm aër, nunquam à
ſuo
immenſo calore deſtituitur, aut illius na­
tura
ac feruor miteſcit?
non dicam vt frigi­
dus
euadat.
Quòd ſi dicant, aërem hunc non
eſſe
aërem qui mouetur, aut qui vapores ex­
cipiat
, impoſſibile enim eſt tanta facta tranſ­
mutatione
ex calidiſſimo in frigidiſſimum,
vel
Ariſtotele iudice, manere ſubſtantiam:
palàm
eſt, cùm totus aër frigidus ſit, qui nos
ambit
, aut ſaltem temperatus, vt qui iuxta
cœlum
Lunæ ſitus eſt: nam vniuerſa aëris
moles
vt ex æthereis flammis ſæpius depre­
henſum
eſt, motus cœli in viginti quatuor
horis
circumfertur, quod etiam admittit ipſe
Ariſtoteles
vniuerſam aëris machinam hanc
frigidam
eſſe, aut temperatam: quæ ſi non ſit
aër
, alius nobis quærendus aër, forſan ſupra
cœlum
, aut in imo terræ.
Elemento­
rum
nume­
rus
.
Tria igitur ſunt elementa: terra, quæ den­
ſiſſima
eſt atque grauiſſima, in imoque poſi­
ta
: aër, qui rariſſimus, leuiſſimus, in ſuprema
parte
collocatur: & aqua, quæ medium in
omnibus
his inter hæc poſſidet.
Communia
omnibus
ſunt, quòd expertia ſint innatæ ca­
liditatis
, nullus enim calor niſi à cœlo, atque
ideo
ab anima vel luce.
Terra quòd nimis
craſſa
, aër quòd nimis tenuis, minus frigida
eſſe
videntur: ſed aqua cum media ſit ſub­
ſtantia
, frigidiſſima apparet.
Aër igitur cum
ingraueſcit
, frigidior videtur.
Sed ſi non af­
ficiatur
, ob tenuitatem quaſi temperatus exi­
ſtimatur
.
Porrò frigida iam ſpontè cùm den­
ſantur
, frigidiora fiunt, veluti glacies.
Terra
autem
ob raritatem calorem admittit, atque
ideò
minus frigida eſſe creditur: ob id ſaxa
ſunt
ipſa longè frigidiora.
Aër autem ob lu­
cem
quaſi temperatus, & ob raritatem faci­
mutatus, non ſolùm minimè frigidus, ſed
& calidus iudicatur, cum omnia elementa
ex
æquo natura propria ſint frigidiſſima.
Indicio ſunt regiones ſub Vrſa, & noctes &
montium
cacumina: ſed & ratio id oſtendit.
Omnis enim calor ab aſtris eſt. Elementa au­
tem
cum pura ſint, caloris ab aſtris ſunt exper­
tia
.
Calor enim aſtrorum illicò mutat: &
quod
mutatur, diſſimile eſt ei ex quo muta­
tum
eſt: quare miſtum erit elementum ex
puro
atque mutato, non autem ſimplex.
Om­
nia
igitur elementa ſunt frigidiſſima, id eſt,
caloris
omnis expertia.
Siquidem nihil aliud
eſt
frigiditas, quam caloris priuatio.
In hu­
mido
etiam diſſident: nam terra eſt ſicciſſima,
vt
aër humidiſſimus, & aqua in medio collo­
catur
.
Siccum dico humido priuatum, atque
ideo
graue, quia non eſt extenſum.
Cùm enim
materia
prima ſeu hyle non extenditur, mul­

ta
eſt, & ideo formæ multum & grauitatis.
Ideò aqua media in omnibus etiam his eſt.
Conſtat igitur ex hoc ſydera omnia eſſe ca­
lida
: nam ſi omnia ſydera habent lucem, om­
nia
etiam miſcent.
Elementa autem natura
ſua
expertia ſunt omnis caloris ac lucis: ni­
hil
autem minus eſſe poteſt eo quòd nihil
eſt
.
Omnis igitur lux calida eſt & miſcet, &
omne
aſtrum ob id calidum.
Dicitur autem
Saturnus
frigidus tantum comparatione, quia
non
tantum miſcet vt generationem in ho­
noribus
iuuet, ſed impedit, velut aqua tepida
feruenti
miſta, minus efficit calidam.
Ob id
ſatis
magis conducit Saturnus quàm Iupiter,
quia
ſata moderatiore calore indigent, qualis
eſt
in Saturno, non in Ioue.
Non tamen mo­
deratus
eſt pro hominum propagatione.
Om­
nia
igitur aſtra calida, omnia elementa fri­
gida
.
Rurſus cœlum neque calidum, neque fri­
gidum
.
Decipiuntur plurimi in elementis ob
calorem
violentum, aut impreſſum.
Nam ex
actione
aſtrorum elementorum partes ad
miſtionem
veniunt, fiuntque potentia tales,
vt
piper calidum: ſed hoc non eſt elementum, ſed
miſtum.
Ignis etiam qui lapidum colliſione accen­
ditur
, eſt caliditas aſtrorum in corpore rarefa­
cto
.
Violenta igitur caliditate miſta profundi
poſſunt
, alia corrupta, vt in putridis: alia po­
tentia
, vt in ſatis & ſeminibus maximè: alia
impreſſa
, vt in aëre æſtatis tempore: alia na­
turali
, vt in animalibus.
Manifeſtum eſt igi­
tur
cur vita in montium iugis ſit perennis,

ob
puritatem aëris: non autem in Æthiopia,
ob
calorem: neque in vallibus, quia aër ſim­
plex
non eſt, ſed calidus ac miſtus eſſe poſſit.
1In temperata igitur regione vbi venti orien­
tales
ſpirant, vita ſalubris ac diuturna.
Sed
de
his aliàs.
Nunc ſolum ſcire ſufficiat, quòd
duæ
tantùm ſint qualitates, calor cœli, &
humidum
elementorum: ſiccum autem &
frigus
horum ſunt priuationes.
Sed & de his
poſteriùs
agemus.
Vt verò ad inſtitutum re­

uertar
, elementum non voco rem calidiſſi­
mam
, vel frigidiſſimam, quandoquidem
vix
eam liceat reperire: ſed illud elemen­
tum
nunc dico, quod nec pabulo indiget,
nec
ſpontè corrumpitur, nec vagatur, ſed
certam
tenet ſedem, maximam habens mo­
lem
, eamque ſecundum naturam, ac ad gene­
rationem
paratum eſt.
Cumque nullum ho­
rum
igni conueniat, hunc, elementum haud
quaquam
appellabimus.
Mouetur autem hic,
impotens
, viuere abſque alimento, aëremque
proximum
adurit: hicque ardens flamma

vocatur
.
Eſt enim flamma nihil aliud, quam
aër
accenſus.
Hæc autem perpetuò moue­
tur
, nec vnquam quieſcit.
Ignis enim ſub­
ſtantia
cum tenuiſſima ſit, & quod ſubie­
ctum
eſt illi ſemper vrat, perpetuò etiam
mouetur
.
Ob ſubtilitatem igitur per angu­
ſtiſſima
foramina ingreditur, ob motum ve­
diuidit ac ſcindit, diſciſſa calore immen­
ſo
vrit, ac in propriam conuertit ſubſtan­
tiam
.
Ergo flamma non eadem vnquam
manet
, ſed perpetua generatione altera al­
teri
ſuccedit, & ob id moueri eam ſemper
videri
neceſſarium eſt.
Nam quæ genita
iam
eſt, aëris proximam partem inuadit,
humidumque
eius depaſcitur, & moriendo
aliam
nouam excitat flammam.
Cum igitur
humidum
quod prius erat in flammam ver­
titur
, aucta ex hac mutatione in immenſum
quantitate
, nec poſſit quod illi ſubiectum
eſt
pabulum ob duritiem pellere, neceſſa­
riò
in ſuperiorem partem vehementer aſ­
cendit
, & eam quæ iam ſuprà ipſam erat
accenſa
impellit: vnde ſit vt ſurſum ple­
rumque
magno impetu flamma feratur ac
feriat
.
Si tamen tigna vrantur ſupernè, flam­
mam
eadem ratione deorſum ferri neceſſe

eſt
.
Non igitur flamma ſemper ſurſum fer­
tur
, ſed ob id plerunque, quòd pabulum in
imo
poſitum eſt.
Cùm tamen in imum fer­
tur
, adeò vrit, vt ſi humidum eſt quod vri­
tur
, repentè colliquatum ſuffocet ignem: ob
idque
cerei conuerſa flamma inferius ſpontè
extinguuntur
.
Ligna autem non ſic, quòd
humidum
colliquari non queat.
Extinguun­

tur
etiam ob aliam rationem, quòd ( vt di­
xi
) ſemper ſuperior pars flammæ ab inferio­
re
, quæ nutrimento proximior eſt, propelli­
tur
: vnde ſuprema flammæ pars continuò
tranſitu
extincta in fumum vertitur.
Eſt

enim
fumus medium inter flammam & aë­
rem
, atque ideò duplex.
Quidam qui flam­
ſuccedit, & hic tenuis ac neceſſarius.
Omnis enim flamma in fumum vertitur: ſed
hic
cum tenuiſſimus ſit, in aërem celeriter
tranſit
, atque ob id nec ſuffocat, nec oculos
vrit
, ſed ſolum calefacit ac ſiccat.
Alter eſt
fumus
qui flammæ præit generationem, at­
que
humidior eſt, ac oculos vrit & ſuffocat,
quòd
in aërem non facilè conuertatur.
Idem
plærunque
ex carbonibus prauis ac humi­
dioribus
lignis excitari ſolet.
Primus igitur
cùm
flamma deſcendit in cereis conuerſis,
dum
aſcendere nititur, flammæ ipſi occurrit,
eamque
celerrimè ſuffocat.
Declarauimus
enim
quòd huius quantitas gignatur im­
menſa
, cùm ſingulis momentis flamma quæ
maximè
à nutrimento remota eſt, & in am­
bitu
aëri vicina, in fumum tranſeat, cuius
copia
nihil mirum eſt ignem illi occurren­
tem
celerrimè ſuffocari.
Huius igitur motus

tam
rapidi cauſa, flamma cuncta corrumpit,
non
ſolius immenſæ caliditatis ratione.
Sed
tamen
motus hic in flamma interior, quia
ſenſim
fit, nos latet.
Nec flamma tota illicò
perit
, ſed quæ ſolùm eſt in ambitu: nam quæ
in
medio eſt, tandiu manet, donec ad extre­
mum
in contactu aëris perueniat, aliter in
flammæ
medio non eſſet.
Sed fumus retrò
quandoque
agitur, vel ob impetum, vel re­
pulſus
, vel prohibitus.
Impetus fit vel ob
multitudinem
, vel ob celeritatem motus.
Li­
gna
igitur viridia & multitudo flammæ, re­
plent
cubicula fumo.
Venti quoque repel­
lunt
fumum, & anguſtia camini prohibet
exitum
, vel ſi anguſtior ſit in vno, vt non re­
cipiat
.
Maxima autem cauſa eſt à ventis. Nam
fumus
altius ſemper aſcendit, tum ob impe­
tum
à flamma conceptum, tum ob leuita­
tem
.
Vbi ventis occurrat, maximè vbi copia
21[Figure 21]
viridium
lignorum adſit, retrogreditur: &
qui
ex quatuor partibus foramina habet, ab
omni
vento impeditur: nam vndique patet.
Auxilium à nobis ratione excogitatum. In
quatuor
partibus, oriente, occidente, meri­
die
, ſeptentrione binos colloca canales ficti­
les
ex aduerſo poſitos, ita vt alter ſurſum fe­
ratur
, reliquus deorſum: nam impoſſibile eſt
octo
ventos, quatuor inferius tendentes, qua­
tuor
autem ſuperiùs, à quatuor cœli princi­
palibus
regionibus ſpirare.
Quod ni fiat, fu­
mus
minimè poteſt retrò pelli: atque id
etiam
experimento ad amuſſim comproba
tum
eſt.
Adiuuat autem non parum latitudo
faucium
in imo.
Plerunque etiam tutiores
canales
decliues tantum.
Sed tutior omnibus
eſt
qui vagina circumcingitur, quæ inferiùs
non
cohæret tecto.
Demonſtra­
tio
oſtendens
quòd
omnia
elementa

ſunt
frigi­
diſſima
.
Sidera om­
nia
calida.
eſſe.
Aër vitæ ſa­
lubrior
.
Ignem hunc
non
eſſe ele­
mentum
.
Flamma
quid
ſit.
Cur flamma
nunquam

quieſcat
.
Ignis quo­
modo
vrat.
Flamma non
eadem
ma­
net
.
Cur flamma
plerunque

aſcendat
.
Cur cerei
conuerſi
ex­
tinguæntur
.
Fumus quo­
modo
gene­
retur
.
Fumus du­
plex
.
Cauſæ cur
cubicula
fu­
mo
replean­
tur
.
Caminus fu­
mum
non re­
mittens
.
Cùm igitur ad hoc vt ignis vrat tria ſint

neceſſaria
, pabulum, motus, & quod pene­
tret
, cùm in flamma motus maior ſit ac ma­
nifeſtior
, atque ideò etiam introitus qui ad
motum
conſequitur maior, minimè obſcu­
rum
eſt cur flamma reliquo igne ſit viua­
tior
: ideoque cerei dum flamma viget tan­

diu
ardent donec ſuppetit alimentum: cùm
flamma
deſinit, ſpontè vel momento peni­
tus
extinguuntur.
Quia tamen flamma
1multum abſumit alimenti, ideò perſæpe mi­
nus
durat prunis: ſed hoc non merito ſui
eſt
, ſed quia celerius alimentum finitur.
His
de
cauſis & à pingui humido flammæ diu­
turnæ
, & à tenui atque ſicca ſubſtantia im­
menſæ
creantur.
Nam in tenui & arida
ſubſtantia
celeriter flamma flammæ ſucce­
dit
, atque ob id in maximam molem creſcit.
Quòd ſi hæc ambo iungantur, & arida, te­
nuiſque
ſubſtantia, & pingue ac plurimum
humidum
, velut in bitumine, tunc flam­
maximæ, & diuturnæ excitantur.
Ob

id
verò manifeſtum ſit, cur bitumini ar­
denti
aqua iniecta maiores excitet flam­
mas
, quod etiam Georgius Agricola, vir
noſtræ
tempeſtatis memoria dignus, narrat:
eſſe
ſcilicet in Iſlandia inſula montem, no­
mine
Heclam, ex quo ignis emiſſus ſiccis
extinguatur
, aqua verò alitur.
Id autem fer­
commune eſt omnibus validioribus
flammis
: vnde etiam fabri inſperſa aqua
ignes
excitare ſolent: cùm enim ardentior
fuerit
ignis, à frigido incitatur, & ab hu­
mido
alitur, quorum vtrunque aquæ ineſt.

Ea
de cauſa etiam ignis qui follibus accen­
ditur
, cùm validus ſit, aqua modica non
extinguitur
, ſed robuſtior euadit.
Folles
namque
ignes accendunt, quoniam mo­
tum
concitant: inde ex motu penetrat
vis
& exurit.
Neceſſarij autem ſunt in me­
tallis
, quoniam à paruo igne non liqueſ­
cunt
, ſed ſerò, ideò prius exuruntur quàm
liqueſcant
.
Sed à follibus ignis accenſus
mouetur
& penetrat, ac colliquat metalla.
Vnde non paruum compendium in celeri
exitu
, & quòd minus impenſæ perit, &
metalli
portio minor vritur.
Folles igi­
tur
ad accendendum ignem atque mollien­
dum
ac liquandum aptiſſimi ſunt.
Flamma cur
igne
alio vi­
uacior
.
Cauſæ ma­
gnarum
flam­
marum
.
Cur aqua
quandoque

ignes
exci­
tet
.
Folles cur
accendant

ignem
, &
vbi
magis
neceſſarij
.
Itaque vt ad inſtitutum reuertar, aqua

ſolet
vehementes accendere ignes, quoniam
humidum
ipſum quod exhalat, pinguius
redditur
, nec à circumfuſo fumo abſumi­
tur
, ſed totum ignis ipſe depaſcitur, quo
purior
inde factus, & ſimul collectus à
frigido
alacrior inſurgit.
Vnde etiam ignes
qui
aqua excitantur & accenduntur: conſtat
autem
pice nauali & Græca, ſulphure, vini
fæce
, quàm vocant tartarum, ſarcocolla, ha­
linitro
, bituminis ſpecie, illa quam vocant
petroleum
.
Relatum hoc ad Marcum Grae­
cum
.
Additur igitur calx viua duplo pon­
dere
, & cum ouorum luteis pariter miſcen­
tur
omnia, & in fimo equino ſepeliuntur.
Aliud: Sulphurei olei, petrolei, iuniperini
olei
, & halinitri æquales ſingulorum par­
tes
: nigræ picis, pinguedinum anſeris, &
anatis
, ſtercoris columini, eius liquoris,
quam
vocant liquidam vernicem conſtant
autem
oleo ſeminis lini, rurſus ſingulorum
tantundem
: aſphalti partes quinque: exci­
pe
ardente aqua, & in fimo equino ſepeli.
Aliud etiam: Vernicis liquidæ, ſulphurei
olei
, & iuniperini, & eius quod fit ex lini
ſemine
, & petrolei, & lachrymæ lariginæ
partes
æquas ſingulorum; aquæ ardentis
tres
ac mediam, tum halinitri, ligni lau­
rini
ſicci vi puluerem redactorum quan­
tum
ſufficit, vt omnia ſimul miſta, luti
ſpiſſitudinem
recipiant.
Hæc omnia vitreo
vaſe
excipe, & in fimo equino tribus men­
ſibus
ſepeli.
Si igitur ex his pilæ lignis hę­
reant
, ſpontè imbribus accenduntur: ſed
hoc
non omninò ſemper euenit.
Illud au­
tem
ſemper euenit, vt iam accenſus nul­
lis
aquis extinguatur.
Puluis autem qui fa­
cillimè
ardet, & cuius flamma vehementer
exurit
, conſtat pyrio puluere, & tertia ſul­
phuris
ac Græcæ picis parte.
Porrò plu­
ra
his in libris de rerum Varietate ſcrip­
ſimus
: hi autem exercitationem omnium
continent
locupletem, quæ hîc ratione

explicantur
.
Quonam pacto verò aquâ non
extinguantur
hi ignes, facilè patet conſi­
deranti
, quòd motum adeò vehementem
ciunt
, vt flamma flammæ follium loco ſit.
Ob id igitur paruam flammam facilè eſt
extinguere
, magnam autem difficillimum.

Non
ſolùm enim quòd maior ſit, diffici­
liùs
extinguitur parua, ſed quòd motum
excitet
vehementem, à quo ( vt dixi )
flamma
fouetur.
Ab magnitudine autem
motus
& flammæ procul abeſſe coguntur

homines
: vnde etiam auxilium primò deeſt,
inde
fumo abundante ſubit deſperatio.
In
his
caſibus tria auxilia ſolùm ſuperſunt: vt
detrahatur
materia ardere apta, vel vt
murus
ex lapidibus erigatur, lapideſque ſu­
per
incendium proiiciantur, quo quidam
amici
noſtri vicinam ſuam domum ab in­
cendio
ſeruauerunt: vel quo vti ſolemus
dum
luci ardent, aut ſegetes, vt pars in
quam
ignis fertur accendatur.
Nam ſic
extincto
eo igne, vel etiam nondum ex­
tincto
, maiori ſubtracta materia, peri­
culoſo
, ſed vtili tamen inuento, ſerua­
mus
reliquum.
Hoc autem auxilij gene­
re
ſeruati ſunt luci noſtri in Nouarienſi
agro
, non multum abſimili, quo loci
dominus
ſæpe ſeipſum à periculo libe­
rauit
.
Ignes qui
aqua
non ex
tinguuntur

artificioſi
.
Libri de re­
rum
Varie­
tate
ſunt
praxis
hu­
ius
.
Magna flanm
ma
tribus
cauſis
diffi­
cile
extin­
guitur
.
Auxilia ex­
tinguendi

magna
in­
cendia
.
Sunt igitur bitumine loca abundantia,

vel
ſulphure, quæ ſpontè ardent, & aqua
minimè
extinguuntur.
Ætnæ in Sicilia
montis
famoſiſſimum eſt incendium.
Cra­
teres
duo, inferior in putei formam an­
guſtus
, anguſto labro lapideo circumcin­
gente
: ſuperior verò ab imo ( vt referunt)
fundæ
iactu diſtat, quatuor habens in am­
bitu
ſtadia ad centum M. paſſuum: cineres
circumquaque
effundit, ſumma caligine
cuncta
biduo offuſcans, quod etiam Pli­
nius
affirmat.
Sed noſtris temporibus re­
miſſum
videtur.
Puteolis verò parum an­
tequàm
hæc ſcriberemus (XX. M. paſſuum,
vt
audio, à Neapoli diſtant ) maxima ex
incendio
iactura contigit.
Fiunt igitur hi
ignes
vbi ſulphur aut bitumen gignitur,
plerunque
autem iuxta mare, quòd bitu­
men
, & ſulphur à marinis ſordibus ac ca­
lore
fomentum accipiant.
Loca quæ
ardent
.
Quomodo autem accendatur parata mate­

ria
, inferius dicemus.
Ignis autem qui inter­
diu
latet, & ſolùm noctu videtur, quemadmo­
dum
in Apennini Mugellano videmus, inno­
xius
eſt arboribus atque etiam herbis.
Duplex
hic
: alius ignis verè, ſed à vaporibus qui ſuc­
ceſſu
temporis cùm materiam ſubeſſe ſignificet,
iacturam affert.
Alius eſt omninò innoxius, qui
non
verè ignis, ſed velut materia putrida li-
1gnorum ignem noctu ſolo ſplendore, ſed abſque

calore
refert.
Eiuſdem fermè generis ignis ve­
ri
eſt Helenæ ſidus circa malum nauis, quod
cadens
etiam ænea vaſa colliquat, certus
ſubmerſionis
nuncius.
Nam ſolùm in gra­
uibus
accidit tempeſtatibus, nec niſi craſſiſ­
ſimo
ſpiritu & magna ventorum vi vapor
ille
cogi poteſt in naui, & ardere ſimul vn­
de
etiam imminentem nunciat perniciem.
Velut è diuerſo Caſtoris olim ac Pollucis,
nunc
Petri & Nicolai diuorum numina, ſeu
potiùs
lumina gemina.
Nonnunquam in Ocea
no
terna, imò ibi frequentius quàm gemina,
ob
maioremc concuſſionem.
Vocant tunc ea,
Diui
Nicolai, Helenæ, & Claræ, ſignificato
deducto
à claritate, ab antiqua ſuperſtitione
ſideris
Helenæ, & quòd Nicolaus ex qua­
dam
hiſtoria nauigantibus præeſſe credatur.
In mediterraneo autem mari ſolùm gemi­
na
, & plerunque in rudentibus, ex vnoque
in
alterum, velut aues cum quodam ſono
ſalientia
, finem tempeſtatis, nec non ſe­
curitatem
oſtendunt.
Sunt enim vapores
rudentibus
hærentes, qui ſucceſſu temporis,
igne
ex altero in alterum tranſeunte, ſpe­
ciem
cerei accenſi præbent.
Indicant autem
ſalutem
, quòd parui ſint, quòd minimè len­
ti
, in vnum enim coiſſent, quodque breui
abſumantur
ſinguli: quanquam falſa ima­
gine
ſaliendi, qui plures ſunt, plerun­
que
duos referant, cùm ſucceſſu multi
continuò
ſpeciem vnius diuturnioris effi­
ciant
.
Ignis inno­
xius
plan­
tis
.
Helenæ ſidus
quòd
ſub­
merſionem

nauium

nunciat
.
Folium mo­
tus
quomo­
do
.
Diximus hucuſque de igne, folliumque
interim
vtilitatem adiunximus: par verò
videtur
vt etiam motus rationem adiicia­
mus
: ſiquidem, vt diximus, nihil egregium
fit
ab igne qui follibus non iuuetur.
Du­
plures
illos eſſe oportet, ſeu duo ſint, ſeu
quatuor
, ſeu plures, vt opera nunquam in­
termittatur
.
Horum motus alternis vicibus
variatur
, ac miſtus planè eſt, ex violento,
quo
aperiuntur, & aërem trahunt: & na­
turali
, quo ſpontè decidentes conceptum
iam
aërem exprimunt.
Manifeſtum eſt au­
tem
, quòd quò celerius expreſſerint,
acrius
ignem impellere: ob hoc ponderi­
bus
ea onerant.
Sed quia quæ grauia ſunt
non
facilè nec celeriter attolluntur, ideò
magnis
rotis & magno aquarum impetu
machina
illorum voluenda eſt.
His igitur
cauſis
manifeſtum eſt, non poſſe glaciem,
etſi
frigidiſſima ſit, tantùm lædere frigidita­
te
, quantum ignis calore.
Nam vt ignis mo­
tu
omnia penetrat, introituque prius diſſi­
pat
ipſa, quàm vrat, ſic glacies quiete qua­
dam
conſtat & craſſa ſubſtantia, quibus fit,
ne
omninò poſſit penetrare quicquam.
Quòd enim glacies non minus frigida ſit
quàm
calidus ignis, oſtendit experimen­
tum
.
Nam ſi ligno aut lateri ardenti, glaciei
tantundem
imponas, non celeriùs glacies
diſſoluetur
, quàm extinguatur ex toto ignis.
Nam vt ignis motu & tenuitate magis pe­
netrat
, ac facilius corrumpit & depaſcitur
quàm
glacies: indicioque eſt, introitum &
ſubtilitatem
horum effectuum mirabilium
eſſe
cauſas, quòd quæ penetrabilia non ſunt,
vt
aurum & adamas, ab igni non abſumun­
tur
neque vtuntur, nec omninò verè ignea
dici
poſſunt: ita glacies denſitate ſua &
quiete
magis reſiſtit, & diutius permanet.

Vt
enim ignis ſemper fit, ſic glacies eadem
manet
, & multis annis quandoque durat in
gelidis
ſub Vrſa montibus, ſicut & nix.
Ergo
glacies
ac ignis penitus contraria ſunt.
Ignis
enim
calidiſſimus, tenuiſſimus, celerrimi mo­
tus
, ac qui facilè omnia inuadat, & momen­
to
maneat ſolùm: at glacies frigidiſſima,
denſiſſima
, quieta omninò, lenti progreſſus,
& maximè diuturna.
Ignis cur
magis
calore
lædat
, quàm
glacies
fri­
gore
.
Ignis &
glacies
pe­
nitùs
con­
traria
.
Ergo magnæ quæſtionis iam ſolutio ex

his
emergit, ſcilicet, an ignis hic noſter ſub­
ſtantia
ſit, an accidens.
Si enim ſubſtantia
foret
, videbatur durum, quonam pacto in
candenti
ferro duæ eſſent ſimul ſubſtantiæ
mutuò
penetrabiles, ignea atque ferrea: tum
verò
ſi altera diſſoluatur, vtpote ferrea ſub­
ſtantia
, dum ignem concipit, fiet corruptio,
dum
extinguitur ignis generatio fieri dice­
tur
, quod perabſurdum eſt.
Si verò aerem
ſolùm
qui intus eſt ardere latere ardente di­
cas
, non diſſolueretur ſubſtantia ligni in
cineres
, nec ferrum deterius adeò euaderet:
igitur
humidum proprium ferri, dum later
ferreus
accenſus eſt, ardet.
Quòd ſi omni­
ignis accidens eſt, quomodo ſubſtan­
tiam
immutat lignorum in cinerem, ac fer­
rum
omniaque fermè abſumit?
Itaque ( vt
dixi
) hic ignis nihil aliud eſt, quàm ſum­
ma
caliditas cum ſiccitate iuncta.
Nec ſub­
ſtantia
dici poteſt, niſi vt glacies, ſi pro re,
quę
gelu concreta eſt intelligatur, ita ignis pro
re
ipſa quæ ardet.
Ignis igitur accidens om­
nino
eſt, atque caliditas cum ſiccitate ſum­
ma
, inhæretque ſubſtantiæ ſemper quemad­
modum
reliqua accidentia: non igitur ele­
mentum
eſſe poteſt, quod & ſuperius de­
monſtrauimus
.
Nam naturæ principium ca­
ſu
quodam conſtaret, ac pabulo incerto cir­
cumferri
oporteret, imò eadem ratione gla­
cies
aliud eſſet elementum.
Quòd ſi elemen­
tum
aliud eſt ignis, ſiquidem æqualiter cali­
dus
eſt ac hic, aut magis, igitur & ille pa­
bulò
indigebit, quoniam paſci neceſſe erit:
vnde
igitur tantæ moli pabulum?
Si verò
minus
calidus eſt, ceſſat ratio ob quam ſta­
tuebatur
elementum.
Siquidem ob hoc ele­
mentum
ignis poſitus fuit, quòd eſſet ſub­
ſtantia
calidiſſima quædam ac ſicciſſima,
vtranque
habens harum qualitatum, vel al­
teram
ſaltem perfectam: at non habebit,
cùm
iam conſtet hunc ignem illo eſſo longè
calidiorem
, ſicciorem, ardentiorem, ac ma­
gis
penetrabilem.
Ignis quid
ſit
.
Sed & alterius dubitationis clara ſolutio

emergit
, an ſcilicet ignis igne calidior ſit?
Conſtat autem, quòd non ob ſolam mate­
riam
ignis calidior euadit, vt qui in ferro
eſt
, eo qui in palea, & qui in quercus lignis,
eo
qui in ſalíginis, ſed velut in glacie quæ­
dam
vix coacta eſt, alia dura, alia prædura,
ita
ignis quidam vix eſt ignis, vt cùm cande­
re
ferrum incipit: alius candidor, alius ſplen­
didiſſimus
.
Cùm enim accidens ſit, augeri ac
minui
poteſt.
Itaque ignis igne validior

euadit
ſex modis.
Natura, vt diximus:
ardentior
enim celerius exurit ac ma­
gis
.
Materia, vt qui in ferro ſedem ha­
bet
, eo qui in ſtipulis.
Motu, nam magis
1fit penetrabilis: Magnitudine, ſeu propria,
ſeu
diuturnitate temporis: hoc enim nemini
obſcurum
eſſe poteſt.
Denique reſpirationis

impedimento
: non ignorant hoc nautæ, qui
exiguo
foculo ollam ſuperponentes ollę, om­
nes
feruere cogunt, vnde paupertati con­
ſultum
.
Sed oportet ( vt dixi ) ne proprio

fumo
extinguatur igniculus, paululum illum
reſpirare
.
Ob id qui impenſæ conſulunt, fur­
nos
exiguos ollæ in modum ex ære confi­
ciunt
, clatratos in imo ſtrictè ex ferro, vt
cinis
excidere poſſit.
Vltimus modus eſt,
cum
cogitur ignis, atque ob id calx aqua ac­
cenditur
: nam calor in fornace acquiſitus
ac
latitans, cùm (vt dixi) ex genere ignis ſit,
exiguæ
aquæ frigore intus concluditur,
tum
motu, tum coitione ipſa in ignem
euadit
.
Ignis igne
calidior
eſt.
Ignis ſex
modis
vali­
dior
euadit.
Modus co­
quendi
cum
modico
igne.
Cur calx
aqua
accen­
datur
.
Calx quæ
optima
.
Optima igitur calx eſt, quæ ſuperfuſa
aqua
maximos edit ſtrepitus, & ignem
concipit
, ligna accendens proxima.
Eſt hęc
plerunque
coloris cinerei: nam in candida
iam
ignis exhalauit, quia aër ingreſſus eſt:
candor
enim fit ingrediente neceſſariò aë­
re
.
Talis autem ex ſolidioribus lapidibus fit:
nam
lapides, vt ſolidiores extiterint, maio­
rem
& diuturniorem calorem retinent.
Quo­
modo
verò calor in his quæ ardent relin­
quatur
, & motu ac coitione ignis accen­
datur
, inferius oſtendemus.
Verùm motus
non
ſolùm penetrare magis cogit, ſed & ca­
lorem
ipſum accendit, atque ( vt dixi ignem
igne
calidiorem reddit.
Nihil mirum igitur
eſt
fulmini tantam ineſſe vim, ac ignem
illum
, quaſi ab aliorum ignium natura alie­
num
miracula quædam efficere.
Namque ob
motum
celerem non ſolùm magis penetrat,
ſed
ignis ille multò calidior reliquo omni
igne
exiſtit.
Itaque omnia animalia præter
hominem
ſolo contactu occidit, hominem
verò
vix vnquam euadere licet.
Euaſit tamen

Ioannes
Maria Cardanus, & ſuperuixit raro
miraculo
.
Quis verò eſt alius ignis, qui ſolo
contactu
occidat ( hoc igitur ei ) proprium
eſt
, quòd calidiſſimus ſit calidiſſimorum, at­
que
( vt ita dicere liceat ) ignis ignium.
Quamobrem & multum refert, an procul, &
& ex alto veniat, aut prope.
Itaque illæſa
quandoque
crumena pecunias colliquat: ne­
que
eſt enim hoc aut fabuloſum, aut mirum.
Namque quod lædit, aut mole, aut mora
corrumpit
: hic cùm tenuiſſimus ſit, crume­
nam
non diſcerpit: cùm verò velociſſimè
moueatur
, non hæret, atque ob id crumenæ
innoxium
.
Tranſire autem nec hærere ob
ſubtilitatem
in crumenam docet aër, qui &
ipſe
vacua diducta crumena ingreditur, at­
que
illam implet: quod fieri non poſſet, ni
per
abditos meatus ingrederetur, quando­

quidem
ipſius os diligenter obſtructum ſit.
Ergo ignis ſcintilla, fulminiſque pars aëre
ipſo
longè tenuior, poſtquàm ingreſſa fue­
rit
, metallo infigitur, ac præſtantiſſima illa
vi
, tum impetu, ipſum repentè liquat.
Hanc
tam
excellentem caloris ac ſiccitatis ïmmo­
dicæ
vim, velut raram, & ob raritatem oc­
cultam
, quidam turpiter proprietatem ap­
pellarunt
, cùm conſtet immodicum eſſe ca­
lorem
, ac ( vt dixi ) ignis ignium.
Mirum
autem
minimè eſſe debet, ignem hunc, aut
alium
quempiam, lapides accendere poſſe.
Nam ferrum haud candens, tamen accen­
dit
lignum & ardere facit, & lignum ſul­
phur
, quamvis lignum non ardeat & ſul­
phur
vitæ aquam vocatam: quod enim ſo­
lidius
eſt, quod potentia tenuius eſt euincit.
In ſolidiſſima igitur materia ignis feruen­
tior
lapides accendere poterit.
Latet autem
hoc
, quod magno vſui eſſe poteſt ad vr­
bium
expugnationem.
Oportet autem cùm
magno
motu hoc ignium genus neceſſariò
coniunctum
eſſe, & ( vt dixi) in ſolidiſſima
materia
.
Sed cur fulmen columnas non fe­

rit
, non carinas?
Rarò quidem hæc ferit, non
tamen
nunquam: nam Florentiæ in æde
maxima
, ſeu potius in ædis ambitu, vidi­
mus
columnam fulgure percuſſam ac viola­
tam
: non tamen ferit frequunter, nec adeò
diſiicit
, quòd ob rotunditatem ictus labatur.
Carinas non ferit eadem ratione, niſi rarò:

nam
vltra quinque cubitos ſub terra deſcen­
dere
negatur.
Humilis autem eſt carina na­
uis
, ac celſa maius, quam frequenter tangit.
Ergo certum eſt contra fulgura auxilium,
profundis
ſpecubus ſe abdere: tutiùs enim
hoc
quàm vel lauro coronari, aut vituli ma­
rini
pelle tegi, aut æquilæ, aut hyacinthum
lapidem
geſtare: nam negant hæc fulmine
tangi
.
Quidam ficum pro lauro ſcripſerunt:
laurum
cohibere comitiales & dæmonas, id
eſt
, perſuaſionem illam meticuloſam.
At de
hyacintho
inferius diſputabimus: nam non
leues
ſunt autores, qui hoc affirmant.
Fulmi­

nis
admiranda vis olim fuit, ſed deſiit eſſe,
bellicorum
tormentorum nunc effectibus &
copia
: parum enim abeſſe videntur à fulmi­
nis
violentia.
Illud vnde veniat, & quam
procul
, neſcimus, neque quantum ſecum
ponderis
ferat.
Sunt etiam qui affirment
ſolum
ignem eſſe cum impetu, lapidem nul­
lum
.
Hoc ſolùm certò ſcimus, turres inte­
gras
quandoque vno ictu diſiici.
Cardani è
turre
vnica, quæ ſola ſupereſt, ſed antiqua
tamen
, laterum pluſquàm 12000. vno ictu
excuſſit
, ac diſiecit.
At machinæ 60.
pleræque
pondo ferri per 5000. paſſuum
( mirabile certè dictu, ni dicto experientia
fidem
faceret ) ferunt: eædem muros qua­
tiunt
, excutiuntque turritas vrbes, nec vlla
vis
tanto malo reſiſtere poteſt.
Leuiſſima
ære
ex Cyprio factitio tubæ in modum ca­
nalis
efficitur.
Neque arctiores, aut latiores
in
imo eſſe decet, quippe latiores à pila non
exactè
cluduntur, & ideò minus habent im­
petus
.
Quòd ſi cludantur, periculum fracturæ

ſubeunt
, ob pulueris multitudinem: Arctio­
res
autem ni longiores efficiantur, quantum
oportet
pulueris minimè ſuſcipiunt.
Si lon­
giores
in imo fiant, breuiores euadunt ſupe­
riùs
, ob idque multum virium.
Quòd ſi non
quantum
oportet pila deſcendat ferrea, reli­
cto
vacuo debiliorem ictum reddunt, & ma­
chinam
agitant, ac etiam quandoque fran­
gunt
.
Et tamen artifices, magno Principum
malo
, ne apertiſſima ratio vilior videatur,
menſuras
quaſdam fingunt arctiores, alij
in
imo, alij latiores facientes perperam,
cùm
vna ſit ratio, vt vndique æquales
ſint
, optima & ſecuriſſima.
Machinæ ad
ſphærulam
ponderis ratio centupla, vt
1ſi ſphæra quam emittere debet, ſit pon­
do
XX. erit machina pondo MM.
Craſſitu­
do
in imo, vbi pulueris locus eſt, dodrans
dimetientis
ſphærulæ.
Licet autem & pon­
dus
, & menſuram cum eo machinæ augere;
ſed
minuere citra periculum fracturæ haud
licet
.
In ſummo craſſitudo labri machinæ
non
minor triente dimetientis ſphærulæ.
Canalis dimetientis ( vt dixi ) æqualis dime­
tienti
ſphærulæ & pulueris pyrij pondus pon­
deri
ipſius ſphærulæ.
In minoribus tamen tor­
mentis
machinæ pondus ac craſſitudo maio­
rem
ad ſphærulam proportionem habere de­
bet
ob ſecuritatem, atque eadem ratione
pulueris
pondus minus eſſe quàm ſpærulæ.
Patet ex hoc ratio quantum ſpatij imum
debeat
capere, nempe quantum ſatis eſt ad
continendum
puluerem, qui pondus ſphæ­
rulæ
æquet.
Foramen vbi ignis accenditur,
fundi
partem etiam obtineat: nam machi­
na
non adeò retrò agitur, cùm ignis ſolùm
prorſum
accendatur: ob id rectius collima­
re
ictu licet, & minore periculo.
Nam cùm
multum
retrò aguntur, paruæ lædunt mili­
tes
, qui eis vtuntur: magnæ, ſi non conti­
neantur
, incertos edunt ictus, & labefa­

ctant
currus quibus inſident: ſi vi conſiſtere
cogantur
, fracturæ periculum ſuberint.
Eſt
igitur
hoc vnum fracturæ ſignum, vt vehe­
menter
retrò agatur: aliud, ſi menſura non
conueniat
, vt cùm tenuior fuerit, aut ar­
ctior
quàm oporteat, vel inæqualis vel obli­
qua
, quo nil fermè eſt deterius.
Tertium ſi­
gnum
eſt, cum materia ipſa fuerit ſquamo­
ſa
aut minimè tenax, aut veſicis plena, aut
rimam
obduxerit.
Quartum, cùm æruginem
contraxerit
, aut aqua maduerit: quo errore
dum
pompa Papiæ, anno M. D. X L V I.
ſolemnis
corporis Chriſti ageretur, quin­
que
aut ſex viri ex his qui pompam ſeque­
bantur
, fractis tormentis perierunt.
Quin­
tum
eſt, ſi plus pulueris, aut tenuiorem pro
craſſiore
immiſeris.
Nimis enim aucto ig­
ne
, nec moram ad exitum inueniente, fran­

gitur
machina.
Accidit & fractura, dum
ſphærula
nimis violenter intruditur.
Auxi­
lium
præſtat ne frangatur ſuſpecta iam ma­
china
, ſi dum excutere ſphærulam debet,
in
terra iacet: nam ea libertate in eam par­
tem
agitur, ad quam ignis impellit: ſed
tum
valde incerto ictu & exitu.
Ob id ma­
gnas
machinas in curribus mobilibus ita
collocant
, vt ſolo ac finitori æquidiſtan­
tes
ſint: atque ſic dum ignem concepe­
rint
, recta retrò, citráque periculum agantur.
Fulmen cur
tantam
ha­
beat
vim.
Fulmen quo­
modo
cru
mena
illæſa
pecunias
li­
quet
.
Ignis lateres
vrens
.
Fulmen ra­
columnas
ferit
, & cur.
Aduerſus
fulgura

cautio
.
Machinarum
ignearum

vis
.
Modus ma­
chinas
igneas
faciendi
.
Signa machi­
quæ fra­
cturæ
obno­
xia
ſit.
Auxilium
machinarum

ne
frangan­
tur
.
Machinarum
bellicarum

duo
genera
noua
.
Eſt & aliud genus ignei tormenti nouum,
cubiti
& ſemis longitudine, pondere libra­
rum
LXX. vſque ad LXXX.
Canalis capit
ſphæram
pilæ paruæ magnitudine.
Ferreo
baculo
dum exoneratur, ſuſtinetur, caudá­
que
continetur: vnius hominis onus ac ma­
china
: cæterùm ob craſſitudinem mirum in
modum
valida, nec minus tuta.
Aliud, in
quo
cauitas ampla iuxta foramen: varij mo­
dioli
cauitati imponuntur, omnes eiuſdem
magnitudinis
, quorum canales canalibus
machinæ
è directo correſpondent, vt muta­
tis
modiolis non concaleſcat machina.
Vi­
dimus
hæc Papię Principis Saxoniæ inuen­
ta
.
Fiunt ( vt dixi) è Cyprio ære maiores, ſed
tutiſſimæ
è ferro, vnde nunc minores om­
nes
: maiores tamen ex ferro efficere opero­
ſum
eſt, ob id pleræque è Cyprio ære.
Tor­
no
minores, maiores liquato metallo pla­
ſtices
opera: inde etiam torno.
Fiunt au­
tem
typi pro fingendis machinis plerunque
è
tribus fruſtis, quoniam ex vno fingere ni­
mis
eſſet difficile, quando vel ſic etiam gra­
ue
ſit.
Pars vna canalis, ſecunda embolus
maſculus
, tertia ſedes.
Ipſa verò machina
plerunque
ex vno conſtat fruſto.
Vidi etiam
ex
duobus conſtantem, ac tornatili vitæ al­
teram
altera ab imo alligatam.
Materia (vt
dixi
) æs Cyprium factitium.
Conſtat ære
ipſo
, & ſeptima fermè parte plumbi nigri
vel
candidi, vel aurichalco.
Sed impetus

tanti
ratio in pyrio puluere eſt.
Hic conſtat
ex
tribus partibus halinitri, & duabus ſali­
gnei
carbonis, atque vna ſulphuris: conue­
nitque
magnis machinis.
Sed mediocribus
halinitri
partes decem, ſalignei carboni
tres
, ſulphuris duæ.
Paruis verò halinitri
partes
decem, carbonis lignorum nucis
auellanæ
abſque nodis, tum ſulphuris, par­
tem
vnam ſingulorum.
Contundantur hæc
ligneo
malleo, madefacta priùs aqua putei,
ne
ignem dum tunduntur concipiant.
Sunt
qui
acetum addant, qui ardentem aquam,
ac
ſiccent in ſole, ſed non tundunt tunc: fa­
cilè
enim ignem poſſent concipere.
Verùm
tota
cura eſt, vt omnia ſic à terrena parte
expurgata
ſint, maximè halinitrum, vt to­
tum
ardeat, nec quicquam ſuperſit.
Dein­
de
, vt ad tenuiſſimas partes redigatur, ſic
enim
partes partibus optimè hærebunt: hoc
fiet
, ſi ſæpiùs contundatur, madeſcat, ſic­
cetúrque
.
Tertiò, vt cùm perfectus fuerit,
in
ſole ſiccetur: nam iuxta ignem apponere
periculoſiſſimum
eſt.
Ergo iam tanti effectus

cauſa
quæratur.
Impoſitus hic puluis in ma­
chinam
, ſphæruláque obducta, adiecto ab
imo
machinæ extrinſecus igne illicò fermè
totus
àccenditur, ac maius quàm centuplum
ſpatium
occupare nititur: quòd enim exi­
guus
puluis in vola manus non minus quàm
centuplum
ſpatij occupet, experimentum
oſtendet
, cùm ſi quantum eſt granum milij,
ex
hoc puluere accendatur, locum nucis ig­
ne
compleat.
Oſtendit & ratio: nam ignis
rara
materia ac tenuis magnis limitibus
continetur
, cùm terra & puluis ſolida ſint
ac
denſa.
Itaque accenſus iam puluis cùm
in
arcto ſit, violenter excutit machinam
vndique
, nec aliubi faciliorem exitum in­
ueniens
, quàm vbi ſphærula vi incluſa fuit,
eam
magno conatu elidit, primò per canalis
ſpatium
, inde ea ſeruata vehementia foràs
expellit
, & continuato inde impetu ſpatia
terrarum
longa ſuperat, & obuia quæque
euertit
ac diruit.
Par eſt etiam cum magno
ſtrepitu
hæc fieri, cùm ignis ille affatim &
tanto
impetu exeat, & aërem repentè con­
cutiat
.
Ipſa quoque ſphærula ſtridulum

quendam
ſonum, dum aërem velox diuidit,
excitat
.
Tum verò halinitrum, & omne ſa­
lis
genus, ſpontè etiam in libero igne po­
ſitum
non leuem crepitum excitat.
His tri­
bus
cauſis, ſed prima præcipuè, dum exo­
neratur
machina, fragor tantus, ac tonitru
non
abſimilis excitatur.
Sed ſi puluis non
1confertim ardeat, aut quia lentus, aut im­
purus
, vel non elaboratus, vel quia parum
habeat
halinitri, lentè emittit, debiliter,
& paruo cum ſonitu.
At ſi iuſto tenuior fue­
rit
, tota ſimul ardens frangit machinam.
Manifeſtum eſt igitur, quòd cùm celeritas
tranſitus
in ignem ex proportione pendeat,
caloris
ad pulueris repugnantiam attenuato
autem
puluere repugnantia minuatur, quòd
in
infinitum hæc perfectio pulueris progre­
di
poteſt, ſic vt momento tota accendatur.
Tunc verò cum repentè non inuenire exi­
tum
poſſit, quippe cùm motus omnis tem­
pus
poſtulet, machinam franget.
Igitur non
ſolùm
puluerem licebit conficere, qui om­
nes
machinas effringet, ſed tenuiore impo­
ſito
maioribus machinis illæ peribunt: &
rurſus
craſſiore tenuibus ac paruis, vix ſphæ­
rulam
excutere poterunt.
Igitur intra limites
certos
atque anguſtos poſita hæc eſt ra­
tio
, quæ cum tractantium machinas peri­
culo
coniuncta eſt.
Ille autem tutò & ma­
ximo
cum impetu tractabit eas, & ictus di­
riget
, qui qualem oportebit pro machinarum
ratione
puluerem efficiet & adminiſtrabit.
Machinæ
bebbicæ
è qua
materia
fiant.
Pyrij pulue­
ris
compoſi­
tio
.
Cur puluis
pyrius
à ma­
china
tanto
impetu
ſphe­
rulam
mittat.
Cauſa ſoni­
tus
magni
machinarum

dum
exone­
rantur
.
Porrò eadem quæ machinarum, ſed ad­

mirabilior
cuniculorum ratio eſt.
Huius tam
atrocis
inuenti auctor fuit Franciſcus Geor­
gius
Senenſis.
Docuit hic Hiſpanos arcem
Lucullianam
iuxta Neapolim, quam Galli
tuebantur
, nunc Ouum vocatam, euerte­
re
, æde illius ſacra cum Gallis, qui intus
erant
, etiam in mare ex monte tranſlata.
Ergo cùm arx maximè in monte iacet, vi­
detúrque
ob ſitum inexpugnabilis, cu­
niculum
effodiunt obliquum, altitudi­
nis
quatuor cubitorum, latitudinis duo­
rum
: nec multum refert obliquitas, dum
procul
fueris: ſed cùm ad locum quem ſu­
bruere
deſtinas perueneris, obliquum ſpe­
cum
eſſe oportet, vt iuxta A, tum verò ibi
etiam
ſolidam montis ſubſtantiam, ne vis
22[Figure 22]
ignis
concluſi raritate loci euaneſcat: inde
locus
ille puluere totus fermè completur py­
rio
, eóque tenuiſſimo.
Funis verò deduci­
tur
ex A, vſque ad ſpecus oſtium B, hic iux­
ta
A, vbi puluis eſt, craſſus ac latus in mo­
dum
flocci.
Totus autem funis aceto, ſul­
phure
& halinitro incoquitur: inde intectus
pyrio
puluere, ſiccatur in ſole: denuò ſicca­
to
inſpergitur tenuiſſimus puluis pyrius, &
arundine
circumueſtitur ab A, vſque ad B:
inde
cuneis, lapidibúſque C, oſtium, &
vſque
ad D, clauditur adeò diligenter, vt
ſolius
arundinis locus relinquatur.
Igitur
accenſo
B, funis initio, celerrimè ob pul­
uerem
pyrium ignis vſque ad A, permeat,
accenditque
puluerem totum: cúmque cu­
neis
& lapidibus obſtructus locus ſit, nec ſi
extrudantur
vllus pateat exitus, quia E, nec
eſt
in directo A, nec D, in directo C, nec
B
, in directo ED, neceſſarium eſt vt diſru­
pto
monte, quicquid ſuperius eſt euertat,
totam
montis molem concutiens.
Ob id
viam
BA, non breuem eſſe oportet: nec locum
A
, aliqua ex tenui montis parte, ne qua
tenue
eſſet obſtaculum ignis erumperet, ſu­
periorémque
locum illæſum permittere.
Obliquitas igitur ſpecu stanti miraculi cau­
ſa
eſt, vt etiam montes euertantur.
Refe­
runt
hæc cuniculorum antiquam rationem
omnibus
tunc notam: cùm & pari modo
obuiam
tutiſſimè itur effoſſa è regione ter­
ra
, vt cuniculis occurrentes ignem exhala­
re
cogamus, & irritum illius impetum red­
damus
.
Vt verò rectè cuniculis occurramus,
docet
ſonus fodientium, qui vaſis æneis cir­
cum
circa iuxta aggerem intus diſpoſitis, per
noctis
ſilentium excipitur.
Et quamvis in­
fatigabili
opere illum obſcurare inconditis
ſtrepitibus
hoſtes nitantur: ſi tamen obſeſſi
accuratius
atque diligentius rei incumbant
induſtria
atque ſolertia, faba in auctorem
cudetur
: ipſiſque doli auctoribus inuentum
damnoſius
erit, quàm his aduerſus quos do­
lus
hic excogitatus eſt.
Perilai boui ſimilem
exitum
habens.
Adde quòd perſæpe, vt in
Cunnei
præſenti obſidione parum peritis
Ducibus
ab eliſa murorum, & terræ mole
acies
militum obruuntur, vt quaqua ver­
ſum
, & quam longè caſura ſit præſcire opor­
teat
.
Porrò quomodo hæc docere conue­
niat
, in libris de Æternitatis arcanis defini­
tum
eſt.
Sed cui nondum ratio ex libris illis
tradendi
, vtendique non in bonorum perni­
ciem
perſpecta fuerit, nepharij propoſiti eſt
etiam
vulgata, nedum abdita, huius generis
tradere
.
Cuniculo­
rum
igneo­
rum
quos
minas
vo­
cant
, ratio.
Sed his relictis, rurſus ad ignis vim re­

deamus
, ex qua non leues dubitationes or­
tum
habent.
Nam cùm dixerimus motu il­
lum
conſeruari, cur, dicet aliquis, melius
ſub
cineribus pruna ſeruatur quam detecta,
cùm
cineres omnem prohibeant motum.
Hæc facilis eſt dubitatio, atque ad hunc li­
brum
minimè pertinens, in quo propoſitum
eſt
, ſolum magna & difficillima ac pulcher­
rima
perſequi.
Quamobrem in poſterum à
talibus
abſtinebo, qualis eſt hæc propoſita
dubitatio
.
Itaque illi reſpondere ſatis eſt,
ignem
ſemper motum habere aliquem, ſed
prunas
admodum tenuem, qui etiam ſub ci­
neribus
maneat.
Cùm igitur prunæ detectæ
ſunt
, aër corrumpit ignem illum circum­
ſtans
: mauult enim corrumpere quam cor­
rumpi
: nec tam tenuis motus illum ſeruare
poteſt
, verum contectus cinere, ab aëris
offenſa
tutus eſt.
Itaque tribus modis ignis
ſeruatur
: vel cum motum ex ſeipſo excitat,
vt
in cereis, & generaliter vbi flamma mo­
tu
ſuo ſeipſam tuetur: vel cùm aliunde mo­
tu
fouetur, vt flante vento, vel follibus,
vnde
magna incendia fermè omnia dum
venti
validi flarent, facta ſunt.
Tertiò, cùm
tutus
eſt ab aëre, ſic tamen vt reſpirare poſ­
ſit
, velut ſub cineribus.
Nec refert an cine­
res
alieni ſint, an vt in quibuſdam lignis

contingit
, illos ſibi circumcirca paret.
Alia
eſt
etiam dubitatio cur ignem magis ſolea­
mus
dicere ſubſtantiam quam glaciem: nam
nemo
glaciem ſubſtantiam dixit, ignem
1autem plerique non ſolum dixerunt, ſed
etiam
exiſtimauerunt, cùm tamen ambo ac­
cidentia
ſint.
Cauſa eſt in promptu. Acciden­
tia
ſolemus appellare, quæ adſunt non cor­
rupto
ſubiecto: talis autem videtur glacies.
Nam gelu concreta aqua, lac, vinum, ſo­
luto
gelu eadem conſpiciuntur.
At igne ple­
raque
corrumpuntur, & quæ manent, vt
lapides
& metalla, læſa vehementer vi­
dentur
, præter aurum & argentum, & pau­
culas
gemmas: ob id ignem arbitrabantur
maius
aliquid eſſe quàm calorem.
Huius
tamen
differentiæ cauſam ſuperius docui­
mus
.
Cur ignis
ſub
cineri­
bus
ſeruatur.
Cur ignem
magis
ſub­
ſtantiam
eſſe.
dicamus

quam glaciem.
An aliquis
ignis
non
ſplendeat
.
Erat & aliud dubitatione dignum: quo­
niam
ignis quiddam à quocunque calore ſe­
paratum
videbatur, non tamen eſt, licet co­
lorem
mutet, & ſibi ſimilem facilè gignat.
Sed non omnis ignis ſplendet: etenim fer­
rum
igneum ſulphur accendit & vrit, ex
quo
patet ipſum ignis iam formam conce­
piſſe
, nec tamen ſplendere.
Ita diuerſa ra­
tione
ignis quem ardens aqua emittit, non
ſolùm
ob ſubſtantiæ raritatem, ſed quia mi­
nus
calidus eſt: ob id etſi conſumatur &
ſplendeat
, vix dicam illum ignem, qui lin­
teum
cui inhæret, & quod aqua ipſa maduit,

non
vrat, ignem dici debere.
Eadem ratio­
ſic
ſi diutiùs diſtilletur, attenuetúrque ma­
gis
, magno miraculo manus ardebit, neque
ſentiet
.
Itaque ſi quis rectè inſpiciat, poſt­
quàm
calor certam metam attigit, ignis di­
ci
meretur: hæc autem meta non vna eſt,
ſed
quum aërem vincere poteſt.
Quum verò
iam peruenerit, ſplendoris & lucis ac ro­
boris
tantùm acquirit, quantum etiam ca­
lor
ipſe, ipſéque ignis augetur.
Vim verò
iuxta
ſubſtantiæ, cui ineſt, denſitatem: nam
pruna
calidior ob id flamma eſt, adeò vt py­
rius
puluis à pruna ſtatim à flamma vix ac­
cendatur
: atque id qui cauſam ignorant,
tanquam
rem magnam admirantur.
Ergo
vt
ab initio dixi, ignis nihil aliud eſt, quàm
calor
valde magnus cum ſiccitate iunctus:

nam
abſque ſiccitate ignis eſſe non poteſt,
aliter
aqua feruens ignis eſſe poſſet.
Non
minus
igitur ignis eſſentia à ſiccitate ipſa
pendet
, quàm à calore.
Hac igitur de cau­
ſa
faces è quocunque ligno facere edocti
ſumus
: ſed ſi ex denſiore ac ſolidiore, diu­

turniores
.
Stolonem querneum, cubi craſ­
ſitudine
à vertice ad imum diuides in pluri­
ma
fruſta, velut duodecim, aut ſexdecim,
pluráve
, ita vt imum integrum maneat, in­
de
ſiccetur in furno duobus, tribúſve die­
bus
: excluſo itaque humido aqueo quum
remaneat
quod pingue eſt, ardet vt tœda:
& ſi longitudine hominem æquat, durat
alacris
flamma per horæ ac dimidiæ ſpatium
lumine
ſplendidiſſimo.
Ergo, vt iam dixi,

tam
frigidis ignis extinguitur, quàm humi­
dis
obruitur: ab humidis quidem duabus cau­
ſis
, tum vt contrariis, tum quòd reſpirare ac
moueri
illum prohibeant: à frigidis autem,
ſolùm
vt contrariis.
Ab aqua igitur, triplici
ratione
extinguitur.
Aqua ardens
vritur
illæſo
linteo
quòd
ea
madet.
Manus vt
ardeat
ho­
mine
non
ſentiente
.
Ignis ratio
non
minus
conſtat
ſic­
citate
quam
calore
.
Faces quo­
modo
è quo­
cunque
ligno
fiant
.
Ignis ab
aqua
triplici
ratione
ex­
tinguitur
.
Modi quibus
ignis
genera­
tur
.
Nunc tandem ſupereſt, vt cauſas gene­
rationis
illius oſtendamus, neque leuem
habent
in ſe obſcuritatem.
Igitur primò,
quot
modis fiat conſideremus.
Fit autem
propagatione
, antiſpaſi percuſſione, fri­
ctione
, putredine, coïtione.
Nam qui vel
ſpeculis
concauis, vel ſphærulis perſpicuis
generantur
, ad coïtionem manifeſtè perti­
net
.
Sed coïtionis obſcura ratio non eſt, nam­
que
ſi denis viris nummos denos diſtri­
buas
, ſinguli habebunt nummum: ſed ſi in
quinque
, binos.
Si igitur calor qui per ma­
gnum
ſpatium diſperſus eſt, in vnum con­
trahatur
, quicquid magnæ illi quantitati
inerat
, & modicæ illi ineſt: quamobrem
magnus
calor in paruo ſpatio contentus,
magnos
effectus producet, magnúſque ob
id
dici merebitur, atque ob id ignis.
Hoc
enim
adeò planè expoſitum eſt, vt repetere
haud
ſit neceſſarium.
Sed qui antiſpaſi fit,
ad
coïtionem reducitur.
Non enim ob aliud
antiſpaſis
accedit, quàm quòd in vnum co­
git
: ergo & huius cauſa cognita eſt.
Propa­
gatione
autem oſtendimus quomodo gene­
retur
ſuperius.
Vnumquódque enim natura
conſtantium
atque mortalium ſibi ſimile ge­
nerare
aptum eſt, itaque nihil mirum ex ig­
ne
ignem accendi: verùm frictio & percuſ­
ſio
à motu initium habent: putredo autem
non
ſufficit ignem accendere, ſed vel alio
calore
confirmatur, aut motu, aut antiſpa­
ſi
, atque coïtione.
Itaque ſi quo modo mo­
tu
ignis accendatur docuerimus, modos om­
nes
ſimul quibus ignis accendi poſſit de­
monſtrabimus
: & quòd tantùm tres verè
ſint
, coïtio, propagationem motus, quan­
quam
longè plures eſſe videantur.
Oſtende­
re
autem quomodo ignis à motu generetur,
non
aliud eſt, quàm quomodo motus ſit
cauſa
caloris demonſtrare: nam ſi motus eſt
cauſa
caloris, erit & augmenti illius.
Ignis
autem
( vt diximus ) nihil aliud eſt, quàm
color
in immenſum auctus.
Ergo quónam
pacto
motus calefacit, inquirunt Ariſtote­
lici
, ac multa nugantur: tandem verò ad id
redeunt
, vt calor ſit effectus motus: eſtque
hoc
ac ſi dicerent, Neſcimus.
Idem enim
per
idem oſtendere, certum nugacis atque
imperiti
argumentum eſt.
Quid tandem obſ­

curè
& ſuo more dixerunt quidam, quòd
calor
hic in aëre iam eſt, ſed per motum ad
formam
illam deducitur, eſſéque hunc ca­
lorem
illum qui à deſideribus prouenerit?
O egregium hominem: calida non cenſent
aſtra
, inde calorem illum aſtrorum ignem
eſſe
volunt.
Quòd etſi caliditatem efficere
ſidera
, quæ calida eſſe negant concedatur,
rurſus
dubitatio emergit, quomodo calo­
rem
illum motus augeat.
Certum enim eſt,
conceptam
caliditatem antè à ſyderibus abſ­
que
motu nondum eſſe igneam.
Alexander

rectè
ſentit in hoc, quòd non ex lapidibus
excutitur
ignis, ſed aër qui ibi continetur,
attritu
repentino vertitur in ignem.
Sed ſi
ita
eſt, cur non è ſolidiſſimis lapidibus, vt
porphyrite
, ac duriſſimis magis excutitur,
quàm
à mollioribus, vt chryſtallo & chal­
cedonio
?
Rurſus, cur non è duobus lapidi­
bus
eiuſdem generis magis, vt chryſtallinis,
quàm
è chryſtallo & chalybe ignis proue­
nit
?
Deinde, cur ( quod maximum eſt ) ſi
ſolus
aër accenditur, ſcintillæ illæ magna
ex
parte, ac veluti graues, lento proceſſu
deſcendunt
?
Nam purus ignis, aut non deſ-
1cendit, aut ſi impetu cogatur, celeriter deſ­
cendit
.
Cùm igitur lentè deſcendant quæ­
dam
, non ex ſolo aëre illæ conſtant.
Ergo
quòd
non ſit in lapide ignis conceptus, re­
ctè
dixit Alexander: vret enim ignis lapi­
dem
, & rurſus lapis tangentis manum,
& facilè accenderetur, & alimento indige­
ret
, & duobus lapidibus concuſſis ſimul fa­
cilè
elideretur, vt duobus chalcedoniis, at­
tritus
enim ſufficeret ad elidendum ignem:
quorum
nullum cum verum ſit, liquidò con­
ſtat
ignem in lapide non contineri.
Sed nec
rurſus
( vt dixi ) ex aëre generantur: nam
lapides
vt duriores ſunt, indigent maiore
percuſſione
vt ignis generetur.
Ergo ſi ſo­
lùm
ſufficeret aërem repentè concuti ex tali
ictu
, qualis eſt is quo è chalybe, & chry­
ſtallo
ignis excutitur, ex duobus chalybis
fruſtis
poſſet ignis generari: at non eſt ſic,
ſed
, ( vt dixi ) duriora vehementiores ictus
expoſcunt
, ignémque creant ſolidiorem ac
viuaciorem
, vt cuius quandoque ſcintilla
non
paruo maneat tempore.
Quinetiam qui­
dam
ſunt lapides vitrei ac molles, qui leuiſ­
ſimis
ictibus, vel ſolùm tacti, ignem, ſed
minimè
viuacem, edunt.
Indicium verò
certum
eſt ex lapidis ſubſtantia ignem ge­
nerari
, quòd ſine illius attritione nunquam
eliditur
: aër etiam ( vt diximus) in flam­
mam
, non ſcintillas, vertitur.
Quinetiam
molæ
circumactæ, cùm aqua non aëre ob­
ductæ
ſint, ignem tamen emittunt: lapides
etiam
ipſi non niſi ex angulis.
Itaque non
in
lapidibus abditus latet ignis, nec concuſ­
ſo
aëre ex aëre generantur.
Sed nec quòd in
illis
potentia ſit ignis, vllum certum eſt in­
dicium
: vix enim in ignem proiecti accen­
duntur
, nec à frigido vnquam inflamman­
tur
, & epoti ſtrenuè refrigerant.
Quare ma­
nifeſtum
eſt, ex attritione lapidis ad tenuiſ­
ſimas
partes illius ſubſtantia redacta, ignem
generari
, eſſéque huius materiam, vel il­
lius
ad hoc aptiorem.
Namque puriores ac
non
parum duri, ac tenui ſubſtantia con­
ſtantes
, vt chalcedonij, chryſtalli, atque
huiuſcemodi
, aptiſſimi ſunt: contrà fragi­
les
, aut præduri, aut craſſa conſtantes ſub­
ſtantia
, minimè apti.
Sic etiam ex ſagittæ
motu
plumbum liqueſcit: quoniam extre­
partes, minimè angulorum, quæ tenuiſ­
ſimæ
ſunt, atteruntur.
Idem contingit in
longo
motu, quòd in pluribus exiguis repe­
titis
: velut cùm tabulæ gladium affricamus:
ſed
hic eo vehementior attritio, quo id quod
ſuppoſitum
eſt, etiam duritie ſua reſiſtit, vt
aër
in medio compreſſus dum attenuatur at­
tenuat
.
Sed ad id vnde digreſſus eram, de
motu
accendente calorem, reuerti opus eſt:
nam
ex hoc omnia fermè pendêre videntur.
Itaque ex aqua ignem vnquam accendi vi­
demus
, ex aëre autem non niſi propagatio­
ne
, non motu: & ſi humidorum aliquod
accenditur
, vt oleum ac vinum, ab igne,
non
non motu, inflammatur.
Ergo quod
motu
accenditur, ſiccum eſſe oportet, non
humidum
: quod verò ab alio igne, etiam
humidum
eſſe poteſt.
Quòd igitur ſiccum
eſt
ac vehementer, iam ex dimidio ignis
eſt
.
Eſt enim ( vt dixi ) ignis vehemens cali­
ditas
ac ſiccitas.
Indiget igitur hoc quod
ſiccum
eſt, vt tantum incaleſcat: verùm
partis
& totius eadem ratio eſt.
Si enim in­
caleſcit
motu vehementi, etiam vehemen­
ter
incaleſcet.
Cùm igitur ſiccum motu col­
liditur
, vt rarum euadat ac tenuè neceſſe
eſt
: at tenuis ſubſtantia & ſicca, ignea eſt.
Vnaquæque enim materia ſub certa quan­
titate
formam ad ſe rapit.
Hoc ſolùm eſt igi­
tur
bene dictum, quòd calor ille qui è ſyde­
bus
miſtis ineſt ſiccæ iunctus materiæ, dum
motu
nimis attenuatur non repugnante hu­
mido
, quippe cùm ſiccam eam iam ſuppo­
ſuerimus
, nec formà priore vt pote lapidis,
adeò
ob tenuitatem debilitatæ, ne ſimul
qualitates
lapidis adeſſent, abeſſet verò ſub­
ſtantia
, ignis formam ſuſcipiunt calore
agente
.
Ergo hic modus coïtioni, quaſi con­
trarius
eſt: in illo conſtante materia calor
cogitur
, hîc ſub eodem calore materia ip­
ſa
attenuatur.
Indicio eſt hanc eſſe cau­
ſam
, quòd aqua motu in aërem verti­
tur
, vt quiſque vbi illæ cadunt magno im­
petu
poteſt videre.
Nam attenuata ſubſtan­
tia
cùm humido iuncta ſit, aëris formam
induit
.
Motus quo­
modo
calorem
& ignem ge­
neret
.
Auerroës in
paraphraſi

Metaphy
.
tract. 2.
col
.
2.
Quomodo è
lapidibus
ig­
nis
excutia­
tur
.
Frigus nihil
eſt
actu, ſed
ſola
caloris
priuatio
.
Verùm dubitabis, in frigido aëre ac ma­
teria
, in qua iam frigus ſuperat, vt in lapi­
de
, cur calor inſurgit, cùm frigus ſit poten­
tius
?
Reſpondeo, frigus ſi pro actu intelli­
gatur
, nihil eſſe niſi calorem illum exiguum:
quod
autem non eſt, nullas habet opera­
tiones
.
Ob id frigus non inſurgit, cùm ſola
priuatio
quædam ſit, ſed calor, qui tamen
ad
paucitatem ſubiectæ materiæ compara­
tus
, magnus eſt.
Indicio eſt frigus nihil om­
ninò
eſſe præter caloris priuationem, ter­
tianarum
rigor, in quo cùm nulla ſit mate­
ria
frigida, ſed ſolius caloris fuga, frigus
tamen
non leue ſentitur.
Vbi ergo calor exi­
guus
in materia pauca fuerit, ſeruatur.
Ea­
dem
ratione nec ſiccitas aliud eſt, quam hu­
midi
priuatio.
Quamobrem ſicca humectari
impoſſibile
eſt, cum non ſit reditus ad ha­
bitum
ex priuatione.
Sed difficilius eſt hu­
mectare
, quia humidum principium eſt ex
elemento
, calor ex cœlo, quod ſemper dif­
fundit
.
Reſtaurantur igitur ſolis adiectis ma­
teriis
.
At infrigidare, aut ſiccare, faciliùs
conceditur
, cùm impedimento conſtent
mutationes
.
Iuſtè ætherem, & aquam prin­
cipium
naturalium rerum antiqui poſuêre,
quòd
in altero calor dominari exiſtimatur
in
reliquo abundet humidum.
Iuſtius aërem,
ſi
ille calidus eſſet & humidus.
Terram ne­
mo
: nam ipſa frigida, ſiccáque eſt.
Sed ca­
lida
præter naturam difficilè refrigerantur,
motus
enim conſeruat.
Ergo difficilius
quæ
natura talia ſunt, motus enim eo­
rum
perpetuus.
Verùm in aëre frigido
ſcintilla
ignis illicò, ni ſuccurratur, extin­
guitur
.
Sed aër non poteſt prohibere gene­
rationem
quæ intus fit, illo tantùm circum­
ambiente
.
Siccitas non
eſt
niſi hu­
midi
priua­
tio
.
Verùm rurſus dices: ſi frigus nihil eſt
actu
, ſed ſola caloris priuatio, quomodo
frigida
refrigerant, vt calida calefaciunt?
Frigus ſemper eſt cùm multa maria, im­
poſſibile
verò tenuiſſimum aliquid eſſe fri­
gidum
: multa materia impedit, nec ca­
lo
penetrare poſſit neque moueri, quare hoc
1modo refrigerat. Ergo quod calefacit, per
ſe
calefacit: quòd refrigerat, ſolùm ex ac­
cidenti
.
Repugnabis forſan, quoniam re­
frigerari
ſentimus nos, non aliter à frigidis
tum
repentè, vt à calidis calefieri, vt pro­
ducta
frigoris quædam ſpecies videatur.
Equidem ( vt dixi ) nihil aliud eſt frigidum,
quàm
caloris priuatio: & quæ mouentur
nec
conſiſtunt, refrigerantur, vt aqua, &
ventorum
validorum aër.
Porrò cùm conta­
ctu
refrigeratur, ſolùm ſuperficies refrigera­
tur
, fugiente intus palàm calore: nec poſſibi­
le
eſt ob hoc ſubitò quippiam refrigerari,
mora
autem ducta refrigerantur etiam pe­
nitiſſimæ
partes.
Atque hæc vera ſunt rerum naturalium
fundamenta
, in quibus nihil eſt repugnans.
Qui verò eas qualitates ſubſtantiis affixas
imaginantur
, & frigiditatem aliquod eſſe
naturæ
principium, in difficillimas perue­
niunt
quæſtiones, rerúmque quæ videntur
cauſas
dicere non poſſunt, omniáque ſilen­
tio
ac verbis obſcuris inuoluere, tum etiam
ambiguis
, nituntur.
Igitur calor ipſe propria
qualitas
eſt cœleſtis, hæc agitans corpora,
quæ
motu adiuta ignem creat.
Si à materia
obruatur
ac impediatur, frigus gignit.
Quæ­
cunque
autem motu non eadem manent,
frigidiora
euadunt, vt aqua & aër.
Aëris
verò
temperiem facit radiorum multitu­
do
Solis, tum ſyderum, quos excipit,
qui
illum calefaciunt.
Terra verò non adeò
eſſe
frigida poteſt vt aqua, quoniam non
mouetur
.
His itaque conſtitutis, quibus non pauca
quæ
iamdiu latuerunt, oſtendemus naturæ
ſecreta
, ad ignis rurſus hiſtoriam reuertan­
tur
.
Verùm de ſubſtantiarum ſubtilitate ali­

qua
priùs præponere oportet.
Quædam igi­
tur
dicuntur tenues per ſe, vt aër: quædam
quantitate
, vt capilli: quædam quia fluunt,
vt
ſanguis: quædam quia in partes tenuiſſi­
mas
diuidi poſſunt, vt aurum: aliæ quia plu­
ra
ex his habent, vt ſpiritus, qui noſtra­

rum
ſunt operationum inſtrumenta.
Fiunt
autem
ab arte pleraque tenuia, velut plum­
bum
, quòd adeò attenuatur arte, vt in pul­
uerem
redigatur, ex quo horologia fieri ſo­
lent
.
Liquefactum enim agitatur celerrimè
in
mortario: ideò cum cogi non poſſit, tran­
ſit
in puluerem.
Et quamvis ars in tenuiſſi­
ma
redigat ligna, aut lapides, aut metalla,
non
tamen ipſa miſcet, nec attenuat ſub­
ſtantiam
, ſed ſolùm quantitatem.
Ignis ve­
ſi attenuat, ſeparat: aut ſi miſcet, non
attenuat
.
Separando enim quæ craſſa ſunt,
attenuantis
ſpeciem præbet.
Sola natura ſi­
mul
miſcere atque attenuare ſubſtantiam
poteſt
.
Cùm enim ( vt dixi ) nunc vocem
ſubtilia
quæ duci poſſunt, atque ea ductilia,
vel
humida eſſe neceſſe ſit, ignis verò ſic­
cet
, attenuare non poteſt, niſi ſeparet.
At­
tenuat
ergo vel comminuendo ſicca, vt
cùm
arenam in puluerem redigit, aut col­
liquando
, vt metallica: tenues partes ſe­
parando
, vt in diſtillationibus.
Verùm dum
ſicca
comminuat, colliquet humida, etiam

attenuat
.
Contigit tamen in diſtillationibus
aliquid
attenuari ac alteri miſceri, cùm à
calido
humido, non ab igne fiunt.
Calor
enim
miſcet, & cum humido attenuat.
Fit
autem
hoc vaſes in aquam feruentem im­
miſſis
, vocátque Mariæ balneum.
Proximum
bonitate
diſtillationis genus huic in equino
fimo
: inde quod per cineres præſtantiſſimum
in
oleum detractum eſt.
Nam cùm calida
ſit
ac humida ſubſtantia, per multos men­
ſes
calorem ſeruare poteſt, atque longio­
re
temporis ſpatio quàm vuarum acini, quo
oliuarum
ſubſtantia denſior eſt, ac pinguior.
At nullum horum metalla liquare poteſt,
ſed
illa igne indigent.
Sed vt ardentiſſima
diſtillatio
fit per ignes, ita miſtioni ac veræ
attenuationi
inepta: cui fermè ſimilis eſt,
quæ
fit per cineres.
Nam ſi igne diſtillata
fæcibus
ſuis miſcueris, fiet totum pro mo­
lis
ratione grauiùs quàm antea, tum etiam

ſiccius
.
Non igitur verè attenuat ignis, ſed
natura
ipſa, quæ totam ſubſtantiam conco­
quit
ac miſcet.
Vnde ob ſubtilitatem omnia
in
vnum conueniunt, miſtúmque denſius,
fit
, & tamen ex ſubtiliſſimis compoſitum
partibus
.
Ergo in naturali coctione, vt quæ
in
liquido duriſſima, etiam vim ignis obti­
neat
, & mollis balnei in attenuando, partes
craſſiores
comminuuntur, quod ab igne im­
petrari
non poteſt.
Subtilitatis
in
ſubſtantia
genera
.
Subtilitates
ab
arte, na­
tura
, & igne
in
quibus
differant
.
Plumbum
quomodo
in
puluerem

tranſeat
.
Ignis quo­
modo
atte­
nuet
.
Diſtillatio­
nis
vſus &
genera
.
Ignis non ve­
attenuat.
Aquæ diflil­
latæ
an vires
habeant
.
Sed ex his non leuis emergit dubitatio.
Nam ſi ignis cuncta calefacit, ſiccátque,
omnes
aquæ, quæ diſtillatione habentur,
calidæ
ac ſiccæ eſſe deberent.
Nec repugnat
ſubſtantia
, quòd aquea ſit: talis enim cùm
fit
ardens, & vritur, & corpora humana
egregiè
excalefacit, ac ſiccat.
Rurſus aquæ
omnes
frigidæ ſunt ac humidæ, vincente
ſubſtantia
.
At neutrum ſemper verum eſt,
imò
aliquæ ex his ſimiliores ſunt his, à
quibus
excipiuntur: vt roſàcea, odore, ſa­
pore
, viribus.
Vrceus aquæ plantaginis
fluentem
vndequaque ſanguinem ſiſtere po­
teſt
.
Non idem facit lactucæ aqua, etſi ſit
frigidior
.
Quidam nuper dum memoriam
augere
niteretur, meliſſam triduo albo vino
infundit
, inde leuiter expreſſo vino, aquam
diſtillando
collegit, cuius potu memoriam
recuperare
viſus eſt.
Sed cùm calidi eſſet ie­
coris
, bonam valetudinem penè funditus
euertit
.
Atque hunc modum Chymiſtæ vo­
cant
, ſtellas cœlo infigere.
Quæri igitur ſolet, an aquæ proprias
vires
retineant?
Diximus olim, dum de malo
medendi
vſu loqueremur, nullas eſſe vires,
quòd
odore, & ſapore deſtituantur.
Abſynthij
enim
aqua, nec abſynthium redolet nec amara
eſt
: imò quod mirum eſt, ſubdulcis.
Ardens ta­
men
, vt roſaceam præteream, fidem facit ineſſe
vim
aquis.
Nam ſi talem ob ignem eſſe di­
cas
, qui eſt quòd nulla aliarum talis ſit?
Nam hæc egregiè calefacit, ſiccat, pene­
trat
, acutum olet, ardet.
Itaque vires aquis
iam
ineſſe certum eſt, ſed nec omnibus, nec
æquas
.
Quæcunque enim res tenuem ſub­
ſtantiam
habent frigidæque iunctam, aquam
emittunt
ſibi non abſimilem, vt roſa.
Quæ
verò
tenuem & calidam ſimilem ſed vren­
tem
emittunt, vt vinum, & metallicorum
quædam
.
Quæ craſſam & calidam, diſſimilem
& prauam, vt abſynthium.
quæ craſſam ac
frigidam
, diſſimilem, ſed non prauam, vt cu­
curbitæ
.
Iuxta hanc rationem vires aqua-
1rum, quæ leui excipiuntur igne facilè perdiſ­
ces
.
Nam quæ vehementi igne indigent, om­
nes
ſiccant vehementer, plerunque etiam
excalefaciunt
.
An ſit poſſi­
bile
facere
aquam
quæ
in
multa ſe­
cula
vitam
proroget
.
Ergo hîc rurſus dubitatio alia oritur, an
aquam
liceat facere temperatam, quam
quintam
vocant eſſentiam?
Erit autem hæc
( vt docebo ) æther, id eſt, ſubſtantia te­
nuiſſima
mobilis, & quæ motu calorem
temperatum
retinet, & tamen plurimum.
Hæc igitur vires omnes conſeruare poteſt,
& vitam producere.
Nam cum tenuiſſima
ſit
, miſcet ſe humido primo, penetrans ſo­
lida
, ac excrementa ſeparat, quæ in illo
continentur
.
Qui verò calidi plurimum ha­
bet
, eiicit impurum quicquid eſt, natura­
lémque
ob id calorem inſtaurat.
Nihil enim
aliud
eſt ſenectus, quam naturalis caloris
imminutio
: imminuitur verò, quia motus
prohibetur
, vt de igne dixi: ſimilis eſt enim
huius
ad illum ratio.
Motus verò prohibe­
tur
ob terræ ſubſtantiæ abundantiam: quo­
niam
ſola terra plurimam habet materiam,
& motu omninò caret.
Ergo aqua illa calo­
re
cùm ſit temperato, nec cor vexabit, nec
iecori
infeſta erit.
Itaque ſola hæc, iſta quæ
diximus
præſtare poteſt.
Referunt in Bonic­
ca
inſula, quæ ab Hiſpaniola orbis noui M.
C C. paſſuum millibus diſtat, fontem in
vertice
montis eſſe qui ſenes reſtituat, non
tamen
canos mutet, nec tollat iam contra­
ctas
rugas.
Cuius rei præter perſeuerantem
famam
, locuples teſtis Petrus Martyr An­
gerius
Mediolanenſis, à ſecretis Regis olim
Hiſpaniarum
, in ſuis decadibus orbis nuper
inuenti
.
Sed Ouiedus conſtanter negat. Nos
eſſe
poſſe non dubitamus, eſſe haud fatemur.
Tum minus id credendum, quòd breui, &
paucis
diebus id fieri dicunt.
At homo an­
norum
multitudine ſeneſcit, non igitur iu­
ueneſcere
poteſt, niſi annorum ſpatio:
quamobrem
id tentare atque experiri diffi­
cillimum
.
In ac̈re bono, aqua optima eſſe
debet
: aër autem optimus (vt dixi) in mon­
tium
iugis: ibi autem incommoda multa
hominibus
, quare paucis vſu euenit vt à
natura
auxilium hoc aſſequantur.
Ergo vt
ad
rem reuertar, ne tam longè petatur, cùm
ardens
aqua diuturno circulationis motu te­
nuitatem
retinens, caliditatem, acumén­
que
ſaporis ác odoris exuerit, æther eſt.
At­
tamen
primùm fragrat.
Eſt enim nil aliud
odor
frangans, quam acutus, cum modera­
tus
extiterit.
Indicio eſt, quòd piper non
fragrat
, nec zingiber, quia immodicè ſint
acuta
, parua tamen quantitas benè olet.
At
quæ
bene olent contraria ratione, cinamo­
mum
, amomum, crocus, garyophyli, li­
lia
, moſchus; moderatè acuta ſunt: & ſi
plurimum
ex his naribus ſuppoſueris, vt
piper
, cerebrum feriunt, nec bene olere
videntur
.
Allia & cepæ, quòd humorem
habeant
putredinis haud expertem, etſi acu­
ta
ſint, tamen etiam quia moderata non
ſunt
, fœtent.
Igitur ardentem aquam, ſi
ad
temperamentum redierit, tenuitate re­
tenta
neceſſe eſt fragrantem fieri: & ſi fra­
grans
fiat, neceſſe eſt viciſſim in æthera
eſſe
conuerſam.
Fit & quæ iuuentutem in­
ſtauret
aqua cum tyri carne, fit & cum hel­
leboro
, qualem apud patrem meum vidi:
ſed
diuexant corpora, & iuuentutis ima­
ginem
fucatam redimunt, non præſtant iu­
uentutem
.
Æther verò veram præſtat, cùm
eam
retineat diu quam habent, & exornet.
Sed nunquid ſemper? Non, ſed cùm non fue­
rit
prohibens: prohibens autem materia
multa
.
Rurſus ne igne, qui calidiſſimus eſt, te­
nuior
æther?
Certè ſic, nam cœlo conti­
guus
, ideóque leuiſſimus: impreſſam enim
ab
aſtris caliditatem circulatione modera­
tur
tenuitate retenta?
atque eodem modo
hæc
aqua calore ignis ad ſummam redacta
tenuitatem
, motu ipſo refrigeratur, ac tem­
periem
acquirit.
Itaque & hæc, & æther,
medium
quaſi ſunt inter mortalia, immor­
taliáque
.
Locum enim cùm habeat ac tem­
periem
, tum ſubſtantiam cœlo proximam,
corrumpi
nequit.
Dum verò infrà impelli­
tur
, refrigeratur, atque ſic poſt multa ſecu­
la
corrumpitur.
Itaque medium eſt quaſi
mortalis
, ac immortalis, cuius generis Stoi­
ci
animam humanam eſſe credunt.
Sed quòd
hîc
ex ardente aqua æther elaboratur, cùm
à
calore attenuetur, à motu non cogatur,
non
parum tenuius euadit.
Itaque ſimili ra­
tione
vtrunque afficitur.
Sic verò quæcun­
que
calore ignis permutantur, euidentem ca­
liditatem
& ſiccitatem acquirunt: vt calx
& cinis.
Sed differunt, quia in calce calor

non
finitur, in cinere iam exhauſtus fermè
totus
eſt.
Ob id qui eſcharotica componunt
ex
calce & cinere medicamenta, à calce præ­
cipuè
caliditatem quærunt, à cinere ſiccita­
tem
.
Sic qui aquam qua metalla ſeparantur,
educunt
.
Fit autem hoc modo: Halinitri

partem
vnam, liquidi aluminis, quod ro­
chæ
vocant, partes tres, arenæ mediam,
ſiccata
diligenter, & purgata igne diſtillan­
tur
vitreis vaſis.
Colligitur autem ſeorſum
quod
priùs effluit, cùm crocea demum vi­
detur
vaſis facies: actis ignibus alia ſucce­
dit
, quæ priore excipitur plerunque: & ta­
men
ſi aquam fontis excipias, adhuc adeò
acris
eſt, vt nihilominus argentum diſſol­
uat
, & ipſum ab auro ſeparet.
Separatur
autem
ſic: Aqua extractæ partem modicam
accipe
, cui argenti puriſſimi pondus oboli,
id
eſt, XII. granorum impone, ac impoſi­
tam
cineribus tamdiu permitte, donec diſ­
ſoluatur
argentum.
Hæc purgamenta calci
tenui
ſimilia in imum vaſis demittet, qui­
bus
ſublatis quod reliquum eſt aquæ purio­
ris
, toti aquæ à qua iam detraxeras addes,
quæ
ſimili exemplo & ipſa purgamenta illis
ſimilia
in imum demittet, quibus ſublatis
a
quam totam puriſſimam, ac magis habe­
bis
ad argentum ac cætera metalla, præter
aurum
, diſſoluendum efficacem.
Cùm verò
facilè
euaneſcat, vaſe vitreo diligenter oc­
cluſa
tenetur.
Vires autem æſtimanti quan­
tas
habeat, quæ excepta ( vt dixi ) aqua pu­
tei
, etiam ſine igne in horis 24. argentum
in
aquam redigat, modico autem cinerum
calore
in duabus aut tribus horis, non eſt
qui
miram vim vaporibus illis extremis, ac
aquæ
in quam vertuntur, imò incredibi­
lem
non tribuat.
Eiuſdem generis eſt, quæ

fit
ſalibus ammoniaco, nitróque, tum cal-
1chanto & alumine liquido, æquis partibus,
addita
illis demum æruginis parte quarta:
hæc
eadem arte facta, nec ipſis parcit la­
pidibus
.
Si tamen aliquid Oſtracitis lapi­
dis
Smiridis vocati, quo gemmas expo­
liunt
, addideris, copioſiorem aquam & me­
liorem
habebis, quia non vritur.
His igi­
tur
experimento acceptis, videamus cur
aqua
hæc adeò potens euadat: namque ma­
nifeſtum
edocet experimentum, ſicciorem
partem
vi ignis attenuatam, vim igneam ac

erodentem
ſuſcipere.
Sed cur non ardet aqua
ſeparationis
, vt ardens?
quia ardens cali­
dior
eſt ac tenuior, & etiam minus ſicca:
ideò
ardere poteſt, & egregiè calefacere,
non
tamen erodere.
Illa verò erodere poteſt,
non
ardere, parúmque calefacere.
Simili
igitur
ratione quod ex calchanto oleum vi
ignis
excipitur, quum ſicciſſimam partem
in
humorem vertat, acutiſſimum eſt, atque

linguam
vt ignis ferit.
Conſtat igitur & hac
ratione
aquam fieri poſſe, quæ lapidem veſi­
per catheteram immiſſa, illicò confringet.
Nam cum duo ſint neceſſaria, & quod lapi­
dem
atterat, & quòd veſicæ ſit innoxia, pri­
mùm
præſtabit modus ac materia: nam ex­
tremos
vapores è ſcorpionum cinere, vel
Macedonici
petroſilij, vel tecolitho, aut
lapidibus
cancrorum excipiemus: ſic enim
aqua
fiet quæ etiam porphyritem commi­
nuat
.
Porrò innocentiam præſtat, ſi materia
ex
qua aqua excipitur, omnis ſalſedinis ex­
pers
fuerit.
Non igitur è ſalis genere aliquo,
aut
alumine, vel calchanto, aut vini fæce,
ſed
ex aliquo eorum, quæ nuper retulimus
aquam
excipere oportebit.
Opus autem ſem­
per
eſt diligenti experientia, in confirman­
da
ſubtili ratione, vt ea quæ adeò ſubtiliter
explorauimus
, ſecurè per experientiam con­
firmata
, in vſum hominum poſſimus dedu­
cere
.
Equidem ſcio ſtercus columbinum ac
parietariam
, vel illud hac arte in aquam
deductum
, lapides veſicæ duriſſimos fran­
gere
poſſe.
Quodnam autem illud ſit, quòd
id
facturum ſit, & abſque noxa, experien­
tia
declarari oportet.
Nam & hircinus ſan­
guis
, & leporis pellis, & vitrum, multum
probantur
ratione: ſed tamen nihil horum
forſitan
ſeorſum, ſed ex his aliqua ſimul
iuncta
, atque certa menſura.
Metallicum
certè
ſit tale oportet, aut ad metalli naturam
mutatum
.
Audiui quondam inuentam à quo­
dam
Ianuenſe, ſed denuò amiſſam morte il­
lius
, qui eam notam nemini facere vo­
luit
.
Hoc certum ſanè eſt, inueniri poſſe, at­
que
hanc eſſe illius artem.
Dubitatur autem
an
tenuia magis acuta ſint, & an magis

erodant
.
Andreas Lacuna Segobienſis me­
dicus
, medicamentum recitat Philippi Lu­
ſitani
, quòd conſtat alumine, ærugine, au­
ripigmento
, atque chalcitide, paribus por­
tionibus
, quæ perfuſa aceto acerrimo per
dies
octo, atque in ſole trita ac ſiccata, vt
diutiùs
teruntur, perfunduntur, ſiccantur,
vtque
ſol magis excalefacit, ita celerius car­
nes
in collo veſicæ, & pudendo natas aufert,
atque
minore cum dolore: ad hoc enim me­
dicamentum
paratur.
A ſole igitur, & ace­
to
acri videntur, quæ craſſa ſunt commi­
nui
, ab attritione autem in pollinem redigi.
Quia verò minùs afficit dolore, id contin­
git
, quia partes exuſtæ reſoluuntur.
Videtur
igitur
medicamentum fieri tenuius quanti­
tate
, craſſius autem, & magis æquale ſub­
ſtantia
.
Hoc autem minùs mutat corpus ex
calefaciendo
, aut ſiccando.
Tenuiſſima igi­
tur
tàm quantitate, quàm ſubſtantia cele­
riùs
erodunt: ſed ſubſtantia moderata, minùs
afficiunt
dolore.
Craſſa igitur quantitate,
& tenuia ſubſtantia, dolorem inferunt, &
ſeriùs
erodunt: ſubſtantia craſſa, & quanti­
tate
, ſerò & ſine dolore: vt calx, & ſapo te­
ner
, de quo aliàs dictum eſt: ſubtilia vtro­
que
modo, celeriter, & magno cum dolo­
re
.
Craſſa ſubſtantia, & tenuia quantitate,
erodunt
celeriter, & paruo cum dolore, atque
ea
optima ſunt.
Sed de his, quæ ad hominum
curationem
pertinent, alio loco tracta­
bitur
.
Ignis an
æthere
te­
nuior
.
De differen­
tia
calcis à
cinere
.
Aqua quæ
aurum
ab ar­
gento
ſepa
rat
.
Aqua poten­
tiſſima
.
Aquarum
ardentis
&
ſeparationis

comparatio
.
Aqua quæ
veſicæ
lapi­
dem
poteſt
confringere
.
Tenuia an
craſſa
magis
erodant
.
Cæterùm vt ad rem redeam dubitatio

emergit
: Si magnus calor efficit has aquas,
ardentem
puta ac ſeparationis, quomodo ta­
ctu
frigidæ ſunt?
aut ſi iam refrigeratæ
ſunt
, cur metalla colliquant?
vel ſi aliquid
remanſit
caloris, cur vel ſine motu penitùs
non
extinguitur?
vel ſi motu iuuatur ali­
quo
, cur materiam adeò paratam non accen­
dit
?
Horum autem nullum experientia do­
cet
.
Eadem verò ratio & in naturalibus mi­
ſtis
eſt.
Nam ſulphur facillimè accenditur,
& tamen per ſe friget.
Piper exurit linguam,
& corpus vehementer, ſi edatur, accendit,
& tamen tactu frigidum eſt, & igni admo­
tum
, vix ignem concipit.
Decebat Philo­
ſophos
hæc quærere, quæ ſenſu conſtant, &
quotidie
tractamus, quæque cùm inuenta
fuerint
, magnam vtilitatem afferunt, & non
his
relictis, quæ præ manibus (vt dici ſolet)
habemus
, nouas nouas nominibus excogita­
re
quæſtiones, in quibus non minùs incertum
habeas
, quid ſit de quo quæritur, quàm quo­
modo
id quod quærimus, ſit determinan­
dum
: deinde, etiamſi millies rectè, quod ta­
men
vix vnquam accidit, quæſtio diſſolua­
tur
, nihil humano generi afferat vtilitatis.
Cuius ſignum eſt manifeſtum, in tot ſecu­
lis
hos egregios viros nihil vnquam ad vitæ
vſum
inueniſſe, quòd falſis principiis inni­
tantur
, & nugari ac obſtrepere ſolùm his
ſufficiat
.
Igitur ne illos repræhendendo eis
ſimilis
euadam, quæſtionem hanc valdè ne­
ceſſariam
diſſoluere aggrediar.
Primùm igi­

tur
illud proponendum eſt, miſta ex ele­
mentis
credi compoſita, quòd in miſtis ele­
mentorum
qualitates ſint manifeſtæ, atque
ob
id etiam tot elementa credita ſunt in eis
eſſe
, quot combinationes qualitatum, non
concludente
argumento.
Aliud ſyncęrius
indicium
eſt, quòd in quibuſdam terra, vt
in
metallicis ac lapidibus in aliis aqua, ve­

luti
in herbis, manifeſtè videantur.
Illud
quoque
ſupponendum, quod oculis vide­
mus
, terram & aquam ſolas eſſe miſtorum
materias
, & quod & Philoſophus quaſi di­
uinando
dixit, calorem verò ipſum eſſe, qui
hæc
miſcendo concoquat.
Si igitur terrę plu­
rimùm
& caloris igneum efficitur, vt in aquis
iam
prædictis.
Si cum plurima terra modicus
calor
extiterit, terreum dicitur.
Primi exem­
plum
eſt piper, ſecundi lapides.
Si aqua
1exuperet, terræ parùm ſit, calor autem ma­
gnus
, fit aëreum, quod pingue omne eſt, ac
facilè
flagrat: cuiuſmodi ſunt omnia olea,
pinguedines
.
ſulphur, bitumen: ſi paruus ca­
lor
, aquea, vt olera pleraque.
Cur igitur piper
non
accenditur facilè?
quia cum attenuata
parte
multum eſt terrei.
Docuimus autem
quòd
terreum, quod multum contineat ma­
teriæ
, & motum prohibeat, ignis generationi
repugnet
.
At dices, leue piper eſt. Reſpon­
deo
, hoc eſt quia inane, ſubſtantia verò ipſa
grauis
: & ſi contundantur optimè, haud leue
eſt
.
Sulphur verò cùm humidum ſit, linguam
non
exurit: ardet tamen, quia calidum eſt
vehementer
.
Quomodo
ignis
affectus
abſque
igne
appareant
.
Tria tantum
verè
in mi­
ſtis
, terra &
aqua
pro ma­
teria
, & ca­
lor
cœleſtis
agens
.
2. de Part.
animal
.
Ca.
1
. in initio.
His igitur vt in principiis acceptis, ad quæ­
ſtionis
diſſolutionem accedamus.
In miſtis
ipſis
tria tantùm apparent, terra, & aqua, &
calor
, qui ea miſcet.
Nam terram, & aquam
ſpontè
miſceri palàm eſt: aër miſtionem refu­
git
, nec miſcere vnquam poteris illum his,
nec
ſi quid aliud eo tenuius eſſet.
De igne ve­
non eſt dubitandum, cùm neque ſit elemen­
tum
, nec quicquam generet.
Ergo ſi miſta

his
conſtarent, violenter miſcerentur.
Ignem
autem
non generare palàm eſt, quia exteriùs
euocat
: at quod generat, intùs reuocat omnia.
Siccat etiam ignis, & quæ generantur, hu­
mido
indigent, quod quaſi glutinum partes
vnum
cohærere faciat.
Rurſus ignis ſeparat
ac
diuidit: generatio autem craſi non ſolùm
miſtione
indiget.
Qualitates etiam ad ſum­
mum
ignis deducit: at quæ ad generationem
conueniunt
, quæque miſcentur, qualitates
mutuò
frangunt.
Denique proprium munus
eſt
cœleſtis caloris, generare, non autem ig­

nei
: neque enim ignis vita potentia eſt.
Miſ­
cet
autem ignis corpora, ſed tamen ſubſtantias
ipſas
diuidit, ac ſeparat.
Propterea panis igne
conficitur
, caro verò corrumpitur: verùm
quia
vſus non admittit, vt carnes crudas

edamus
, igne eas coquimus.
Quòd ſi car­
nes
, & oua cruda comedere conſuetum
eſſet
, ad vitæ diuturnitatem non parùm con­
duceret
.
Verùm quia hæc edere haud licet,
quæ
cruda poſſunt, lac, mel, oleum, bu­
tyrum
, ſuccarum, olera plæraque tenuioris
ſubſtantiæ
, ſi edantur, vtiliora erunt tàm
vitæ
, quàm valetudini.
Nam etſi (vt dixi)
ignis
corpora miſceat, & ex ſulphure, ar­
gentóque
viuo conficiat cinnabarim, ſub­
ſtantias
tamen alimentorum ſeparat, & tenue
à
craſſo ſeiungendo deterius reddit.
Itaque ni
faſtidium
obſtaret, oua, oſtrea, oblongáque
conchylia
cruda edere melius eſſet, quàm
cocta
.
Atque in vniuerſum ſi vires validæ
fuerint
, & faſtidium homines non vexet, ig­
nis
propè pro cibis nulla eſſet neceſſitas aut
vtilitas
.
Sed maluerunt hoc modo lautè, pa­
rúmque
viuere, quàm diu ferarum, aut ru­
ſticorum
ritu.
Ob id tamen non parùm his,
qui
in ἐρέμῳ habitarunt, ad vitæ longitudi­
nem
conduxiſſe arbitror crudorum cibo­
rum
eſum.
Nam cruda quum coquun­
tur
, meliora ſunt coctis, quæ non ignis
vitio
carent.
Sed à pueritia aſſueſcere
oportet
.
Ignem non
generare
de­
monſtratio
.
Ignis vires
in
miſcendo.
Cruda ad
vitam
, & ſa­
lubritatem

corporis
vti­
liora
.
Calor qua­
druplex
, quæ­
ſtioniſque

diſſolutio
.
Calor igitur quadruplex: alius vt in prin­
cipali
agente, id eſt, radiis ſiderum: alius
& ipſe in actu, ſed ſicco iunctus: tertius,
humido
: quartus autem veſtigium eſt calo­
ris
, non calor.
Primùm igitur cœleſtem vo­
care
ſolemus, eſtque aliorum origo & fons:
hic
vt talis eſt, caleſacit, nondum tamen
generat
, quia materiæ coniunctus non eſt.
Hunc Ariſtotelici, qui audacter in his, in
quibus
coargui non poſſunt, litigant, non
eſſe
calorem dicerent.
Nullum enim eſſe
calidum
ſitus, quòd cœlum omnis ſit ex­
pers
qualitatis.
Secundus igneus eſt, & vo­
catur
, qui nihil generat, qui iunctus ſic­
citati
inſtrumentum eſt potiùs corruptio­
nis
, & ſeparationis, quàm miſtionis, aut
craſis
, ſine quibus non fit generatio.
Nec
ſolùm
ignis, ſed omnis calor ex illius gene­
re
corrumpit, & generationi repugnat.
Ob
id
nec cineribus oua excepta pullos edunt.
Tertiò nomen eſt naturalis calor, qui &
ipſe
motu indiget: nam omnis calor dum
viget
, motu indiget, & depaſcitur ſubie­
ctam
materiam.
Hic verò duplex, alius qui­
dem
manifeſtum habens motum, reſolu­
tionémque
, qualis in animalibus perfe­
ctis
maximè, atque magis in ſanguineis:
aut
obſcurum motum, qualis in plantis,
multóque
magis in ſeminibus earum, atque
metallicis
: in his enim motum calor habet
obſcurum
, & tamen humidum diſſoluit.
Indicio eſt, quòd ſeruata ſemina areſcunt,
etiamſi
inungantur, anni ſpatio vel bien­
nij
, ſeneſcúntque non ſecùs ac homines ru­
gis
contractis, leuioráque infœcunda etiam
facta
.
Calor is autem facultas dicitur, velut
in
pipere, cùm à tota planta deriuatur in ſe­
men
, & à toto monte in metallum, vel à ma­
gna
parte, nimis concoquens, quòd conco­
qui
debet, terream maximè partem: túncque
igneum
redditur, ſi multus calor extiterit:
ſi
paucus, lapis: ſi in aqueam ſubſtantiam
multus
agat, fit pingue: ſin paucus,
aqueum
.
Quæres forſitan, an calor actu maneat?
Manet quidem, ſed ille quum ſit naturalis
in
humida ſubſtantia, vtpote piperis, funda­
tus
eſt, quamobrem exurere non poteſt, eó­
que
magis quòd auulſo ſemine ab arbore
perexiguus
relinquitur.
Neque igitur ob
naturalem
calorem piper calidum eſſe po­
teſt
, cùm ille ſit valdè tenuis: nec propter
ſubſtantiam
exuſtam, quum illa caloris ve­
ſtigium
, non calorem retineat.
Sic & ar­
dens
aqua veſtigium caloris retinet, non ca­
lorem
, & cinis refrigeratus.
Calx verò ali­
quandiu
calorem retinet, illúmque in ſic­
co
: ideo tangenti calida, & maximè intùs:
exteriùs
enim ab aëre perfrigeratur.
Ita­
que
pauca aqua ſi conſpergatur, accendi ſo­
let
.
Sed dices, calor igneus in humido eſſe
videtur
, vt cum ardet candela.
Sed non eſt,
alitur
enim ex humido, ſed in humido non eſt.
Vt neque homo licet pomis veſcatur, pomea
non
eſt ſubſtantia, ſed carnea: ita ignis te­
nuibus
tàm humidis, quàm ſiccis alitur,
ſed
in ſolo ſicco, eóque tenuiſſimo funda­
tur
.
Atque ea de cauſa inuentum eſt, quónam
pacto
non ſecùs quàm in ſartagine piſces co­
quantur
in charta: Chartam ſeligito, quam vo­
camus
papyrum, ſimplicem, erectiſque ſpon­
dis
in modum lucernæ ex omni latere oleum
infunde
, & antequam exudet ſuper puras
1prunas abſque flamma impone: nec pene­
trat
oleum refugiens ignem, nec ardet char­
ta
, quia non poteſt ſiccari, oleo repugnan­
te
: ignis verò non ſine extrema ſiccitate,
nec
flamma, nec motus attenuare poſſunt,
vt
ignis accendatur, incaleſcit tamen ſen­
ſim
mutatis prunis atque ita feruet, quod
mirum
videtur, adeò vt impoſiti piſces co­
quantur
.
Sed cur filum ouo circundatum, non
ſolùm
in prunis, ſed nec in flamma ardet?
quia non fit ignis, niſi calor ad ſummum
deducatur
, at ſemper prohibetur ab ouo ne
ad
ſummum deducatur, quia ouum comburi
non
poteſt: at quod non comburitur, aliquo
modo
ſemper refrigerat, quod eſt maximè
calidum
.
Eadem ratione linteum chryſtallo
polito
ſuperpoſitum non ardet ſub pruna,

etiamſi
folle ſufflaueris.
Sed ſi calor in
humido
generat, cur non in aqua feruente
generatio
?
quia calor ille aut non eſt in ſub­
ſtantia
aquæ, vel eſt etiam in alio quod ſic­
cum
eſt.
Indicio eſt, quòd aqua feruens vt
ignis
vrit.
Quòd verò in illius ſubſtantia
non
ſit, indicat, quòd igne amoto aqua
ſpontè
refrigeratur.
Sed calor ſi in humido
ſit
, generat: vt cùm caro ſoli exponitur,
vermiculi
generantur, & in fimo vermes, &
in
Ægypto oua fimo contecta pullos edunt.
Fertur & olim Liuiam Auguſtam cùm ouum
fouiſſet
in ſinu, alternantibus per vices an­
cillis
, eduxiſſe criſtatum gallum.
Calor ve­
putridus è genere eſt ignei, quia ſiccus:
ſed
ſimilis eſt naturali, quia cum generatio­
ne
eſt.
Differt ab igneo, quia motum non ha­
bet
manifeſtum: igneus autem habet, ideò

ex
altero in alterum tranſitus.
Nam igneus
moderatus
putrefacit, putridus auctus vrit,
ardet
, & accendit.
Ob hoc putridæ febres cum
tanto
ſunt æſtu.
Cur igitur igneus calor in
naturalem
non poſſit tranſmutari, cauſæ ſunt
manifeſtæ
.
Nam igneus ſiccus eſt, & humi­
dior
fieri nequit, qualis eſt naturalis.
Igneus
etiam
euocat, & ſeparat, naturalis intrò tra­

hit
, & miſcet.
Omnis enim calor humidus
miſcet
.
At naturalis in putridum, & igneum
tranſire
poteſt, quia humidum à calore ſic­
catur
.
Ob hoc igitur ignis humida denigrare
ſolet
, quia humidum exterius euocat, aërém­
que
expellit, ſicca dealbat: quia quod erat hu­
midi
, abſumit.
Quomodo in
charta
piſces
velut
in ſar­
tagine
friga­
mus
.
Ouo filum
circumdu­
ctum
in igne
non
ardet.
Colorum in­
uicem
tranſ­
mutationes
.
Ignis cur
aliqua
deal­
bet
, aliqua
denigret
.
Rurſus dubitabis, ſi ignis agit in aquam,
aërem
generat, cur non igitur humidum pin­
gue
?
Reſpondeo, pingue fit ob miſtionem,
ignis
autem ſeparat.
Separat autem propriæ
vtilitatis
cauſa, quia aqueum propellit,
quod
vri nequit, velut in lignis viridibus,
quæ
cùm accenduntur, aquam exudant.
Depaſcitur autem pingue humidum, in
quod
olim dum viueret, calor naturalis fun­
datus
erat.
Ergo quod ardet, tenuiſſimum
& ſicciſſimum eſſe neceſſe eſt, vt palea,
aqua
ardens, pyrius puluis.
Sed in hoc ali­
quid
eſt terreum propter halinitrum, ideó­
que
ſtrepitum edit.
Conati ſunt ob id qui­
dam
detracto halinitro puluerem compone­
re
, qui ſine ſtrepitu ſphærulam emitteret.
Quòd ſi lentè, & ſine magna vi fieri poteſt.
Atque hunc Braſauolus refert Ferrariæ Du­
cem
inueniſſe, ſed qui ſine impetu, ac ad
XII
. fermè tantum paſſus extenderet ictum:
cum
magna autem vi ( vt dixi ) penitùs eſt
impoſſibile
.
Detracto enim halinitro, ad­

huc
adeò elaborari poterit puluis pyrius, vt
ſphærulam
emittat, & ſine ſtrepitu.
Sed in
vniuerſum
, quantùm è ftrepitu, tantùm
ex
impetu detraxeris.
Ergo ſubiecta mate­
ria
ignem variare ſolet, atque illius vires:

adeò
vt ignis è carbonibus vel lignis ſoli­
dioribus
, vt quercu, vel lapidibus, aut in
metallis
fixus, viſum non leuiter offendat,
cùm
ex ſaligneis ac ſtipulis innoxiùs penè
ſit
.
Vt enim ſolidior eſt materia, ita ignis
denſior
eſt.
Omnis enim calor talis eſt,
quale
alimentum.
Vnde ſolidiora alimen­
ta
robuſtiorem calorem efficiunt.
In­
de
ſplendor maior ac viuacior, qui ſpiritus
in
oculo hebetat, & tenuiſſimum illud hu­
midum
, in quo videndi vis ſita eſt, ſiccat,
& conſumit.
Eadem ratione, quod tamen

magis
mirum eſt, metalla igne liquata è li­
gnis
mollibus tenaciora redduntur, & mol­
liora
: è validioribus autem dura, & fragi­
lia
, tantùm poteſt materiæ varietas.
Suſcipit
& varietatem à natura propria & modo ap­
plicandi
.
Imbecillis eſt cùm ſupponitur, vt
cùm
carnes coquimus, applicatur ſub, vt ve­
hementiùs
agat: nam (vt diximus) ignis na­
turâ
ſursùm tendit.
Proximus huic eſt: quem
vocant
reflexum: fit cùm ſuprà & infrà ap­
plicatur
, vel à latere, oppoſito latere vim ig­
nis
reddente: hoc mollia metalla eruuntur
ex
lapidibus, quibus iuncta ſunt, & argen­
tum
ab ære ſeparatur.
Tertium genus eſt ig­
nis
ambientis, cùm vndique res, quam vre­
re
tentamus, aut colliquare, ab igne ſine
follibus
circumambitur.
Extremus modus

eſt
, quo nullus violentior, cùm difficilli­
mas
materias duriſſimis lapidibus miſtas col­
liquare
volumus.
Fit autem hoc modo: Va­
ſa
longitudinis cubitorum quatuor, aut ſal­
tem
trium, latitudinis dodrantis, craſſitu­
dinis
digitorum trium, in imo flexa, ac ad
cubiti
figuram fermè formata, ſine fundo,
ex
ſilice nigro maculis albis inſperſo fiunt:
in
medio longitudinis foramen, atque in eo
canalis
ad vnguem collocatus, per quem
ſpiritus
follium intùs feratur: in imo fora­
men
, per quod liquata materia deſcendat.
Ima pars vaſis obſtruitur, eo ( vt dixi) reli­
cto
oſculo, argilla & carbonibus tritis ſimul
tuſis
, & in formam cæmenti ac tenaciorem
redactis
.
Hæc ſic diſpoſita, à ſimilitudine
Manicæ
metallicæ dicuntur.
Implentur in­
tùs
materia, quam liquare propoſitum eſt,
atque
carbonibus alternatim concluſus hic
ignis
ſummam habet vim, cunctáque ne­
ceſſe
eſt, ſi non colliquantur, vri.
Non vul­

garis
vtilitas eſt ſpiritus, qui per canalem ex
follibus
intùs immittitur: hic primò, quòd
palàm
eſt, ignem accendit, & flammam ſuſ­
citat
, ipſúmque ignem cogit vehementiùs
penetrare
.
Secundò, cùm frigidus ſit, conce­
ptum
a metallo calorem cogit, ac intrò pel­
lit
, atque ſic materiam in qua eſt, diſſoluit.
Tertiò ſi quid liquatum eſt, ne vratur, pro­
hibet
, calorémque mitigat.
Puluis pyrius
abſque
ſtre­
pitu
ſphæru­
lam
eiiciens
è
machinis.
Ignis offen­
dens
viſum.
Ignis qui
mollia
red­
dit
metalla,
vel
dura.
Varia ignium
vis
ex appli­
catione
.
Manicæ me­
tallicæ
.
Vtilitas fol­
lium
in li­
quandis
me­
tallis
.
Supereſt his viſis, vt dubitationes ali­

quas
diſſoluamus, quarum prima eſt, ſi ca­
lidum
in humido concoquit, atque aërem
etiam
, ſeu calidam & humidam materiam
1generat, quid prohibet, ne in miſtis aërem
etiam
eſſe ponamus?
Nam vt frigida & ſic­
ca
materia ibi eſt, non pura terra, & frigi­
da
, & humida, non autem aqua: ſic cali­
da
& humida materia illa aër dici poterit,
& calida ac ſicca ignis: atque ſic res hæc ad
opinionem
Ariſtotelicorum denuò redibit.
Sed differentia non parua eſt. Primò, quia
aër
ibi nullus eſt: fit enim aër à calido igneo
non
naturali: quòd & ſi fiat, extruditur.
Palam eſt hoc, quòd homines, qui vali­
dum
habent calorem naturalem, expertes
flatus
ſunt: ſunt qui verò bile abundant &
calidi
ſunt naturâ, modicum tamen ha­
bent
naturalis caloris, flatu abundant.
Deinde quòd aliud ſit dicere, ab initio ge­
nerationis
quatuor elementa miſceri, aliud
quòd
in miſtis poſtquam miſta ſunt, inue­
niantur
partes his elementis conſimiles.
Ac­
cedit
, quòd pars illa, quæ igni ſimilis vide­
tur
, huic noſtro ſimilis eſt, quod elemen­
tum
nullum eſſe conſtat.
Denique quod ma­
ius
eſt, terreæ & aqueæ partes cùm ſeparan­
tur
, non ſola qualitate, ſed etiam ſubſtan­
tiis
terram & aquam referunt: igneæ autem
& aëreæ non ſubſtantiis, ſed ſola qualitate.
Itaque, vt dictum antè fuit, terra, aqua, &
calorin
humido cuncta generant, è quibus
tamen
ſecundum ſimilitudinem qualitatum
quatuor
ſubſtantiæ fieri videntur.
Nam quam­
vis
( vt dixi ) aër naturâ ſit frigidiſſimus, in
miſtis
tamen quatuor ſunt partes, ſubſtantia
& viribus differentes.
Terra enim, quæ ca­
lore
euicta non eſt, frigida & ſicca manens,
naturam
, cùm ac ſubſtantiam, & nomen
priùs
ei inditum retinet, tametſi minimè ter­
ra
ſit.
Pars autem eius: quæ à calore ſupe­
ratur
, ſicca manens, euadit calidior, voca­
túrque
ignis vel quia igni noſtro ſimilis ſe,
licet
inferior viribus: vel quia de igne talem
veteres
opinionem habuerint.
Simili ratione
aqua
, quam calor euincere nequiuit, aqua
vocatur
, nec tamen aqua eſt.
Pars autem,
quam
calor ſuperauit, dicitur aër, quia ca­
lida
eſt, & humida ſubſtantia: talem enim
aërem
eſſe veteres exiſtimauerunt, quum
tamen
( vt dixi ) aër velut cætera omnia ele­
menta
ſit frigidiſſimus.
Atque hæc de miſto­
rum
partibus quæſtio clara eſt.
Alia huic
difficilior
ſuccedit quæſtio.
Nam ſi calor
putridus
eſt in ſicco, quomodo generat?
Po­
ſuimus
enim ipſum igneæ naturæ, & tamen
animalia
generare palàm eſt.
Si autem in

humido
, quomodo corrumpit?
Verùm ob id
generat
, quia à naturali ſubſtantia non dif­
fert
.
Etenim quum in humido ſitus ſit, natu­
ralis
dicitur his, quibus conuenit: his au­
tem
quibus eſt diſſimilis ac noxius, non na­
turalis
ac putridus appellatur.
Cùm enim ca­
ro
corrumpitur, calor qui intus eſt carni
quidem
putridus, vermi autem generando
naturalis
eſſe videtur.
Ob hoc igitur ca­
lor
omnis putridus aliquid generat, & ali­
quid
etiam corrumpit.
Quia enim elemen­
ta
omnia ( vt dixi ) frigidiſſima ſunt, ſuper­
ueniente
calore neceſſariò agitantur atque
miſcentur
, & aliquid generant, pro caloris
ac
materiæ natura: humidum primò, inde fun­

gos
, pòſt herbarum genera quædam, tum
vermes
atque ſerpentes.
Vnde animæ ſub­
ſtantia
ipſa manifeſta eſt, quia calore quo­
dam
cœleſti conſtat.
Neque ergo putredo
vlla
fit, quæ non ſit generatio.
Et calor idem
ſemper
hoc generat, illud corrumpit.
Et
quum
ex pomo homo nutritur, humanus
ille
calor pomo quidem putridus eſt, homi­
ni
autem naturalis.
Dicitur tamen magis
naturalis
is, qui eſt in ſemine, quia tranſ­
mutatio
fit ad nobilius.
Putridus autem vo­
catur
, quum generantur animalia, quæ vi­
liora
ſunt his, ex quibus generantur.
Vt
igitur
in ſemine actio omnis, niſi impedia­
tur
, ad generationem eſt, ita etiam in pu­
trefactione
: nam & illa opus naturæ fruſtra­
ri
contingit.
Omnis ergo calor ſimilis na­
turalis
dicitur, & conſeruat: diſſimilis au­
tem
putridus appellatur, & corrumpit.
In
hypydem
iis enim ouis calor gallinæ cor­
rumpit
, & aliud generat, non pullum: quia
calor
ille non eſt ei naturalis.
In ouis au­
tem
, quæ ſemine galli fœcunda facta ſunt,
naturalis
fit, & pullos generat.
Vnus igi­
tur
, idémque calor & naturalis eſt, & pu­
trefaciens
.
Ergo ſi calor omnis, qui corrum­
pit
quod iam eſt, putridus dicitur, etiam
qui
in ſemine eſt, putridus meritò dici poteſt:
corrumpit
enim ſemen plantæ vt plantam,
& aſini vt aſinum, & hominis vt hominem
generet
.
Quamobrem omnis calor generans,
putridus
erit.
Sed naturalis dicitur, cùm ſi­
mile
generat his, à quibus deciditur, & no­
bilius
ipſa materia.
Sed omnis putridus ge­
nerat
aliquid, & ideò naturalis eſt.
Calor
igitur
naturalis, & putridus ſolùm compa­
ratione
differunt, re autem idem ſunt.
Namque omnis calor cœleſtis generat, &
corrumpit
, eſtque anima, vel animæ inſtru­
mentum
, aut cauſa: inſtrumentum autem non
eſt
, quia anima prior eſt: neque cauſa, manet
enim
: ſed anima.
Propter quod non malè di­
xit
Anaxagoras, omnia eſſe miſta, atque ani­
prædita.
Nam quæcunque miſta ſunt, ge­
nerantur
, & corrumpuntur: quod autem ge­
nerat
, & corrumpit, calor eſt naturalis: calor
autem
naturalis, aut anima, aut non ſine ani­
ma
.
Miſta igitur omnia calida, & calidum
omne
viuit, aut ad vitam properat.
Calor
enim
ille cœleſtis nunquam ceſſat, donec
aliquid
generauerit, & quod generat, iuxta
ſui
potentiam, & magnitudinem generat.
Vnde in Ægypto cùm magnus ſit, anima­
lia
etiam perfecta generat, vt lepores, & ca
preolos
, abſque ſemine vllo Seminum au­
tem
calores à coloribus putredinum diffe­
runt
, quia materiam magis paratam habent.
Ideò in ſeminis propagatione minùs fit fœ­
toris
, quia minùs inutilis partis continetur.
Attamen dùm ex ſemine animalia generan­
tur
, putredo magna fit, quam menſes indi­
cant
, qui à partu fluunt fœtidi atque corru­
pti
.
Verùm calor, qui non generat, humido
caret
proprio, ſed vel nimis mouetur, vel fa­
tiſcit
, quia pingue humidum non eſt.
Princi­
pia
enim generationis calor cœleſtis, & ele­
mentorum
humidum: ob hoc neque in gla­
cie
, quoniam nullus calor, neque in arena
quicquam
generatur, quia humido omni ca­
ret
.
Altera enim harum qualitatum agens,
altera
patiens eſt: nam nulla alia qualitas (vt
dixi
) inuenitur, ſed humidi priuatio ſiccitas,
1velut caloris frigus. Sed dices: Si anima ſo­
lum
eſt calor cœleſtis, non erit ſubſtantia,
ſed
accidens.
Et ſi ſolum lumen, corruptibilis
eſt
enim lumen, quia lux, & ſublata luce,
lumen
& corrumpitur: quare nec genera­
bit
.
nec genita ſeruabit. Et ſi calor ille cor­
pus
eſt, erit in corpore corpus, quod eſſe non
poſſe
ſuperiùs demonſtratum eſt.
Et ſi abſ­
que
corpore atque ſubſtantia, erit in corpore
incorporea
ſubſtantia.
Talibus difficultati­
bus
premi videntur, qui calorem hunc ani­
mam
eſſe contendunt.
Sed calor hic, de quo
agitur
, corpus non eſt, neque impreſſio quæ­
dam
: ob id neque accidens, nec corpus pe­
netrabile
à corpore: ſed corporeus dicitur,
quia
ſine corpore eſſe non poteſt.
Manife­
ſtum
eſt igitur, quod à principio propoſue­
ramus
, quinque vbique eſſe principia, ma­
teriam
, formam, motum, locum, & ani­
mam
.
Sed anima forma eſt quædam, non au­
tem
quæ primò cum hyle iungitur.
Forma
igitur
eſt anima, ſed non eiuſdem generis:
quatuor
enim eſſent principia.
Forma etiam
altera
fit, reliqua perficitur.
Omnis igitur
anima
eodem modo perennis eſt, nec vt Pla­
to
ait, perfectorum animalium tantùm:
eſſet
enim ac ſi diceremus, quòd hominum
cæcorum
, aut mutorum aliæ ſint animæ,
quàm
perfectorum hominum.
Conſentiunt
autem
hæc dictis in libro de Animi immor­
talitate
, & demonſtrata ſunt in libris de
Æternitatis
arcanis.
Nunc verò eouſque
declaraſſe
ſufficiat, quoniam calores iſti
eiuſdem
ſunt generis; & animæ: differunt
autem
vt contraria.
Nec ſolùm quæ ſine
ſemine
generantur, his quæ cum ſemine,
ſed
& ſemine genita inuicem contraria ſunt,
vt
bobus & hominibus viperæ, ſcorpij,
araneæ
: nam dentibus, & aculeo, & forci­
pe
ſi ſauciauerint hominem, corpus illius
putrefaciunt
atque corrumpunt, nonnun­
quam
etiam occidentes.
Quum igitur terra,
& aqua parum concocta ſunt, prouenit ge­
neratio
animalium viliorum, vt vermium.
Si autem miſtio vehemens fuerit, & calor
potens
ſeu multus, temperatus tamen, ge­
nerabuntur
ſtirpes, aut animalia perfectio­
ra
, præſertim autem adiuuante alieno ſemi­
ne
, aut ex aliorum cadaueribus ac corpori­
bus
: hæc enim magis refracta, & minus ex­
cedunt
qualitatibus impreſſis, aut proprio
frigore
vim generantis caloris, ob id obtem­
perat
materia melius illi, & fiunt, mures,
ſerpentes
, lepores, fibri, lupi fluuiatiles, quos
nemo
ſanæ mentis nouis piſcinis ſpontè ad­
dat
, & tamen breui coaleſcunt.
Ergo quum
vnus
ſit calor, plures ſunt illius modi tùm
ſpecies
.
Sic quædam nobis conueniunt, alia
autem
aduerſantur.
Hoc autem contingit,
quia
eorum calor, etſi in humido ſit ſitus,
non
tamen humido hominis conuenit: nam
ab
aliquo obruitur, ab aliquo diſſipatur: ita
verſa
vice cogit humidum calor naturalis
exiguus
, alius exurit.
Vt igitur omnis ig­
neus
calor exurit, non ita quicunque exurit
humidum
aliquod, igneus eſt, ſed illi tantùm
igneus
.
Elementa
quomodo
in
miſta
.
Calor putri­
dus
quomodo
animalia

generet
.
Anima quid
ſit
.
Putredo pin­
guium
Non putreſcunt igitur ſicca: putreſcunt
quæ
humido aqueo prædita ſunt celerrimè
ac
maximè: medio modo quæ pinguia ſunt,
vt
laridum, oleum, nuces, amygdalæ, farci­
mina
.
Malè olent, quæ ſic putreſcunt, atta­
men
eduntur, præſertim à minùs delicati
palati
hominibus.
Sic etiam ſaliti piſces,
vt
nihil magis.
Dubitatur autem, quia
magis
putreſcere deberent aqueis, quæ ca­
loris
ſunt expertia: calor autem putrefacit
omnia
, vt diximus.
Sed cauſa quare non
putreſcunt
talia, nec celeriter, nec perfe­
ctè
, vt caro & ſtans aqua, eſt, quia cùm
putredo
à calore contrario naturali fiat,
quæ
plurimum caloris innati retinent, vt
pinguia
, ſeriùs putreſcunt, dum verò ran­
cida
fiunt, amara euadunt.
Nam calor putre­
faciens
cùm pingue putreſcat, in amarorem
tranſit
, vel ex dulci, vel ex pingui ſapore.
In­
ſipida
ergo non putreſcunt ſic, ſed ſalſa, pin­
guia
, amara, acuta: calidorum enim hæc
paſſio
eſt, vt diximus.
Frigidi autem ſapores
ſunt
, auſterus, acidus, acerbus, aſtringens,
atque
inſipidus: reliqui autem calidi, vt pin­
guis
, dulcis, ſalſus, amarus, acutus qui om­
nium
eſt calidiſſimus.
Ob hoc igitur oleum
glandis
vnguentariæ, quam Myrobalanum
rectè
vocant (non hæc eſt myrobalanus, nec
ei
conuenit hoc nomen, cùm odore, ac ſa­
pore
penè vacet ) quaſi temperatum non
marceſcit
.
Optimè igitur odores illi ab vn­
guentariis
excipiuntur.
Quia ergo quod ran­
cidum
euadit, amareſcit, & ſiccatur, idque
vetuſtate
contingit: quæ oleo merguntur,
non
ranceſcunt, ſicque ſeruantur farcimina,
minúſque
in libero aëre, quia non caleſcunt.
Oleum autem ipſum cùm multùm fuerit,
non
corrumpitur: quia ambiens aër eſt cau­
ſa
corruptionis, multùm autem reſiſtit.
Sic
vinum
multum, aqua, oleum, atque omnia
quantitate
diutiùs ſeruantur.
Quoniam verò
omnia
vetuſtate exeduntur, quæ putreſcere
perfectè
nequeunt, tempore talia fiunt om­
nia
, vt farcimina, nuces, piſtacia, pineæ, &
quæcunque
oleum continent.
Nam & piſ­
ces
ſaliti oleum habent, tùm ratione ſalis,
tùm
ratione carnis: atque etiam pinguia (vt
dixi
) omnia.
Humida verò valdè dum talia
ſunt
non putreſcunt ſic, ſed ſi benè pinguia,
ſeruantur
: aut ſi minùs, ſitum contrahunt,
alia
putreſcunt.
Vt verò à calore debili fiunt
hæc
tria, ſitus, rancor, & putredo: ita vbi
calor
viget, ſeruantur plurimum.
Commu­
ne
eſt autem omni putredinis generi, odor
prauus
, in ſitu quidem grauis, in rancore
rancens
, in putredine perfecta fœtidus.
Sed
in
carie (nam & xoc genus quoddam putre­
dinis
) odor minimus, quia in terreo.
Quatuor

enim
eſſe genera putredinis, neque plura, ne­
que
pauciora, facilè eſt demonſtrare.
Quæ
enim
putreſcunt, aut integrè corrumpuntur,
& dicuntur putrida: aut non perfectè, &
tunc
vel ob frigus non perfectè corrumpun­
tur
, & vocatur ſitus: aut ob calorem, & voca­
tur
rancor: vel ob ſiccitatem, & dicitur caries.
Ob humidum autem non poteſt impediri
putredo
: ſed humidum cùm ſit putredinis
ſubiectum
, aut omninò prohibet putredinem,
aut
omninò putreſcit, quod humidum eſt.
Humidum enim non ex ſe, ſed vel ob calidi­
tatem
, vel ob frigiditatem remoratur putre­
dinem
.
Hac de cauſa facilè eſt prohibere
putredinem
in ſitu, & vera putredine, amota
1aquea parte. Hæc autem vel ignibus, vt in
pane
: & pinguedine, quæ cocta non putreſ­
cit
: vel ſi humidum paucum ſit, vt in ſali­
ta
carne, frigido, & ſicco ſeruatur, qua­
lis
eſt aër dum mouetur.
Nam aër cùm mo­
uetur
, frigidus eſt, & ſiccus: frigidus qui­
dem
ob naturam, ſiccus ob motum: motus

enim
exciccat.
Ob hoc igitur aër immotus
corrumpit
, quia humectat, nec tantùm,
quantum
neceſſe eſt refrigerat: dum autem
mouetur
, conſeruat, exccicans ob motum,
& vehementer refrigerans.
Multa ergo cùm
aër
exponuntur, corrumpuntur, quæ aliter
incorrupta
manebant: alia ſeruantur, quæ
abſque
aëris auxilio corrumperentur.
Itaque
non
ſolùm hæc, ſed alia, quæ inferiùs di­
centur
, à putredine ſeruantur.
A rancore au­
tem
& carie humida tuentur, & quæ aëris
motum
prohibent: nam ab hoc ſiccantur.
Sed talia cùm ſint immodicè calida, vel ſic­
ca
, licet à putredine ignis auxilio præſerua­
rentur
, corrumperentur tamen abſque pu­
tredine
.
De putredinis igitur cauſis ac gene­
ribus
, & auxiliis ſatis dictum eſt.
Reliquum
eſt
igitur vt doceamus, ipſi Sacro liquori,

de
quo ſuprà diximus, nihil Elixir propin­
quius
eſſe, quod pater meus conſtruxit.

dorata
pleraque ligna, & herbæ ardente
aqua
excipiuntur, & in fimo ſepulta ſemi
putreſcunt
, vnde ( vt dictum eſt ) tenuior
pars
à terrea ſeparatur, inde diſtillatione
optimum
quicquid eſt fæce ſola relicta de­
trahimus
.
Dentes hoc firmant, & canos
retardat
, concoctionem, memoriam, &
ſenſus
iuuat, Sacro liquore, tametſi plures
in
mediam prouehat ſenectam, longè in­
feriùs
.
Saporum na­
tura
.
Quatuor eſſe
genera
pu­
trednis
de­
monſtratur
.
Aer cur cor­
rumpat
quæ­
dam
, alia
ſeruet
.
Elixir com­
poſitio
.
Putridi, &
ignei
caloris
differentia
.
At dices, ſi putridus calor corrumpit,
cur
etiam non igneus, cùm eiuſdem ſit ge­
neris
?
Hoc eſt, quia igneus exterior eſt,
putridus
autem intimus: ob hoc igneus cùm
ad
ſe trahat, & ſiccando, trahendo ſiccat
interiora
, & putredinem prohibet.
Putri­
dus
quamvis ſiccet, cùm intimus ſit, & ad
ſe
trahat ( omnis enim calor ad ſe trahit )
interiora
humectat, & putrefacit.
Putridus
igitur
cum igneo conuenit, quòd & ipſe ſic­
cet
, & generet: & cum naturali, quòd in
penetralibus
iaceat, & corrumpat.
Ob id
putridus
calor, medius rectè dictus à qui­
buſdam
inter igneum, & naturalem.
Nam
ſubſtantia
ſimilis eſt igneo, ſitu in compa­
ratione
ad alimentum naturali: nam ſemper
igneus
extra alimentum poſitus eſt.
Sed di­
ces
, cur putridus calor veneni auctor eſt,
igneus
omnibus reſiſtit venenis? Nam vul­
nera
ex venenatis animalibus profecta, ſi can­
denti
ferro vrantur, expertia fiunt: & me­
dicamenta
quælibet cùm vruntur, & in ci­
nerem
rediguntur, venenum eſſe deſinunt:
ſublimata
autem ( ſic enim nunc quæ anti­
quo
tempore cocta vocabantur ) vt ſæpiùs
cocta
fuerint, fiunt pernicioſiora, & ma­
gis
præſentanea ad mortem.
Ratio eadem
eſt
in putredine, & his quæ ſublimantur:
nam
vbi calor augetur, & humidum non
finitur
, vt in his, quæ coquuntur, aut pu­
treſcunt
, veneni vis exacerbatur: vbi verò
vruntur
, quum omnis humida pars pereat,
& ſimul finiatur caliditas, vt in cinere, ne­
ceſſe
eſt, & veneni vim totam abſcedere.
Non abſurdè igitur quidam argento viuo

ſublimato
peſtem curabat, nam vi ignea
omne
venenum finitur.
Sic apud Auſonium
rectè
:
Toxica zelotypo dedit vxor mœcha marito,
Nec
ſatis ad mortem credidit eſſe datum
Miſcuit
argenti lethalia pondera viui,
Cogeret
vt celerem vis geminata necem.
Ignis omni
veneno
reſi­
ſtit
.
Peſtis cura
cum
argento
ſublimato
.
Inde poſt pauca ſubiicit:
Ergo inter ſeſe, dum noxia pocula certant,
Ceſſit
lethalis noxa ſalutiferæ.
Nam ( vt dixi ) argentum viuum ſubli­
matum
, ignis habet rationem.
Verunta­
men
qui peſtem ſic curabat, plures medica­
mento
occidebat, quàm ſanaret.
Si igitur
innoxium
, & igneum medicamentum pa­
retur
, curare poterit.
Illud tamen quale­

cunque
fuerit, vt etiam calida lintea exte­
riùs
appoſita, calorem debilitat naturalem.
At contraria ratione puellus, aut catulus
pinguis
ventriculo applicatus, iuuat mul­
tùm
concoctionem, & calorem auget natu­
ralem
, quamvis non ſit idem calor, imò
à
catuli calore etiam ſpecie differt.
Ma­
nifeſtum
eſt igitur naturalem calorem,
cùm
non offenditur ab alio naturali ca­
lore
, motu, vt igneum ab igneo confir­
mari
.
Confirmantia
calorem
in­
natum
ven­
triculi
.
His explicatis ad elementorum hiſtoriam

redeamus
, quæ tria eſſe docuimus, aërem,
aquam
, terram.
Nec neceſſe fuit aërem
miſceri
in generatione, quoniam calor ad
patiendum
minimè aptus eſt: concurrunt
elementa
vt materia, ideò terra & aqua ſuf­
ficiebant
.
Sed nec vt calefacerent, quando­
quidem
alius calor fuit neceſſarius origine
cœleſtis
, & ille etiam operi ſufficiebat, cum
duobus
caloribus, veluti duobus principi­
bus
deteriùs res proceſſura fuiſſet, nec ele­
menta
frigida alieno calori, elementique
contrarij
paruiſſent.
Quinimò pugna quæ­
dam
hæc fuiſſet, non generatio.
Admirabi­
tur
forſan aliquis, quòd in contradicen­
tium
libris aliter ſenſerim.
Sed vbi opinio­
nes
antiquorum ſequi propoſitum fuit, hîc
verò
docere veritatem.
Cuius igitur cauſa
elementum
aëris factum eſt?
Vt ſubiicere­
tur
radiis ſiderum, illorúmque vires excipe­
ret
: adeò excipit, vt in repentinis mutatio­
nibus
non ſolùm animalia, ſed etiam plan­
tas
occidat, velut hoc anno M. D. XLIX.

triduò
citrangula omnia Liguriæ ſiccauit,
prodigio
non leui.
Cauſa eſt, quòd calori ſu­
perueniens
corpora tàm plantarum, quàm
animalium
aperta offendit, & calorem, qui
intùs
eſt, extinguit: non ita diuturnum
frigus
, quod ſenſim obrepit, licet maius
longè
fuerit.
Hoc verò contingere non poſ­
ſet
, ſi ( vt ferunt) ſpontè eſſet calidiſſimus.
Ob id verò & perſpicuus factus eſt, & fri­
gidiſſimus
, vt animalibus eſſet ſalubris, &
commodus
, non vt nugantur, calidiſſimus
& humidiſſimus.
Quod verò ad confirmatio­

nem
huius ſententiæ eſt, arduámque diſſol­
uit
quæſtionem, eſt, quòd exhalantes toto
ore
aërem excalefaciunt: quòd ſi conſtrictis
labiis
exſufflent, infrigidant.
Cauſam enim
hanc
non aliam eſſe conſpicuum eſt, quàm
quòd
cùm ſpontè ſit frigidus, cum impetu
1delatus, poſt ſe cogitur calidos vapores re­
linquere
: & ipſe etiam ſolus vi impetus in­
greditur
cutis oſcula: atque ob hæc duo im­
pensè
refrigerat, quorum neutrum accidit, ſi
toto
ore exſuffles, ac lentè.
Quòd ſi vel cele­
riter
patenti ore, vel conſtricto, ac propè ad­
mota
manu, excalefacies quidem parùm,
aut
vix refrigerabis.
Excalefacit etiam ſpiri­
tus
qualiſcunque, etiam ſi vi impellatur, con­
cluſam
manum: quia vapor calidus eſt, nec
poteſt
exhalare.
Calidus quidem vapor, quia
ab
ore erit, non poteſt exhalare manu con­
cluſa
: ſed motu in patenti loco refrigeratur,
& ad propriam redit naturam.
Aër enim qui
auſtralibus
ventis ad nos defertur, tametſi
calidus
ſit, ob vapores eſt talis: vnde in iu­
gis
montium ſemper refrigerat.
Indicio ſunt
grandines
, quæ & media æſtate, & ab au­
ſtro
, & non altiùs montium cacuminibus de­
cidunt
.
Grando enim frigidiſſima eſt. Sed vt
ſeruaretur
aër, atque peregrinam omnem
qualitatem
exueret, perpetuò moueri neceſ­
ſe
fuit.
Indicio eſt autem aërem ſemper mo­
ueri
, quòd in anguſtis locis aura ſemper ſpi­

rat
.
Cùm enim altiùs ſemper moueatur, at­
que
aſſiduè agitetur, inferiùs hic leuiter ſem­
per
flat: qui cùm è rima exitum habuerit,
coacto
toto impetu propter loci anguſtiam
vehementer
imprimit, exemplo aquarum in

fluminibus
magnis, quæ cùm vix fluere vi­
deantur
, per anguſta loca, aut vocatas con­
chas
deductæ, conatu magno ac ſtrepitu,
tùm
fragore immenſo coguntur erumpere.
Motus enim, & cætera, quæ ſubſtantiis con­

tinuis
adueniunt, in vnum cogunt: vbi etiam
ampla
moles in exiguam aliquam partem
concluditur
.
Inde ex hoc crypto porticus fri­
gidiſſimas
conſtruere docemur, plures atque
anguſtas
receſſus in illas dirigendo.
Et in
Ægypto
aër nimio æſtu ferueat, excogitata
ratio
turrium altiſſimarum, in quibus anfra­
ctus
anguſtiores è ſummo vertice obliqui
aërem
deducunt frigidiſſimum: quia à locis
exceptus
purioribus frigidior eſt, & ob ſpa­
tij
longitudinem fertur magno impetu, at­
que
ideò frigidiſſimus euadit, & vehemen­
tiùs
imprimit.
Externus verò calor à muri
craſſitudine
arcetur.
Et loci obliquitas ra­
dios
ſolis impedit, admiſſa luce, ne ingre­
diantur
.
His quatuor conſiliis in calidiſſima
quacunque
regione amœniſſimos receptus
atque
ſaluberrimos fabricare licet: ſunt
enim
ſalubres, quia perflati.
At dices: Vide­
mus
in turrium cacuminibus poſitis flabel­
lis
ex tenuiſſimis, leuiſſimiſque laminis me­
tallicis
volubilibus, ventos ſolùm eas moue­
re
, aliter autem quieſcunt: non igitur ſem­

per
aër mouetur.
Cùm enim ſcire cupimus
vnde
ſpirent venti, flabelli aciem ad quam
partem
reſpiciat atque confideat inſpici­
mus
, ventumque ex aduerſa regione flare
cognoſcimus
.
Quòd ſi in pluribus locis acies
conſideat
flabelli, totidem flant venti ex ad­
uerſis
regionibus quot fuerint loci, in qui­
bus
conſiderint: vt ſi ad Boream reſpiciat
flabellum
, ex auſtro ventus flat: ſi ad Orien­
tem
, ex Occidente: ſi modò ad Boream, mò­
ad Orientem, vterque ventus ſpirat.
Ea­
demque
ratio, & in aliis, & in pluribus ob­
ſeruanda
.
Vnde Tritonem illum Vitruuia­
num
collocare docemur.
Verùm cùm venti
non
ſpirant, aër ad partem vnam leuiter
tendit
, inclinaturque perpetuò flabel­
lum
: ob id non agitatur, & tamen ſemper
ſpirat
.
Eſt autem cùm γαλήνη viget, aëris

motus
ex Oriente, tendunt enim flabella ad
Occidentem
: atque hic motus naturalis eſt
aëris
.
Aër igitur frigidiſſimus eſt, ac ſemper
mouetur
.
Factus eſt etiam natura tenuiſſi­
mus
.
Ergo aër tenuiſſimus eſt etiam, vt ictus
omnes
exciperet.
Nam in terra ob ſolidita­
tem
motus non fiunt, niſi obſcuri: in aqua

verò
etiam lenti: ſolus aër ictibus excipien­
dis
aptiſſimus, & ob ipſam tenuitatem eſſe
videtur
.
Sunt autem motus ſimplices alij
præter
tres ſuperiùs dictos, quatuor.
Cœle­
ſtis
, qui maximè eſt naturalis & alius rurſus
naturalis
, qui à quadam obedientia rerum
fit
, vt aquæ ob Lunam, & ferri ad Hercu­
leum
lapidem: & voluntarius, qui animali­
bus
conuenit: quartus ex his eſt violentus,
de
quo nunc ſermonem habere propoſitum

eſt
: nam de aliis ſuo loco dicemus.
Vniuerſi
igitur
motus ſimplices ſeptem ſunt, compo­
ſiti
verò ex his fiunt.
Itaque cùm hæc pro­
poſitio
à Philoſopho accepta eſſet, quòd ni­
hil
mouetur abſque motore, & quòd illud,
quod
mouetur motu violento, non habet
principium
in ſe: quia motus eius eſt purè
violentus
, quare principium eſt extrà, ſequi­
tur
vt violenter mota ab aliquo extra mo­
tam
rem moueantur.
Hoc autem non po­
teſt
eſſe niſi aër, igitur mota violenter ab
aëre
mouentur.
Et quia cadebat dubitatio
eadem
in aëre, propter vnam propoſitionem,
quæ
eſt vera: quod omne corpus mouens
mouetur
, & ideò ſi aër mouet lapidem pro­
iectum
, mouetur: igitur ab aliquo mouetur
aër
: & ideò hæremus ſicut de lapide.
Dicunt
quòd
aër cùm ſit leuis, à ſua forma mouetur:
& ideò iuxta hanc ſententiam quatuor ortæ
ſunt
opiniones, quas nullus expoſitorum in­
tellexit
, & maximè Ariſtotelis ( quem adeò
iactant
) opinionem.
Prima igitur eſt, quòd
motum
, vtpote lapis A, moueatur vi acqui­
ſita
à proiiciente: ſicut cùm calefactum ab
igne
, calefacit poſtmodum caliditate acqui­
ſita
alia, & ipſum calidum diu manet: ita
motum
recipit vim illam à mouente, per
quam
fertur, donec quieſcat.
Senſibilis eſt
hęc
opinio, quæ Antiquorum eſt argumento
ab
Ariſtotele adducto reiecta.
Sed & quòd
ab
aëre moueatur inditio eſſe poteſt, quòd
non
tangens fulmen, arbores tamen etiam
proſternit
.
Secunda Platonis fuit, quòd O
motum
, gratia exempli, à mouente tranſ­
fertur
vſque ad B: inde cum relinquitur à
mouente
, aër interim qui erat in loco mobi­
lis
, id eſt, in A, implet locum inter A & B, &

ita
tangit A mobile cum motu, & hoc modo
ſemper
implet locum, quem A mobile deſe­
rit
, cum eo impetu cum quo Aiam mouetur:
hoc
enim neceſſe eſt ob raritatis motum, ſeu
ne
detur vacuum.
Sic igitur Plato poteſt ar­
gumentari
: Moto à quocunque impetu aër
ſubſequitur
, eodem impotu implendo lo­
cum
, & tangit A motum, igitur mouebit A
ipſe
aër eodem impetu, quo priùs motum
continuum
faciendo: vocatque hunc modum
antiperiſtaſin
, id eſt, locorum ſucceſſione
1permutationem. Ariſtoteles dicit, quòd hoc
modo
motus non fit: quia etſi antiperiſtaſis
fiat
, non tamen per illam mobile impelli
poteſt
.
Ratio ſua ſic ſe habet: quæ antipe­
riſtaſi
mouent, etiam mouentur: igitur, dum
non
mouentur, non mouent: ſed quando
aer
in A fuerit in B, tunc à nullo mouetur,
poſſedit
enim locum, quem occupare debue­
rat
: igitur non poteſt mouere A, dum eſt in
B
, è loco ſuo.
Patet, quia corpus non mouet
corpus
, niſi cùm ipſum mouens mouetur.
Et
hæc
demonſtratio non fuit intellecta ab ex­
poſitoribus
, & tamen oſtendit clarè opinio­
nem
Platonis falſam eſſe.
Tertia fuit quo­
rundam
antiquorum, quòd aër antecedens
ante
mobile, puta in C, dum mobile eſt in
B
, moueatur verſus D, & ſucceſſione ne va­
cuum
detur, transferatur B in C ad locum
aëris
moti: & ita idem aër mouetur ex D
in
E, & mobile ſequatur eodem impetu: ſicut
ſi
bos habeat locum ſeu vicem ſubeat aeris
antecedentis
, & currus ponderis ſeu mobi­
lis
, & vinculum, quo bos trahit currum, eſt
raritas
, vel vacui neceſſitas: & ſic quantum­
cunque
mouebitur bos, & quantacunque
velocitate
, eadem & tantùm mouebitur cur­
rus
, & ita quantumcunque, & qualicunque
velocitate
aër ante mobile A mouebitur, ea­
dem
ſubſequetur A mobile, & ita fiet motus
continuus
.
Et hæc fuit opinio quorundam
antiquorum
, quam quidam falsò Philoſophi
eſſe
crediderunt, quum tamen ab ipſo relin­
quatur
, eadem ratione aduerſus eam, quæ
contra
primam opinionem adducta eſt mili­
tante
, ſcilicet, quòd ſi C aër transfertur in
D
, quæritur à quo?
ſi à mobili, igitur ſe mo­
uebunt
viciſſim, quod eſt impoſſibile, nam
mobile
propelleret aerem ex C in D: & iam
ſupponitur
, quòd aër tranſlatus ex C in D,
trahat
mobile ex C in D, igitur idem erit
cauſa
, & effectus comparatum ad idem.
Si
dicas
, quòd aër transfert ſeipſum, dicit, cur
igitur
etiam mobile hoc non poteſt facere?
& redit prima opinio. Si dicas, quòd aër,
quia
habet principium motus, hoc poteſt
facere
, ſequitur, quòd iſte motus erit perpe­
tuus
, quia aër ille ſemper manebit idem, &
mouetur
à forma ſua, igitur ſemper æquali
velocitate
.
Horum autem vtrunque experi­
mento
repugnat: nam ſic lapis proiectus
manu
tranſiret per totum orbem, & æquali
impetu
: patet, quia ſuus aër præcedens æ­
quali
impetu ſemper moueretur, & non poſ­
ſet
oſtendere quiſquam rationem cur impe­
tus
ille remitti debeat.
Quarta opinio eſt
Ariſtotelis
, quòd aër, qui eſt in B, motus ab
eo
, qui lapidem iacit, ante mobile mouetur,
& propellit eum, qui eſt in C: & ille, qui
eſt
in C, eum, qui eſt in D, & ille qui eſt in
D
, eum qui eſt in E, & ita donec perueniat
ad
G, qui non poſſit mouere H, quòd eſt
nimis
debilis, & tunc quum H non mouea­
tur
, non trahet pondus, & ſic quieſcet in G.
Dicit igitur hoc modo: motus violentus fit
debilior
, quia F mouetur ab E, igitur minore
impetu
, quàm E, & E quàm D, & ita ſemper
violentus
motus debilitatur, vt apparet etiam
experimento
.
Hîc etiam non eſt motus ſine
motus
ſine motore, quia quælibet pars mo­
uetur
à ſua præcedente, vt F, & E ab ipſo
D
.Tertiò patet ratio dicti, quòd priùs ceſſat
quælibet
pars aëris moueri, quam mouere:
nam
cùm D mouetur à C, mouet E, quia
mouetur
à C: igitur dum quieſcit iam D in
E
, mouet D ipſum E ex loco ſuo, igitur
ceſſat
priùs moueri, quàm mouere, quia D
ceſſat
moueri dum D eſt in B, nam tunc C
eſt
in D, quod mouebat D: igitur cùm C eſt
in
D, D quieſcit in E, & tunc C mouetur
ad
F, & non mouetur, niſi ab aliquo, & il­
lud
eſt D, igitur D priùs deſinit moueri,
quàm
mouere: quia dum eſt D in C, non
mouetur
, ſed quieſcit, & tamen mouet E
verſus
F.
Et ſi opponas, quòd corpus non
mouet
, niſi moueatur, dico quòd eſt verum,
ſed
tamen finis motus primi, id eſt, mouen­
tis
, eſt coniunctus fini motus ſecundi, non
idem
: ſed priùs ceſſat motor à motu, quàm
id
quod mouetur, & hoc eſt, quia ſaltem
natura
motor priùs mouetur, quàm moueat:
ideò
patet quartum, quòd motus rei, quæ
proijcitur
, componitur ex infinitis motibus
ſibi
inuicem ſuccedentibus, & eſt continuus
per
accidens: fit enim tranſlato aëre B in C, &
aëre
C interim in D, & eo qui erat in D
in
E, & ita de aliis.
Et ideò talis motus eſt
etiam
velox, quia fines adeò vnius, initiis
alterius
iunguntur, quod videtur vt debeant
ſimul
transferri, & non eſt ita.
Sed finga­
mus
decem boues vnum ante alium, & om­
nes
ante currum, & quilibet habeat ſtimu­
lum
in fronte, quo tangat alium bouem in
crure
poſteriore, tunc moto primo currus
ſuccedet
, & ille idem mouebit ſecundum, &
ſecundus tertium, & ſemper vides, quòd qui­
libet
bos priùs mouetur ab altero, quàm mo­
ueat
, & tamen vltimus ſimul fermè cum
primo
mouebitur: & hoc eſt, quia talis ſuc­
ceſſio
ſolùm componitur ex decem partibus,
ſunt
enim decem boues tantùm: ſed aëris
ſucceſſio
ex in finitis partibus componitur,
ideò
refert tempus ſenſibile ab initio motus
lapidis
vſque ad finem.
Sed ad infinitum tol­
lendum
iuuat condenſatio aëris, vt rectè di­
cebat
Auerroës: & ipſa eſt cauſa, vt celerius
eſſet
motus, & vt non ſit neceſſarium pone­
re
motus infinitos, ſed ſolum innumerabiles.
Et hæc eſt opinio Ariſtotelis, à nullis vſque
ad
hanc diem intellecta, de motu rerum, quæ
violenter
mouentur.
Sed nos magis indige­
mus
prima, quæ eſt ſimpliciſſima, & etiam
non
tantas difficultates patitur: & cum ſup­
ponitur
, quòd omne quod mouetur, ab ali­
quo
mouetur veriſſimum eſt: ſed illud quod
mouet
, eſt impetus acquiſitus, ſicut calor
in
aqua, qui eſt ibi præter naturam ab igne
inductus
, & tamen igne ſublato, manum
tangentis
exurit, & ideò etiam accidens vio­
lens
adhærens vim ſuam retinet.
Aer cur fa­
ctus
ſit.
Aer infrigi­
datus
repentè
cur
tantum
noxæ
afferat.
Cur exſuf­
flando
aper­
tis
labiis ca­
lefaciamus
,
conſtrictis

infrigida
.
mus.
Aer ſemper
mouetur
.
Cur in an­
guſtis
locis
ſemper
au­
ram
ſentia­
mus
.
Cryptæ fri­
gidiores

quomodo

fiant
.
Ventorum
dignatio
vn­
do
ſpiret.
Aër quò fe­
ratur
motu
naturali
.
Motus ſim­
plices
ſep­
tem
.
De motu
violento

quomodo

fiat
.

4
. Phy.
68 &
8
.
Phy
.82.
O A
. B
. C
. D
. E
. F
O G.
Dicamus igitur primò ea, quæ ſunt ma­

nifeſta
, & ſunt, quòd quatuor ſunt cauſæ
motus
violenti, diuturni & celeris.
Prima
eſt
, quòd cauſa mouens celeriter ab initio
moueat
.
Secunda, quòd per magnum ſpa­
tium
?
ideò machinæ bellicæ, quò longio­
res
, procul magis eiaculantur: & ita ar­
cus
, quò magis tenditur ob ambas cauſas,
longiùs emittit ſagittam.
Nam ſi tenda­
tur
ad B vſque, mouebitur cum chorda
ſolùm
ſagitta ex B in D: & ſi tendatur
1vſque ad C, mouebitur ex C in D: igitur
ſi
tendatur vſque ad C, procul magis emit­
23[Figure 23]
tetur
iuxta proportionem CD ad BD.
Item
chorda
tracta vſque ad C, maiore impetu
redibit
ad D, quàm ex B in D.
Igitur cele­
riùs
mouebitur ſagitta à chorda, quare etiam
poſtquàm
emiſſa fuerit.
Nec oportet adii­
cere
, vt valida ſit virtus, quæ mouet, nam
nobis
ſufficit vt celeriter moueat: quòd ſi
celeriter
mouere poteſt, valida eſt cauſa,

quæ
mouet.
Nam & ſi valida eſſet cauſa,
moueret
tamen lentè, quod poſſet procul
emittere
.
Nihil enim lentè, & procul ali­
quid
mouere poteſt: nam quod lentè moue­
tur
, multum temporis conſumit in motu: in
quo
etiam maximam vim, quum contra na­
turam
nitatur, debilitari neceſſe eſt.
Tertia
cauſa
eſt raritas medij per quod mouetur:
nam
in aëre velociter, in aqua lentè, in ter­
ra
vix eſt impellere quicquam.
Atque ob id,

qui
naues hoſtium machinis petunt, ma­
ximè
cauent, ne ictus fiat in parte nauis,
quæ
ſub aqua iacet, quamvis pernicioſior
eſſet
: ſed quia ſphæræ ictus occurſu aquæ
debilitatur
, malunt nauim ſupra aquam fe­
rire
, ſed tamen humiliore quàm poſſunt par­
te
.
Quarta cauſa celeris & diuturni ictus
eſt
acuitas teli, quæ minorem quantitatem
aëris
obuiam habens, minùs impeditur.
Vn­
de
videtur, quòd prima opinio verior ſit,
quàm
illa, quæ eſt Ariſtotelis de cauſa mo­
tus
violenti.
Nam non tam manifeſtè appa­
ret
, cur violenter mota, vt acutiora ſunt,
celeriùs
& longiore ſpatio ferantur.
Si qua
etiam
proxima ſint chordæ, non tamen tan­
gant
eam, quamvis aër moueatur, nihilo ſe­
cius
quàm ille, qui ſagittam antecedit: non
tamen
mouetur res illa proxima, nedum vt
per
longum ſpatium feratur.
Prætereà aër
cùm
mollis ſit, nec adeò vehementer mo­
ueri
poteſt, nec in vnum cogi, quare nec
ſphærulam
ferream mouere.
Neque in aqua
minùs
mouebitur id, quod vi impellitur,
quam
in aëre, cùm tamen non ſolum len­
tius
, ſed longè lentiùs in aqua, quàm aëre
moueatur
.
Et in aëre etiam ipſo grauia non
lentius
ferri debent leuibus, ſi vacui ratione

ſubſequantur
.
Sed rationes non oſten­
dunt
, quoniam acuta celerius ob id ferun­
tur
, quòd maiore impetu primus aër moue­
tur
, à quo partes reliquæ iuxta eandem cau­
ſam
impelluntur.
Fit ob id telum, quod pro­
iectum
ſemper infigitur.
Cuſpis A, alæ qua­
tuor
magnæ ac tenues ad rectos angulos po­
ſitæ
haſta BA.
Cùm igitur telum fertur,
non
poteſt inclinari, quia alarum aliqua, vel
plures
aëri occurret ex aduerſo: rectà igitur
cùm
feratur BA telum neceſſariò infigetur.
Quòd ſi vis deficiat, adhuc rectè cadet, & fi­
getur
.
Atque eadem fuit in ſagittis cauſa
inuentionis
alarum.
Reliquæ igitur rationes
præter
vltimam contra Platonis opinionem
de
antiperiſtaſi demonſtrant, non
autem
de aëre antecedente.
Vltima
autem
euidens habet contra ſe ex­
perimentum
: nam & in motu à
raritate
difficilior eſt aſcenſus gra­
uis
, quàm leuis, & ideò etiam
tardior
.
Verùm quòd fidem facit
pro
Ariſtotelis opinione, illud eſt
quòd
motum naturalem in fine
24[Figure 24]
violentum
, in principio, vehementem, in
medio
fieri validiorem.
Auerroës Simpli­

cium
ſecutus, & quum deprauatam habe­
ret
literam textus, proiectorum, anima­
lium
legit.
Simplicius quum textum habe­
ret
bonum, Ariſtotelem non intelligens, per
proiecta
, animalia expoſuit, quòd in latus,
vt
proiecta mouerentur, abſurdiſſima com­
paratione
, & interpretatione.
Mouit hoc il­
lum
, quòd dixiſſet iam, violenta ab initio
vehementiùs
moueri, naturalia in fine: ex
horum
altero genere proiecta eſſe oportuit.
Sed non intellexit Philoſophum. Cùm enim
proiecta
aëris antecedentis motu moueren­
tur
, aër autem per ſe ſit mobilis, motus pro­
iectorum
ex naturali quodammodo, & vio­

lento
conſtat, naturalis in fine augetur, vio­
lentus
in principio: quamobrem miſtus ex
his
, qui eſt proiectorum, in medio eſt va­
lidiſſimus
.
Conſtans hæc ratio eſt, & pul­
cherrimè
dubitationis ſolutionem docet.
Vi­
demus
enim machinas, ſcorpiones, tela
etiam
manu emiſſa, in quadam diſtantia
vehementiores
ictus, quàm nimis propè, &
( vt ita dicam ) ſub ipſis telis, aut ſcorpio­
nibus
, aut machinis, inferre.
Cauſa eſt, quam
nemo
alius afferre poteſt, quàm qui ab hoc
principio
, quòd Ariſtoteles propoſuit, mo­
tum
factum putat: nam aër ille ſub ini­
tio
motus motum non iuuat, niſi parùm,
ſuccedente
tempore aëris motus naturalis
vt
mouetur validior fit, vt autem mouet, pa­
rùm
dehiſcit: quare eodem motus celeri­
tatem
augeri neceſſe eſt, quoad plus mouere
minùs
incipit, quàm moueri natura ſit
aptum
.
Quatuor
cauſæ
celeri­
tatis
, & diu­
turnitatis

motus
vio­
lenti
.
Nihil lentè
& procul
emitti
po­
teſt
.
Gubernato­
res
nauium
cauent
ne
bellica
tor­
menta
ſub
aquam
mer­
gant
ſphæ­
rulas
, quas
in
hoſtium
claſſem
im­
mittunt
.
Teli confi­
ciendi
ratio,
quod
ſemper
infigitur
.
Ratio de­
monſtratiua

pro
Ariſtote­
le
. 2. cœli.t.
c
. 35. & in
diuiſione

Simplicij
. t.
cap
. 20.
Cur ictus
ſcorpionum
,
& machina­
rum
, & te­
lorum
in
certa
diſtan­
tia
, quam ni­
mis
propè, ſit
validior
.
Ergo cognita motus violenti ratione,

quomodo
ferantur, quæ non ſponte ſua fe­
runtur
, oſtendamus, hoc initio ſumpto, quòd
quæ
mouentur grauia ictu aliquo, nec ſe­
cundum
naturam, tria habent, ex quibus
25[Figure 25]
conficitur
motus: propriam grauitatem,
qua
deorſum feruntur, medij naturalem
vim
, vt mouetur, & vim acquiſitam, qua
partem
aliam aëris mouet, iam igitur fit
AB
æquidiſtans finitori linea, quam ſecet
ex
angulo recto CD, vt CA, ſit æqualis
BC
, & diuidatur AC per æqualia in E: quod
verò
moueri debet in F, & manifeſtum eſt
1per ſe, quòd validiſſimo ictu excutietur
verſus
D, quia ſimul impetu iacientis, &
natura
feretur in D.
Par autem erat, quòd
debiliſſimus
ictus eſſet illi contrarius, id
eſt
, verſus C, validiſſimus autem ſuperio­
rum
verſus D, quorum neutrum experi­
mento
conſtat: ſed validiſſimus eſt ſupe­
riorum
FE, mediocris FC, & debiliſſi­
mus
FA.
Cur ita? Sanè quoniam aër rectà
magis
, quàm ad latera fertur, igitur debi­
liſſimus
eſt ictus ex F in A.
Debuerat iuxta
hanc
rationem validiſſimus eſſe ex F in C,
ſed
quia tota grauitas obſtat ponderis, ideò
vbi
aër maximè mouetur, & pondus mi­
nus
grauitatis habet, hoc autem eſt in linea
FE
, ibi validiſſimè torquetur pila.
Reli­
quum
eſt igitur vt mediocriter ex F in C
feratur
, id eſt, rectà in ſublime.
Ne tamen
erres
in ſagittis, quæ ob longitudinem &
alas
velociùs quandoque feruntur ex F in
A
, quàm in C, nunquam autem magis,
quàm
in E: ob id qui muros quatiunt, ma­
chinas
ad ſemiorthon, id eſt, ad libellam
FE
collocant: nam tertia fermè parte ictus
augetur
.
Cùm verò pila ad ſupremum re­
ctà
peruenerit, non per circulum, nec
rectà
ſurſum illicò deſcendit, ſed media

quaſi
linea, quæ parabolæ fermè imita­
tur
circum ambientem lineam, vt BC eſt,
demùm
ex C in D motu grauis rectà ad vn­
guem
.
26[Figure 26]
Ratio motus
grauium
cum
violenter

mouentur
.
Modus quo
grauia
poſt
ictum
deſ­
cendunt
.
Cur vix vl­
lus
feriatur
à
plumbeis
pilulis
, quæ
maximo
nu­
mero
in al­
tum
mit­
tuntur
.
Quæ igitur proiiciuntur, tribus ex moti­
bus
conſtant, primo violento, vltimo ex­
quiſitè
naturali, & medio ex vtroque mi­
ſto
: propter tam multiplicem motus ratio­
nem
metiri ad vnguem talia planè eſt im­
poſſibile
, coniectura tamen aſſequi licet.
Debiliſſimi planè motus ex B in C: vnde
plumbeæ
pilæ calore diſſipatæ, ob hoc etiam
minùs
lædunt, vt vix vnum aut alterum,
ob
ictus in ſublime deſtinatos, quum tamen
frequenter
aut auium cauſa, aut exoneran­
machinæ, emitti ſoleant pilæ ſemiuncia
grauiores
, vulneratos aut grauiter percuſſos
videas
inter tot millia.
Sed quum per æqui­
diſtantem
finitori lineam tam difficulter
grauia
moueantur, cur eſt quòd ſuſpenſa
facilè
adeò impelluntur, vt annulus filo ſuſ­
penſus
ſpontè videatur moueri, atque ob id
etiam
præcantationis præſe fert imaginem?
Cauſa eſt, quòd tota vis integra impellen­
ti
relinquitur: qui verò proiicit, duo facit,
ſuſtinet
& impellit: at appenſo pondere,
quum
ab alio iam ſuſtineatur: quicquid
virium
eſt ad impulſum integrum manet.
At vero quum impellitur, tanta fermè vi
redit
ad medium, quanta ab illo, depul­
ſum
eſt: igitur quum ea vi iam depulſum
fit
à medio, gratia exempli per cubiti ſpa­
tium
, tantundem diſcedere in contrariam
partem
neceſſarium erit, atque ita conti­
nuo
ac alternato reditu tardiſſimè con­
quieſcere
.
Cùm igitur in annulo motus hic
vel
occulta ſpirituum motione paululùm
iuuatur
, adeò ſpontè augetur, vt verbis
vim
fuiſſe credas.
Quamobrem cùm pau­
concitatior eſt annuli motus, ipſo iam
( vt dixi ) ſeipſum mouente, videtur annu­
lo
dæmon ineſſe, qui annulum moueat.
Eſt
autem
motus hic etiam in filo longiore fa­
cilior
, euidenti demonſtratione.
Sit enim
annulus
in F, & moueatur per BC, ſuſ­
penſus
in A, & rurſus ſuſpenſus in A po­
natur
in G, & moueatur per DHE, quæ ſit
æqualis
BFC, & L centrum terræ: con­
ſtat
igitur, quod dum eſt in F, mouebitur
contra
naturalem motum per FG: & dum
eſt
in H, per HK, ſed HK eſt breuior FG,
vt
in primo de Circulis demonſtrauimus.
Igitur cùm potentia mouens eadem ſit, &
quod
mouetur idem, & maius tranſeat
ſpatium
in F quàm in H, à centro, ſeu ma­
gis
aſcendat, tranſibit illud in longiori tem­
pore
: igitur ſi in æquali tempore debent
moueri
, minore impetu indiget H, quàm F,
& ideò quantò altiùs ſuſpenditur, faci­
27[Figure 27]
liùs
mouetur mobile, & minori labore.
Cùm igitur filum longum fuerit, initium
motus
ducet, vel ab incauto manuum mo­
tu
, vel ab aëre, vel à ſpiritibus ipſis, quo­
rum
vis etiam per filum deſcendit.
Ita adeò
facili
motu illius, & tot cauſis mouenti­
bus
, nil mirùm immotis digitis, & fili ini­
tio
annulum moueri, quo moto vix ceſſa­
tionis
, cùm graue ( vt dixi ) appenſum tam
pertinaciter
ſeipſum moueat, initium pote­
rit
inuenire: atque hoc modo præcantatio­
ne
moueri videtur.
De motu
annuli
.
Sed poſtquam hæc clara ſunt: dubitabit
aliquis
, cur tenuia corpora non ſolum mo­
tum
velocem admittunt, quòd rationi con­
ſonum
eſt, ſed etiam faciunt, quod diſſonum
eſt
?
Nam impulſus aquæ minùs violentus
eſt
, cum alicui rei intruditur, quàm aëris, &
aëris
, quàm ignis, Indicio fuit inſtrumen­
tum
, quod ( vt audio ) nam non vidi, Ger­
manus
attulit, vlnas longum 20. ex cupreſ­
ſo
, cuius foramen adeò anguſtum erat, vt

cicerem
etiamſi rotundus fuiſſet, non eſſet
admiſſurum
.
Craſſitudo vlna minor. Impel-
1lebat plumbeam pilam admodum exiguam,
quæ
tamen foramini conueniret, tanto
impetu
, vt tabulam tranſuerberaret.
Secu­
ra
res, ſine ſtrepitu, & pulueris diſpendio
tria
habens hæc commoda: ſed totidem in­
commoda
, grauitatem, magnitudinem, &
pro
magnitudine imbecillitatem.
Quòd ſi
igne
ictus moliamur, breuiore longè ac mi­
nore
inſtrumento indigebimus: igitur plus
ignis
quàm aër, & plus aër quàm aqua im­
pellunt
.
Cauſa duplex eſt, quòd in impul­
ſu
non ſolum mouere, ſed etiam moueri
neceſſe
eſt: at rariora facillimè moueri, &
ob
hoc maximo cum impetu, demonſtraui­
mus
, itaque ictum edent magnum.
Alte­
ra
, quòd quæ rara ſunt, maximè cogi poſ­
ſunt
, quòd multum diſtent ab extrema den­
ſitate
: aqua autem cum denſitatem terræ
ſubierit
, vlteriùs tranſferri minimè poteſt.
Machina igitur omnis aut magna neceſſa­
riò
eſt, vel debilem ictum edit, aut magno
cum
ſtrepitu: nam quæ cum igne, ſtrepi­
tum
dictam ob rationem faciunt: quæ au­
tem
cum aëre, aut magnæ ſunt, vt catapultæ,
baliſtæ
aut paruos edunt ictus.
Sed ſolent ſa­
gittas
ſcorpionibus, non pilas imponere,
non
ſolum quòd leuiores ſint, ſed etiam
quòd
acie ictus magnitudinem ſuppleant.
Certum eſt Brixelenſem fabrum, ſcorpio­
nem
palmi magnitudine totum ex chalybe
ſic
temperaſſe, vt mœchum vxoris ſuæ oc­
cultato
ſub mantello inſtrumento occiderit.

Sic
tutò & ſine ſtrepitu ac ſuſpicione (nam
plerunque
puluis odore prodit inſidias) ma­
ximam
iniuriam vlciſci meditatus eſt.
Idem
horologium
in annulli gemma conſtituit,
quod
mala circumagebatur, & horas indi­
cabat
, non ſolùm ſagitta, ſed ictu.
Hic idem
nauim
miro conſtruxit artificio, in qua mu­
lier
teſtudinem pulſabat, & motu remo­
rum
viri rotis ſuppoſitis, quaſi ad con­
centum
agitantes remos, nauim impelle­
bant
.
Machina
quæ
ſine igne
ferit
.
Scorpio mi­
rus
.
Inſtrumen­
tum
mirabi­
le
ad cribram
dum
farinam.
Etſi hæc quaſi parerga dicta videri poſ­
ſint
, vt tamen artificioſam hominum inuen­
tionem
edoceam, quæ ab aëris natura ortum
ſumpſit
, pulcherrimum inſtrumentum quo
farina
cribratur, à triennio citra inuentum,
edocere
ſtatui, vt ſimul intelligant homi­
nes
, quàm leuibus rebus, modò ſint ingenio­
ſæ
, opes liceat comparare.
Nam nunc cùm
piſtores
omnes ob vtilitatem habeant, ille
verò
priuilegium conſecutus ſit à Cæſare,
ne
quis habere poſſit præter eius conſen­
ſum
, vitam ex hac agit induſtria, & adeò
breui
tempore ſibi domum ædificauit.
Ne­
que
enim piſtores ſoli, ſed collegia ſacerdo­
tum
, & virginum Deo ſacrarum, & nobiles
quicunque
familiam magnam alunt, ob
egregiam
vtilitatem ( ne dicam neceſſita­
tem
) habent: plures etiam alij, quos non
tam
vtilitas, quam ipſa rei admiratio inci­
tauit
, facere curauere.
Ipſius autem ſtructura
ſequitur
.
Rota eſt B parua, in cuius extremo ambi­
tu
A manubrium quo circumagi poſſit:
hæc
duo extra machinam protenduntur.
In rotæ mediæ bacillum C, quod motu ro­
circumuertitur, cui in C duo denticuli li­
gnei
ex aduerſo poſiti, aliique proximi duo,
& ipſi ex aduerſo poſiti, verum quaſi inter­
medio
loco priorum, vt cum ſemel rota cir­
28[Figure 28]
cumagitur
, quater tangat lignum latum, imò
tabellam
DE vtrinque ſuſpenſam capſulæ:
vt
rota vertente, tabella tremulo motu dum
denticulis
tangitur perpetuo agitetur.
Por­
lignum C, & tabulæ pars parua capſula
circum
teguntur: ligno ſeu tabellæ DE ſu­
perſtat
cribrum pollinarium FG obliquè
pendens
, & ex G appenſum in H ne exci­
dat
: hoc tenuibus tabulis imò tenuiſſimis,
ac
leuiſſimis vndequaque conſtat, præter­
quam
in medio vbi cribro farina excutitur:
nam
vt ſolet pars ea tela linea conſtat.
Cap­
ſa
hæc omnia vndequaque concluſa conti­
nentur
: in cuius ſupremo capſula K iacet,
atque
in ea quadrata quaſi lignea patina
leuiſſima
, in qua farina iacet: hæc ſic ſuſ­
penſa
eſt, vt facilè concuti poſſit: concuti­
tur
autem funiculo ei annexo altera rotæ
parte
, dextra ſcilicet iuxta B.
Memineris
etiam
cribrum FG vtroque ex capite pa­
tere
ſupremo, vt farinam excipiat à patina:
infimo
, vt furfur eiiciat ex G.
Tota autem
capſa
trifarlam diuiditur in LMN, erectis
ſeptis
ex tenuibus tabulis firmis ac omninò
immobilibus
.
Poteſt & ſi libet quadrifariam
diuidi
.
Hoc igitur conſtituto, cum circum­
agitur
B rota, funiculus concutit patellam,
& denticuli tabellam: patella excutit fari­
nam
in cribrum F G, tabella cribrum con­
cutit
: ac fit vt tenuiſſimus flos farinæ pri­
excutiatur, cadatque in NM, parte cap­
ſulæ
: deſcendens verò cum vehementius
agitetur
, pars inferior excutitur alia minus
ſyncera
in LM, inde vltimò deſcendit per
os
cribri infernum & ſurſum totius in LO:
atque
ita tria ſeorſum colliguntur, flos fa­
rinæ
in MN, farina craſſa in ML, furfur in
LO
: Quæ verò circumuolat farina tota, ne­
ceſſariò
iterum redit ad locum ſuum, vt ni­
hil
penitus pereat, quoniam capſula nullibi
tranſpirat
.
Oportet autem ( quod ipſa ra­
tione
facilè percipis ) FG cribrum non ni­
mis
eſſe accliue: nam farina vſque ad G per­
ueniret
, & cum furfure eiiceretur.
Quamo­
brem
ſi ſeptum Luſque ad os cribri tranſtu­
leris
, vel aliud ſeptum, vt in P, adieceris, ſi­
mul
etiam paululum, vt vides, os ipſum G
ſuperius
recuraueris, ne vel oboli iacturam
feceris
farinæ.
Nunc quanta ex hoc ſequantur inſtrumen­
to
commoda, intellige.
Primum, vnius hominis
labore
, qui rotam verſat & farinam impo­
nit
patellæ, & cum loci pleni fuerint, cribra­
tam
colligit ac furfur, trium operariorum
vices
ſupplet.
Secundum eſt, quod ad hoc
opus
cum neque adeò ſit laborioſum, nec
noxium
, quilibet ſufficere poteſt vtileſque
geruli
habentur, qui longè minore pretio
operariis
conducuntur.
Tertium, quòd tota
farina
colligitur, nec quicquam perit, cum
1dum cribratur neceſſe ſit ob manuum mo­
tum
ac brachiorum patere foramina, quan­
tum
diduci brachia valent, eaque cauſa fa­
rinæ
non paruam partem partem perire.
Ac­
cedit
, quòd lineum cribrum cum ſolum tre­
mat
, non adeò atteritur, imò longè minus
qui
dum farina ab hominibus cribratur:
nam
illos concutere, vt ſolent, cribrum ve­
hementer
eſt neceſſarium.
Facit & ad com­
pendium
, quòd farina exquiſitius excutitur,
vt
furfur omninò purum ſit.
Hæcque omnia
citra
domus fœditatem, & hominum iactu­
ram
atque incommoda.
Natura etiam in­
ſtrumenti
duplicem, aut triplicem farinam
diſtinguente
, guod ab operariis niſi conie­
ctura
incerta primò, deinde etiam inſtabili,
fieri
non poteſt.
Aër cur non
ſentiatur
.
Sed ad aëris tractationem reuertamur,
motuum
omnium violentorum iam abſolu­
ta
narratione.
Itaque aërem vſque ad cœ­
lum
extendi iam docuimus, purioremque
illius
partem æthera vocari: ſed neque æ­
ther
, nec aër ob ſubſtantiæ puritatem ſenti­
ri
poteſt.
Cauſa factum eſt hoc animantium,
nam
ſi colores haberet, quæ viderentur, ta­
lia
apparerent.
Vt enim per viridia conſpi­
cilia
inſpicienti omnia videntur viridia: ita
ſi
aër coloris particeps eſſet omnia eiuſdem
coloris
eſſe viderentur.
Similiter ſi odorem
haberet
, omnia eodem odore infecta vide­
rentur
.
Similiter ſi acrem ſaporem, aut dul­
cem
præ ſe ferret, dulcia omnia aut acria
viderentur
.
Eodem modo calidus ſi quan­
doque
euadat, vt in æſtate, omnia vt cali­
da
videantur, efficit.
Ea ratione nox ſonos &
ſtrepitus
leuiſſimos etiam detegit: quoniam
die
aër non eſt omninò expers ſoni.
Ergo
omnia
vt poſſet ſuſcipere, ſapores, odores,
ſonos
, colores, & calidum ac frigidum, ea­
que
vt decet ſenſibus repræſentare, omnium
natura
expers factus eſt.
Qualitatibus au­
tem
cùm ſubiacet primis, alteram oppoſi­
tam
refugit: atque hoc indicium eſt eorum
quæ
iam diximus, qualitates ipſas per ſeip­
ſas
agere.
Hyeme enim aër qui efflatur cùm
calidus
ſit, in rotundam cogitur figuram,
ab
ipſo calore ſiquidem, non ab aëris natu­
ra
: etiam aër frigidus non cogitur, nec ca­
lidus
in calidum locum inſpiratus.
Sed cur in
rotundam
figuram?
quòd ea cùm ſit capa­
ciſſima
, etiam ſit robuſtiſſima, & etiam quo­
niam
ſolo puncto læſuræ cauſæ ſe exponat:
ob
id pugnaturi, ictumque excepturi, ac
pondus
ſubituri, in rotundam figuram ſe
totos
colligunt, Vibrata enim procul maio­
re
impetu colliduntur: at quæ extra rotun­
ditatem
ſunt, procul magis vibrantur: plus
enim
à centro diſtant, quod hypomochlij
vice
habetur.
Hic intercluſus corrumpit ani­
mata
anima carentia conſeruat: liber autem,
quæ
anima carent, corrumpit: quæ anima­
ta
ſunt, conſeruat.
Exedit enim anima
carentia
motu, ideoque perflato loco illa
corrumpit
, animalium calorem repurgat

ac
refrigerat.
Sed recluſus dum non moue­
tur
, quæ à putredine abſunt illæſa conſer­
uat
, quia motu carens non exedit.
Sed ani­
malia
, & quæ putreſcere poſſunt, immotus
manens
, atque ideo putreſcens, corrum­
pit
, occidit, putrefacit.
Adeò verò corrum­
pitur
aër concluſus ac immotus, vt cum M.
Antonini Imperatoris milites Auidij Caſ­
ſij
in Seleucia Babyloniæ arculam in Apol­
linis
templo inuentam aperuiſſent, aurum
ſperantes
inuenire, aër exiens adeò com­
putruerat
, vt totam regionem peſte affece­
rit
.
Inde ventis delatus in Græciam, at­

que
inde etiam Romam, peſtilentiam eam
excitauit
, quæ humani totius generis par­
tem
fermè tertiam abſumpſit.
Inficitur &
metallicis
exhalationibus, vnde in fodina­
rum
puteis perpetuò flabellis agitatur: ali­
ter
& lumina extingueret, & eos qui in­
tus
ſunt ſuffocaret.
Motu igitur aër pur­
gatur
, & ad propriam ac puram redit na­
turam
.
Cur aër hye­
me
in rotun­
dam
figuram
cogitur
.
Aëris con­
trariæ
vires.
Peſtis ex ar­
cula
aperta.
Simili ratione frumenta ſub terra reclu­

ſa
, aërem vitiant, indeque viciſſim ab illo
vitiantur
.
Et licet ſerius in Germania, ob
aëris
frigiditatem, attamen & ibi poſt
aliquot
annos corrumpuntur.
Seruantur &
diutiùs
eadem cauſa ſub terra quam ſupra.
In Gallia verò etiam in multos annos ſeptis
in
medio ariſtis, & circumpoſitis denſata
congerie
ſtipulis, ita vt latioris columnis
ſpeciem
referant, inde ſuperinducto tugu­
riolo
denſite tuta manent ab animalibus aë­
reque
ipſo, tugurio ab aqua, geminareque
prohibentur
ipſis ſtipulis annexis: omnia
enim
ſemina ea parte pullulant, quæ exorta
ſunt
, indicio ſunt fabæ.
Sed & quædam
perflatis
locis videntur tutiora, non quia
aër
conſeruet, ſed quia frigidior quum
ſit
, adeò non corrumpit.
Pleraque enim
perflata
, maximè edito loco, ſunt con­
cluſis
frigidiora.
Fiunt & aëris corruptio­
nes
ob terræmotus.
Reſeratus enim aër,
qui
multis latuerat ſeculis, dum emergit,
peſtem
magnam afferre ſolet: ob id ma­
gnos
terræmotus, peſtilentiæ graues ſubſe­
qui
ſolent.
Fiunt & ob putredines, velut
poſt
magnas clades, poſt inundationes, &
locuſtarum
interitum.
quidem peſtilen­
tiæ
ab aëre.
Quæ autem fiunt poſt famem,

alterius
ſunt generis.
Mira tamen peſtis va­
rietas
: nam referunt autores fide non in­
digni
, Conſtantinopoli ( olim Byzantium
dicebatur
) peſtem obortam, qui huius erat
generis
, vt qui laborarent, aut quibus mor­
bus
imminebat, viderentur ab alio homine
cædi
: perturbatique hoc errore morieban­
tur
.
Interim nec videbant, nec audiebant,
ſed
velut attoniti, aut lymphati ſenſibus ac
mente
excutiebantur.
Febreque ac tuſſi cum
laborarent
, calor tamen & color haud mu­
tabatur
.
Tubercula variis in locis pro ho­
minum
natura apparebant.
Tandem veterno
alij
, alij inedia conficiebantur.
Quidam etiam
ob
ſitim in puteos ſe præcipitabant.
Cer­
tum
eſt, fuiſſe genus certum abſceſſus in
cerebro
, quandoquidem contagio non pro­
pagaretur
.
Certum eſt, tot fermè eſſe modos
peſtis
, quot tempora.
Nulla tamen peſtis vl­
tra
triennium ſæuit.
Cauſa multiplex eſt.
Prima, quia ſi tamdiu ſæuiat, non habet fer­

in quos ſæuiat.
Deinde, aër ipſe cùm le­
uiſſimæ
( vt dictum eſt ) ſit ſubſtantiæ, vlte­
riorem
putredinem pati non poteſt.
Oſten­
ſum
eſt enim ſuperius, quæ computrue­
tint
, non amplius eſſe putrida.
Accedit,
1quòd vix fieri poteſt, ne in tanto tempore
aër
moueatur, & in ventos transferat quod
corrumpitur
.
Videtur etiam omnibus peſſi­
mis
rebus Dei beneficio modus quidam im­
poſitus
.
Nam nec ſerpentes multiplicari vi­
dentur
vltra metam quandam, nec acuti
morbi
vltra quartum decimum diem perſe­
uerant
, nec vllum vehemens malum eſſe po­
teſt
diuturnum.
In peſtis autem genere diu­
turno
ac lento, nullum eſt inuenire termi­
num
præfixum: vt in Gallica lue, quam con­
ſtantiam
quinquageſimum ab ortu ſuo an­
num
exceſſiſſe.
Et quanquam ſit hic mor­
bus
Indis Endemius, nobis tamen contagio
peſtifer
eſt.
Scripſimus autem de hoc multos
libros
.
Cauſæ pu­
tredinis
aë­
ris
& peſtis.
Peſtis mira.
Cur peſtis
triennium

non
excedat.
Venenorum
ratio
triplex.
Genera peſtis ex aëre, veneni habent ra­
tionem
.
Venena etenim quædam natura, vt
quæ
naſcuntur, & anguium peſſimi: quædam
putredine
, è quorum numero peſtis ipſa eſt,
& quæ arte conficiuntur, cocta olim, nunc
ſublimata
vocantur.
Acerrima & maximè
præſentanea
à natura fiunt, illa artem vnde­
qua
que ſuperante: ſed tamen rara, frequen­
tiſſima
ab arte, quum in malis excogitandis
longè
deterius humanum genus ſit quam na­
tura
.
Ergo rarò exemplo, non turpe illa duxit
ſibi
in his ab hominibus ſuperari, modò ta­
men
magnitudinis rei palma apud illam ma­
neat
.
In Nubia tamen referunt (hæc Marma­
rica
à Ptolemæo appellatur) eſſe venenum,
cuius
pondus triticei grani vnius, illicò ho­
minem
occidit: decem autem homines in quar­
ta
horæ parte.
Tanta vis lethalis, venditur in
ſingulas
vncias centenis aureis.
Tantundem
impenditur
pro vectigalibus quanti emitur.
Iurat emptor non vſurum eo in prouincia,
quaſi
homines aliarum regionum ſi quis oc­
cidat
, non ſit veneficus, vel minus ſit homines
occidere
, quam peiorare.
Periurium timebit, qui
veneficio
vſurus eſt?
Hæc calamitaſne maior,
an
ſtultitia mortalium?
Deterior in mora con­
ditio
quam in celeritate: hæc enim vitam
aufert
, illa ſpem & fructum omnem vitæ.

Theophraſtus
refert, aconitum præparari ſoli­
tum
quod bimeſtri, trimeſtri, ſemeſtri, anno­
ve
vel etiam biennio occidat, eſſéque mortes
collectionis
medicamenti temporibus com­
pares
.
Nam à ſeniore planta protrahitur mors
diutiùs
: ſerebant enim herbam, colligebántque
Vel
quia collecta verno tempore, celeriùs oc­
cidat
quam hyeme, vt etiam de herbarum vi­
ribus
tum radicum conſtat.
Et quantumuis me­
dicamenti
tempus protraheretur, mors tamen
certa
atque irreparabilis, cuique ſuo tempore, quod
mirum
eſt, imminebat.
Simili ratione quædam
licet
non vitam tollant, membrorum tamen

quorundam
vitium afferunt.
Fons fuit vltra
Rhenum
iuxta littus maris, cuius aqua ex­
cuſſit
dentes omnibus, quotquot è Germani­
ci
exercitu ex eo biberant.
Nec inuentum au­
xilium
, niſi herbæ Britannicæ.
Et Cæſari Ta­
bernæ
patritio noſtro, quum diu cruciatus
ventriculi doloribus diſſectus fuiſſet poſt mor­
tem
, inuentus lapis in ventriculo oui magni­
tudine
.
Venena enim quæ ad tempus occidunt,
neque cor, neque cerebrum, neque veſicam petere poſ­
ſunt
.
Nam ſi cor petant, non tandiu differre poſ­
ſunt
mortem: ſi cerebrum, cùm longè abſint, non
occident
, imò vix attingere poſſunt.
Veſicam
non
niſi acuta medicamenta lædunt: ea au­
tem
celeriter occidunt.
Poſſunt tamen cele­
riter
nocere, & tandem interficere.
Sed quæ
venena
clam occidunt & ſerò, vt fraus la­
teat
, pulmones aut iecur, aut ventriculum
vexant
.
Ventriculum quæ vexant, dolore iu­
gi
& pleraque vomitu: quæ pulmones pe­
tierunt
tabe ac iuſſi: quæ iecur, ſanguinem
corrumpendo
alia regium morbum, non­
nulla
hydropem, pleraque febres virulentas
generando
occidunt.
Aliàs ſcripſi vno pran­
dio
exceptos è tredecim viris in oppido
Gallarate
vndecim, qui venenum biberint
omnes
interiiſſe diuerſis temporibus, cum
quidam
etiam Romam interim iuiſſent ac
rediiſſent
.
Delatum ex ea vrbe tam pul­
chrum
inuentum fuerat.
Aliàs dicam ſigna
quædam
, quibus hominem venenum, licet
non
ſentiat, hauſiſſe deprehendemus: nunc
tamen
potiora ſubiiciam.
Ea ſunt quinque.
Primum, cùm odor fœdus in cibo ſentitur:

vel
ſi non præſente re fœtida, odor quaſi
ſecum
rem deferat fœtidam, fœdus ſentia­
tur
.
Eadem ratio in horribilibus ſaporibus.
Dolores quoque abſque manifeſta cauſa vel
in
ventriculo, vel iecore, vel veſicæ eroſiores
vel
ſanguinis ſputa repentina, atque ſpon­
tanea
.
Eſt etiam tabes quædam lenta ac exi­
tialis
ſignum hauſti veneni: & coloris totius
corporis
magna mutatio, & immedicabilis.
Cæterùm non eſt hîc locus de morbis tra­
ctandi
, ſed ſolùm illud quòd ſubtilius eſt hac
in
diſputatione docendum, quomodo ſcili­
cet
odore non præſente, aut ſapore, vtrunque
ſentire
contingat, hócque veneni ſit indicium.
Cauſa eſt, quòd humor melancholicus tales
ſpecies
loco obiecti refert: vt etiam in his,
qui
à cane rabido morſi ſunt, circa viſum er­
rare
contingit.
At venena præſertim tempo­
ranea
humorem hunc atrum generare ſo­
lent
.
Subit autem dum hæc conſidero dubi­
tatio
non leuis, quòd cùm multa ſint ( vt dixi)
quæ
mortem differre poſſunt in annos, & ta­
men
ſint venena, ne non aliqua ſint, quibus
vtamur
pro cibis, & tamen mortem afferant,
licet
adeò ſerò vt non pro venenis habeantur.
Quòd ſi talia ſint, erunt velut è fungorum ge­
nerib
.
Quòd cùm tot ſint atque diuerſis modis
affecti
, in tam diuerſis ætatibus, temperaturis
viuendi
inſtitutis, artibus, virium robore, oc­
caſionibus
, varióque adeò exitu pereuntium, quis
poſſit
animaduertere hanc noxam?
Simili ra­
tione
olera quædam agreſtia, quæ fortuitò edi­
mus
: latent enim quàm multa: & quæ inficiun­
tur
ſalamandra ac rubetis, ac ſerpentib.
Cha­
mæleon
herba ſuibus, lupis & murib præsens
venenum
, quis nouit an hominibus ſit tem­
poraneum
?
Nam quæ nocent, temporis ſpatio
interficere
ſolent.
Viſcus certè qui in illius
radice
oritur, mortem hominibus affert.
Quæ­
cunque
autem mortem præſentem afferunt, ea ſi
temperata
fuerint, veneni temporanei loco
habenda
ſunt.
Sunt verò ex his quæ ſolo ta­

ctu
etiam occidant: nam canis rabidi ſpuma
ſi
in locum aliquo modo vulneratum inci­
dat
, vel à quo ſola detracta ſit cuticula, occi­
dere
ſolet: & ſcilla cuti illita vexat carnes: &
cantharides
manu retentæ, ſanguinis mi­
ctum
prouocant: quidquid mirum eſt igitur
venenum
eſſe quod ſolo contactu occidat, tum
1præſertim cum videamus peſtem quæ ephip­
piis
aut tabulæ hæſerit, hominem occidere,
qui
alteri eorum inſederit.
Quædam igitur
vmbra
ſola, vt oleander & taxus: quædam
venenum
extinctum olim ſuſcitant, vt virgę
corni
, aut ſanguinariæ, quæ cùm in manu ca­
leſcunt
, rabiem in morſis à cane atque liberatis
periculo
reuocant.
Sanguinariæ quoque virgis
cæſi
, tum etiam iumenta, magno incommodo
affici
creduntur.
Feruntur & ſerpentes quidam
occidere
, etiam medio contactu haſtæ, vt
Matthiolus
refert.
Alius cum ſuxiſſet vulnus
à
ſerpente diuiſo illatum, ſtatim expirauit.
Alij odore ſolo intereunt, vt qui Senis pu­
plicè
à riuali odore ſolo oblato occidit.
Mira
hæc
videntur potius quam ſint, ſeu ad huma­
nam
quis reſpiciat imbecillitatem, ſeu ad in­
genij
malefici induſtriam, ſeu ad rerum ip­
ſarum
vim, aut ad modi ſubtilitatem.
Cúm­
que
hoc ſit præſentis negotij propoſitum, in
tribus
admirabilioribus exemplis illud nunc
explicemus
.
Occîdunt quædam (vt diximus)
deuorata
ſtatim, alia ſolo contactu, alia olfa­
ctu
: quid mirabilius ſit ex his, incertum eſt:
ſed
audi cauſam horum, & perdiſces.
Si ignis
ſcintilla
cor introëat, nonne credis ſtatim
hominem
interiturum?
At venenum fiet acu­
tius
igne, vt declarabimus, dum de aquis acer­
rimis
ſermonem habebimus.
Tale autem po­
tentia
, dum in corpore eſt tale actu fit: occi­
dit
ergo, inquam, & erit minus decima grani
triticei
parte: nam ſcintilla ignis, & pondere,
& magnitudine, & ſubſtantia minor eſt eius
grani
parte decima.
En vides rem admodum
miram
, quam breui euadat non obſcura, vel
dubia
, quòd olfactu ſolo interimit in cerebri
penetralia
vapor receptus?
cum ſine repagulo
ſit
cerebrum, trahátque aërem vt cor, illicò ſpi­
ritum
in cerebri ventriculis contentum peri­
mit
atque deſtruit.
Neceſſe eſt autem tale ve­
nenum
acutum eſſe.
Memini me quorundam
olfactu
adeò perterritum, vt pœniteret odo­
raſſe
, aberántque tamen plurimum talia à na­
tura
veneni.
Contingit hoc in omnib. quæ
ignis
deſtillatione colliguntur, ſi iam ſpontè
calida
fuerint.
Quæ verò putrida, periculo non
vacant
.
Oſtenſum eſt enim, quæ putrida ſint
naturæ
noſtræ aduerſari: quæ verò deſtillan­
tur
, participem habere vim tum ignis, tum
ſubſtantiæ
, & caloris qui in re quę deſtillatur
viget
.
Quid mirum eſt igitur, hominem ſolo
olfactu
repentè occidi?
Eſt tactus etiam expe­
rimentum
, atque non tactus, ſed contactus per
haſtam
, atque hoc, vt verè fatear, difficiliùs ac
mirabiliùs
.
Sed ſi quis hæc tria ſibi proponat,
Metum
in plurib. (neque enim omnes æquali­
ter
afficiuntur) & vim torpedinis, quæ retis
medio
hominis manum etiam ſtupefacit, &
ſpiritum
qui ex ore ſerpentis exhalat, cum in
peſte
hoc ſolo cernamus multos interire: col­
ligátque
hæc omnia ſimul: Multi ſolo ſpiritu
pernicioſo
interiere, multi ſolo metu, multi
contactu
retis manuum ſtuporem ſenſerunt:
vulnerato
ſerpente, & metum, & ſpiritum exi­
tialem
, & contactum, mortem repentinam af­
ferre
quid mirum?
quod tamen tam mirum eſt,
quam
adeò rarum.
Ergo quæ natura ſpontè fert,
ars
in malis fingendis ſolertior atque fœlicior
perficere
poteſt.
Sed dices: Cur igitur pauci
ſic
pereunt, non paucæ ſunt cauſæ.
Primum
pauci
hoc nolunt: Principes enim odio habent
ea
, quib.
& alij in ipſos vti poſſent. Pauciores
etiam
ſunt, qui ſciant hæc: nec ſapientes peſſi­
mo
exemplo vti volunt, nec imperiti ſufficiunt.
Adde, quòd tam violentam belluam quis ſa­
nus
libenter tractet?
Ea etiam nocere non poſ­
ſunt
, niſi copiosè adminiſtrentur, omniáque hę­
reant
: at aduerſus hæc Principum cautio maxi­
ma
eſt.
Imminet etiam periculum adeò ingens
proditoribus
ſi pateat non ſolùm ab his in
quos
moliuntur, ſed & ab his propter quos,
ne
poſt ſcelus pactum ſceleris habeant teſtem.
Denique qui vel natura, vel arte bene ſunt in­
ſtituti
, hac ſcientia, quæ ſolùm eſt ad hominum
perniciem
, carere volunt.
Ego cùm admodum
curioſus
fuerim omnium quæ mortali ſcire
liceret
, hanc ſolam ignorantiam optimæ ſcien­
tiæ
eſſe loco duxi: nec quæſiui vnquam, nec
ſi
quis ſpontè obtuliſſet, habere voluiſſem.
Quin potius ſi quid excogitandum fuerat, ad

auxilia
, & cautionem traduxi.
Auxilium igi­
tur
eſt, non hærere loco cuiquam, donec in­
caleſcat
manus: lotio frequens partium cum
aqua
tepida: olei quoque rutacei, non illius vul­
garis
, ſed eius quod eodem modo factum ſit, quo
& ſpicatum, & garyophylatum apud pigmenta­
rios
fieri ſolet, inunctio.
Dixi etiam, ignem loco
adhibitum
omne venenum extinguere: ſiqui­
dem
ignis venena aliqua extinguit, alia exa­
cuit
.
Extinguit ſemper, dum loco adhibetur,
quoniam
virtus eius omne humidum tollit.
Omne autem ſiccum in aliquo humido eſt: vi­
demus
enim planè ſicca nullas habere vires.
Sunt autem planè ſicca expertia naturæ miſto­
rum
atque elementorum.
Elementa enim om­
nia
(vt dixi) humida.
Miſtum autem miſcetur,
quia
humidum eſt.
Ignis igitur exteriùs, &
quod
calidiſſimum eſt intus, omnia venena
finit
.
Sed intus calidiſſima ipſa venena ſunt.
Quædam autem exacuit: nam Locuſtam opificem
veneni
verberauit Nero, quòd non protinus
occidiſſet
.
Illa iterum coxit (coqui dixerunt,
quod
nunc ſublimari, ſeu deſtillari.) Ignis er­
go
, ſi miſceantur, vires tollit, exhalante te­
nuior
humido, in quo veneni vis ſita eſt.
Sed
ſi
pura deſtillentur, aut venena venenis miſ­
ceantur
, exacuit venenum: velut in medica­
mentis
additur aliquid quod penetret: &
cùm
minuere vim debeat, auget.
Sed ad
auxilia
tranſeamus.
Primum eſt potus the­
riacæ
, quæ ſi probè confecta ſit nemo eſt,
qui
neſciat quantum conferat.
Secundum,

mus
quem Moyſis appellant: referunt enim
veſci
radice napelli, ſeu napellus ſit acco­g
nitum
, ſeu aliud quippiam: at de hoc ſuo
loco
dicetur.
Quidam non indigni fide,
vidiſſe
ſe referunt.
At operæ pretium fue­
rat
eos docuiſſe, quonam pacto tam paruus
cùm
ſit, queat effodere terram: & quàm
mirabili
affectu feratur in eum cibum in
tanta
copia, facilioréque alimenti: & cùm omnia
animalia
illicò eſu acconiti pereant, mus in­
firmior
cæteris, paruitate, mollitie, breuitate
vitæ
, & moderatione, aſſueſcere potuerit tam
acri
veneno.
Si tamen hoc contingat, de­
monſtratum
eſt, omne quod veneno veſcitur,
eſſe
alexipharmacum, ſeu illi reſiſtere: opti­
ma
erit medicina pro venenis Vnum Affir­
mant
deprehenſum eſſe, muſcas magnas il­
lum
edere: quod ſi ita eſt, foliis, vel floribus
1vtuntur, quorum nullum venenoſum eſt adeò
vt
radix.
Deinde muſcæ parum habent, nec
firmiter
.
Miſcent tamen Lemniæ terræ, & lau­
ri
baccis & mithridato muſcas has 24. nu­
mero
, & ſalutare conficiunt medicamentum
pari
pondere omnibus ſumptis.
Quòd ſi non
aliud
commodum ferat mithridatum, & Lem­
nia
terra & baccæ lauri, venenis aduerſantur:
muſcæ
verò vomitum ciunt.
Sed in mure, ſi
verum ſit veſicco, magna vis erit.
Nihil autem
prohibet
arte parari mures ſenſim ad hoc
perductos
cum caſeo & farina, iuniperíque ac
lauris
baccis.
Tertium eſt medicamentum è ſan­
guinibus
, maximè ciconiæ.
Demonſtrandum eſt
autem
, hoc eſſe ſupremum aduerſus venena

præſidium.
Omne enim quod veſcitur alimento,
dum
integrum eſt alimentum, propriam retinet
vim
atque perfectam: cùm verò in nutrimentum
tranſiuit
, naturam acquirit eius quod nutritur.
Verùm vel ſic aliquid retinet prioris naturę.
Nam calidiora ſunt corpora, quæ veſcuntur
auibus
, quàm piſcibus, & aliis quàm lactucis.
Sed cùm alimentum nutrire debet, in ſangui­
nem
tranſit medio itinere maior enim muta­
tio
eſt à ſanguine in ſubſtantiam membrorum,
quàm
ex alimento in ſanguinem, ſeu tempus,
ſeu
differentiam, ſeu media conſideraueris.
Si
igitur
in perfecta mutatione, nec tota vis
prior
aboletur, in dimidio tum ſpatij, tum
actionis
dimidium virium retinebit.
Sanguis
igitur
gallinæ ſerpentium carnibus nutritæ,
& longè melius ciconiæ ac gruis, quoniam
natura
his aluntur, & abſque corruptione mu­
tantur
, medius eſt inter veneni ciconiæ que
naturam
.
Quod verò medium eſt inter vene­
num
& naturam noſtram, quæ cum ciconiæ
natura
ideo conuenit, quòd vtraque anima eſt,
ſanguineum
atque perfectum, alexipharma­
cum
eſt.
Igitur medicamentum ex ſanguinib.
promptè venenis auxiliatur. Accipere autem
præſtat
non ſolùm ciconias, ſed & anates: nam
deuorant ſcorpios ac rubetas.
Accedit alia
ratio
, quòd in ciconiis ſanguis talis iam eſt,
vt
non à venenis patiatur: atque ideo ſimilem
in
corpore noſtro retinens vim, vt ab illis
minus
patiatur efficit.
Dicemus autem & de
lapide
, & de aliis inferius: ſed quod maxi­
mum
eſt, oleum eſt, quod arteriis illitum, ve­
nena
curat.
Nec hoc eſt, de quo nuper dixi­
mus
, ſed eſt alterius generis.
Venenum
quod
ſtatim
occidit
.
Venena quæ
ad
tempus
occidunt
.
Fontis mira
proprietas
.
Hauſti tem­
poranei
ve­
neni
indicia.
Venena eſſe
quæ
actu ſo­
lo
occidant.
Precatio ad­
uerſus
vene­
na
.
Mus & muſ­
napelli
fera
.
Ciconiæ ſan­
guinem
ve­
neno
ad ver­
ſari
vehe­
menter
de­
monſtratur
.
At poſtquam in hos ſermones incidimus,
haud
abs re eſſe puto illud quærere: quonam
pacto
oleum parari poſſit, quod illitum arte­

riis
cogat venenum extrudi vomitu, aut pur­
gatione
, vel ſudore, vel vrina.
Certum eſt me
tallicum
eſſe oportere, quod validiſſimum eſſe
debet
.
Vidi ego quandoque tale, & ſolo pon­
dere
quod eſſet metallicum haud dubiè con­
iectaui
.
Oportet & ex veneni natura illud
eſſe
: nam immodica caliditate, vt dictum eſt,
delet
prius conceptam malam vim: & ſimili­
tudine
auocat exteriùs quod nocet, & con­
trarietate
pellit.
Oportet & diſcutientem illi
non
paruam ineſſe vim, & rurſus aduerſus
venena
ipſa contrarietatem quandam, quæ
duo
laſeris ſucco conueniunt.
Igitur quę pro­
pellere
venenum debent, metallica eſſe vene­
na
neceſſe eſt: non in acerbiſſima & calidiſſi­
ma
& diſcutientia, & venenis quodammodo
contraria
.
Horum igitur materia his conſtare
poteſt
, Myſi & auripigmento, & laſeris ſuc­
co
, & gentiana, & pinguedine ſerpentum ve­
nenoſorum
, & aconito: quòd ſi cuipiam terrę
ex
his plura inſint, detractum oleum vi ignis
omnium
erit pręſtantiſſimum, ſecuriſſimum,
& quod vomitu eiicit.
In vniuerſum autem
metallica
eſſe oportet, quæ valida sunt & quę
illinuntur
.
Indicio verò terra eſt illa, quam
circulatores
deferunt ex Melitea inſula, aduer­
ſus
ſerpentum morſus ictuſve: licet quidam
experto
: dicant ſe oleum quod fit è ſcorpioni­
bus
& ſulphuræ, necnon chamælea hyperi­
cóque
liberare à venenis illitum, ac peſte.
Ac­
cipiunt
autem ſcorpios viuaces prægrandéſque,
Caniculæ
tempore: nam tunc hoc animal eſt ſic­
ciſſimum
, vt reliqua etiam omnia.
Siccitate
autem venenum, vt docebimus, in ſerpentibus
conſtat Excalefaciunt igitur illos in ſartagine
igni
ſuperpoſita donec ſudent, atque ſic oleum
ſuperfuſum
ſudore illorum combibit.
Sed & in
hoc
oleo ſulphur metallicum eſt.
Si igitur ex
Melitea
illa terra oleum excipiatur, abundè vi­
detur
aduerſus pleraque venena ſufficere: quo­
niam
metallica oportet eſſe & veneno præ­
dita
, quæ venenis aduerſantur.
Quod enim

purgat
venenum, venenum quaſi ſubſtantia eſſe
oportet
: vt rhabarbarum cùm bilem non purgat,
in
illam vertitur.
Hoc autem eſt ſubſtantia
tale
eſte, quòd in id poteſt conuerti.
Oleum quod
illitum
ve­
nena
propul­
lus
.
Explicatio
ſententiæ

difficillimæ

5
.de ſimplici
medie
.c.18.
At verò dubitabit aliquis, quonam pacto
ſola
arteriarum illitione liceat venenum ex­
trudere
?
& an hoc ſit præſtantiſſimum? Her­
cules
non dixerim præſtantiſſimum hoc ſenſu,
vt
etiamſi præter id des in potu aut theria­
cam
, aut lac, aut ſiccum vomicæ nucis igne de­
cerptum
(hic aquam colore, non odore vel ſa­
pore
imitatur) vel aliud ſi quid habes me­
lius
, vt quod forſan quidam circulator aduer­
ſus
venena vendebat antidotum dum hæc
emendarem
, quinetiam melius proficeret.
Illud benè auſim dicere, illitionem arteria­

rum
& admota exterius, eſſe his quæ bibun­
tur
præſtantiora ac validiora: hoc vno dun­
taxat
excepto, quòd venenum adhuc in ven­
triculo
maneat.
Nam his quæ vomitum va­
lidum
prouocant, lac, lixiuium, oleum, aqua
nucis
vomicæ, quam modò ſuccum diximus,
præſtantiſſima
ſunt.
Igitur in morſibus ve­
nenatis
, in aculeorum ictibus, in vnguentis
venenoſis
, in potu veneni, quod ita ad præ­
cordia
penetrauerit, exterius adhibita auxi­
lia
validiora ſunt.
Itaque ſolent nonnulli exen­
teratis
mulis viuentibus ſe immittere: calor
enim
ille auocat exterius venenum, ac illius
malitiam
frangit.
Occîdit etiam venenum vi
eius
ad cor penetrante: at quæ illinuntur, ad
cor
integris fermè facultatibus perueniunt
ac
celerrimè: quæ verò bibuntur, præter id
quòd
ſerò penetrant, morámque trahunt plu­
rimam
, in ventriculo primùm, inde in ve­
nis
quę ad iecur, pòſt in iecore, vltimò etiam
in
dextro cordis ſinu, adeò retunduntur vi­
ribus
, vt vix veſtigium eo tempore quo ma­
ximas
eſſe oportebat, relinquatur.
Er­

go
vt in argento viuo, & quo in tracta­
tione
de Indica lue actum eſt, ſcabies, pſo­
ra
, & lues Indica expellitur (quoniam ſub­
tilitate
penetrat, caliditate attenuat &
expellit
(praua & noxia caliditate, eadem
in
venenis ratione illita deferuntur per arte-
1rias in ſiniſtrum promptè cordis ventriculum.
Quòd autem vel ſic totum corpus immutare
poſſint
, humoréſque omnes mouere, mutare,
eiicere
, experimentum in Indica lue oſtendit,
vbi
etiam oſſa ſi expediat propellit.
At ſerò
tamen
dices: hoc quidem, quia non in tenuis
olei
formam redactum eſt, ſed ipſa argenti
viui
ſubſtantia adhibetur, nec etiam præ­
cordiis
vt in venenis admouemus.
Quonam
pacto
autem arteriis illita tam promptè in
cor
ferantur, hæc fermè verborum ſerie ex­

plicuit
Galenus: Aer qui noſtrum corpus cir­
cumambit
, intrò per corporis raritatem pe­
netrat
.
Dum enim per os ſpiritus exhalat ex
corde
, circunfuſus aër ab arteriarum oſculis
illius
loco rapitur, fitque, licet non eodem
tempore
, gemina in ſpiratio, altera ex ore,
altera
ex arteriarum oſculis, quaſi alterna vi­
ciſſitudine
.
Conſtat igitur, quod ſimili impe­
tu
hauriuntur à corde, inhæréntque firmiter,
quæ
arteriis illinuntur, ſeu venena ſint, ſeu
venenorum
auxilia, ſeu quæ venena propul­
ſant
.
Verùm adeò vehementi vi hydrargy­
rium
ſorbetur ab humanis cordibus vt ex vl­
ceribus
capitis ex ore guttatim, tanquam è
pyxide
decidens emanet: quamuis interitum
extinctúmque
ſolis arteriis manuum ac pe­
dum
illitum fuerit.
Quomodo il­
lita
arteriis
curent
vene­
na
, & ſca­
biem
ac ta­
lia
.
Lib.4.c.1.
S. de doctri­
na
Hipp. &
Plat
.cap.20.
Tranſtulit nimis nos longè à propoſito
orationis
continuitas, ſiquidem quòd moueri
ſemper
aërem in his locis vbi liber eſt, atque
ideo
in ſuperiore regione, ea hoc oſtendere
conabamur
, quòd quieſcens putreſcat: ex hoc
inde
in peſtis narrationem prolapſi, nec re­
uocati
, quin potius ex illa in venenorum hi­
ſtoriam
delapſi, quanquam non inutilem, lon­
tamen (vt dixi) à propoſito aberrauimus.

Igitur
reuocandus eſt ſtylus ad aëris motum,
ac
quietem.
Refert Solinus, Olympum Theſ­
ſaliæ
montem adeò in ſublime ferri, vt pera­
ctis
anniuerſario die ſacrificiis, cineres im­
moti
maneant vſque in ſequens ſacrificium, quòd
toto
anno montis vertex ob altitudinem ven­
torum
expers ſit.
Quòd ſi hæc cauſa eſt, cur
non
Caucaſo idem eueniet monti, qui Alba­
nos
& Colchidem à Sarmatia diſterminat?

quem
refert Ariſtoteles tantæ eſſe altitudi­
nis
, vt videatur ex oſtio Mæotidis paludis, &
Solem
in vertice vſque ad tertiam noctis partem
radiis
illum illuſtrantibus oſtendat: quod ſphę­
ratio quanquam non patiatur, haud ne­
gauerim
tamen altiſſimum hunc eſſe montem,
cuíque hoc eadem ratione quod de Olympo
dictum
eſt, debeat conuenire.
Idem eueniet
monti
qui in Teneriffa eſt.
Inſula hæc eſt vna
è
ſeptem quas Fortunatas Ptolemæus appel­
lat
, vltra Herculis columnas.
Nam ſi fas eſt cre­
dere
, ad 6000. paſſuum attolli affirmant, cuſ­
pide
etiam in adamantis formam.
In Beregua
etiam
50000. paſſ.
& in Gaira niuibus tegi
montium
cacumnia, cum tamen partib.
tan­
tùm
10. ab æquatore diſtet.
Vtraque Prouincia
iuxta
Pariam poſita eſt.
Eſt & mons alius in
Mauritania
Tingitana, Africæ prouincia,
qui
olim ob altitudinem Solis, nunc autem
ab
incolis Hanteta dicitur.
Et rurſus in An­
gote
Æthiopiæ regione mons altiſſimus eſt:
eadem
igitur his omnibus contingerent.
Ego verò moueri aërem illic certò ſcio ra­
tione
dicta.
Sed ſi modò cineres non euertit,
id
fieri poteſt, quòd tenuiſſimus ſit aër, atque
etiam
ob id ſaluberrimus: conuenítque hoc his
quæ
de Atho monte, ſi modò Solino vlla po­
teſt
adhiberi fides, ille idem narrat.
Quòd ſi
fabuloſa
illa exiſtimas, iam nihil habes ad­
uerſum
nos.
Itaque ſcripſit ille, Athon mon­
tem
Macedoniæ, qui inter ſex altiores
mundi
montes adnumerari debet: nec ſatis
conſtat
quo ordine inter illos ſit cenſendus,
arcem
Acroathon in vertice habere, cuius
incolæ
dimidio plus cæteris mortalibus vi­
uunt
, nec ibi cineres aut aquis dilui, aut ven­
tis
euolui: cui etiam ſententiæ de vitæ diu­
turnitate
quaſi Mela Pomponius ſubſcribit.
Idem & de cineribus eadem affirmat: quare

non
immotum aerem, ſed ſi ita eſt, leniter
motum
purum ac tenuiſſimum eſſe oportet.
Nam iſtud ſatis conſtat, aërem cum quieſcit
putreſcere
: velut & terram, cum concutitur,
conteri
.
Concutitur autem terra trib. modis,
inclinatione
, ſucceſſione, vibratione.
Vibra­
tio
periculo vacat, ſucceſſio nunquam, ſed ra­
etiam ruina vacat.
Inclinatio verò, ruinæ
comes
eſt: vidi tamen & inclinationem abſque
ruina
.
Contingunt autem præter hæc, ſed ex
his
, mira quædam quæ diuinitùs procedere

fruſtrà
creduntur, velut & pleraque alia: qualia
ſunt
ortus lacuum, & frequentius fontium,
recurſus
fluminum ad ſuperiora: nam hic fit par­
te
illorum ſuperiore in terræmotu inclinata, vel
tota
alueo vibrata: & mugitus quidam vel boa­

tus
horrendi, inconditæque voces quaſi gemitus
in
prælio cadentium, & malorum ſonitus ſpontè.
Referuntur autem hæc inter prodigia, vt an.
1224
. quo propter terræmotum omnia hæc con­
tigerunt
.
Sed nullum fuit prodigium, niſi hoc
vnum
, terram tam vehementer tremuiſſe, vt
omnia
hæc fuerint ſubſecuta.
Nam cùm hoc
euenerit
, contingent & illa.
At hoc forſan non
poteſt
abſque prodigio euenire, quamuis conſtet
hæc
naturalib. cauſis fieri.
Fit auté cum mate­

ria
quæ vri apta eſt: vritur ſulphur, ſal, nitrum,
ſeu
halinitrum, & bitumen.
Cùm enim hæc ac­
cenduntur
, nec exitum inueniunt, vt in cuni­
culis
, machiniſve, terram mouent & qua­
tiunt
, peſſimè quidem halinitro, mediocriter
bitumine
, tenuiter ſulphure.
Montes to­
tius
orbis al­
tiſſimi
.
Meteor 13.
Lib.2.c.2.
Terræmotuum
differentiæ
.
Terræmotus
miracula
.
Terræmotus
cauſæ
.
Vnde hîc rurſus quæſtio oritur: cur halini­

trum
cùm difficiliùs vratur ac ſegnius quam
ſulphur
, attamen magis concutit & quatit ma­
chinas
, & maiorem facit ſtrepitum.
Cauſa eſt,
quoniam
halinitrum ſiccius eſt, ideo etiam cùm
purum
fuerit, celerius ardet: nec ſegnius vri­
tur
, niſi quia eſt impurum.
Sed dum purum eſt,
cùm
ſiccum ſit, momento ardet.
Non ſic ſul­
phur
, pingue enim cùm ſit, mora vt ardeat
indiget
.
A ſia cauſa eſt, quòd cùm terreum ſit,
maius
dum in flammam conuertitur occupat
ſpatium
: ideo duplici cauſa, & quòd celerius
ardet
, & quòd terreum ac denſum eſt, atque
ob
id maius occupat ſpatium, maiorem ſul­
phuræ
impetum facit.
Nam ſulphur, vt infrà
oſtendemus
, pingue eſt & aëreum, & mini­
terreum.
Conſtat halinitrum denſa ac

tenuiſſima
ſubſtantia.
Purgatur autem hoc
modo
, vt Vannotius Biringutius docet.
Cineris, oſſium oliuarum partes tres, cal­
cis
viuæ vnam, aluminis liquidi partem
mediam
& quartam, aqùæ partes 120. fer­
ueant
& coquantur, donec dimidium fermè
1decreſcat: huius poſtmodum aquæ percolatę,
libræ
duæ vel quatuor halinitro dum cogi­
tur
aqua feruente adduntur, eo tempore quo
vehementi
æſtu ſpuma è cacabo exilire vi­
detur
.
Alius nobilior modus, ſed damnoſior.
Vaſe ferreo halinitrum excipitur, vaſa fer­
reo
etiam tegitur: admotis prunis adeò tor­
retur
, donec liqueſcat: ſi non perfectè liqua­
tum
fuerit, quod deprehenditur ſemoto teg­
mine
adhuc repoſito tandiu ignibus vrgea­
tur
, donec liqueſcat perfectè: pòſt tenuiſſimo
ſulphuris
pulueris inſpergatur, qui ſi non
ſpontè
accenditur, accendatur.
Permittatur
igitur
quidquid eſt pingue exurere, hoc enim
ſupernatat
: inde amotum ab igne, fæce terrea
in
fundo relicta, totum cogitur in candidi
marmoris
ſpeciem.
Palam igitur eſt, quic­
quid
pingue eſt, celeri vſtioni reſiſtere: bitu­

men
ſalis aliquid continet, ob id magis ſuc­
cutit
quam ſulphur purum.
Succuſſio omnis
aliquid
habet maius ſimplici ictu, vnde fit
vt
quæ tremulo ictu percutiuntur, faciliùs
frangantur
.
Cur halini­
trum
maio­
rem
ſtrepitum
ſulphuræ
fa­
cit
.
Halinitrire.
purgatio.
Tremuli mo­
tus
effectus.
Iam primum hoc experimenta docent. Nam
ſi
gladium perſico infigas, & illud ſuſpendas
manu
, baculóque percutias gladium, non ſolùm
perſicum
, ſed & nucleum leui ictu diuides:
hoc
enim ſæpius expertus ſum.
Quinetiam fe­
runt
, crure bouis (oſſe ſcilicet) paleæ cumulo
ſuperimpoſito
: inde oſſi ſuperpoſita ſecuri:
icta
ſecuri faſciculo paleæ os ipſum confrin­
gi
: quod verum eſſe etſi mirum ſit, conſtat
tamen
tremulo ictu validiſſimam vim ineſſe.
Quærendum igitur quam ob cauſam Ratio,
vt
mihi videtur, altera harum eſt, vel ambæ.
Prima, quod ſi tabulæ ſolidæ ſuperſtet quod
percutitur
, reſiſtente tabula denſius redditur
quod
percutitur, & pars ipſa quæ ictum ex­
cipit
: quare ictui minimè cedit, denſum enim
quò
denſius eſt, difficilius diuiditur: at ſi
molli
ſtrato, vt lectulo, aut paleæ, aut nulli rei
penitus
incumbat, non denſari poteſt, ſed de­
hiſcit
atque fatiſcit.
Ob hoc quæ ſicca ſunt, ſic
faciliùs
diuiduntur.
Cauſa alia eſt, quòd in
tremulo
ictu redit quod percutitur, nondum
finito
priore ictu: quare ſi redire debet altero
ictu
manente, quod percutitur omninò diuidi
neceſſe
eſt.
Ob id ſi longus ſit gladius, vehe­

mentius repercutitur & congeminabitur ictus,
quare
faciliùs diuidetur.
Quòd ſi latior ſit
gladius
artificiosè formatus, & ictus in extre­
mo
, vehementer repercutietur, quia multum
excipit
aëre, ideóque duriſſima diuidet.
Alia
ratione
barbari gladios incuruos fingunt, in
quorum
dorſo cauitas eſt, in quam argentum
viuum
imponunt, quod dum iuxta capulum
ſubſidet
, leuiſſimum enſem reddit: cum deſ­
cendit
, grauitate ac celeritate adeò ictus adau­

get
, vt ſi acies firma ſit, arma diuidat.
Neque
hoc
enſis genere, ſi modò robur vtenti adſit,
& chalybs durus ac tenax, violentius quic­
quam
ad hominum vſum poteſt excogitari.
Inde ſerræ ratio deducta. Fit hæc, vt cuique no­
tum
eſt, alternatis dentibus.
Diuidit autem hac
ratione
: nam produci poſſunt atque extendi quæ­
cunque
rationem cognitam habent.
In illa
igitur
partes duæ ſunt, inanis & ſolida.
Solida
inflecti
ſolet.
Duo igitur dubitatione digna
videntur
: alterum, cur inane impetum addat:
reliquum
, cur obliquitas ad celeritatem ſcin­
dendi
multum conferat.
Inde videbimus, cur
& quam longiores & tenuiores dentes, ac ra­
riores
fiant: quandoque autem craſſiores, ſpiſ­
ſiores
, & breuiores, vt in lima: nam lima eſt
ſerra
, breuibus frequentibus & obtuſioribus
dentibus
prædita: vt ſerra lima eſt, longis, ra­
ris
& acutis dentibus elaborata.
Atque in vtro­
que
genere eſt diſcrimen: nam ſerra ſerra eſt

rarior
& acutior, & lima lima dentes habet
magis
obtuſos, frequentiores & breuiores.
Simul etiam illud conſiderandum, an hæc ſe
conſequantur
, ſcilicet gratia exempli, breues
& frequentes, & obtuſi dentes, an verò alia
alium
finem habeant.
Videntur igitur primum
inanitatis
illius tria eſſe commoda Primum,
quòd
impetum acquirat caſu: nam aër (vt do­
cuimus
(motum cit & adiuuat: fit enim caſus
per
inane, & impetus augetur.
Secundum,
quòd
ferrum refrigeretur.
Nam ferrum ſi
vndique
claudatur, incaleſcit, dum incaleſ­
cit
, molle redditur & flectitur, vímque totam
amittit
.
Tertium, quòd ea diuiſione dentes
obliqui
fieri poſſunt.
Quòd ſi integrum ma­
neat
, nec obliquitas illa admitti poterit: nec
ſi
admittatur, ad vsum perduci: & ſi perducatur,
manere
nequeat.
Obliquitatis verò duo ſunt
commoda
: alterum, vt ſcobi puteat exitus, re­
liquum
vt dentes faciliùs diducantur latiore
ſciſſura
.
Nam ſi ſciſſura latior ſit ob dentium
magnitudinem
, attamen difficulter ſerra mo­
uebitur
, ſciſſura arctè dentes amplectente.
Eſt & aliud commodum, quòd non adeò ſer­
ra
caleſcat.
Vbi igitur molle eſt quod ſcindi­
tur
, raris dentibus & acutis longioribúſque ac
obliquis
mult vtemur.
Vbi prædurum lignum,
ſerra
breues habebit dentes, minúſque acutos
tum
frequentiores & minus obliquos.
Si ve­
ferrum ſecare expediat, dentibus opus erit
craſſioribus
ne rumpantur, atque breuioribus
tum
rectioribus.
Sed quia tales exiguum opus

ac
ſerò perficiunt, frequentes efficimus.
Et
hoc
(vt dixi) genus ſerræ, lima vocatur.
Magis
autem
in chalybe hæc obſeruanda erunt.
Grauitas etiam in his magis neceſſaria eſt.
Leuitas in ſerra, nam in ea celeritatem quæ­
rimus
.
Quæcunque igitur rara, longa, acuta,
obliqua
, leuia, in mollibus meliora.
Tot igi­

tur
tantáque ſunt inanitatis & obliquitatis in
ſerris
commoda.
Sed in lima, cùm (vt dixi)
paruo
labore ducatur, dentes ſecundum lati­
tudinem
multiplices fecerunt.
Sæpius enim
repetitum
eſt, quæ breui finem aſſequuntur,
viribus
maioribus indigere: quæ viribus in­
digent
exiguis longius tempus expoſcere.
Fiunt & in hoc genere limæ ſurdæ, quoniam
tenuiſſimæ
, & aqua ſeparationis imbuuntur.
Aqua ſectionem iuuat, & ſtrepitum minuit.
Verùm optimæ ex his forcipis formam refe­
runt
: vix enim fieri poteſt, vt quæ liberè ſu­
perducitur
ſtrepitum non edat.
Aſtricta verò
hoc
modo cum non ſubſiliat vel rodendo, vel
incidendo
abſque ſtrepitu ſecat.
Gladij ar­
ma
diuiden­
tis
conſtru­
ctio
.
29[Figure 29]
Serræ ratio
Limæ ratio.
30[Figure 30]
Sed iam ad terræmotus ſigna redeo,

quandoquidem
cáuſas & ſpecies explicaſ­
ſe
memini.
Cum aquæ puteorum ſulphur
metallicumve
aliud quid redolent, aut titu­
bant
, aut turbantur, aut incaleſcunt, aut ſic­
cantur
præter rationem, terræmotum im­
minere
prænuntiat.
Sic feruntur Ana­
ximander
ac Pherecydes motum terræ
1imminentem ſuis quiſque temporibus præ­
dixiſſe
.
Nec abſque ratione: nam halitus terræ

facilius
longè, atque ideo etiam celerius
aquas
inficere poſſunt, quam tam immen­
ſum
pondus concutere.
Nec tamen totam
quati
terram exiſtimes: nam referunt, nun­
quam
Ægyptum tremuiſſe.
Nam nec ſolida,
quod
aërem non concipiant: nec limoſa,
qualis
Ægyptus, quòd armis careant: nec
arenoſa
, quòd perſpirent, terræmotu concu­
tiuntur
tamen quædam ex his, quòd profun­
da
terræ ſuperficiei non ſunt ſimilia.
Ex ter­
motibus montes quandoque fiunt: nan­

que
illorum triplex origo: aut enim tumet
terra
motibus crebris agitata, ac velut veſi­
cis
è corpore naſcentibus montes parit, vt
iuxta
Auernum lacum mons nomine Mo­
dernus
in Campania: aut congeſta humo à

ventis
, vt ſæpe in Africa: aut, quod proprium
quaſi
eſt ac frequentiſſimum, cum aquis cur­
rentibus
, aut etiam mari terra demolitur, la­
pidibus
relictis: nam aqua fluminis in val­
lem
deſcendit, & mons ipſe lapideus exur­
git
à valle, ideóque montes omnes quaſi ſa­
xei
ſunt.
Illorum autem ſublimitas à reliquo
ſolo
eſt, quoniam agri in dies à pluuiis exe­
duntur
, & terra ipſa fatiſcit: lapides verò
præterquam
quòd non fatiſcunt, etiam ple­
runque
creſcunt, vt inferius oſtendemus.
Ve­
rùm
valles aquis ac torrentibus excauantur,
atque
ideo humiliores ſunt etiam agris ac
planis
.
Terræmotus
ſigna
.
Quæ nun­
quam
terræ­
motu
infe­
ſtentur
.
Montes quo­
modo
orian­
tur
.
Cur montes
ex
lapidibus
conſtent
.
Scopuli quo­
modo
fiant.
Inſularum
ortus
.
In mari verò ſcopuli eadem ratione con­
ſtant
: atque ex inſulis exeſa terra à fluctibus
oriuntur
: iidem accedente terra, aut intumeſ­
cente
, in inſulas euadunt.
Ob id pleræque
inſulæ
montibus abundant: quod ſi mare ſic­
cetur
, ſcopuli in montes euadunt.
Ob id ni­
hil
mirum in montibus iuxta mare inueniri
nauium
partes, & oſtrea, atque conchylia.
Quid
enim hoc aliud eſt, quam montes illos
olim
fuiſſe maris ſcopulos, aut aliquanto
inundationem
aliquam grauem præceſſiſſe?
Et quanquam montes aquarum iniuriis ſæpè
reſiſtant
, cadunt tamen quandoque, aqua il­
lorum
radices erodiente: ſed hoc rarum, ac
paruis
montibus ſolum contingit: ruunt ta­
men
terræmotu, & terra dehiſcente, ob gra­
uitatem
in ima deſcendunt: alij mari ſenſim
corripiuntur
.
Franguntur & ventis validis ac
frigoribus
, vt non tutum ſit iuxta rupes &
ſub
eis eſſe.
Colles etiam humana ſedulitas
quandoque
æquat.
Ferunt Annibalem Al­
pium
iuga aceto calido diſſipaſſe.
Sed mini­
ma
res hæc fuit, ſi ad montes reſpicimus: ſi
ad
commodum, magna.
Montibus quaſi ſpe­

cus
ipſi opponuntur.
Fiunt terræmotu in ari­
do
facto dehiſcente terra, item aquis per
montium
occulta decurrentibus vnde in ali­
quibus
flumina ſunt.
Fiunt & exhalatione
ignea
: quæ lapides tum vrit, tum excedit,

tum
expellit.
Vnde plures ſpecus ſunt mor­
tiferum
exhalantes, velut Plutonium os,
quod
iuxta Hierapolim Phrygiæ in monto­
ſa
quadam agri parte poſitum eſt.
Os eius in
colle
quodam ſitum, qui iugeri magnitudi­
nem
æquat, ſeptíſque cingitur quadratis:
quæ
adeò terra calligine obducuntur, vt vix
cerni
queant.
Ipſum os hominem capere po­
teſt
, in quod ſi taurus immittatur ilicóque
extrahatur
, mortuus inuenitur.
Cum Strabo
paſſerculos
immiſiſſet, mortuos ſtatim ex­
traxit
.
Solis Magnæ matris ſacerdotibus,
quòd
remedio ipſis duntaxat cognito vte­
rentur
, innoxius: nec aërem dum inſpicerent,
inſpirant
hi.
Quidam quod erecti eſſent, to­

lerare
poſſe crediderunt ſacerdotes.
Sunt ta­
men
aduerſus hanc iniuriam & auxilia &
cautiones
.
Nam ſi ( vt ſuperius diximus) fla­
bella
adhibeantur, duplici commodo nos af­
ficiet
.
Primum, quòd aërem à vaporibus mo­
tu
ipſo repurgabunt.
Secundum, quòd faces
ardere
cogent, nec permittent extingui: qui­
bus
nullus eſt aër tam noxius, qui non repur­
getur
.
Cautio autem eſt, quoniam cum faces
abſque
vento extinguuntur, ſatius eſt non
ingredi
: extialis enim loci hoc firmiſſimum
eſt
ſignum.
Sed nullibi plures tales ſpecus
quam
in Italia inueniuntur.
Vnus inter Nea­
polim
& Puteolos, vbi via ad paludem Agna­
ni
inflectitur.
Lædunt hi caput maximè, tum
quia
imbecillius ſit corde, tum quia ſepto
careat
quod arcet prauos vapores: nam pul­
monis
ſubſtantiam tranſire cogitur aër qui
cor
ingreditur Oſtendit autem hoc & mor­
borum
genus: nam quia immittuntur, prius
tremunt
, inde ſenſum & motum amittunt,
pòſt
attoniti expirant, & qui euaſerint tu­
ment
, tument etiam qui moriuntur.
Nec ſo­
lum
peſtiferi ſunt ſpecus, ſed quidam etiam
ſalutares
, quibus ſi quis rectè vtatur, ad de­
ploratos
morbos viam mudelæ quandoque
inuenire
poterit, vt in Baianis, Cumaníſque
montibus
Salueatæ ſudarium, in monte quod
vulgus
vocat Tritulum.
Sunt & qui fatidi­
cum
inſpirent, vt olim de Delphico ſcripſiſ­
ſe
ex ſententia Philoſophorum meminimus.
In vniuerſum plerunque ſpecuum vis huma­

no
generi aduerſatur, & veneni vicem poſſi­
det
.
Nam que ſi halitus ille lapides & duriſſi­
ma
ſaxa exedere potuit, quam vim in mor­
tales
ipſos obtinebit?
Indicium tamen ſecuri­

tatis
eſt, aquarum dulcium ac ſalutarium per
illos
decurſus, herbarúmque ac arborum fa­
miliarium
in labro luxuria.
Sed hi quoque
ferarum
& ſerpentum ſunt hoſpitia.
Præfer­
tur
omnium conſenſu Corycium antrum,
magnitudine
primò, inde commoditate: nam
ad
illud muli onuſti perueniunt: vmbra den­
ſiſſima
, aquis irriguum, amœnitate ſingula­
ri
, vt quòd perpetuò vireat.
Iuxta id naſci­
tur
crocus toto orbe celeberrimus.
In Cilicia
eſt
iuxta Corycum oppidum.
Videntur au­
tem
ſpecus amœniſſini eſſe, vmbra, aura,
fontibus
, receſſu, viriditate: hic cùm inter
alios
amœniſſimus ſit, totius orbis partem

elegantiſſimam
eſſe conſtat.
Sub innoxiis
ſpecubus
atque profundis quid iaceat, forſi­
tan
quiſpiam ſcire cupiat.
Referunt Philip­
pum
olim regem, cùm metallica magni pretij
quæ
iam deſierant, quæri iuſſiſſet diligenter,
immiſſis
per montis aditum hominibus, cum
cibo
atque luminibus, renunciaſſe inuenta
ibi
flumina, tum aquarum ſtantium lacus,
qui
terra non premerentur, ſed aëre caligi­
noſo
atque obſcuro.
Atque eadem fermè eſt
ſententia
Ioannis Leonis geographi.
Montes quo­
modo
orian­
tur
.
Specus cau­
ſæ
.
Specus vi­
res
.
Specus in­
trantib
.
præ­
ſidia
aduer­
ſus
aërem.
Specuum co­
gnitio
.
Antrum Go­
rycium
.
Quid ſub
terra
.
Sed quid ego ima nunc atque abdita ſcru­
tor
?
locus dabitur in quo hæc tractare con­
ueniet
, nunc quæ toti propria ſunt conſi-
1deremus. Terra toto ſtabilis eſt, rotunda at­

que
in medio mundi: hæc autem à Mathe­
maticis
demonſtrantur.
Nec enim plus tota
terra
loco moueri poteſt, quam cœlum quieſ­
cere
: nec montes terræ rotunditatem vllo mo­
do
vitiant.
Nam nullus mons, etſi multa ſcri­
ptores
fabulentur, totius dimentientis terræ
milleſimam
partem altitudine ſua obtinet.
Sic
autem Mathematici terræ totius ambitum ac di­

metientem inuenerunt.
Vel enim per Lunæ defe­
ctus
horarum
diſtantiam in eodem circulo æqui­
noctiali
æquidiſtanti cognouerunt: qua habita
terreno
itinere differentiam locorum ſunt aſ­
ſecuti
: eam per horas 24. vnius diei multi­
plicando
, & per horas diſtantiæ defectus lu­
naris
diuidendo, ambitum circuli illius inue­
nerunt
: inde demonſtratione Geometrica am­
bitum
æquinoctij circuli, maximíque ac to­
tius
terræ, quem per ſeptem multiplicando,
& per 22. diuidendo, dimetientem terræ ſa­
tis
exquiſita ratione ſunt conſecuti.
Vel pro­
cedendo
ab auſtro rectà ad boream, altitudi­
nem
poli vna parte auxerunt.
Metiti autem
viam
2000. paſſ.
87. ac 500. inuenêre Italica.
His enim nunc diſtantias locorum metimur,
non
paſſibus Ptolomæi.
Ergo ducti 87000.
paſſuum
& 500. per partes cœli 360. nam in
totidem
diuiditur, paſſ.
1000. habebimus
31000
. & 500. inſuper.
Terræ totius ambi­
tum
hunc ſi per ſeptem multiplicamus, &
per
22. diuiſerimus, erit terræ dimetientis
paſſ
.
MXMXXII. Sed in his velle ad amuſ­
ſim
certam quærere ſubductis 22. eſſe 1000.
paſſ
.
decies mille. At qui nauigant multis er­
roribus
acti, ſinuoſumque non rectum agen­
tes
iter etiam ſpontè, tum incerto ventorum
impetu
decepti, multò maiorem ambitum
terræ
ſcripſerunt.
Sed hæc ratio vt veriſſima
eſt
, ita etiam maximè certo conſentit experi­
mento
: iuuitque multum.
Hiſpanos, qui cum

tam
diuturnum iter ac longum terræ magni­
tudini
repugnare intelligerent, diligenti ra­
tione
metiri errorem, illud fermè ad tertiam
partem
tum ſpatij, tum temporis contra­
xêre
.
Terræ toti
quæ
propria.
Terræ totius
ambitus
.
Scire verita­
tem
quan­
tum
proſit.
Terrarum
genera
.
Atque hæc ſunt ſubtilitatis beneficia. Ipſa
verò
terra non vnius generis eſſe videtur
quamobrem
Ariſtoteles rectè in duo diuiſit:
primò
ὀρυκτά κὶ μεταλλ εντὰ, id eſt, foſſilem
ac
tranſmutabilem.
Foſſilis eadem manet, &
verè
terra eſt.
Tranſmutabilis ſpecie ſolum
& viſu: nam ea in metalla, vel ſuccos, aut
alia
eiuſcemodi tranſit: de hac ſuo loco dice­
mus
.
Veræ autem terræ ſpecies duæ: altera
quidem
ſyncera: pullo colori hæc eſt, aut ei
proximo
: altera quam non eſt ſyncera, nec
tamen
quicquam continet meta licum, alte­
rius
eſt coloris.
Omnis enim terra quæ alie­
no
colore prædita eſt, exhalatione permutata
fuit
, iuxta Ariſtotelis ſententiam.
At Theo­
phraſtus
putat caloris varietatem eſſe.
Sed
vtrumque
verum eſt: nam modò ſub ea me­
tallica
inueniuntur, & hæc exhalatione tin­
gitur
: modò nihil, & hæc à ſolo calore: Ve­
rum
quæ ab exhalatione tingitur, quaſi ſplen­
det
: quæ ſolo calore, non ſplendet, & calo­
rem
habet obſcurum, aut ferreum, aut ni­
grum
.
Terræ etenim colores totidem ſunt,

quot
colorum genera: ὠχρὰ quæ candida eſt:
alia
lutea, vt argillæ quoddam genus à Lati­
nis
Sil vocatum: viridis vt chryſocolla, ru­
bea
vt ſandaracha, cærulea vt κύανος: nigra vt
pnigitis
, quæ metalli nihil continet: & quan­
quam
alia exemplo metallicorum declaratæ
ſint
, non tamen de his intelligimus, quando­
quidem
ſynceræ à metallis inueniantur, quæ
hos
colores exquiſitiſſimè referunt.
Sunt &
terræ
croceæ ( vt dixi ) & pullæ, & quæ tin­
guntur
, vt Erethria æri confricata, fit viola­
cea
.
Strato Lampſacenus albam terram cine­
ris
argumento exiſtimabat.
Sunt qui Ariſto­
teli
tribuant, quòd terram nullius eſſe coloris
exiſtimauerit
.
Nos hîc doctrinam tradimus
quæ
ſenſuum confirmatur teſtimonio, has nu­
gas
nihil curantes: atque ideo pullam dixi­
mus
, quòd ſyncera plerunque talis ſit: & quæ

talis
eſt, plerunque etiam ſit optima.
Optima
igitur
terra non ſemper vnius eſt coloris,
quanquam
( vt dixi) pulla ſit plerunque: ve­
rùm
& quædam nigra optima eſt, argilloſa
quaſi
& quæ nulla labe corrupta.
Labes ſunt,
arida
, ſcabra, exeſa, caneſcens, pumicoſa, fi­
ſtuloſa
.
Sterilis eſt & in qua herbæ nudis ſpi­
nis
longis & acutis, aut geniſtæ, aut erica
naſcuntur
: hæc autem ſi quid aliud improbi­
tatis
ſoli certum eſt indicium.
Nec ſolùm hæc
ſed
cùm frequens eſt genus vnum herbæ quod
in
pratis non vides, ſed tantum locis incultis
& aridis.
Quæ igitur tenuiſſima eſt, argillo­
ſa
, mollis, aquas optimè ſuſcipiens, ac colo­
res
reddens, quæ vitiis caret, quæ cum ſic­
catur
, imbréque inſpergitur, odorem emittit
ſuauiſſimum
, ea optima arboribus ac frugi­
bus
erit.
Sed cur hæc terra bene olet poſt lon­

gas
ſiccitates imbre madefacta tenui?
Id pror­
ſus
accidit, quoniam per ſiccitates humor
modicus
qui in terra continetur, à moderato
calore
ac naturali concoquitur, inde imbre
ſuperueniente
miſcetur aquæ atque exhalat,
atque
ideo fragrat optimè, quòd etiam opti­
concoctum eſt: igitur odoris ſuauitas
temperati
caloris, atque ideo feracitatis ma­
ximæ
indicium eſt.
Licet & ab opere ipſo fa­
cilè
coniectari: nam cùm in ea herbæ atque
arbores
luxuriant, maximè quæ pingue ſolum
expoſcunt
, certum ſoli bonitatis argumentum
habes
.
Cauſæ varie­
tatis
calo­
rum
terræ.
Terræ colo­
res
.
Terra opti­
ma
.
Cur terræ
optima
im­
bre
conſperſa
bene
olet.
At terræ ex ſubſtantia triplex eſt genus,

craſſum
, & vocatur arena: tenue, & eſt ar­
gillaceum
: & mediocre, quòd commune eſt.
En iam vides etiam in ipſis terris ſubtilitatis
præſtantiam
: nam vt arena ſterilis eſt, ita
etiam
omni fermè operi figulino inepta: at
argilla
& fœcunda plantis, & figulis aptiſſi­
ma
eſt.
Argilloſa etenim quæcunque trifo­
lium
fert optima, quæ gramen, proxima pro
paſcuis
.
Quæ rutam caprariam, frugefera eſt:
quæ
vitem bene alit, optima eſt omnibus ar­

boribus
tametſi olea vitem refugiat.
Cùm
igitur
terra alia frugibus alia paſcuis, alia ar­
boribus
maximè apta ſit, vnumquodque ge­
nus
à proprio ſigno cognoſces.
Verum in lo­

cis
vbi medica prouenit, nullum eſt pro paſ­
cuis
certius ſignum illius herbæ copia.
Ex ar­
gillaceo
etiam genere fuit terra illa candida,
quam
Taſconium olim vocabant, ex qua in
montium
iugis ſpeculas faciebant in Hiſpa­
nia
, & nunc ( vt Georgius Agricola medicus,
vir
inſignis refert) apud Coruerium Saxoniæ
oppidum
turris: nam ea ſecurios eſt ignibus,
1ventis, imbribus quam quæ cæmento & la­
pidibus
conſtat: à ventis ob grauitatem tuta
eſt
: ab ignibus magis dureſcit: ab aquis, quòd
non
recipiat, tuta eſt.
Pinguem ac prætenuem
& denſam eam eſſe oportet, atque ob id
etiam
raram.
Quædam etiam frigore tenuior
redditur
, vt Goſſelaria, quæ cùm in fruſtis ſit,

frigore
fit minutiſſima.
Arena verò trium eſt
generum
, fluuiatilis, marina, & foſſitia.
Sed
& in hac ſubtilitas non paruum diſcrimen af­
fert
: quæ enim tenuiſſima fuerit, cæmenta fa­
cit
ad æterna murorum fundamenta, modò
pura
ſit tam parua ſubtilitate vita ſtructuris
multis
ſeculis aut adiicitur, aut perit: melior
tamen
fluuiatilis, ſit nulla arte iuuetur, quod

ſalſedine
careat, & purior ſit foſſitia.
Sunt &
terrarum
diſcrimina ab vſibus vt communis,
quæ
probatur ab agricolis, à figulis argilla, à
lignariis
fabris rubrica, fullonibus cimolia,
pictoribus
cærulea, Lemnia medicis, argen­
taria
fabris argentariis.
Hæc omnia aquis &
calore
variantur & perficiuntur.
Vnde nihil
melius
eſt quàm terras habere irriguas, nam in
omne
frugum, arborum, & herbarum genus
luxuriant
.
Terræ ſpecie
à
ſubſtantia
Signa cogno­
ſcendæ
terræ.
Muri è ter­
ra
.
Arenæ gene­
ra
.
Terræ ſpe­
cies
ab vſu.
Quomodo
terra
aquis
ſuperemi­
neant
, ſeptem
opiniones
.
Sed quomodo terræ aquis ſupereminere
poſſint
rectè dubitatum eſt.
Dixêre nonnulli,
quoniam
Deo id placuit.
Hi magis vitupe­
rant
, quòd rationem inuenire nequiuerit,
quam
Deum laudent, quod abſque ratione po­
tuerit
.
Qui dicunt hoc animalium cauſa fa­
ctum
eſſe, finem quidem docent cur factum
ſit
: ſed ad aſſequendum finem aliis opus eſt
cauſis
, quas illi minimè docent.
Sunt qui di­
cant
à ſideribus ipſam ſuſtineri: primum hoc
violentum
eſt: deinde ſydera fixa & immobi­
lia
fuiſſe oportuit, atque (quod maius eſt è re­
gione
oppoſita, vt quædam ſub arctico Euro­
pam
, alia ſub auſtro Braſiliam, quæ Europæ
opponitur
, ſuſtinerent.
Si duo ſtatuas centra,
alterum
aquæ, alterum terræ: primum, alte­
rum
aliud erit à mundi centro: duóque gra­
uitatis
media, nec poterunt ex oppoſiti re­
gionibus
partes terræ prominere, cùm tamen
promineant
, vt Braſilia & Europa: nec erunt
Antipodes
.
Qui volunt terram ab aëre ſuſti­
neri
in ſpeciebus concluſo, violenter vtrum­
que
ſtatuat, & terram in ſublimi aëre ſuſten­
tatam
, & aërem vi in ſpecubus retentum:
oportet
etiam ingentes eſſe ſpecus, qui Aſiam,
Africam
, & Europam, Braſiliam, tótque in­
ſulas
ſuſtinerent, & ſi rectè conſiderant, tota
terra
ſpecus vnus erit, mirúmque nec mini­
mo
hiatu patêre tantum molem, vt ſi pateat,
orbis
corruat vniuerſus: nec in illum pulſo
aëre
tantam aquarum molem deſcendere.
Ari­
ſtoteles
in Meteoris cenſet, ob polum, quod
altior
ibi ſit terra, aquam non admittere.
Sed
non
ſic terra rotunda foret, nec ſub æquino­
ctiali
terra, nec altitudo illa comparationem
haberet
ad differentiam loci terræ & aquæ.
Finge, enim quod haud verum eſſe poteſt, ter­
ram
M. milibus paſſuum altiorem eſſe, ſi lo­
cus
aquæ circa terram ſit, iſque pro magnitu­
dinis
ratione terra altior bis mille paſſibus
adhuc
ſub arctico ipſo, terra erit ſub aquis
M
. millibus paſſ.
multóque magis vbique lo­
corum
aliorum.
Putet me plus ob viri auto­
ritatem
illum hæc dixiſſe, quam reprehenſio­
nis
, in quam veritatis amore me tractum vi
omnes
intelligunt.
Igitur hoc verum non eſt,
aquam
adeò magnam eſſe, nec totius terræ
partem
eſſe notatu dignam: quia tamen ob
leuitatem
terræ ſuperſtat parua aqua, quicquid
eſt
humile ac inæquale in terræ ſuperficie
complet
.
Hacque ratione dum tot maria fa­
cit
, ampliſſimumque oceanum tot flumina,
maior
terra exiſtimata eſt.
Quòd ſi ad ambi­
tum
ſolum reſpiciamus, forſan res vera eſſe
poſſet
: at cùm ad profunditatem, nullam ha­
bet
comparationem.
Indicio eſt, quod nullibi
præterquam
in gurgitibus aqua maris pro­
funditatem
habet effatu dignam, ſed alibi paſ­
ſus
1000. aut 500. aut 200. vel 300. quæ al­
titudo
ſi ad terræ magnitudinem comparetur,
eſt
vt ſudoris ad hominem.
In gurgitibus ali­
quanto
profundior eſt aqua, quòd par ſit lo­
cum
eum potius aqua quam leuiſſimo aëre
compleri
.
Solida igitur eſt ſubtus terra, in
parte
modicum aquæ ob cauitatem infuſum
ſit
: alicubi parum aëris, non multum, paucis
annis
, non perpetuò, continetur.
Quòd ſi
aqua
elementum eſſet ac adeò grande, opor.
teret vt etiam in terra, ſic maximam maris
partem
fundo carere.
Nam certum eſt, ſi
pro
1000. paſſ.
1000. paſſuum millia obtine­
ret
, aut duplum huius quod par eſſet magni­
tudinem
, ſi tantam quantam exiſtimant ha­
beret
, nullum fundi veſtigium ſuperfuturum.
Quòd cùm vbique præter quam in gurgitibus
(vt dixi ) appareat: gurges autem omnis an­
guſtus
ſit manifeſtum eſt aquæ elementum
non
admodum magnum eſſe.
Itaque tria elementa ſunt, quorum leuiſſi­
mum
& maximum aër, proximum magnitu­
dine
terra, ambo hæc per ſe neceſſaria: quo­
rum
aër in ſublimi, terra in imo: minimum
ac
quaſi non neceſſarium aqua in medio ho­
rum
.
Nam ſi homines ſine cibo viuere poſ­
ſent
, vt gratia exempli lapides, aqua non
eſſet
neceſſaria.
Verùm quia non ſolùm vi­
uere
, ſed ali ac generari, creſceréque neceſ­
ſarium
fuit, aqua creata eſt.
Cùm igitur lo­
cus
aquæ capacior ſit elemento aquæ, eſt enim
quicquid
humile eſt in terra, ob hoc terra
vndique
extuberat continente, inſuliſque, &
hominibus
ac cæteris animalibus habitatio­
nem
præbet.
Elemento­
rum
magni­
tudo
.
Igitur ex hoc manifeſtum eſt, quonam pa­

cto
facilè fiant inundationes, quas diluuia
ſolent
appellare.
Nam cum aqua modica ſit
natura
, atque in terræ ſuperficie conſtituta,
ſi
paululum increſcat, humilia loca obruit,
ac
breui etiam reuocatur, quia parua eſt etiam
cum
aucta fuerit.
At ſi tanta quanta exiſti­
mabatur
foret, maximo indigeret incremen­
to
ad inundationes.
Quamobrem nunquam
accidiſſent
inundationes: & ſi modò accidiſ­
ſent
, vix vnquam, niſi extincto penitùs hu­
mano
genere, potuiſſent reuocari: pluribuſ­
que
annis, non menſibus ſub aqua terra la­
tuiſſet
.
At vt Plato recitat, non ſemel fuêre,
ſed
pluries, inundationes: & rurſus paucis
menſibus
deſiêre.
Pauca facta eſt igitur, vt

locus
habitationi relinqueretur, vt ſua frigi­
ditate
temperaret, non deſtrueret vitam ani­
mantium
.
Et quoniam hæc miniſtrorum ge­
neratio
ſolùm in terræ ſuperficie erat neceſſa­
ria
, ob id igitur vt ſuperficiem ſolam occu­
paret
, in qua metalla, plantæ, animalia, piſces
1ali oportebat ac generari, pauca, & in ſuper­

ficie
terræ facta eſt.
At quia periculum non
leue
erat, ne ab aëre ac Solis radiis nimium
conſumeretur
, motus perpetuus illi adiun­
ctus
eſt: ob idque, quia non mouentur
aquæ
( vt dixi) celeriter computreſcunt, &
multum
reſoluuntur.
Cautum eſt etiam il­
lius
generationi ſub polis & immotibus
cumque
terra ſub torrida nimium exurere­
tur
, cauit natura, vt locus ille humillimus
eſſet
, atque ob id aquæ omnes fluunt verſus
meridiem
.
Sib & Nilus quanquam ex Lunæ
montibus
oriatur iuxta Capricorni circu­
lum
, attamen tranſgreſſus æquinoctij circu­
lum
totam penetrat zonam torridam eodem
impetu
in noſtrum mare delatus iuxta Ale­
xandriam
.
Oportuit igitur ibi frigidi & hu­
midi
elementi maximam partem conſiſtere
vbi
maior illius erat neceſſitas ob Solis ca­
lorem
.
Simul verò cautum eſt ſecuritati in­
termediorum
locorum nam fluente aqua in
eandem
ſemper partem, regiones ſubmergi
non
poterant: quod & cauent qui agros
liberant
ab inundatione, & qui paludes ſic­
cant
: ergo ſi non eſſet aquarum ad decli­
uia
lapſus, iam tota terra palus eſſet.
Vt
verò
decliuior eſſet locus verſus meridiem,
& paulò altior iuxta polos, calor Solis con­
ſumens
effecit, & frigus iuxta polos montes
altiſſimos
ſeruans: iam enim docuimus
quòd
calor conſumit & exedit, frigus con­
ſeruat
.
Ob hæc altiſſima eſt, fuit, eritque
ſemper
plaga iuxta polos, & in medio hu­

millima
.
Quare ſolem non oportuit vnde­
quaque
circumferri, nec ad polos: nam ſi
ſingulis
annis per totum orbem feratur, ne­
ceſſe
eſt vt terra æqualis euadat, atque ea de
cauſa
vel tota ſiccetur, vel tota aquis obrua­
tur
.
Sed cum hoc non ſufficeret ad flumi­
num
liberum curſum ſæpius occurrentibus
locis
in via altiorum proueniſſet, hoc natu­
ra
ſagax aquæ dedit, vt tantùm poſſit aſ­
cendere
, quantum eſt quod deſcendit, vt
ſic
ſuperatis montibus ac collibus in mare
tandem
feratur.
Ergo aqua parua eſt, atque

in
ſuperficie ſita terræ.
Quòd ſi tanta foret
quanta
fertur, laterétque ſub terra, vel
mota
perpetuum motum terræ excitaret, vel
quieſcens
putreſceret.
Horum neutrum cum
videamus
, impoſſibile eſt aquam magnitu­
dinem
obtinere in comparatione ad terram
effatu
dignam, lateréque in imo terræ: at nec
in
ſuperficie multam fore, ſenſum docere
oſtendimus
.
Parua igitur ad modum eſt aqua
verum
terra cum eſſet animalium ſedes, &
mundi
centrum circa quod aſtra mouentur,
& omnium fundamentum, ſatis conuenien­
tem
aſſecuta eſt magnitudinem, quamuis
ad
cœli ambitum comparata puncti vicem
obtineat
.
Sunt aurem aquarum genera plu­
rima
, ſed ſitus & magnitudinis ratione ſic

diſtinguuntur
.
Quæ in vnum collecta eſt,
falſa
, mare vocatur: ſi dulcis, lacus: ſi non
mouetur
prorſus, palus eſt.
Neceſſe eſt au­
tem
in his limum generari.
Si verò profun­
da
non eſt, ſtagnum.
Si fluit flumen vel
fluuius
, à fluendo dictus.
Si ſcaturiat,
fons
.
Si ex pluuiis, vel niuibus colliga­
tur
, torrens.
Torrentes autem ob id mani­
feſtum
eſt non ſemper fluere.
Riuulus au­
tem
, cum exiguus decurrit.
Omnium altiſ­
ſima
palus Alcyonia in Corinthiaco agro,

quæ
cum minus tribus ſtadiis in ambitu
habeat
.
Nero multorum ſtadiorum funibus
iunctis
fundum non potuit plumbo explora­
re
, adeò profundis gurgitibus continebatur.
Huic ſimilem eſſe referunt lacum inſula re­
giæ
Daniæ, ſeu Cimbriæ Cherſoneſi, cui
nomen
eſt Bornholm: neque enim illius
imum
percipit, quamuis exiguus.
Gene­
raliter
autem in littoribus.
Noruagiæ pro­
fundiſſimi
ſunt ſpecus, atque ideò gurgi­
tes
.
Cum enim inter altiſſimas rupes, pa­
rúmque
diſtantes, atque magis ſi in val­
le
ſpecus profundi ſint, aqua permeat,
obruitque
ſummè neceſſe eſt lacum eſſe an­
guſtum
profundiſſimo vortice.
Salſa palus
Mæotica
eſt, atque ob id & vaſtitatem ce­
lebrata
.
At fluminum ſatis rectè, meo iu­

dicio
, cauſas & modum defluxus explica­
uimus
: ſed vnde oriantur, ſæpè dubitatum
eſt
, tam perenni ac multiplici aquarum
decurſu
.
Ergo generari illas exiſtimat Phi­
loſophus
.
Salomon ex mari per circuitum
deriuari
, alij ex pluuiis ac niuibus coacer­
uari
, alij emergere ex fontibus ſub terra
latentibus
.
Non gigni in montibus, nec
ex
aëre, palàm eſt omnem aquam, cùm
Tanais
in Moſcouiæ campis ſcaturiat: ve­
rùm
cùm aqua non aſcendat, niſi deſcen­
dat
è montibus altioribus, illam deri­
uari
neceſſe eſt.
Nec ex mari ipſo ad tan­
tam
altitudinem, quanta eſt montium ver­
tex
poteſt aſcendere: & antequam ad mon­
tes
perueniat, nulla eſt ratio quin vbique
erumpat
: nec vnquam flumina minueren­
tur
, maréque ipſum non tot fluminibus
ſufficeret
, verùm quandóque ſiccaretur,
cùm
maxima pars aquarum Solis calore
euaneſcat
: motus etiam ille ſub terra, il­
lam
( vt dixi ) concuteret: neque ratio
eſt
, cur ab illo monte fluat, ab alio non.
Quòd etiam tam pura reddatur ab omni
ſalſedine
& amaritudine, vix eſt veriſi­
mile
.
Nec ex niuibus ſolis, cùm è monti­
bus
aqua etiam fluat cùm nullis teguntur
niuibus
, nulliſque imbribus madeſcunt:
generari
verò tantam aquarum molem, ac
tam
perennem, omninò incredibile eſt.
Quid igitur dicendum? ex omnibus his
cauſis
fieri: verùm origo maxima eſt, quia
aër
in aquam tranſit, pòſt etiam nix &
imbres
aſſidui ad hoc non parum condu­
cunt
.
Quàm etiam cauſam putat Herodo­

tus
, inundationis eius quam Nilus facit
in
Ægypto.
Siquidem illius ſententia ta­
lis
eſt, quod Nilus æſtiuo ſolſtitio intu­
meſcere
incipiat, & vſque ad 45. dies
ſequentes
creſcat, atque Ægyptum inun­
det
, totidem verò fermè diebus decreſcat.
Antiquo tempore, Herodoti ſcilicet, ad 14.
cubitum
incrementum maximam afferebat
vbertatem
, ad octo ſterilitatem: pòſt Stra­
bonis
temporibus minus creſcebat, nec octo
cubitorum
incrementum attulit.
Sed præ­

ſenti
ætate, ſeu depræhenſo errore, ſeu mu­
tato
ritu, cùm ad 15. brachia exundat, ma­
xima
fit vbertas.
A 15. ad 18. detrimenta
1affert leuia, & pericula grandia: ſuprà au­
tem
Ægyptius mergitur, & detrimenta ma­
gna
patitur, cum ſubmerſionis euidenti diſ­
crimine
, ſi modò euadat.
A 15. infrà vſque
ad
12. annonæ caritatem, ſed leuem in­
fert
: à 12. ad 10. grauem.
Infrà autem nun­
quam
ſubſiſtere videtur.
Hæc eſt recens rei
huius
hiſtoria omni fide digna.
Sed ad He­
rodotum
venio, cuius de Nili incremento
ſententiam
malè conuerſam, deteriúſque in­
tellectam
, nuper ego emendaui explicaui­

que
.
Hanc etiam Strabo confirmauit. Ne­
que
tamen cuiquam mirum videri debet,
quòd
quum Nilus habeat ortum vbi Sol,
dum
Sol eſt facit nobis hyemem in noſtra
ætate
, quæ illis initium eſt hyemis, niues
imbréſque
genitos incrementum flumini, at­
que
ex eo inundationis occaſionem præſta­
re
: at nunc longè maior tempore facta eſt
inundatio
: temporibus namque Strabonis
iam
ſexaginta diebus campi ſiccabantur.
Inundationis cauſa eſt fluminis magnitudo.
Maximus enim fluuiorum, vt Arianus ſcri­

bit
, Ganges pòſt quem Indus, pòſt Nilus.
Ergo Gangete primo, Indoque ſecundo,
tertio
Nilo, Hiſter quarto loco adnumera­
bitur
.
Quintus in Libya, Niger à Ptolo­
mæo
vocatus, Nilo haud minor, naſcitur
è
Thala monte: nunc à Luſitantis Senega
vocatur
in fluuius.
In Nilum nullum om­
ninò
flumen influit.
Aceſinem, qui in In­
dum
influit, quatuor penè Millia paſſuum
latitudinis
habere, autor eſt Arianus.
Sed
Ganges
vbi eſt anguſtiſſimus, 12000. paſ­
ſuum
patet, ac inſuper quingentis: vbi
latè
patet, nulli videntur termini.
Alios
incredibilis
vaſtitatis, ſi vera referunt, in
Braſilia
amnes inuenêre Hiſpani, velut
Platam
, qui oſtio 30000. paſſuum in mare
deuoluebatur
.
Eſt & Maragnonus, qui cum
ingreditur
mare, paſſibus 80000. patet:
Dabaida
verò, & ſanctæ Marthæ, 30000.
atque
hi tres ( vt ferunt ) in littore boreali

iuxta
Pariam.
Sed mutatur ratio magnitu­
dinis
per tempora.
Omnium, enim morta­
lium
quidam eſt viciſſitudo: namque fluuij
influentes
non ſolum amnes alios in quos
influunt
, ſed etiam mari ſiccare conſueue­
runt
.
Narrat Herodotus, Acheloum mare
profluentem
, tantum arenarum aduexiſſe
(hoc enim modo ſiccant maria ) vt Echina­
nadum
inſulas media iam ex parte conti­

nenti
adiecerit.
Author eſt. Polybius, Tanaim
& cæteros fluuios ſic mare ſuo tempore Eu­
xinum
implere, ac Mæotim paludem, vt iam
ipſa
non amplius habeat altitudinis aquæ
quàm
ſeptem vlnas, & pro ſalſa dulcis illa

facta
eſt.
De Ehinadibus quaſdam iam con­
tinenti
iunctas refert Strabo, indiéſque re­
liquas
iungi, cùm quæ plurimum abeſt, ſo­
lùm
15. ſtadiis ab oſtio Acheloi fluminis
diſtet
.
Diluuiorum
cauſa
.
In Timæo.
Cauſa par­
uitatis
a
quæ
.
Cauſa mo­
tus
aqua­
rum
verſus
meridiem
.
Cur ſol non
accedat
ad
polos
.
Cur aqua
tantum
aſ­
cendat
quan­
tum
deſcen­
dit
.
De elemen­
torum
ma­
gnitudinis

cauſa
& ſi­
gno
.
Aquarum
genera
à ſitu
& magni­
tudine
ſum­
pta
.
Palus Al­
cyonia
pro­
fundiſſima
.
De ortu flu­
minum
.
Libro. 2.
Nili inun­
datio
.
15. & 17. li­
bro
Geogra
phiæ
.
Qui maxi­
mi
fluuij.
Flumina
ſiccant
ma­
ria
.
Libro 2.
10. Geo­
graph
.
Nilus cur
aura
careat.
Sed poſtquam in fluminum narrationem
incidimus
, non abs re erit conſiderare cur
ſolus
Nilus aura careat, vel ſaltem caruit:
nam
Herodotus hoc conſtanter affirmat.
Nobis id curæ maximé eſſe debet, vt cauſam
rerum
inueniamus, ne ſi curſu temporis in
aliis
adueniant, quam in aliis ceſſauerunt
poſt
perplexi hæreamus.
Ergo aura maximè
fit
vbi aqua teporem à Sole conceperit.
Indicio eſt, quod ſub ortu & occaſu, non
media
die, circa flumina æſtate oritur.
Cùm
enim
Sol eleuat, nec attrahit ad ſuperiora
aquæ
motu aër impellitur: qui ab aqua re­
frigeratus
, auram ſuauem efficit, quam iux­
ta
exortum Solis & occaſum æſtate circa
flumina
ſentire ſolemus.
At Nili initium
proculdubio
cùm citra circulum brumalem
ſit
& totus per torridam feratur regionem,
auram
nunquam concipere poterit: nam etſi
creetur
aliqua, ſtatim immodico Solis calo­
re
conſumitur.
Flumen verò eodem curſu
quo
aërem refrigerat, purgatur ab omni ter­
rena
ſorde: ideoque nullum ſalſum: poſſet
tamen
eſſe, vbi è loco proximo materia ſal­
ſa
in illud influeret: verum etſi contingere
poſſit
, haud tamen facilè, ob dictam cauſam
huius
exemplum inuenias.
Sic Nilus cùm
è
longiſſimis veniat regionibus, & calore
Solis
torreatur, aquas ſecum defert ſaluber­
rimas
.
At maria omnia ſalſa ſunt, atque
etiam
amara: cuius rationem vbi expoſuero
prius
, propoſitam quæſtionem ſubiiciam.
Quòd igitur aqua ex imbre flumina augere
poſſit
, apud nos videmus perſæpe, dum poſt
pluuias
extenuati iam antè fluuij, adeò creſ­
cunt
vt agros inundent: quidam etiam tor­
rentes
, quorum ſolùm foſſa lapillis plena ſu­
pererat
, adeò per plures dies aqua copioſa
decurrunt
, quam vel Solis imbribus conce­
perunt
, aut niuibus liquatis, vt magni flu­
minis
vicem ac ſpeciem ſubeant.
Nec differt
torrens
à flumine, niſi quòd non perennis
eſt
: nam nec illius cauſa talis eſt.
Igitur ſi
montes
mane inuiſas, hudos inuenies.
Sen­
ſim
igitur intra extráque riuuli coacta aqua
effluunt
, atque multi in vnum coeuntes flu­
men
efficiunt: hoc niſi pluuiis, aut niuium
liquefactione
adiuuetur, extenuatum ſem­
per
videbis.
Quo tempore parua aqua ſuffi­
cit
, non ſolùm quòd parum aquæ illius al­
ueus
contineat, ſed quòd dum lentè fluit ea­
dem
aqua pluribus in locis ſatisfacit.
Hac

verò
cauſa haud dubium relinquitur, cur flu­
uij
matutinò ſoleant excreſcere, tum maxi­
ea parte qua fonti ſuo fuerint proximi:
nempe
nocte multum roris æſtate, multum
nebulæ
hyeme decidit: quò fit vt ſequenti
Solis
exortu creſcere multum incipiant, &
maximè
temporibus mediis Autumno & Ve­
, cùm pruina cadens Solis tempore diſſol­
uitur
.
Igitur aqua quæ intra montem lapi­
dum
frigore, & quæ extra noctis auxilio
creatur
, intrò ſenſim labitur.
Pars etiam ex­
trà
in riuulos cogitur, inde è multis riuulis
flumen
exiguum plerunque creatur, è pluri­
bus
exiguis magnum, vt Padus, Hiſter, In­
dus
, Euphrates.
Hæcque eſt cauſa perpetui­
tatis
fluminum, ſicut incrementi pluuiæ, &
niues
.
Tanais verò & fontes omnes qui è
locis
planis ſcaturiunt, non ibi creantur, ſed
in
montibus, inde ad locum illum delati, ea
ratione
quam diximus nuper, quòd aqua cum
præmitur
è locis altioribus tantum aſcendit
quantum
deſcenderat, emergunt è terra.
Mare autem non mittit fontes niſi ſalſos:
nam
quidam proximi naſcuntur, ſed ſalſi
1ſunt. Non negauerim, quòd tamen ob æſtum
illius
eſt difficillimum, decurrientibus aquis
maris
ſub terra magno impetu, ac procul,
aquæ
dulcis fontem poſſe ſcaturire.
Indicio
eſt
, ſalſedinem minui ſpacij longitudine,
quòd
putei effoſſi quò magis à mari diſtant,
minus ſunt ſalſi.
Verùm hoc forſitan non
tam
fiet ſeparatione ſalis ex diſtantia, quàm
admiſtione
aliarum dulcium aquarum.
Exi­
ſtimandum
tamen aquam puteorum, quam
Hauſum
vocant Mediolanenſes, è mari de­
riuari
.
Siquidem non tam impetu, quàm
ſpacij
longitudine, nec tam admiſtione dul­
cium
aliarum aquarum, quàm ſalis grauita­
te
, aqua ipſa dulceſcit.
Nam ſal in aqua
cùm
quieuerit, deſcendit ad imum grauita­
te
ſui: currente autem aqua repurgatur à
terra
.
Sed ob id mare, neque quieſcit, nec
currit
, ſed æſtu agitatur, vt ſalſum maneat.
Tribus igitur modis aqua maris fontibus
ſcaturiens
procul dulcis euadit: permiſtio­
ne
aliorum dulcium curſu, atque ob id pur­
gatione
à limo atque arena, & falis ſpontè
deſcendentis
grauitate.
Atque hoc etiam
commodum
dulcis aquæ mare ipſum præ­
bet
.
Sed de fluminum ortu rectè videtur
Ariſtoteles
ſenſiſſe: vbi verò in cauum am­
plumque
locum influxerint, lacus creant.
Igitur fluminum, ac fontium, torrentium­
que
ac lacuum cauſam diximus.
Flumen cur
nullum
ſal­
ſum
.
Cur flumina
matutinò

maximè

creſcunt
.
Mare cur
ſalſum
.
Reliquum eſt, vt doceamus, quænam ſit
cauſa
, cur mare ſit ſalſum.
Iuxta Ariſtote­
lis
ſententiam, quæ à paucis intellecta eſt,
ea
eſt aſſiduus imbrium in ipſum caſus, iam
ab
æterno perſeuerans.
Quanquam enim
non
hoc in mare loco, quo nunc iacet, æter­
num
ſit, cum tamen è mari mare fiat, æter­
num
eſſe ac fuiſſe neceſſarium eſt continui­
tate
aquarum.
Inditio eſt, quòd omnia ab
vno
deriuantur, Mediterraneum, Rubrum,
Euxinum
, Caſpium, Magalianum, Hyper­
boreum
, Germanicum, Herculeum, Canta­
bricum
, Britannicum, Sarmaticum.
Indicum
Africum
, Balthicum, Glaciale: tum ſinus,
vt
Barbaricus, Atlanticus, Magnus, Arabi­
cus
, Perſicus, Mæotíſque palus, Oceani par­
tes
ſunt, aut germina.
Neque ignoro Pto­
lomæum
de Caſpij maris ortu aliud ſentire,
ipſumque
ab Oceano ſeparare: at non ex
ſententia
Plinij, nec Strabonis, aut Solini,
vel
Priſciani.
Sed hoc parum refert, neque
enim
repugnat, etſi non ſit, mare tamen eſſe
quòd
cum aliis non conueniat, vt Mortuum
mare
, & Galilææ, quæ cum inuicem con­
ueniant
, non tamen Oceani ſunt membra
ſunt
tamen ambo ſalſa, & quòd magis mi­
rum
eſt, Mortuum etiam amarum, inde hi­
ſtoriæ
cauſam dedit, & tamen plus abeſt à
Syriaco
, quòd eſt Mediteranei pars, quàm
Galilæum
.
Quòd igitur nullum præter hoc,
& Mortuum, quòd olmi Alphaltis lacus vo­
cabatur
, ab Oceano ſit ſeparatum, ſatis
aperſum
eſt: nec prohibet quicquam, &
hæc
per ſubterraneos ſpecus cum illo com­
municare
, atque ob id æternum dicere om­
ne
mare, aquarum non loci continuo ſta­
tu
, ſempérque ſalſum.
Tria enim ad ſalſugi­
nem
ſeruandam ſufficere videntur: Solis ca­
lor
, quo terra vritur, putreſcuntque aquæ:
quòd
non decurrat, vt flumina, imbréſque
excipiat
.
Omnis enim imbrifera aqua, quòd
Sole
torreatur, & mora putreſcat, ſubſalſa
eſt
.
At lacus geniti ſunt verè, quoniam flu­
mina
à quibus fiunt initium habuerunt.
Quamobrem etſi excipiant imbres, ſalſum
tamen
ſaporem concipere nequeunt.
Nec
eſſe
poſſunt ſalſi lacus, niſi terra ipſa vbi
ſunt
ſalem præferat, ob id nec magni qui­
dem
.
Indicio eſſe poteſt Acronius lacus,
quem
nunc vocant Conſtantienſem, qui
tametſi
magnitudine mari ſimilis fermè cui­
piam
videatur, aquis tamen dulcibus, non
ſalſis
, plenus eſt, quòd illius initium ex
Rheno
flumine fuerit.
Adiuuat tamen ad
maris
ſalſuginem illius immenſa vaſtitas, in
qua
velut & in amplo terræ ſpacio ſalis
montes
non paucos contineri neceſſe eſt.
Ergo ſale diſſoluto, adiuuante præcipuè illo
quotidiano
æſtu, ſalſum fieri mare totum
contingit
.
Ob id ex dubitatione, dubitatio
alia
non leuior oritur, cur ſcilicet mare
æſtum
illum, atque non ſemel ſingulis die­
bus
patiatur, nec tamen omne, nec æquali­
ter
.
Oceanus namque palam, & Mediterra­
nei
paucæ quædam partes, vt Adriaticus ſi­
nus
, vbi Venetiæ conditæ ſunt, fluunt ac
refluunt
bis fermè in die vna.
Sed mare iux­
ta
Æthiopiam, quod Gineghæ vocatur, qua­
tuor
horis fluere, octo refluere Aloiſius Ca­
demuſtus
memoriæ prodidit, cum cætera
ſenis
, ac ſenis fluant, ac refluant.
Cauſa ob
quam
maria fluant, redeantque præcipua
eſt
, quòd cum ſalſa ſint, non tamen ſuffice­
re
poterat hoc ad aquarum & aëris conſer­
uationem
.
Nam ſi aqua maris non mouea­
tur
, putreſcit in vaſis, Ariſtotele teſte.
At
quæ
in Mediterraneo eſt ventis conoluſa,
magis
agitatur, nec ob id putreſcit.
Quo­
nam
pacto verò à ſyderibus ac Luna mo­
ueatur
, in Aſtronomicis edocuimus.
Mouen­
tur
igitur ab Oriente in Occidentem maria
omnia
, quæ totius habent rationem, vt
Oceanus
, quoniam elementum quaſi vnum
eſt
, atque hoc à ſyderibus agitur.
Quæcun­
que
igitur directè iacent ad Oceanum, &
ipſa
mouentur eo motu: quæ verò à latere,
nequaquam
, vt Mediterraneum & Rubrum,
quæ
à Boreali latere ſunt: nam ſic diſpoſi­
tis
locis frangi neceſle eſt impetum ab
Oriente
& Occidente currentium aquarum.
Quòd etſi Mediterraneum ab Oriente vi­
deatur
poſitum, quum Oceanus ad Occiden­
tem
ſit, ſolum in reflexu ingreditur in Me­
diterraneum
: quum iam non à ſyderibus,
ſed
grauitate ipſa vrgeatur, vnde motum
ſeruare
non poteſt.
Aliud huius eſt rei indi­
cium
, quòd in Mediterraneo ipſo, in Afri­
littore iuxta Zygrim quòd litus id rectà
ab
Oriente in Occidentem exporrigatur, ſi­
tu
littoris leuem, Lunæ vim adiuuante, fit
æſtus
.
Mare verò Norticum, quòd iuxta
æquinoctij
circulum eſt, è Boreali latere,
iuxta
Pariam: celerrimè ex Oriente in Oc­
cidentem
fertui, quoniam Sol ibi robuſtior
aquas
agit.
Sed in Auſtrali Sureno, è regio­
ne
Beraguæ vehementiſſimus æſtus fit: vbi
verò
Norticum à Boreali latere iacet, penè
nullus
.
Moueri igitur aquas in æſtu à Luna
1oſtendit æſtus magnitudo in pleniluniis no­
uiluniiſque
, paruitas in quadratis: aſcenſúſ­
que
earum, deſcenſúſque cum Luna vſque
ad
cœli medium, tumorque illarum è ſyde­
ris
directo & reuolutionis tempus, quòd
horarum
eſt fermè vigintiquinque.
Quò in
ſpatio
, Luna ad Orientem ex oriente redit.
Quum
verò
terram ſic aſtrum ſequens circumambi­
re
mare ſingulis diebus videatur, cur naues
vix
ſex millia paſſuum, ni ventis vrgeantur,

horâ
vnâ ſuperant?
Cauſa eſt, quòd non
tota
aqua, nec vna pars Lunam ſequatur,
ſed
proximæ in proximas transferuntur: ve­
lut
ſi quis carnem comprimens tumorem
eleuet
, caro quidem parum loco mouebitur,
celerrimè
tamen tumor per totum crus
transferetur
.
At in Nortiro, vbi diximus
penè
nullum eſſe æſtum, decurſum tamen
trium
menſium diuturnum, velut in flumi­
ne
naues celeriter moueri neceſſe eſt, quòd
eadem
pars aquæ ſemper procedat.
Maris æſtus
cur
fiat.
Cur in ma­
ris
æſtu na­
ues
non ce­
lerrimè
mo­
ueantur
.
Sed poſtquam in hos ſermones incidi­
mus
, non ſilebo Philoſophi rationem, quâ
mundum
æternum eſſe probat ex maris ſal­
ſugine
.
Eſt autem hæc: Si mare initium ha­
buit
, ab initio dulce, aut ſalſum, erat non ſal­
ſum
cùm tantum ſalis non potuerit immiſ­
ceri
quodaquam corrumperet, ſyncera enim
omnia
facta eſſe exiſtimandum eſt.
Nam
quæ
naſcuntur, vt lacus, & flumina, ſapo­
re
carent.
Hoc tamen aduerſus Platonem ſo­
lùm
dirigitur, qui ( vt in Timæo habetur)
mundum
per ſeparationem genitum exiſti­
mauit
.
Ideóque Naſo dixit:
Hanc Deus & melior litem natura diremit.
Nam cœlo terras, & terris abſcidit vndas,
Et
liquidum ſpiſſo ſecreuit ab æthere cœlum.
Quæ poſtquàm euoluit, cæcóque exemit aceruo,
Diſſociata
locis, concordi pace ligauit.
Par
igitur fuit nullum fuiſſe mare terra, &
aqua
immiſtis, cùm ſalſum ſolùm miſtione
fiat
.
Quòd ſi ſapore caruit ab initio, ſuc­
ceſſu
verò temporis factum eſt ſalſum, ſal­
ſugo
ætates habet.
At non habet: neque
enim
nunc ſalſius quam olim fuit, nunquam
igitur
mare factum eſt, itaque nec mundus.

Cæterum
etiam ſub terra aquarum conge­
ries
ſunt lacuum ſpecie: vnde Tanais in
Moſcouia
, Lycus in Aſia, Tygris in Meſo­
potamia
perpetuò decurſu erumpunt.
Refe­
runt
& Timaum in agro Aquilienſi, & in
Atinate
incerti nominis fontem oriri.
Cum
enim
ſint ſub terra ſpecus, nec profundi vt
olim
in Gabienſi agro ad primum lapidem
à
Roma, vnde currus & equi, cùm præteri­
rent
, ſolùm tremebat: nihil mirum eſt, aut
aquis
impleri, aut dehiſcere ſponte terram,
aut
hiantibus aërem corrumpi.
Etſi parua
ſit
hæc profunditas ad terræ magnitudinem
comparata
, poteſt tamen vrbes ſubruere,
lacus
admittere, montes relinquere inæqua­
li
ſpecu, cùm non quicquid è directo eſt,

dehiſcit
.
At puteorum aquæ, cum ſint ſca­
turigines
quædam, quaternis pedibus, aut
paulò
plus plerunque conduntur: nam ſi con­
tinua
eſſet aqua, terra fatiſceret, & puteis
eadem
eſſet profunditas.
Nec illorum aqua
hyeme
calidior eſt, quàm æſtate, ſed talis
videtur
, quoniam aër hyeme frigidus, æſta­
te
calidus, cuius comparatione eadem aqua
verſa
vice calidior hyeme, quàm æſtate ap­
paret
: comparatione enim noſtri corporis
omnia
tum ambientis diiudicantur.
Itaque
fit
, vt dum calidi ſumus, quæ tangimus, fri­
gida
: dum frigidi, calida iudicemus.
Vnde
in
balneo meientibus vrina frigidior vide­
tur
.
Paululum & incaleſcit aqua contracto
calore
ad intima, quia exire non poteſt, nec
in
terræ ſuperficie expandi: ob id etiam ni­
ues
, quæ non admodum ſunt diuturnæ, fœ­
cunditatem
ſemper afferre ſolent, nonnun­
quam
etiam diuturnæ.
Accedit quòd tota
terra
in parte ea ad quam aqua poteſt per­
uenire
, bituminoſa, aut ſalſa, aut denique
metallica
eſt, quo fit vt halitus concluſi
aquam
calefaciant.
Et ob id etiam contin­
git
, quòd tamen rarum eſt, aliquos fontes
calidiores
hyeme eſſe, miraculi ſpecie qua­
dam
, quàm æſtate.
Sunt autem aquæ ob
id
odoratæ, aut grauiter olentes, ſaporiſ­
que
haud inſipidi, quos cum ſcatent, agnoſ­
cere
promptum eſt, atque ab his, aut caue­
re
, aut vti.
Sed ſi lateant, an ſubſint in ari­
do
loco, & quales ſint, hac arte deprehen­
duntur
.
Vas plumbeum, vel figulinam ollam

nouam
, ſi illius copia non ſit, oleo prius in­
tus
illitam, lana ſicca candida, quæ lapil­
lum
in medio contineat, fundo eius anne­
xa
cum cera, ſub terra per quatuor paſſus ſub
ſolis
occaſu, ore vaſis inferius verſo, defodi­
to
diligenter ne lana excidat, egeſtáque ter­
ra
ſenſim obruito Subſequenti luce effoſſo
vaſe
lanam conſidera: quæ ſi non procul
abſit
, lapilli & noctis frigore, tum humido
illiti
olei conceptos halitus terræ in aquæ
guttulas
vertet: expreſſam igitur collige,
quæ
ſi pauca eſt, plurimum adhuc abeſſe
aquam
coniicito: ſi multa, parum.
Qualis
verò
ſit, de ore ac guſtu facilè intelliges.
Sunt enim quædam harum, tum etiam extan­
tium
in ſuperficie, quæ non ſolum ſal, bitu­
menue
oleant, ſed etiam ferueant, vt Apo­
ni
iuxta Paduam: adeóque frequentes, vt
nulla
propemodum prouincia his careat,
cùm
in pluribus etiam multis in locis fon­
tes
erumpant.
Gallia abundat illis, multò
plus
Germania, & longè magis omnium bo­
norum
parens Italia.
Cauſam huius eſſe ne­

ceſſe
eſt ignem, aut putredinem, aut calo­
rem
naturalem, vel cœleſtem.
Cœleſtis haud
tantus
eſſe poteſt, præſertim hyeme, noctú­
que
, vt eo aquæ ferueant.
Naturalis actu
non
eſt, niſi in animalibus, quoniam animam
& ſenſum habent.
Putridus tantus eſſe ne­
quit
, nec verò ſimile eſt materiam ſimul ge­
nerari
ac putreſcere.
Diuturnitas enim hu­
ius
miraculi declarat generationis ipſius ma­
teriæ
neceſſitatem.
Relinquitur igitur cau­
ſam
potiùs in igne eſſe: nam calor niſi ad
ſummum
peruenerit, motum habet leuem,
& ob id ſponte extinguitur.
Sed ignis duæ
ſunt
ſpecies, pruna & flamma.
Flammam
eſſe
ibi, non eſt rationi conſentaneum: nam
reſpiratione
manifeſta indiget, plurimum­
que
abſumit materiæ, vt integri montes bi­
tuminis
, vel menſe toto arderent.
Terræmotus
1etiam frequens ob exhalationem ſequere­
tur
: aqua verò adhuc longè eſſet feruidior,
aliquandoque
viſa foret, erumperetque per
interualla
his in locis, cum tamen nunquam
viſa
ſit.
Indicio eſt flammam ſub terra non
poſſe
eſſe perpetuam, quòd vbi erumpit,
nunquam
niſi per interualla id contigit.

Contingit
autem, vt obſeruatum eſt, hoc
ob
ventos.
Nam quum venti ſæuiunt iux­
ta
loca, è quibus flamma erumpere ſolet,
tunc
poſtridie, aut perendie, expectanda
eſt
.
Hoc autem fit calore intimo, velut in
calce
ab externo frigore intus coacto, in­
de
accenſo ſulphure bitumineve, velut à
follibus
flamma augetur.
Hoc autem eſt
quòd
ſuprà demonſtrare polliciti ſumus,
dum
de Ætnæ crateribus ſermonem habe­
remus
.
Auctus igitur erumpit ea ratione,
quæ
de cuniculis demonſtrata eſt.
Hæc
omnia
ergo ſi conferantur inuicem, prunam
ſubeſſe
certò concludemus.
Sed vnde alitur,
vnde
motus, vnde reſpiratio?
his enim tri­
bus
ignem indigere ſuperiùs eſt demonſtra­
tum
.
Reſpirationem probet lapis aridus, ac
fungoſus
, ignem fouens non aliter ad vn­
guem
quam calidus cinis.
Motum exhibet
materia
noua quæ perpetuo accenditur,
atque
ita ignis ſedem mutans mouetur.
Sic
enim
in fuligine apud nos, quamdiu ſupereſt
ignis
ſerpens, ſeruatur.
Nec idcircò conci­
pit
flammam, quòd bitumen illud impu­
rum
eſt, atque terræ miſtum.
In omnibus
igitur
fuligini perſimilis eſt materia il­
la
quæ ſub terra ardet, vnde fuliginem
bituminis
ſpeciem eſſe haud dubium
eſt
.
Cur igitur in flammam non erum­
pat
, cauſæ due ſunt: altera, quòd bitu­
men
impurum ſit: reliqua, quòd non reſ­
pirat
.
Itaque fit vt tenuior quandoque pars
illius
aſcendatur, flammamque emittat,
tuncque
terræ motus & ſonitus exauditur.
Sed materia non ſuppetente, quòd ſaxo
miſta
ſit, nec benè reſpiret, non erumpit,
ſed
ſpontè mouetur.
Sed quonam pacto
ignis
concluſus non extinguitur, aut ſaltem
dum
materiam depaſcitur, ſedem non mu­
tat
?
Cur non extinguatur cauſæ duæ ſunt,
bitumen
& frigus aquæ, à quo cogitur calor
intus
, nec ſecus quam in calce ignem accen­
dit
.
Illud idem frigus ignem in loco eodem
retinet
, qua ſemper ſub aqua.
Sed longo
ſpatio
aqua feruet, anguſto erumpit.
Verum
quòd
paruus ignis tanto feruori ſufficiat,
quatuor
ſunt cauſæ.
Prima, quæ non reſpi­
rat
, vt in æſtuariis.
Secunda lapidis natura
quæ
tophus eſt per ſe calidus, multum con­
cipiens
caloris, ac ſtabilem reddenſque af­
fatim
.
Tertia cinis, quæ relictus eſt calidus,
ac
plurimus & ſuapte natura ſiccior: vnde
etiam
infuſa aqua hic noſter quæ longè
imbecillior
eſt, illam excalefacit.
Accedit
vltimò
quòd aqua illa diuiſa eſt per riuu­
los
, facileque ob id calorem concipiens ac
retinens
, quæ ſi in vnum coacta eſſet, vix
totius
montis incendio incaleſceret, & ca­
lefacta
celerrimè etiam rediret ad propriam
naturam
: ob id nullum mare, nullus la­
cus
, nullum flumen feruere poteſt ob aqua­
rum
abundantiam.
Fontes, atque vt
minores
, ſic acrius ſole ebulliunt.
Sed cur
non
maior pars accenditur bituminis?
quo­
niam
ſolum id accendi poteſt, quod ab
aqueo
humido ſpoliatur.
Cùm verò totum
ſcateat
hoc humido bitumen, atque hoc ip­
ſo
à ſulphure differat, priuſque accendatur,
ſiccari
neceſſe eſt, diuque ob id proximo
igni
etiam reluctari: ita fit vt valde ſen­
ſim
ignis adiunctam ſibi materiam depaſca­
tur
.
Cum igitur nec creſcere multum, nec
penitus
extingui ignis ob dictas cauſas
queat
, multa verò ſit materia illi parata,
paucuſque
ad feruorem ſeruandum calor ſuſ­

ficiat
, neceſſe eſt ipſum feruorem multis
ſeculis
manere.
Manifeſtum eſt igitur,
quod
omnes aqua, quæ feruent, natura le­
ues
ſunt, & medica præditæ facultate.
Sed
non
talis eſt, quæ vſui apta eſt ad ſeruan­
dam
valetudinem.
Optima enim aqua co­
lore
, odore, ſaporeque caret, pellucidaque
exiſtit
, atque epota non moratur in ventre:
talis
Eulæi fluminis qui per Suſianam è
Zagro
monte profluit, nam eam Perſarum
Reges
ſecum in expeditionibus deferebant:
tantum
fuit illis diligentiæ ad vitam tuen­
dam
.
Nam in eius conſeruatione proxima
eſt
aëri aqua, vt in Commentariis ſuper
tractatu
de Temperamentis Auicennæ de­
monſtrauimus
.
Neque mirum videri debet
quòd
Artaxerxes Longimanus tamdiu vi­
xerit
, cum Perſarum reges tantam curam in
aëre
& aqua deligendis impenderent.
Sed lo­
co
Eulæi apud Ælianum Choaſpem inue­
nio
.
Inueni & flumen eſſe iucundiſſimi ſa­
poris
inter Gangem & Indum, ex quo quæ
non
poſſunt regionis accolæ bibere, percur­
ſores
tranſlatis aquis bibunt.
Sed Coaſpes
in
Mediæ regione eſſe creditur, Stabone ta­
men
aliter ſentiente: ſed ſi in India eſſet,
Perſepolim
vix transferri potuit.
Coaſpis
igitur
aqua optima ſit: Eulæi verò iucunda,
& ipſa, atque in vſu Perſarum regibus In­
diam
optimas & iucundiſſimas aquas habe­
re
certum eſt.
His proxima bonitate Niloti­
ca
, reliquorum maiorum fluminum vix vlla
probatur
.
Sed de his ſpecialiter alibi tracta­
uimus
.
Sunt aliæ frigiditate celebres, olim ex
Corinthio
agro è montis vertice fluens, ni­

ue
frigidior.
Refert Georg. Agricola intra
primum
à Culma lapidem, Inſanam, voca­
tam
, quæ cum feruere videatur, eſſe frigi­

diſſimam
.
In Bohemia rurſus iuxta flumen
Egram, Furioſa, appellata, quæ & ipſa ampul­
lis
feruens non frigore, ſed tonitru potiùs
edito
inſignis: ſic auribus cadendo obſtrepit.
Simili modo poſtquam Conſtantienſem la­

cum
iuxta Scaphuſiam exiuit è rupib.
Rhe­
nus
adeò altis præcipitatur, vt procul multis
paſſuum
millibus audiatur, propè verò to­
nitrui
ſimilis fragor videatur.
Nam ſtrepi­
tus
aquarum cauſa eſt caſus ab alto, aut exi­
tus
cum impetu ex anguſtis locis: ſicut frigo­
ris
niues, marmora, metalla, cœlum rigens,
motuſque
rapidus, tum caſus ab alto, & quod
maximum
eſt, permiſtio halinitri: nam hoc
inferius
demonſtrabitur.
Sed frigiditas hæc
in
quibuſdam fontibus perpetua non eſt: ve­
lut
in Hiſpaniæ agro quodam oppidi Peſ­
queræ
de Duero, iuxta magnum flumen Du­
rium
, à Fortunatis diſtat 11. partibus, ab æ­
quinoctij
circulo 42. fons qui ab initio veris
1aquam profert, inde æſtate copioſiſſimam:
autumni
autem principio ſiccari incipit,
ſiccuſque
hyeme manet.
Blaſius de Villa
Franca
Hiſpanus medicus cauſam eſſe pu­
tat
(namm is hoc ſcripſit tanquam ei comper­
tum
) profunditatem aluei, ob quam æſtate
non
ſiccatur, hyeme à calidis viſceribus ter­
abſumitur.
Sed nos oſtendimus hyeme
terræ
intima non ſimpliciter eſſe calidiora
quam
æſtate, ſed comparatione ad aërem
habita
.
Quoniam igitur frigidiſſima eſt, ha­
linitro
participat.
Æſtate autem fluit deriua­
tis
riuulis à montibus, cum niues liquari in­
cipiunt
.
Autumno ſiccatur, cum quę è mon­
tibus
fluere deſierint ſub terra, ob idque
hyeme
ſiccus manet: neque enim niues ſol­
uuntur
ob gelu.
Videtur autem hoc quaſi
generale
eſſe, vt vere & æſtate, magis tur­
geant
fluuij, quam autumno, multò autem
minus
hyeme.
Diſtet hic fons à Vagliadolit
Pintia
, olim famoſiſſima vrbe, paſſibus XX.
M
.
Referunt etiam in Elbogano, aquam
ſtrepere
non leuiter, acidique eſſe ſaporis.
Meminit Ariſtoteles aquam fuiſſe olim in

Sicanio
agro Siciliæ, qua incolæ, pro aceto
vterentur
.
Quid mirum? Accepi, iuxta Ro­
mam
in Villa Cardinalis Triultij inuentam
ſaporis
auſteri aquam, atque eam ſaluberri­
mam
, ob id ſolitam aſportari longius vt vi­
no
miſceatur ad conciliandam gratiam.
Conſtat autem alumine concocto, atque be­
ne
temperato humido, fieri auſtrum: nam
ſponte
aſtrigens eſt.
Cum tamen vino
miſcetur
alumen, creditur dyſenterias
excitare
.
Sic referunt in Cardia iuxta lacum
Daſcyli
, in loco qui vocatur Campus al­
bus
, aquam eſſe lacte dulciorem: aliam quo­
que
iuxta pontem qua itur Valdeburgum.

Sunt
& quæ vinum referant, vt olim in Na­
xo
inſula vna ex Cycladibus Ægei pelagi:
vnde
in 3. Eleg.
En tibi per mediam bene olentia flumina.
Naxon, (Propertius.
Vnde tuum potat Naxia turba merum:
Flumina
ſub
terra &
ex
illa
erumpentia
.
Specus ſub
terra
.
Aqua pu­
teorum
cur
hyome
cali­
.
Quomodo in
aridis
locis
aqua
an
ſubſit
, &
qualis
ſit,
exploremus
.
Fontium
feruentium

cauſa
.
Incendia
montium
cur
& quando
fiant
.
Optimæ
quæ
.
Aquæ frigi­
diſſimæ
.
Aquæ maxi­
mum
edentes
ſtrepitum
.
Cauſa ſtre­
pitus
aqua­
rum
.
Cauſa fri­
giditatis

aquarum
.
Aquarum
ſapores
.
Hydromel
tranſit
in
vinum
ve­
tuſtate
.
Cauſa ſapo­
ris
aquarum.
Quid mirum, cum referant Plin. & Dioſ­

corides
hydromel vetuſtate tranſire in vi­
num
.
Ariſtoteles cauſam ſaporum aquæ in
calorem
retulit.
Terra enim excocta mutat
& probet ſaporem aquæ.
Sic etiam oleo per­
fuſi
fontes quidam videntur, vt in Saxonia
iuxta
nobile Brunonis oppidum, & in Sue­
uia
iuxta cœnobium, cui Degerſe lacus no­
men
eſt: & rurſus in valle montis Iuraſſi.
Cauſa eſt bitumen valde pingue: nam bitu­
men
oleum continere haud dubium eſt.
Ita­
que
cum aqua eluitur oleo aqua innatanti,
fontem
olei probet.
Verum totum ex oleo
conſtare
haud credendum eſt.
Quid mirum
igitur
Alexandri iuxta tabernaculum fon­
tem
olei ſcaturiſſe, vt Arianus omnium
Græcorum
hiſtoricorum maximè verax re­
fert
: Aut Romæ temporibus Auguſti At non
natus
eſt: non contendo, in his nihil refert,
quandoquidem
oſtendimus fieri poſſe, &
quomodo
: nam rarò hæc eueniunt, & paucis
in
locis, vnde prodigij loco habentur, cum
euenerint
.
Alij ad Deum talia referunt. Vnde
in
Elide Peloponenſi regione aqua Alphei
cineres
ſacrificiorum Olympicorum in Mal
tam
cum tranſirent, in ſuperſtirionem ver­
ſum
, quæ ob aqua pinguedinem fiebat.
Sunt & acres aquæ quaſi pinguibus oppoſi­
, vt Golnicij.
Eadem eſt ratio calorum:

nam
candida ad ſecundum lapidem à Clau­
ca
Miſenæ oppido: rubea, vt in Radera
Miſenæ
fluuio iuxta Radeburgum, & olim
in
Iudæa iuxta Ioppen: viridis in Carpato
monte
iuxta Neuſolam: cærulea, vt Blaua
inter
Feltrium ac Taruiſium, & in Ther­
mopylis
etiam talem fuiſſe referunt: ni­

gerrima
in Alera fluuio Saxoniæ, vbi in
Viſurgim
ſe exonerat.
Cauſæ ſunt argillæ
calores
, ſed tenuioris, nam craſſa non hæ­
ret
aqua ideò neque tingit.
Quædam etiam
calorem
mutant, vt Nilus cum ſiccitatibus

areſcit
, autore Theophraſto.
Quædam ma­
nent
incorruptæ, vt Tyberis.
Similis ratio
differentiæ
eſt in odoribus.
Plerunque tamen
aquarum
odores iniucundi ſunt, quòd ( vt
dictum
eſt ) rarò terra benè oleat.
Peſſimè
olim
fœtebat in Elide Anigri fluminis
aqua
, vſque ad perniciem non ſolùm piſ­
cium
, ſed hominum.
Et iuxta Methonem in
Meſſana
in puteo quodam optimè olens
haurirebatur
aqua: odor enim referebat
Cyzicenum
emplaſtrum.
Porrò Cyzicenum
emplaſtrum
croco, myrrha, thure, & iride
radice
, redolentibus ſuauiter conſtabat.
Ma­
nifeſtum
eſt igitur, quòd contrariorum con­
trariæ
ſunt cauſæ: & quòd ſalubres quæ be­
ne
olent, & prauæ quæ fœtent.
Habent &
vim
aliæ aquæ alias progignendi plantas,
atque
illud perpetua ratione obſeruatum eſt.
Nam Mæander fluuius myricas, Aſopus

Bœotius
inncos altis cum radicibus, Nilus
Perſiam
arborem nutrit.
Atque ex his etiam
vires
aquarum coniectari licebit.
Sunt au­
tem
aliæ graues, aliæ leues.
Leuior eſt omnis

aqua
, Ariſtotele teſte, non ſolum in flumini­
bus
, ſed fontibus ac puteis, quæ ſuperna­
tat
: ſicut grauiſſima, quæ in imo: eadem
ratio
partium, quæ totius.
Deſcendunt
enim
quæque grauia: quæ autem leuia,
ſupernatant
.
Refer Strabo, Eulæi aquam
aliis
drachma, ſub acetabuli menſura fuiſ­
ſe
leuiorem.
Eſt autem hoc iuxta Plinij
doctrinam
, parte quintadecima.
Sed ab
his
ad aquarum miracula tranſeamus.
Sunt
enim
aquæ maximarum virium, vt etiam
ligna
in lapides vertere ſoleant.
Refert
Albertus
Magnus, in Danico mari iux­
ta
Lubecenſem vrbem, ſua ætate inuen­
tum
arboris ramum cum nido & pullis;
qui
cùm in lapidem cum arbore & ni­
do
eſſent conuerſi, purpureum tamen ad­
huc
colorem ſuum retinebant.
Et Ceor­
gius
Agricola in Elbogano tractu iuxta
oppidum
à Falconibus cognominatum, in­
tegras
cum cortice abietes in lapidem ver­
ſas
eſſe: atque quod maius eſt, in rimis
etiam
pyritidem lapidem continere.
Et
Domitius
Bruſonius in Sylare amne, qui
radices
montis eius, qui eſt in agro vrbis
Vrſentinorum
olim, nunc Conturſij, lam­
bit
, folia & arborum ramos in lapides tran­
ſire
, non fide aliorum, ſed propria, vt qui
incola
ſit regionis.
Cortices autem lapidum
annos
numero oſten dere.
Sic guttæ Gottici
fontis
(hoc enim nomen à vulgo inditum eſt)
ſparſæ
lapideſcunt.
Et in Dacia, Cepuſij
1aqua in vrceos transfuſa lapideſcit. Non

tamen
horum omnium eadem ratio: nam
quæ
calore mutant alia in lapides, tutò bi­
bi
poſſunt, quoniam circa omnes calidas
aquas
fungoſi lapides generantur: at
qui
fontes concreſcunt, frigore gypſei
ſunt
, ac non veneni expertes: nam fri­
gus
omnia durat, & cogit in lapides.
Ob
id
in fluminum alueis, & ob perennem
motum
, qui terram aufert, lapidum copia
ſemper
fermè adeſt, ni lento motu fluant.
In mari tamen lapides ( Ariſtotele teſte) ſic
generantur
.
Ex colluſione enim fluctuum
ſpuma
gignitur, quæ ab aliis rurſus flucti­
bus
cogitur, demum à ſalſugine ſiccata, addi­
taque
arena tenuiore, concreſcit in lapidem.
Et quamvis hęc de lapidibus tantum dicta
ſint
, qui in mati generantur.
De omnibus
tamen
erunt intelligenda, qui in aquis or­
tum
habent.
Sed in fluminibus & torrenti­
bus
ac frontibus frigiditas eſt loco ſalſugi­
nis
, quæ cogit.
Hæc autem calor eſt qui­
dam
: nam calorum quidam diſſoluendo,
quidam
cogendo, vtrique autem concoquen­
do
generant.
Qui autem cogendo, frigidi­
tas
ob id dicitur, quia Galeno teſte, nihil
in
homine frigido coactum eſt.
Minor ita­
que
eſt, hic calor humano quamobrem fri­
giditatem
appellamus.
Communia igitur
ſunt
, à tenuiore terra & à ſpuma generari.
In torrentibus igitur plures generantur la­
pides
& in fluuis currrentibus, quoniam
arena
tenuior, & frigiditas maior, & ſpuma
copioſior
.
Manifeſtum eſt autem quòd ſpu­
ma
conſtat pinguiore aquæ parte: at­
que
ſic lapides viuunt, nam & ſic plan­
oriuntur.
Ariſtoteli igitur hoc debe­
mus
, qui nobis tot bonorum ſemina re­

liquit
.
Fontes oleum
ſtillantes
.
Cur fontes
oleum
ſtillent.
Aquarum
colores
.
Cauſæ colo­
rum
aquæ.
Aquarum
odores
.
Aquæ arbo­
res
diuerſas
nutrientes
.
Aquarum à
pondere
dif­
ferentiæ
.
Lib. 15. in fi­
ne
.
Lib. 21. cap.
vlt.
Aquæ qua
lapideſcunt
.
& arbores
mutant
.
Ratio eorum
quæ
lapideſ­
cunt
.
Aqua Sty­
gia
.
Sunt & alia aquarum miracula. Nam ru­
pe
altiſſima iuxta Cyllenem montem olim
oriebatur
aqua, quæ omnia vaſa terrebra
bat
, ſolaque equi vngula licebat eam de­
ferre
.
Hanc Stygiam vocabant, credo quòd
ad
manes homines mitteret.
Referunt ea
ſublatum
Alexandrum Magnum.
Miſcetur
hæc
aqua poſtquàm pet riuulos deſcenderit
Crathin
fluuio.
Ioſephus quoque Iudæus
refert
, fuiſſe iuxta Syriam in Iudæa inter
Arcas
& Raphanas vrbes Agrippæ ſubie­
ctas
regi, fluuium nomine Sabbaticum, qui
diebus
ſingulis flueret præterquam Sabba­
to
, vnde ob hoc Sabbaticum nuncupatum.
Relatum ad religionem à rudi & credula
plebe
, quòd cauſa naturali conſtat.
Nam
tantum
aquarum cogebatur, vt in ſex dies
ſufficeret
, ſeptimæ non ſufficeret.
Ea­
dem
enim cauſa in circuitibus febrium
hominibus
.
Mundus autem homo ma­
gnus
.
Communia autem ſunt aquis & aëri,

ętheri
ac cœlo, motus ac perſpicuitas.
Æthe­
ri
propria leuitas, puritas, tenuitas, motus
celerrimus
, & quod ſit qualitatum expers,
non
tamen magis, quàm cœlum.
Aquæ verò
quoniam
multæ ſunt ſpecies, ideò nihil fer­
poteſt habere commune.
Sunt enim

aquæ
maris, lacus, fluminum, paludum, ſta­
gnorum
, torrentium, fontium, puteorum,
nimboſæ
, procelloſę, niuoſę, glaciales, ca­
lidæ
, & quæ ciſterna colliguntur, & lacuna­
les
, vt ita dicam.
Optimæ fontium: glacia­
lis
ventriculum & artus debilitat, vt niuo­
ſa
, ac procelloſa, ex alto enim & frigido lo­
co
illa deſcendit: minus tamen mala quàm
niuoſa
, vt illa glaciali: marina medicinæ
apta
.
Torrentium & rapidorum fluuiorum,
& lacuum aqua, ſed hæc minus, hydropis
genus
creat quod vocant aſcitem.
Mollium
fluuiorum
aquæ, vt Nili, Eridani, Tyberis,
proximæ
fontanis: paludum mala, ſtagno­
rum
deterior, peſſima lacunæ: nam pręter
hydropem
, gulu herniam gignit: malum ha­
bitum
creat corporis, & morbum regium,
febres
, ac breuem vitam.
Calidarum non vna
vis
: ſed de his in medicis tractationibus di­
ctum
eſt, ſicut & de collectis in ciſterna:
Nimboſæ
falſum ( vt dixi) ac ſemiputridum
continent
.
Leuiſſimæ in omni genere tutio­

res
, & ſeriùs putreſcunt: ſunt enim minus
humidæ
, & magis concoctæ à cœleſti calo­
re
: quo fit, vt quò ſunt ſicciores, & minus
etiam
frigefaciant ( proximiores enim aëris
ſubſtantiæ
ſunt ) leuiores ſint, diffici­
liuſque
putreſcant, vnde longè etiam ſalu­
briores
.
Aether &
aqua
in qui­
bus
conue­
niant
ac
diſſideant
.
Aquarum à
locis
differen
tiæ
.
Aquarum
naturæ
ac
vires
.
Cur leuiſſi
aquæ
tardè
putre­
ſcant
.
31[Figure 31]
LIBER TERTIVS.
De Cœlo.
DICTVM eſt ſatis de Elemen­

tis
, nunc de Cœlo tractandum
eſt
, ſeu illud æternum ſit, vt
putat
Ariſtoteles: ſeu genitum,
vt
Plato: ſeu factum, vt Theo­
logi
, variam ſubſtantiam videtur habere.
Iam primùm, quòd Albericus Veſputius
in
ſua tertia ad Indos nauigatione diligen­
ter
hæc de ſtellarum magnitudine tradidit,
eſſe
ſcilicet Canopos tres magnos, ſed haud
claros
: primum ſcilicet, partibus nouem
cum
dimidio ab auſtrali polo: ſecundum,
duodecim
: tertium, qui triginta duabus
partibus
ab eodem polo diſtat, maximum

ſed
ſubnigrum.
Conciliator refert, & ipſe
aliorum
tum narrationi innitens, aſtra ibi
quædam
magna eſſe ac parum ſplendi­
da
, qualia ſuprà retulimus.
Ptolemæus
etiam
Canopi mentionem facit vt præ­
clari
ſyderis, haud tamen magnitudinem
1deſcribit. Sed & hunc tum vltimum eſſe
reor
deſcriptorum à Veſputio.
Ille quidem
notiſſimus
, & eſt in temone nauis.
Verùm
duo
illi proximiores auſtrali polo ignoti
quondam
, nebulis aſſimilantur, in quarum
medio
ſtella iacet, vt nebulæ illæ denſiorem
cœli
partem eam eſſe doceant, & ſtellarum
chorum
paruarum.
Cæterùm vt Corſalus
Florentinus
, refert, crux illa viginti par­
tibus
à polo auſtrali diſtans, more Vrſæ no­
bis
, aut Currus circumuertitur illi, ſed lon­
ſplendidior.
Sunt & ſex ſtellæ ſplendi­
diſſimæ
, litui formam referentes, è quibus
vna
Canopus eſt, ex his qui dicti ſunt.
Stel­
larum
etiam colores diuerſi, tum magni­
tudines
, ac ſplendores tum Lunæ macula,
oſtendunt
variam eſſe cœli ſubſtantiam, at­
que
in meridionali plaga maiores longè, &
quaſdam
claritate non inferiores his fixas.
Nam maior Canis eſt vltra æquinoctialem
circulum
, qui quantum luceat, omnes vi­
dere
poſſunt.
Canopum verò magnum eſ­
ſe
conſtat, & minus ab Antarctico polo di­
ſtare
part.
38. Sed & in Alexandria totum
cælum
, partibus ſolum 41. exceptis, vide­
tur
.
Longè enim plus de cœlo quàm terra
cognitum
eſt, quòd cœlum in ſublimi po­
ſitum
ſit, & perpetuò moueatur.
His dua­
bus
cauſis penè totum cognitum eſt: nam
ſolùm
XXXI. partes circa polum auſtralem
cognitæ
non fuêre Ptolemæo.
Itaque ex

Archimedis
demonſtratione, fermè vna
parte
ex tredecim, vel paulò minus inco­
gnitum
cogniti eſt: totius igitur cœli
quartadecima
ſolùm pars Ptolemæo ignota
fuit
.
Subſtantia
cœli
inæ­
qualis
&
varia
.
Iuſta Au­
ſtralem
po­
lum
ſydera
maxima
.
Lib. 1. de
Sph
. & cy­
lin
. prepoſ.
40
. & 41.
vel
li. 2. pro
poſ
. 3.
Quæret forſan quiſpiam de Luna, an il­
lius
vniuerſum lumen à ſole pondeat?
Non
equidem
, at multò minus ſyderum reliquo­
rum
.
Conſtat enim in deliquiis maximis
eam
rubere, vt ignis prunam quandam, &
hoc
iam illi lumen proprium eſt: verum
cùm
nocte nihil igne obſcurius procul vi­
deatur
, & flamma rubra appareat, cum
Luna
tam procul in deliquiis nobis ſit,
manifeſtum
eſt Lunam quacunque flam­
ma
, & candela lumen clarius proprium
habere
.
Finge igitur maximæ flammæ at­
que
clariſſimæ, Lunam ſpontè & nullis
radiis
Solis adiutam eſſe perſimilem: dein­
de
cogita, quantò Luna Solis adiuta lumi­
nibus
, vt in plenilunio, ſeipſa clarior eſt, in
deliquio
poſita: facilè intelliges Lunam ra­
diis
Solis illuſtratam, Sole ipſo eſſe ſplen­
didiorem
ac clariorem, ita vt nec aquilæ
oculus
, quam ferunt ſecurè Solem inſpi­
cere
, eam audeat intueri.
Huius rurſus
comparationem
ad Solis iubar facias, haud
dubię
conſtat non falſum eſſe Prophetæ di­
ctum
, Solem & Lunam, ac ſtellas ea die
ſeptuplum
luminis habituras, cùm nunc
in
cœlo longè maius ſeptuplo quàm hic
cernatur
, clarum obtineant, atque fœcun­
dum
lumen.
Ergo ſupra ęthera adeò om­
nia
ſplendent ac coruſcant, vt ſi etiam
tempore
deliquij Lunam in ipſo poſiti in­
ſpiceremus
, non ſecus ac innumeris cereis
ſplendidiſſimis
accenſis, atque in eos ocu­

lis
defixis, ob ſplendorem cæcutiremus.
Sed
cur
ſcintillare videntur aſtra?
Quoniam cœ­
li
ſubſtantia cùm ſit rariſſimà, radij ad nos
venientes
ſępiùs, ſed tamen ſemper ad per­
pendicularem
franguntur: ob id cùm aër
moueatur
, ſicut lapilli in imo fontis treme­
re
videntur ob motum fluentis aque, ita il­
titubare videntur.
Hoc autem in lumini­
bus
dicitur ſcintillare.
Stellæ autem erran­
tes
& Luna non ſcintillant, quia robuſtis

viribus
radij ad nos perueniunt: ſunt enim
longè
nobis fixis propiores.
Indicio eſt ſic
eſſe
, quòd cùm magis ſcintillant, & plane­
etiam non ſcintillare, ſoliti, ventum fu­
turum
prędicunt.
Nam medius aër qui eſt
in
ſublimi dum vehementius agitatur, effi­
cit
vt frequentius, & magis ſcintillare vi­
deantur
.
Mars verò cùm ſubobſcurus ſit,
ac
rubens, & ipſe ſcintillat, apud eos ma­
ximè
qui debiliter cernunt.
Nam & hoc
iuxta
rationem conuenit, quòd qui debi­
lius
cernunt, ſcintillare plus ſtellas ſibi per­
ſuadent
.
Eadem verò ratione quæ vltra
æquinoctialem
ſunt ſtellæ plus ſcintillant,
ſunt
enim remotiores.
Vnde etiam Canis
maior
, quæ minus ob ſplendorem ſcintil­
lare
deberet, & ob magnitudinem plus ſcin­
tillat
, abeſt enim plurimum.
Et ſtellas vide­
bis
vna in parte cœli plus ſcintillare, in
alia
minus, parum in vertice, & quæ mul­
tum
ſplendent, & magnæ & quę iuxta po­
los
, nam ibi minus aër mouetur, & ibi nul­
li
ſunt venti.
Scintillant autem maximè quę
longè
diſtant iuxta æquinoctialem ( nam
ibi
æther celerrimè fertur ) & paruæ, &
maximè
ſi ea parte ventus in ſublimi per­
ſtet
.
Eiſdem verò rationibus etiam lon­
minores videntur, & altiores quàm ſint.
Contraria verò ratione lapilli in qua & piſ­
ces
, maiores videntur quàm ſint: & aqua

omnis
minor cùm à latere inſpicitur, & mi­
nus
profunda iudicatur.
Ideoque non ani­
maduertentes
quidam, deceptique pericu­
lum
ſubmerſionis incurrerunt.
Cur aſtra
ſcintillare

videntur
.
Signum ven­
ti
futuri.
Stellæ longè
minores
&
altiores

quam
ſint,
videntur
.
32[Figure 32] 33[Figure 33]
Huius itaque cauſam oſtendamus, & alio­

rum
quæ dicenda ſunt, res quæ videntur,
quo
in loco eſſe videantur.
Itaque omnis res
quæ
videtur, ibi eſſe apparet, vbi eſt concur­
ſus
perpendicularis rei viſæ, ducta ex ea ſu­
per
medium quod eſt cauſa videndi, & li­
neæ
per quam res viſa videtur, quæ ſemper
à
re viſa ad oculum tendit.
Sit igitur pri­
oculus in A, & res in B, in eodem me­
dio
tunc videbitur B, in loco ſuo, quia linea
perpendicularis
eſt eadem lineæ ad oculum
1tendenti. Sit rurſus A oculus in aëre, B
res
viſa in aqua, perpendicularis ad aë­
rem
BE, rectà BFA, inflectatur à perpen­
diculari
ad oculum ex, F, vt fiat BFC, pro­
ducatur
CF, in D, & B, videbitur in
C
, igitur aquæ altitudo videbitur ſolùm
DE
, Rurſus ſtella in cœlo D cœlum quic­
quid
eſt ſupra EF, perpendicularis DE, ra­
dius
qui directè procedit DFC, cùm per­
uenit
ad F, medium denſius, id eſt, ad
aërem
, inflectitur verſus cathetum, ſitque
DFA
, per quem oculus A, videt D, ſtel­
lam
: producatur ergo AF, directè, & vi­
debitur
D in B, vbi ſcilicet concurrunt ca­
thetus
DE, ex re viſa ad medium, & li­
nea
B F A, cùm dirigitur à parte illa quæ
ad
oculum pertingit, id eſt, pars AF, ocu­
lum
tangens.
Res quæ vi­
detur
vbi
ſemper
appa­
ret
.
Cur ſtellæ
multò
minus
ſublimes
iu­
dicentur

quàm
ſint.
Sydera om­
nia
cur in
oriente
& oc­
cidente
, ma­
iora
videan­
tur
.
At dices, ſtellæ multò propriùs videntur
eſſe
quàm ſint, ſi vera ſunt quæ Aſtrologi
de
illarum referunt altitudine: non igitur
altiores
eſſe videntur quàm ſint.
Fateor lon­
eas propius exiſtimari: ſed alia cauſa, ea
ſcilicet
quòd medium ſpatium inter nos &
illas
non compræhenditur: ob id contra­
ria
ratione aſtra omnia dum oriuntur &
occidunt
, maiora videntur, quàm in cœ­
li
medio, quoniam terræ magnitudo in­
termedia
facit, vt oculus ea plus diſtare
exiſtimet
, & ob id eſſe maiora: nam &
turris
vlna maior iudicatur ab oculo illius
diſtantiam
compræhendente, tametſi mino­
rem
angulum in oculo faciat vlna ipſa.
Ob
id
igitur aſtra propinqua videntur quòd
nullum
eſt medium corpus inter ipſa &
oculum
, cuius longitudinem oculus depræ­
hendere
poſſit, atque ob id ipſa exiſti­
mare
procul abeſſe, quamvis ( vt dixi )
medij
ratio ea altiora oſtendat.
Sed quòd
ſtellæ
in Oriente, & Occidente maiores
videantur
, facit & denſitas aëris, non in
qua
nos ſumus, ſed quæ procul à nobis
eſt
.
Argumento id eſſe debet, quòd nebu­
loſo
tempore aſtra etiam longè maiora vi­
dentur
.
Hoc autem eſſe non poſſet, ſi ob ſo­
lam
diſtantiam id contingeret.
Sed ad narrationem loci in quo res eſſe
videtur
, exemplis peruenio.
Sit oculus A,
res
viſa B, ſpeculum CD, ducatur BF, per­
34[Figure 34]
pendicularis
ad ſuperficiem ſpeculi intelli­
gendo
extenſam, non enim neceſſarium
eſt
, vt tangat, & ducatur BE, reflexa ad
A
, ita quòd angulus BEC ſit æqualis AED,
hoc
enim neceſſarium eſt in omni radij re­
flexione
à ſpeculo cuiuſcunque generis: du­
cta
igitur parte reflexa AE, concurrat in
F
, & ibi videbitur eſſe B, cui conſentit
experimentum
.
In cauo etiam ſpeculo CD,
cuius
centrum E, res quæ videtur primò
ponatur
B, per radium reflexum BCA ad
oculum
, & manifeſtum eſt, quòd perpen­
dicularis
erit BF, cui occurrat AC, reflexa
in
puncto F, & hîc erit locus vbi videbi­
tur
ab oculo A eſſe B, res quæ videtur, quò
fit
vt non quemadmodum in priore figura
B
appareat in F, in directo ſui.
Hîc enim
35[Figure 35]
plerunque
videbitur non in directo F, ip­

ſius
B, quòd oculus iudicat ad compa­
rationem
plani cuiuſdam D K, ſuperiacen­
tis
ſpeculo, & tamen punctus F, & ca­
thetus
ſumitur à puncto E, quem oculus
nec
videt, nec comprehendit.
Sit rurſus
G
, quod videtur in cauo ſpeculo, & per­
pendicularis
GEF, neceſſariò erit, & per
GDA
, reflexum radium videatur ab A ocu­
lo
, igitur radius A D, occurret catheto in
H
: igitur res videbitur in H, & ita in aëre
36[Figure 36]
extra
ſpeculum: & eſt mirabile, ſed con­
ſentit
tamen experimento.
Verùm longè
meliùs
in magnis ſpeculis hæc fieri vidi­
mus
, vt prorſus ſit res miraculo ſimilis.
Sed fit etiam in aliis ſpeculorum ſpeciebus
velut
conuexis, rotundis, ac columnari­
bus
.
Additur miraculo maius miraculum,

cùm
res quæ non eſt in aëre videtur, dæ­
monum
imitatione propoſita, vt Vi­
tellio
docuit: cuius rationem inferius,
dum
de luce & lumine loquemur, expo­
nemus
.
In cauis ſpe­
culis
res ma­
gis
latere
videntur
,
quàm
ſint
plerumque
.
Quomodo re
imago
è ſpe­
culo
in aëre
videatur
.
Lib. 7. cap.
vlt
.
Igitur vt ad vltimum genus perueniam,
poſito
rurſus conuexo ſpeculo CD, & ocu­
lo
A, & B, re viſa, cathetus ad centrum ſpe­

culi
BD GE, & illi occurrit radius refle­
xus
AFC, in G, videbitur B.
Eadem ratio
in
colùmnaribus & conicis locum rei viſæ
oſtendit
.
Iam ergo tria ſunt, quæ neceſſa­
ria
ſunt ad viſum: locus rei viſæ, & vt res
non
ſit minor ea quæ minima eſt, quæ ſub
ea
diſtantia videre poteſt: eam enim in qua­
cunque
diſtantia inueniri eſt neceſſarium,
ſcilicet
minimam, & quòd omnis res mini­
ma
minor, eſt ac ſi non eſſet.
1
Tria quæ ne­
ceſſaria
ſunt
ad
viſus ra­
tionem
aſſe­
quendam
.
Hoc enim modo haud difficile eſt cau­
ſam
cognoſcere, cur aſtra, cùm plana videan­
tur
, ſint tamen rotunda: nam linea quæ à
puncto
D ad A oculum dirigitur, non eſt
minor
linea BA, nec CA, niſi in vna linea,
quæ
minor eſt DE: fit vt cùm linea DE,
nullam
habeat comparationem ad DA,
propter
nimiam aſtrorum altitudinem, igi­
tur
non percipitur differentia vlla inter
AB
, & AC, & AD, quare omnes vi­
debuntur
ab eodem plano erigi, igitur B
DC
videbitur plana, omnia igitur rotunda
procul
plana videbuntur.
37[Figure 37] 38[Figure 38]
Eſſe autem aſtara maxima, generaliter
nunc
oſtendatur, & quòd maximè diſtent

primò
, inde quòd ſint maxima.
Cùm igi­
tur
duæ lineæ AB, & AC, producuntur ab
eodem
puncto A, & ipſæ ſunt æquales, &
ſecantur
duæ æquales FB, & FD, & duæ il­
lis
etiam æquales GE, & GC, & ductæ
fuerint
BC & FG, & perpendiculares DH,
EK
, FL, & GM, erunt anguli L & H
æquales
, quia recti, item BFL, & FDH,
quòd
D H & FL, æquidiſtant, & linea DF,
recto
oppoſita æqualis FB, oppoſitæ recto,
quare
BL, æqualis FH, & MC, æqualis
KG
eadem ratione.
Sic igitur cùm BD ſit
maior
FG, vt palam eſt ex quarta ſexti ele­
mentorum
Euclidis, erit vt BC poſſit augeri
tantùm
, vt BL, & MC, quæ ſemper æqua­
les
manent, ſint minores in comparatione
diſtantiæ
, data minima quantitate: igitur
tunc
ex tertio ſuppoſito latente differentia
FB
, & GC, vt æquidiſtantes habebuntur.
Hanc conatus eſt Vitellio oſtendere, quàm
non
declarauit, multiſque tandem erroribus
admiſſis
, quòd falſum oſtendere conatus eſt,
ſcilicet
quòd BL eſſet minor FH: hoc au­
tem
falſum eſt: eſt enim, vt demonſtraui, æ­
qualis
, & ex hac æqualitate minorem ha­
bet
rationem ad BC ipſa BL, quàm FH ad
FG
.
Et hoc ſufficit ad propoſitum demon­
ſtrandum
.
Cùm igitur Sol aut Luna, aut
aſtrum
aliud vmbram faciat fermè æqua­
lem
in terra rei quæ videtur, aut ligno
quod
radiis illius opponitur, ſeu ex vno
puncto
radij procedant, ſeu ex toto corpo­
re
, permutata hac demonſtratione, conſtat
altitudinis
ad FG proportionem eſſe in­
comparabilem
.
Cùm hoc igitur contingat
etiam
in turribus & montibus maximis, ne­
ceſſe
eſt, vt lineæ FB & GC ſint æquidi­
ſtantes
: quare altitudo A aſtri maxima,

maximum
igitur etiam aſtrum quod tam
procul
ſub illa magnitudine, quam videmus,
cernitur
.
Eſt autem deducta ratione ex vm­
bra
terræ in deliquiis Solis, dimetiens ex
his
partibus, quibus rerræ dimetiens eſt duo,
vndecim
: quare cùm terræ dimetiens ſit bis
quinque
millia paſſuum, erit Solis dime­
tiens
vndecies quinque millia paſſuum, id
eſt
, paſſus millies quinquagintaquinque
millia
.
Solis autem corpus ad terram pro­
portionem
habet, quam quæ 166. & tres ex
octo
partibus ad vnum, ambitus maioris
circuli
M. paſſuum 173000. inſuperque 250.
Terræ
dimetiens ad Lunæ dimetientem, quę
eſt
17. ad 5. ratio: itaque terræ corpus Lu­
corpus continet fermè trigeſies nouies,
ac
inſuper duas tertias.
Lunæ dimetiens paſ­
ſuum
millia 2941. ambitus maioris circuli
paſſuum milia, 9000. & inſuper 264. Altitudo

etiam
horum ex Ptolemæi demonſtratione
habita
talis eſt.
Solis quidem à terræ cen­
tro
M. paſſuum ſexies mille M. & inſuper
quingenta
.
Lunæ verò ab eodem centro
M
. paſſuum trecenta viginti M. & inſuper
833
. Coni autem vmbræ ab eodem M. paſ­
ſuum
millies trecenties quadraginta M.
Vn­
de
deductis M. paſſuum quinquies mille pro
ſemidiametro
terræ à ſingulis harum di­
ſtantiarum
, relinquentur diſtantiæ Solis ac
Lunæ
, necnon coni vmbræ à ſuperficie ter­
, ſeu ab oculis noſtris.
Diſtantia etiam
Solis
à Luna, quando Sol deliquium pati­
tur
, ſeu meliùs orbis ſolaris à Lunari orbe,
erit
mille paſſuum Italicorum ( nam de his
ſermo
eſt) quinquies mille ſexcenties octua­
ginta
quatuor millia atque inſuper 167. Il­
lud
verò mirum quod Philippus Melanthon
animaduertiſſe
videtur: quòd cùm eccentri
Solis
centrum Ptolemæi atque Hipparchi
ætate
diſtaret à terræ centro diametris terræ
24
. cùm quinta parte, ſeu M. paſſuum
242000
. nunc ſolùm diſtet diametris terræ

decem
& octo, duabuſque partibus ex quin­
que
ſeu mille paſſuum centum octuaginta
quatuor
millia ab eodem terræ centro.
Ar­
gumentum
quaſi ſeneſcentis mundi.
Sed
ratio
deduci poteſt, vel ab inſtrumento­
rum
varietate, vel cœli ſolaris diſpoſitio­
ne
, vel æquinoctiorum obſeruatione, quæ
varietatem
ſuſcipit & à locis, & à Solis
magnitudine
, propter quam æquino­
ctium
aliquanto clariùs fit, quàm exiſti­
metur
.
Hoc autem cùm obſeruatum eſſet
à
multis, in Solis magnitudinem rela­
tum
eſt.
Sol igitur A B, centrum eius

C
, terra DE, centrum eius F, linea
CHM
, contingens Solem & terram, co­
nus
M.
Quoniam igitur GH contingit So­
lem
& terram, erunt anguli G & H recti,
quare
GC, æquidiſtans FH, & ideò portio
GB
, ſimilis portioni HE.
Si igitur CG, ad
FH
, proportio cognita eſt: erit & GM, ad
MH
, qualis CM, ad MF.
Et quia CM,
1ſupponitur cognita in comparatione ad
F
H, & C G, & H, rectus, erunt G H,
39[Figure 39]
& G F, cognitæ, & angulus G C F, co­
gnitus
, ideóque G C B, atque ideò arcus
E
H, conſimilis G B: ideóque exceſſus diei
tempore
æquinoctij ſupra duodecim horas:
duplicato
enim E N, propter D L, fit ar­
cus
L D E H, cognitus.
Iuxta hoc igitur
poſita
G C, quinque cum dimidio, & F H,
vnum
erunt F C, 1200. & C M, 1468.
quare
C M, erit partium 1467. minut.
59.
ſecundorum
23. M H, igitur erit partium
267
. minut.
59. ſecund. 53. Reſiduum igi­
igitur
G H, erit partium 1199. minut.
59.
ſecund
.
30. igitur G F, partum 1199. mi­
nut
.
59. ſecund. 31. tertiorum 30. Ideò tri­
gonus
C F G, habet vnum latus quod eſt
C
F, partium 1200. Secundum latus quod
eſt
F G, part.
1199. minut. 59. ſecund. 31.
tertiorum
30. Tertium latus quod eſt C G,
partium
5. minut.
30. Manifeſtum eſt igi­
tur
quòd F C, & F G, ſunt fermè æqua­
les
, & quòd proportio vtriſque ad C G,
eſt
, vt 218. & duarum vndecimarum ad
vnum
.
Statuatur igitur circulus circa tri­
gonum
C G F, & manifeſtum eſt quòd
diameter
F N, cadet in medio, & ſecabit
C
G, per æqualia in O, propter æquali­
tatem
F C, & F G.
Igitur detracto qua­
drato
C O, quòd eſt 7 9/16. ex quadrato FG,
relinquetur
quadratum F O.
Quod eſt igi­
tur
latus eius?
eſt F O, partium ſcilicet
1199
. minut.
59. ſecund. 49. Cum hoc di­
uiſo
quadrato C O, quod eſt ( vt dixi )
7
9/16. prodibit O N, minut.
o. ſec. 23. qua­
re
F N, tota eſt part.
1200. minut. o. ſe­
cund
.
22. Hæc detrahemus ex omnibus
propter
differentiam inſenſibilem, relin­
quetur
F E, partium 1199. minut.
59. ſe­
cundorum
37. & C G, partium 5. mi­
nut
.
30. Deducta igitur F N, ad partes
120
. & eſt diniſo numero per decem, fiet
F
C, partium 119. minut.
59. ſecundo­
rum
58. Arcus igitur F C, eſt partium
179
. minut.
36. ſecundorum o. C N, igi­
tur
part.
o. minut. 24. ſecundorum o. Qua­
40[Figure 40]
re
C G, part.
o. minut. 48. ſecundorum
o
.
Igitur duo arcus D L, & E H, huic
æquales
, ſeu ſimiles: quia illi ſunt dupli
arcui
B G, cui etiam eſt duplum C G, hîc,
quia
in circumferentia.
Totus igitur ar­
cus
L D E H, eſt, partium 180. minut.
48. ſecundorum o. & ideò dies in æquino­
ctio
horarum 12. minut.
3. ſecundorum
12
. & nox horarum 11. minut.
56. ſecun­
dorum
48. Et ita ſub æquinoctio ſemper.
Et æquinoctium nobis erit pridie quàm Sol
initium
Arietis ingrediatur, imò perendie
& poſt tertiam diem in qua Sol ingreditur
initium
Libræ, id eſt, die 8. Martij, &
15
. Septembris.
Reſpondet hoc perpulchrè
experimentis
.
Quòd ſi paulò elatior ſit re­
gio
, vt in altiſſimis montibus, adeò ante­
cedit
Solis ingreſſum in Arietis initium,
vt
ratio Aſtronomica falſa videatur.
Lon­
gior
etiam eſt duplo dies, quàm nox, 12.
Iunij
.
Primus dies æquinoctij ætate noſtra
eſt
10. Martij, hæc erit minut.
6. maior
nocte
.
Accedit præter hæc colliſio luminis,
de
qua poſteriùs dicemus.
Illud non præte­
ribo
, quod etiam admiratione dignum eſt:
Solem
quantò altiùs aſcendit, eóque plus
à
nobis abeſt, magis nos calefacere,
quòd
anguli rectis ſint propiores.
Ob id­
que
hyemem eſſe longè frigidiorem, quòd
Sol
terræ propinquior ſit.
Sed cur ſola Lu­

na
varias ſuſcipit figuras, reliqua aſtra om­
nia
perpetuò rotunda ſunt?
An figuram
mutat
, quòd opaca eſt, & lumen quod ha­
bet
proprium, lumine Solis adeò eſt imbe­
cillius
, vt qua parte à Sole non illumina­
tur
, lateat, & pars illa deeſſe videatur?
Eſt etiam Lunæ peculiare maculam habe­

re
: vnde maxima apud antiquos quæſtio
orta
eſt, exiſtimantibus non paucis Lunam
participem
eſſe elementaris naturæ, & ob
id
affici.
Alii imaginem eſſe putant, vel
Oceani
, vel orbis terræ, quaſi è ſpeculo re­
lucentis
.
Nos verò illam, ſi corpus æter­
num
ſit, participem eſſe mortalitatis nega­
mus
.
Nec tam procul imago ſeu ſpecies ali­
qua
in ſpeculo videri poteſt.
Aut igitur ea
parte
peruia maculam oſtendit, ſicut in ſpe­
culis
vbi plumbum abraſum fuerit, aut om­
ninò
illa eft terminus aſpectus: eadem enim
in
parte cum videatur, peruia eſſe non po­
teſt
ibi Luna, niſi aliquo motu circumfe­
ratur
, ita vt redeat aduerſo parui circuli,
& eccentrici motu ad eandem faciem.
Quòd
ſi
terminus ſit viſus, cur non in alia par­
te
?
Videtur igitur nihil mirum, hanc du­
bitationem
alios quidem fatigaſſe, alios
1verecundiores deterruiſſe. Ergo ſi ſine par­
uis
circulis atque eccentricis motus Lunæ,
quemadmodum
Calippo & Eudoxo placuit,
abſoluatur
, erit maculæ Lunæ comperta ra­
tio
, ſcilicet obſcuritas à perſpicuitate or­
ta
.
Qua enim parte lumen ſolis non refle­
ctitur
, obſcura videtur.
At ex perſpicuo

non
reflectitur, tranſit enim.
Varietas au­
tem
denſi, & rari manifeſtè in cœlo eſt, vt
etiam
in lacteo circulo videmus.
Eſt & alia
quæſtio
de Luna magis ſenſibus conſpicua,
cur
apud nos plena luminibus maiorem
æſtum
maris, apud Indos vacua faciat.
Vi­
detur
autem cauſa eſſe æſtus, calor tempe­
ratus
, & propinquitas Lunæ.
In coniun­
ctione
autem, & plenilunio eodem loco.
Luna eſt, ſcilicet Soli propinquior: in qua­
dratis
autem radiis cum Sole terræ: tempe­
ratior
autem in noſtris regionibus plena lu­
na
luminibus, ob aëris minorem calidita­
tem
, apud Indos autem vacua ob regionis
eius
feruorem, attollit autem: cùm elatior
fuerit
: elatior autem (vt dixi) in pleniluniis
ac
nouiluniis.
Et hîc temperata magis in ple­
nilunio
, apud Indos autem in nouilunio.
Tunc verò mutat faciem ex Solis propin­
quitate
, lumen ac vim, non ſolum luminis
cauſa
, ſed etiam propinquitatis ad terras.
Nihil autem refert, & ſi non eleuetur, cum
ad
ſimilitudinem res referatur.
Sed dices, cur
ſi
luna mutat faciem ex acceſſu ad ſolem, aſtra
omnia
reliqua rotunda ſunt?
Hoc ideò con­
tingit
, quia vel lumen proprium adeò cla­
rum
eſt, vt Solis lumen, ſed imbecillius: vel
quia
vndequaque peruia ſunt.
Ergo aſtra plu­
rimum
(vt dixi) a vobis diſtant compræhenſa
ratione
: ſed quia diſtantia ſenſum latet, par­
ua
ob id exiſtimantur.
Turrium verò diſtan­
tia
cum comprehendatur, & memoria etiam
magnitudinem
teneamus, cum etiam angu­
lus
maior ſit quàm aſtrorum, turres aſtris
maiores
iudicamus.
Ob id turres, ſi ab imo
videamus
, latiores apparebunt, quàm ſi ſo­
lam
liceat ſupremam partem inſpicere, quòd
dum
radicem videmus, videamus etiam di­

ſtantiam
.
Sed quomodo cœli hi iuncti ſunt?
nam ſi vna eſt ſuperficies caua ſuperioris,
& conuexa inferioris, quomodo in diuerſas
partes
ſuperiùs, & inferiùs cœlum moueri
poterunt
?
Si duæ ſunt, indiuiſibile ab indi­
uiſibili
tangitur.
Sed duas eſſe neceſſe, non
tamen
quantitatem conſtituunt: hoc autem
ſufficit
Ariſtoteli, ne continuum ex non con­
tinuis
componatur.
Cauſa cur
aſtra
rotun­
da
, videan­
tur
plana.
Aſtra, maxi­
ma
eſſe, &
maximè
di­
ſtare
.
Solis & Lu­
, & terræ
magnitudi­
nis
compara­
tio
.
Altitudo
eorundem
à
terra
.
Solis altitu­
do
minor,
quam
olim
fuerit
.
Demonſtra­
tio
, ſtendens
quòd
æqui­
noctij
tempo­
re
dies eſt,
maior
no­
cte
, & ita
ſub
æquino­
ctiali
.
Cur ſola lu­
na
figuram
mutet
.
De lunæ ma­
cula
.
Luna in ple­
nilunio
cur
maiorem

æſtum
maris
faciat
.
An cœlorum
ſe
tangentium,
ſit
vna ſu­
perficies
.
41[Figure 41]
Id quoque inquiſitione dignum eſt, an
poſitis
iuxta eorum, quæ apparent exqui­
ſitam
veritatis rationem orbibus æquatio­
nis
, contingat eos, vt in Mercurio refe­
runt
geminari?
Et ſi contingit, quomodo
ſeorsùm
moueri poſſint?
Sit igitur orbis
æquationis
exterior A, interior B, inferio­
rum
intimus C, extimus D, extra centrum
E
, centrum mundi F, & orbis extra cen­
trum
G, in quorum medio H, centrum
concauæ
exterioris, & conuexæ intimi.
Ma­
nifeſtum
eſt igitur, quòd ſi duo ſuperiores
orbes
eſſent ſimul iuncti, & duo inferiores
ſimiliter
, quòd poſſent moueri ſuper cen­
tro
F: & ita orbem extra centrum, eleua­
rent
.
Et ſi mouerentur ſuper centro G,
frangerent
cœlum Veneris, & Lunæ, in­
ter
quos cœlum Mercurij poſitum eſt.
Om­
nis
enim ſuperficies orbis mota ſuper cen­
tro
ſuo, non violat orbem, quem tangit:
quia
in eodem ſitu remanet.
Sed ſuperfi­
cies
, quæ mouetur ſuper alieno centro ſi
tum
mutat, & orbem, quem tangit, rum­
pit
.
His cognitis, ſi A, & C, mouentur
ex
dictis, ſuper centro F, neceſſariò mouen­
tur
: quare vel ſecum rapiant orbes B D,
quare
diuiſi erunt fruſtrà, vel BCD, orbes
erunt
tanquam vnus orbis, cuius centrum eſt
H
, quare tota hæc machina eleuabitur, ac
ſubſidebit
iuxta partium ſitum, vt in Sole:
orbes
autem B, & D, nigri ſeorſum, præ­
tereà
moti ſuper centro H, moti abſidem E,
orbis
deferunt: nam ſi ſeorsùm non mo­
uerentur
, fruſtrà eſſent ab E, diſiuncti.
Si
verò
mouerentur ſuper G, frangerent or­
bes
A, & C, igitur ſuper centro G, mouetur
orbis
E.
Iam verò illud maximè mirum, aſtris
quæ
tam procul abſunt, maria & terras,
quæ
coram oculis iacent innoteſcere, omit­
to
quòd antiqui illis ducibus ſulcarent ma­

ria
.
Illud magis admiratione dignum, quòd
tempeſtate
acti in incognitas maris aut ter­
partes, aſtrorum auxilio vbi ſint agnoſ­
cere
queant.
Poſtulauit hoc à nobis Ioan.
Baptiſta de Ponte Vigo. Ratio ſic conſtat:
Sereno
iam facto cœlo Solis de die, aut al­
terius
planetæ de nocte, collige altitudinem
cum
planiſphærio, aut armillis dum aſtrum
meridiat
, & ab hac detrahe declinationem
loci
Solis, ſi Sol fuerit ab initio Arietis ad
initium
Libræ: adde declinationem loci
Solis
, ſi fuerit ab initio Libræ ad Arietis
initium
, & quod fit detrahe ex 90. & ha­
bebis
latitudinem loci, quam & qui Indiam
nuper
colunt, norunt inuenire.
Sed pro
longitudine
cum altitudine Solis, aut alte­
rius
ſtellæ cognitæ habita latitudine per
planiſphærium
, horam diei inuenies.
Inde
per
armillas cum loci latitudine locum Lu­
qualis videtur, quæres: cui addes, aut
detrahes
, quantum eſt differentiæ ex aſpe­
ctus
diuerſitate, & habebis verum locum
Lunæ
ea hora, iuxta quam ex tabulis Al­
phonſi
habebis locum Lunæ & motum,
ſecundùm
ſingulos dies præſentes.
Diffe­
rentiam
ergo locorum Lunæ inſtrumento,
& tabulis inuentorum conſidera, & cum
ea
diuide motum diei, exibunt horæ, &
minuta
, differentiæ pro ſingulis igitur ho­
ris
partes 15. pro ſingulis minutis quartam
1partem vnius aſſume, quas addes diſtantiæ
a
Fortunatis loci tabularum Alphonſi, ſi lo­
cus
Lunæ inſtrumento inuentus poſterior
fuerit
, id eſt, magis ab initio Arietis de­
ſtiterit
loco inuento per tabulas: aut mi­
nues
ab eodem, vbilocus tabularum partes
& minuta, eo qui per inſtrumentum inuen­
tus
eſt, plura obtineat, & quod relinquitur
aut
cogitur, eſt longitudo a Fortunatis loci
incogniti
, quàm in ſphæra regionum ſimul
cum
latitudine quæres, noſcéſque vbi lo­
corum
ſis, quibúſque ventis in patriam re­
gredi
liceat: quod cùm ignorent, qui hiſto­
riam
Indicarum rerum ſcribunt, latitudine
appoſita
longitudines locorum omittunt.
Nam quòd declinatione curſus Solis, qui­
cunque
Indiam vtramque petunt, multùm
adiuuentur
, nec non & ſtellarum, omnibus
qui
cum Luſitanis ac Hiſpanis verſantur eius
nauigationis
gnaris, compertum eſt.
Iam ve­
an vnus ſit mundus, an plures, an infini­
ti
, an infinitus vnus, & an aliquid extra ip­
ſum
, & an æternus, vel genitus, dictum
eſt
in libris de Æternitatis arcanis: nunc
verò
de Luce & Lumine, quæ ab aſtris pro­
fluunt
, dicemus.
Regiones in­
cognitæ
, diſ­
perſæque
tem­
peſtatibus

naues
, quo
pacto
vbi
ſint
, dignoſci
poſſint
.
42[Figure 42]
LIBER QVARTVS,
De Luce & Lumine.
Aſtra omnia
habere
lumen,
& vmbram.
HABENT omnia ſydera lumen,
motum
, ac magnitudinem
propriam
: & vt lumen minùs
à
maiore tegitur, ſic vmbra
latet
.
Luna in die vmbram
non
facit, noctu fecit.
Si Luna luceat,
aſtrorum
reliquorum vmbras non videbis:
vbi
illa delituerit, quorundam quandoque
adeò
vmbram videbis exquiſitam, vt Ve­
neris
ego lumen per feneſtram ingrediens,
Lunæ
eſſe arbitrarer.
Vnaquæque igitur
ſtella
proprium habet lumen, cùm propriam
habeat
lucem: quo ſit vt ex frequentibus
ſyderibus
lumen miſcentibus, lacteus cir­
culus
ab oculo æſtimetur.
Adiuuat hoc cœ­
li
ſubſtantia denſa, & ſyderum rara, velut
in
Cometa, qui caudam, aut crines habet:
nam
cùm nunquam mutetur, conſtat ipſum
in
cœlo eſſe, non infra.
Sed quomodo radij
per
inane tranſeuntes refracti videntur,
cùm
Solis radij in aëre viſui non ſubiiciantur.

Hæc
eadem eſt cauſa, cur etiam vbi refle­
xio
radiorum in terra eſt, vt in vallibus,
longè
maior ſit calor: nam ſi radius pene­
trat
, vnus tantùm eſt: cùm reflectitur, duo:
cùm
iterùm reflectitur, tres radij in eodem
ſunt
loco, quare calor magnus hîc procrea­
tur
: in lactea autem via non his, aut ter,
ſed
tum ob propinquitatem ſtellarum, tum
ob
denſitatem millies reflectuntur, cùm
etiam
plurimæ ſint: igitur in medio cando­
rem
, vt lactis fieri neceſſe eſt, quod ego
etiam
multis cum candelis caſu imitari pul­
cherrimè
vidi, vt euidenti rationi etiam

experimentum
ſubſcribat.
Atque eadem ra­
tione
ignis in cauis ſpeculis accenditur,
quoniam
in paruum ſpatium radij plurimi
coëunt
, non tamen in candida materia,
quia
rationem tollit, qua accendere poſſunt:
poſſunt
enim, quia coëunt, ac candidum
diſſipat
, & ſeparat.
Ob hoc ab igne candi­
da
tela facilè vritur, imò à ſcintilla, à ſpe­
culi
concaui ſolaribus radiis non vritur.
Eadem ratio ad vnguem eſt in ſphærula
cryſtalli
, & rotunda amphora vitrea aqua
plena
.
Sed vt in his radij ex aduerſo coëunt,
ita
in cauis ſpeculis antè: verùm vrendi, &

non
vrendi par ratio in vtriſque.
Cùm enim
rem
candidam ſubieceris, conus ille mani­
feſtè
dilatatur, & ideò vrere non poteſt.
Hoc autem quòd dilatetur, oculo etiam de­
præhenditur
.
Sed cur lumen coactum hæc
inferiora
maximè Solis calefacit, cùm Sol

calidus
non exiſtimetur?
Verùm ego cali­
dum
eſſe Solem ponere non vererer, cùm
nihil
calidum aliud eo caloris genere exi­
ſtimem
: hoc enim ſuperiùs oſtenſum eſt.
Nam putridus calor, & igneus non gene­
rat
, ſed corrumpit: Solis calor, & ſyde­
rum
generat.
Calor autem rerum, quæ vita
carent
nullus actu eſt, nec ſenſu tactus per­
cipi
poteſt.
Solis calor tactui ſubiicitur.
Sed nec animantium calor talis eſt, cùm
pabulo
indigeat, ſyderum calor minimè.
Sed ſi velis placita Ariſtotelis tueri, dices
quòd
aër & aqua dum lumen illud excipe­
re
conantur naturali quadam facultate, qua
grauia
deſcendunt, leuia aſcendunt, mo­
uentur
ac diſſipantur.
Calor quoque, qui
in
eis iam potentia erat, ſuſcitatur, & ad
actum
perducitur.
Aqua verò ab aëre inca­
leſcit
, qui eſt ſeipſa calorem non habet:
proptereà
ſuperficies ſumma, aut ſolùm
calida
eſt, aut maximè.
Motum hunc ra­
ritas
conſequitur, raritatem calor: hoc enim
ſuperiùs
, quomodo fiat, oſtenſum eſt.
Ca­

lor
enim, motus, ac tenuitas circulo quo­
dam
mutuò ſibi cauſæ ſunt: nam ſubtilitas,
caloris
cauſa eſt: calor dum depaſcitur, mo­
tus
: at motus ipſe ſubtilitatis rurſus cauſa
eſt
: motus enim collidendo partes attenuat.
Subſtantia tenuis, quia magnam vim exci­
pit
radij, calida euadit, calidum verò at­
trahendo
, & diſcutiendo motum cit: quæ
viciſſitudo
in animalibus vitam præbet,
& manifeſtiſſima eſt.
Suprà enim docuimus,
frigidum
nihil aliud eſſe, quàm quòd calo­
re
caret, nec recipit: rarum igitur admo­
dum
frigidum eſſe, eſt impoſſibile, videtur
igitur
ipſe radius, ſeu lumen caloris ſubſtan­
tia
, hocque nobis ſufficeret, qui eatenùs ſo­
lùm
rationes ſectamur rerum, quatenus iu-
1uant ad experimentorum veritatem aſſe­
quendam
.
Seu igitur ſolis ac ſyderum radios
per
ſe calidos dixeris, ſeu ipſos non calidos,
ſed
calefacere, nobis ex æquo ſatisfactum
erit
.
Mihi autem videtur, calorem eſſe ſub­
ſtantiam
radij ſideris: nec tamen calorem
hunc
, cùm à lumine ſit inſeparabilis, qua­
litatem
eſſe, quæ corrumpatur.
Nec enim
calor
, qui in elementis aut miſtis excipitur,
eſt
cœleſtis, ſed cœleſtis imago ſolùm: igi­
tur
vt lux propria eſt ſideribus, ita calor, cui
nullum
eſt frigus contrarium, ſed frigus ſo­

la
caloris priuatio eſt.
Verùm dices: Si mo­
tus
, caloris cauſa eſt, cur in lecto, & dum
maximè
quieſcimus, maximè calemus?
Ve­
rùm
motus calorem excitat, refrigerat au­
tem
dum locum mutando nos aëri frigidio­
ri
exponit.
Itaque in hyeme magnus mo­
tus
excalefacit, exiguus refrigerat.
Sed di­
ces
: Cur autem frigent, qui quieſcunt, in
lecto
autem calent?
Videtur autem aliquid
conferre
pluma, aut cottum, vel lana, quæ
in
lectis habentur.
Verùm cauſa præcipua
eſt
, quia non mutatur aër, qui nos tangit
ſub
culcitra collectus: extra autem lectum
quieſcentibus
aër mouetur.
Ex motu autem
bifariam
refrigeratur homo, tum quia aër
calefactus
circum nos manens recedit, tum
quia
motus (vt dictum eſt) refrigerat aërem.

Sed
ad lucis ac luminis hiſtoriam redeo.
Lu­
men
igitur eſt lucis ſimilitudo, quæ clari­
tas
in ſe, & caloris ſubſtantiam adeò habet
annexam
, vt propè nihil ſit aliud.
Ob hoc
clariſſima
ſydera etiam calidiſſima, vt Sol,
Canis
vterque, & Iupiter: non igitur lu­
men
, & claritas, & calor tres ſunt res, ſed
vna
, diuerſorum comparatione, diuerſa
nomina
, & etiam diuerſam imaginem re­

præſentationem
ſuſcipiens.
Lux verò à qua
lumen
profluit, claritas eſt ex illius tertio
genere
: vtque in perſpicuo corpore à luce
fit
lumen, ita in opaco color: & ipſa hæc
omnia
ſui ſpeciem producunt: nam per pra­
ta
ambulantes, virides facies habere viden­
tur
.
Potens igitur color cum hæc faciat in
aëre
libero, quid in obſcuro faciet?
vbi hæc
ſola
lux ſit vitioſa, atque alieno colore in­

fecta
.
Sic igitur lucerna ex aqua ardente ſo­
la
, & ſale repræſentat ( dum omnis alia ab­
ſit
lux ) facies pallidas, vt mortuorum: hoc
enim
expertus ſum.
Et eadem ratione, ſi in
lampades
virides oleum viride accendatur
(quod referunt fieri vna immatura in oleo
tandiu
contenta, vt matureſcat ſub Sole) vi­
ridia
omnia apparebunt.
Quid amplius, lu­
cerna
vitrea concluſa vndique colorem trans­
fert
validum, lumine in ea accenſo ad obie­
ctas
res.
Sunt autem validi colores, niger, vi­
ridis
, albus, rubeus, cyaneus ſeu cœleſtis.
Ignis autem expreſſiùs hoc facere poteſt, &
longè
maiora, vt ſerpentum imagines re­
præſentare
.
Oportet autem vt potentia talis
ſit
, & à fumo proprio ad rerum imagines
repræſentandas
adiuuetur.
Ergo lumen colo­
rem
, & magnitudinem, & formam mutare
poteſt
, vt trabes ſerpentes videantur, alienam
tamen
figuram recipere nequeunt.
Neque
enim
(vt dicunt) homines abſque capitibus
videri
poſſunt, aut cum canino capite: ſed ſi
lumen
capita abſcondet, abſcondet & reli­
qua
.
Neque formam mutare poteſt ſecun­
dum
luminis naturam, ſi pro forma figura
intelligatur
.
Quod verò occulta fit vi, aut
omninò
non fiet, aut rariſſimè.
Videntur au­
tem
mutari non ſolùm propria, ſed etiam
communia
ſenſibilia: ac quædam eorum ma­
gis
ac faciliùs, vt magnitudo, numerus, quies,
motus
, ac figura.
Etenim in quadratis fora­
minibus
quædam rotunda videntur, quia
non
per ſe ſentiuntur, nec adeò exquiſitè,
nec
adeò vehementer in ſenſum imprimunt:
lumen
autem, & calor viſus ſunt propria.
Verùm de coloribus ſuo loco dicemus, nunc
de
lumine, & repræſentationibus tractatio
eſt
.
Eſt autem ( vt dictum eſt ) lumen lucis

imago
in corpore perſpicuo.
Perſpicuum au­
tem
triplex: quoddam æquale, quoddam inæ­
quale
, ſeu in partibus ſuis diuerſum, & quod­
dam
ſola ſuperficie, cuiuſmodi ſunt ſpecula.
Hoc autem nitorem dicimus. In perſpicuo
æquali
lumen rectà procedit, in inæquali au­
tem
frangitur, à tenui reflectitur.
Iuxta hoc
igitur
conſtat, tres tantùm eſſe ſpecies lu­
minis
, rectam, reflexam, & refractam.
Re­
cta
oſtendit res vt ſunt, refracta mutatas, re­
flexa
velut à ſpeculis debiles.
Miſcentur

quandoque
hæc, veluti cùm à craſſiore vi­
tro
oppoſito plumbo lumen ſimile refran­
gitur
, ac reflectitur.
Optima igitur è chaly­
be
, vel argento ſpecula, de quibus inferiùs
agetur
, docebimus, non è vitro, cryſtalló­
ve
: quamvis aliter homines credant.
Sed
quia
quæ è metallo ſunt, facilè vitiantur, ob
id
creditum eſt, meliora eſſe vitrea.
Metal­
lica
igitur exactiora, vitrea diuturniora, niſi
frangantur
: leuis enim ille nitor non adeò in
vitro
extinguitur, quoniam in materia ſic­
ciore
non tam facilè hæret.
Cauſa enim cur
hæreat
, eſt humidum: in humido enim vin­
culum
adhærentium.
Sed & figura vitiantur,
quæ
reflectunt, & ea in quibus lumen fran­
gitur
.
Itáque ſpecula concaua, & conuexa,
item
perſpicilia non æqualia, falſas reddunt
imagines
.
Hinc cauſa colligitur, cur non

tam
ex ſolo, quam è muris, nec tam è muris,
quam
è ſpeculis reddantur imagines?
Nam non
niſi
in perſpicuo fit lumen è luce: quæ autem
non
nitent, non ſunt perſpicua, ideò lumen
perit
: omne enim ſolidum perſpicuum nitet,
& omne nitens eſt perſpicuum.
Quamobrem
in
vndis etiam effigies relucent.
Vnde Vir­
gilianum
illud:
Nec ſum adeò deformis, nuper me in littore vidi,
Cùm
placidum ventis ſtaret mare: non ego Daphnim
Iudice
te metuam, ſi nunquam fallit imago.
Lacteæ viæ
cauſa
.
Cur radij re­
flexi
videan­
tur
, & calo­
augeant.
Ignis cur ex
cauis
ſpecu­
lis
accenda­
tur
, & non in
alba
mate­
ria
.
Ignis cur à
ſphærulis

cryſtallinis

in
ſole poſitis
accendatur
.
Sol quomodo
calefaciat
.
Subtilitas,
calor
, ac mo­
tus
, cauſæ
viciſſim
.
Cur in lecto
magis
ca­
leamus
.
Lux quid
ſit
, & lumen.
Ambulantes
per
prata, fa­
cies
virides
habere
vi­
dentur
.
Modus re­
præſentandi

facies
homi­
num
ſub di­
uerſis
colori­
bus
.
Luminis tres
ſpecies
.
Optima ſpe­
cula
quæ.
Cur à nitidis
tam, cùm lumen
reflectatur
.
Cur aliqua
ſolida
per­
ſpicua
.
Videntur autem ab omnibus reflecti ra­
dij
, quia aliquis nitor in omni ſolido cor­
pore
eſt.
Verùm illud mirum, cur calor, &
radij
per ſolida, craſſa atque perſpicua ma­
gis
permeent, quàm per opaca, tenuia, ac
rariora
: non enim meatibus implentur per­
ſpicua
, qui aër continuus eſt: & in vitro, &
cryſtallo
meatus illi directi non poſſunt
eſſe
, quia non conſiſteret: radij autem re­
cti
.
Nec aqua patitur meatus, cùm tamen
ſit
perſpicua.
Omne igitur quòd lucis ima­
ginem
recipit, id autem fæculentum non
eſt
, ſed clarum, perſpicuum dicitur.
Non
1enim lumen corpus, ſed imago lucis, quæ
meatibus
non indiget, velut nec calor: ca­
lor
autem magis corporeus eſt.
Quia ergo
in
ſolido recipiuntur radij, recipitur & ca­
lor
.
Quomodo autem à ſyderibus reflecta­
tur
, dubitatio non parua eſt: nam ſi refle­
ctitur
lumen à ſydere, ſolidum ſydus eſſe
oportet
: quòd ſi ſolidum, cur motu non
frangitur
, & eum à quo mouetur non fa­
tigat
?
Oportet autem quemadmodum & in
corpore
animalium, animam ſpontè moue­
re
, & alacriter: at in nobis alacritas illa de­
ficit
, quia ibi ſolum eſt vis, quæ a corde
transfunditur
, vbi anima habitas: at in
cœlo
cùm vbique anima ſit, eſt alacritas
ſempiterna
, ob id nec voluntate anima fa­
tigatur
, quòd nullo corporeo indigeat au­
xilio
: nec cor, quòd in eo ſit anima: ſed

tamen
ſpeciem habet fatigationis.
Cœlum
autem
cùm nunquam quieſcat, & vbique
præſentem
habeat animam, nunquam fati­
gari
poteſt.
Sed de Lunæ circulo, quòd ſe­
cum
æthera rapiat, non adeò clara quæſtio
eſt
, fatigari enim deberet: melius verò eſt
dicere
, toti ætheri hoc ineſſe ſpontè, vt
vnaquæque
pars circumcirca feratur ab
riente
in Occidentem, & ſingulæ cùm ſuo
loco
depulſæ fuerint ſpontè ad eam reuer­
tantur
.
Hæc autem quæſtio pro nobis eſt,
qui
mundum finem habiturum, habuiſſé­
que
initium, in libris de Æternitatis arca­
nis
cenſuimus.
Aut forſan dicemus, quem­
admodum
aquam ad Lunæ motum, ſic æthe­
ra
ad primi cœli ſpontè circumferri, non ele­
menti
natura, ſed obedientia ad ſuperiora: vel
quòd
ad motum conſeruandum hoc ſufficit
nullo
nixu, initium verò non ſine labore fie­
ret
.
Sed hic motus cùm ſit ſempiternus, ini­
tio
caruit.
Sydera an
ſolida
.
Quomodo
æther
mo­
ueatur
.
Crepuſculo­
rum
ratio.
Verùm de his ſatis, ad lucis ac luminis
hiſtoriam
reuertamur: vbi meritò forſan
quis
quæret, cur ante Solis ortum, & poſt oc­
caſum
, aër luceat & clariùs ſit?
quod tempus
crepuſculum
vocatur.
Sed cùm veſpertinum
crepuſculi
nomen retinuerit, matutinum in
auroræ
nomen tranſiit.
Cuius meminit Vir­
gilius
duo decim claris experimentis.
Pri­
mùm
referre ſat eſt:
Aurora Oceanum croceo velamine fulgens
Liquerat
, & biiugis vecta rubebat equis:
Luce
polum nitida perfudit candidus orbis,
Et
clarum emicuit Sole oriente iubar.
43[Figure 43]
Ergo Solis radij cùm impediuntur à ter­
ra
, nullam claritatem afferunt, ſi non ali­
quo
ex loco reflectantur.
Etenim cùm me­
dia
nox eſt, ponatur cœlum Solis ABF, Sol
A
B, terra C D, ducantur contingentes
ACE
: & BDE, concurrentes in E, totum
igitur
quod continetur ſub cœlo ABF, & ſu­
pra
, à lumine Solis illuſtratur, præter tri­
gonum
CDE, & tamen partes F, & G, non
videntur
claræ, quia Solis radij penetrant,
nec
reflectuntur.
Sed neque Sol magnitudi­
ne
ſua poteſt crepuſculum facere, tum quia
radij
viderentur, & Solem videremus ipſum
tum
quia, vt demonſtrauimus, ob maximam
altitudinem
lineæ CE, & DE, fermè redde­
rentur
æquidiſtantes.
Ergo crepuſculum fit,
quoniam
pars quæ ſupra terram eſt, conten­
ta
ſub E, puncto, id eſt, ſub vmbra, terræ, à
vaporibus
condenſata radios Solis excipit.
& ad nos reflectit.
Obſeruemus igitur Solem dum eſt ſub
æquinoctiali
circulo, qui crepuſculum in­
choat
partibus 19. ante ortum, id eſt, ho­
ra
fermè, & quarta ante Solis ipſius aſcen­
ſum
, & manifeſtum eſt, quòd tunc primum
Solis
radius, qui aërem illuſtrat, terram
contingit
: nam ſi non contingeret, ex ſum­
mo
loco vaporum contingens ad terram du­
ctus
perueniret ad locum inferiorem priore,
atque
ſic crepuſculum antea quàm dictum
ſit
, inchoaret.
Hoc igitur poſito, conſti­
tuatur
circulus terram referens, cuius cen­
trum
C, contangens linea AD, ſumma pars
44[Figure 44]
vaporum
E, locus radij Soli F, & vbi ſecat
AD
, ibi G, ponat: quia igitur Solis diſtan­
tia
maxima eſt ad terræ comparationem, an­
gulus
FGD, eſt, ac ſi eſſet in centro C, terræ,
quare
eſt 19. partium, igitur & EGA, vt in
centro
circuli: ſed A, & B, recti ſunt, igitur
cùm
E, communis ſit duobus trigonis CBE,
& AEG, ipſi erunt ſimiles, & ideò ratio late­
rum
cognita: at BC, eſt millia paſſuum (vt
dictum
eſt ) quinquies mille, igitur AE, eſt
millia
paſſuum 288. & ad tantam altitudi­
nem
vapores aſcendunt.
Demonſtra­
tio
oſtendens
ad
quandam
altitudinem

à
terra va­
pores
aſcen­
dere
poſſe.
En vides humani ingenij ſubtilitatem
quouſque
perueniat?
Vitellionem haud ig­
noro
deceptum eſſe, qui aſcendere tantùm
ad
52. paſſuum millia tradiderit, cùm quintu­
plo
plus ac dimidio, quàm dixerit aſcendant:
verùm
cùm ambitum terræ contrahat, &
paſſus
ob id etiam maiores faciat aliquantò,
non
tamen vſque ad quartam partem debitæ
altitudinis
deducere eam poteſt.
Quòd ſi vt
ad
ſummum deducatur crepuſculum per
duas
horas ante diem fiat, angulus C, in
circumferentia
, qui æqualis eſt G, partium
60
. & E, 120. quare linea AE, quæ altitudo
vaporum
, erit paſſuum millia 772. & hoc
eſt
maximum ad quod aſcendere vapores
poſſint
è terra ſpatium.
Vnde Irides, Vir­
incendia, hiatus cœli, non altiùs fie­
ri
poſſunt: vt nec triplicati Soles, geminatæ
1Lunæ, multóque minùs imbres, grandines,
niues
, pruinæ, & quæcunque à vaporibus
ortum
habent.
Exiſtimandum eſt tamen in
diuerſis
locis variam hanc eſſe altitudinem,
quæ
tamen præſcriptum numerum paſſuum
minimè
excedat.
Ponamus igitur, vt nobis,
qui
à circulo Capricorni diſtamus partibus
quaſi
68. oculus ſit in B, Mediolani: pun­
ctus
autem, qui videtur ſub circulo Capri­
corni
F.
Conſtat igitur, quòd proportio CE,
ad
C B, eſt, vt 8. ad 3. fermè.
Cùm igitur
CA
, ſit æqualis CB, erit proportio CB, ad
CA
, etiam vt 8. ad 3. quare AC, ad AE, vt
5
. ad 3. quare AE, eſt millia paſſuum 8000.
& inſuper 333. de quibus non curo.
Satis
conſtat
locum, qui à Mediolani incola vi­
deri
debet ſub hyemali circulo, à terra di­
ſtare
plus, quàm decies altitudo vaporum

pertingat
.
Sed ibi Cometes videntur à no­
bis
, igitur non fiunt ex vaporibus.
Sed nec
ſuprà
in æthere, cùm ibi non ſit materia,
quæ
accendi poſſit.
At ſi dicas raptum hu­
morem
eouſque trahi vi ſiderum, quamvis
altior
ſit locus, quàm communis hic vapo­
rum
primùm quidem obſtat, quòd plerique
Cometes
menſem excedunt ſecundum, aliqui
etiam
nec in tertio finiuntur, huic conflagra­
tioni
nec tota terræ machina ſufficere.
Oſten­
ſum
eſt enim ſuperiùs, quòd ignis nunquam
in
eadem eſt materia, ſed perpetuò nouam
requirit
.
Hoc autem ſidus cum cauda plerun­
que
eſt, & in æthere, quò fit vt minùs Luna
non
ſit.
Ardere autem tantam materiam, &
tribus
durare menſibus, omninò impoſſibile
eſt
.
Accedit quòd aliqui humiliores eſſent,
qui
abſconderentur ante occaſum, aut eſſent
immobiles
, quorum neutrum adhuc viſum
eſt
.
Multa præter id ſunt, quæ abſurditatem
huius
opinionis oſtendunt: à quibus abſti­
neo
: quemadmodum illud Albumaſaris, Co­
metem
ſupra Venerem viſum fuiſſe: eſt au­
tem
Venus multò altior Luna.
Sed depræ­
hendere
an Cometes in elementorum re­
gione
ſit, an in cœlo fiat: facilè eſt admo­
dum
.
Nam ſi maiorem habeat diuerſitatem,
quàm
Luna, in elementorum eſſe regione
neceſſe
eſt: ſed ſi minorem, in cœlo fiet pro­
cul
dubio.
Vides quàm leuibus artificiis hu­
mana
ſubtilitas ad detegenda cœli arcana

progrediatur
.
Communia ſunt omnibus Co­
metis
, quòd triplici motu moueantur.
Vno
ab
Oriente in Occidentem, velut & ſydera
omnia
reliqua in horis 24. Altero ab Occi­
dente
in Orientem, paulò plus, minúſve par­
te
vna cœli, ad ſimilitudinem fermè Vene­
ris
.
Nam Cometes anni M.D.XXXII. cùm
vigeſima
ſecunda die Septembris exortus
eſſet
, & tertia die Decembris occubuiſſet, in
71
. diebus, ex 5. parte Virginis, in 8. Scor­
pij
proceſſit: quo factum eſt, vt ſolùm 63.
partibus
, ſigniferi, ſecundùm longitudinem
in
diebus 71. proceſſerit, minus ſcilicet parte
vna
diebus ſingulis.
Ex quo patet: ſub Luna
eum
eſſe non poſſe, nam ſic motu primi
orbis
velociùs, quàm Luna moueretur.

Conſtat
enim Lunam in horis 24. retroce­
dere
iuxta primi motus rationem partibus
13
. Plinius exiſtimat Cometem non vltra
80
. diem apparere, nec celeriùs 7. occulta­
ri
.
Simili ratione refert Hieronymus Fra­
caſtorius
, prioris exempli auctor, in ſuo de
Homocentricis
libro, die 8. Septembris, an­
ni
1531. Cometem fuiſſe paulò Sole Orien­
taliorem
, id eſt, iuxta 24. partem Virginis
iuxta
autem initium Octobris, cùm Iupiter
eſſet
in tertia Scorpij parte, factus eſt illi
propinquus
.
Cometem non
fieri
in re­
gione
ele­
mentorum
.
Tria quæ
ſunt
cometis
omnibus

communia
.
Quantum
Cometes
du­
ret
.
Sect.3.c.23.
In menſe itaque vno ( nam in explicando
negligentior
fuit) partes circiter 40. Come­
tes
in longitudine ſuperauit, id eſt, à 22. Vir­
ginis
, ad ſecundam, vel tertiam Scorpij
progreſſus
, qui motus Veneris motui parùm
eſt
abſimilis, aut Mercurij.
Tertius eſt mo­
tus
ſecundùm latitudinem maximus, vt ( ni
ille
fallatur ) incredibili celeritate modò ad
Boream
vnus, modò alter ad Auſtrum fera­
tur
: qui tum proceſſus fiunt, cùm Cometes
iuxta
polos fuerint: nam tunc modica varie­
tas
loci ad ſigniferum comparata, latitudi­
nem
non parùm mutat.
Aliud verò commu­
ne
Cometis eſt, quòd cauda ſemper ad vn­
guem
, partem Soli oppoſitam reſpicit: vt
cùm
Sol occidit, Cometes caudam habet
ad
amuſſim Orientem verſus, vt in obſcu­
ra
Lunæ parte nobis ſingulis diebus videre
licet
.
Tertium eſt, quòd plerunque Solem
longitudine
comitatur ſic, vt in crepuſculis

tantùm
videatur, non tamen ſemper.
Quò
fit
vt clarè pateat Cometem globum eſſe in
cœlo
conſtitutum, qui à Sole illuminatus
videtur
, & dum radij tranſeunt, barbæ aut
caudæ
effigiem formant.
Hic igitur in cœ­
lo
, ſi ibi eſt generatio fieri poteſt: ſi non
admittatur
, dicere neceſſe eſt, quod & ve­
rius
eſt, cœlum eſſe ſyderibus pluribus, ſed
non
admodum denſis, plenum: quòd cùm
aër
ſicceſſit, & attenuatur, vel etiam aliis
ex
cauſis, oculis noſtris ſe ſubiicit.
Nam &

quandoque
Venus media die videtur, quam
de
nouo genitam non eſſe ſatis conſtat.
Inde
fit
vt ſicceſcente aëre maria multùm agiten­
tur
tempeſtatibus, & ventorum flatus per
ſæpè
maximi ſuccedant, & nobiles ac Prin­
cipes
, qui curis, vigiliis, odoratiſque cibis,
tum
vinis potentibus ſiccantur, mortem op­
petant
.
Contingunt & hac cauſa aquarum
imminutio
, & piſcium mors, & ſterilitates,
& legum mutationes, ac ſeditiones, & re­
gnorum
ſubuerſiones: quæ omnia ( vt dixi)
ab
immodica tenuitate, ac ſiccitate aëris
fiunt
, vt Cometes horum quidem poſſit eſſe
ſignum
, cauſa autem minimè.
Quid ſit Co­
metes
.
Cometarum
prodigia
.
Iridis colo­
ers
quomodo
fiant
.
De iride verò quòd frequentior fit, &
quoniam
palàm eſt ipſam in vaporum re­
gione
fieri, minor eſt dubitatio.
Velut
enim
aquæ gutta, cùm ex aduerſo Solis in­
ſpicitur
, multos refert ac omnes ſplendidos
colores
: ita è nube denſa rorida, guttuliſ­
que
ſcatente fit iris.
Omne enim obſcurum
eſt
, veluti nigrum.
Indicio ſunt vmbræ, quæ
ob
id omnes nigræ videntur.
Duplicéſque
cùm
paries ſimul radios Soli rectos & ex
aqua
reflexos receperit, ſic vt eorum pars
ab
homine intercipiatur.
Namque Solis ra­
diis
illuſtratur ſuperior vmbra, ob id non
adeò
nigra eſt.
Cùm verò obſcurum illumi­
natur
, & id politum fuerit, ad colores
pro
lucis multitudine tranſit.
Obſcura
autem
eſt nubes, & guttæ aquæ poli­
, ideò lucis varietate colores referunt.
1Cùm autem circulus interior proximior

ſit
obſcuritati, cæruleus videtur: medius,
qui
luminoſior eſt, viridis: exterior, qui &
maximus
, ampliori luce illuſtratus, croceus
eſt
.
Purpureus verò atque xanthus, non
principales
ſunt colores: ſed cum varietate
luminis
ex altero in alterum colorem ſit
tranſitus
, coëuntibus terminis neceſſe eſt
in
in medio, velut etiam in picturis, te­

nuiter
colores alios apparere.
Eſt autem
centrum
Solis & oculi, & iridis in vna li­
nea
.
Sic enim ex caua nebula perpendicu­
lares
radij reflectuntur: & quanquam ne­
bula
ipſa non ſit rotunda, ſoli tamen ra­
dij
, qui ex parte rotunda reflectuntur, quia
ſoli
perpendiculares ſunt, Solis imaginem
referunt
: quæ quia debilis eſt, & debili­
ter
reflectitur, colorum ſpeciem repræſen­
tat
: nam lux cùm debilis redditur, in
ſplendidum
colorem tranſit: quæ ſi ma­
gis
debilitetur, in colores nigro propin­
quiores
mutatur: pòſt ſi plus etiam, ad
colores
ſine luce peruenit: demùm ad ni­
grum
vbi minimum eſt de luce, vltimo
cùm
deficit, tranſit in tenebras.
Igitur
cùm
ad centrum ex ſola rotunda, cauá­
que
parte radij reflectantur, & ſi nubes
non
caua ſit, & plures guttæ antè, reli­
qua
quidem tota nubes conſpicitur, ſed à
caua
, rotundáque reflexio fit perpendicula­
ris
, quæ iridem, id eſt, Solem repræſen­
tat
, non aliter, quam ex aquæ guttis vi­
debis
, colores ſcilicet varios atque ſplen­
didos
.
Cùm igitur Sol eſt in finitore, &
oculus
( vt dixi ) in recta linea cum centro
iridis
, centrum iridis in finitore, neceſſa­
riò
, erit, quare tunc ad vnguem iris ſub ſe­
micirculi
forma apparebit: nam reliqua
medietas
neceſſariò tota eſt ſub finitore,

ſi
centrum in illo eſt.
Cùm verò Sol al­
tior
extiterit, manifeſtum eſt, quod li­
nea
ducta à Solis centro per oculum infrà
finitorem
cadet: igitur tunc centrum iridis
erit
ſub finitore: & quò Sol extiterit al­
tior
, linea ducta à Sole per oculum hu­
milior
erit, quare & centrum iridis, quod
in
hac linea eſt.
Itáque quantò cen­
trum
iridis magis erit ſub finitore, ſu­
perioris
ſemicirculi pars maior abſconde­
tur
ab oculis noſtris: quare quantò altior
Sol
, minorem portionem vnius circu­
li
iridem eſſe neceſſe eſt.
Liquet autem ex
his
, tum quòd iridis pars media abſque ne­
bula
eſt, tum quòd ſub terra latitet, iri
dem
nihil eſſe: nam non ex centro nebulæ
radij
reflectuntur, ſed centrum ſolum ima­

ginatione
conſtat.
Quòd etiam vna tantùm
videri
poſſit, haud dubium eſt.
Nam cùm
oculus
in linea ſit, quæ à Sole procedit ad
centrum
nebulæ, nulla alia, niſi idem ha­
beat
centrum iris videri poterit.
Sed nec
ſub
eodem centro, quoniam ex Sole refle­
xio
fieri nequit: nam oculus habet ratio­
nem
centri cauitatis: non quia ſit centrum,
ſed
quia ex duobus punctis in eadem linea,
quæ
à centro eſt, duæ lineæ ad eadem pun­
cta
ſub æquis angulis reflecti non poſſunt.

Relinquitur
igitur, vt ex prima alia refle­
ctatur
, quare ſecundam maiorem prima eſſe
neceſſe
eſt, & debiliorem multò: itaque ex
ſecunda
tertiam oriri eſt impoſſibile.
Quia
igitur
ex prima reflexa ſecunda oritur, ne­
ceſſe
eſt, vt lineæ ſeu radij circuli prioris
iridis
interiores, cùm maiorem angulum
faciant
, longiùs reſiliant, exteriores pro­
piùs
: quare cir coeruleus erit exterior circulus
ſecundæ
iridis, medius viridis, vt primi ex­
terior
croceus, contraria ad vnguem prio­
ri
ratione.
Planum etiam ex his eſſe exiſti­

mo
, quòd cùm Sol eſt in meridie iuxta æſti­
uum
ſolſtitium ſemicirculi maximam habet
altitudinem
: quò fit, vt centrum iridis ſe­
midiametro
totius circuli eius ſit infra fini­
torem
viſus, quare iris non videbitur: ſed
cùm
iuxta autumni æquinoctium, & per
totam
hyemem, & poſt æquinoctium ver­
num
videbitur, ſed minor, quò ( vt di­
ctum
eſt ) ſolſtitio æſtiuo, & meridie ma­
gis
appropinquabit.
Cur autem dum iris

modica
eſt, & parùm à finitore eleuatur,
maioris
circuli pars eſſe videtur?
Cauſa eſt,
quòd
oculus magis diſtare iridem, quò
humilior
eſſe iudicat: quoniam diſtantiam
intelligit
, vt de aſtris diximus.
Sed cùm
diſtare
verticem iridis plus iudicat, latio­
rem
etiam exiſtimat, velut etiam dixi, de
Sole
, & Luna orientibus, at angulus maior
circuli
maiorem illum eſſe oſtendit, quod
facilè
quiſque intelligit, cùm minorem cir­
culum
maiori ita inſcribit, vt ſe tangant:
apparet
enim maiorem in circumambiente
linea
eſſe latiorem: ea de cauſa minor por­
tio
iridis, maioris circuli pars eſſe videtur.

Sed
non ſolùm irides ex nebulis, verum ex
remis
dum agitantur in mari lucis reflexio­
ne
, à guttis aquæ fiunt: & hyeme auſtro
ſtante
circa lucernas, maximè ab his, qui
oculos
habent humidos: & à guttis inſper­
ſis
parieti, dum à Sole illuminantur, in obſ­
curo
oculo è directo reſpiciente: omnium
enim
vna eſt cauſa, vt rectè refert Ariſto­

teles
.
Sed Pareliæ, Virgæ, & Corona, quam
nos
circa Solem vidimus, Halonem vo­
cant
, coloris cauſam eandem habent, quam
diximus
: verùm, Pareliæ & ipſæ ſolum ex
reflexione
ad oculum fiunt, nulla prorſus in
nubibus
imagine: atque ideò ex guttilis

tunc
nubes conſtat.
Iris & igitur Pareliæ
plerumque
pluuias nunciant leues, quia gut­
tulæ
ex aqua ſunt & diuiſæ, radiuſque Solis
penetrat
.
Corona autem ſubſtantiam habet
quippe
quæ fit ex reflexione Solis, aut Lu­
, aut ſyderis alterius, tanquam ex cen­
tro
à nube denſa in circuitum, rotunda fi­
gura
.
Itaque non oculus eas fingit vt iridem

& Parelias, ſed factas videt, & in nubibus
conſiſtentes
.
Velut etiamſi cryſtallum, tri­
gonum
, ſeu priſma, vel hexagonam Soli
expoſueris
, in aduerſo pariete colores non
fictos
, ſed veros iridis videbis: & ſimiliter
ſub
vaſe vitreo pleno atque Soli, vel etiam
lumini
claro expoſi to, eoſdem conſpicere
licet
.
Sed ficti erunt, ſi cryſtallum inſpicias
aut
vitrum: nam quales tu vides, & vbi
vides
Sole præſente, ſocius non omninò
videbit
: aut diſſimiles, aut non eodem lo­
co
, quia veræ non ſunt, ſed ab oculi aſpe­
ctus
ratione tantum proficiſcuntur.
Quò fit
1vt mirer eos, qui affirmant, iridem vbi in­
cubuerit
, plantas illas efficere odoratas, tum
maximè
ſi iam naturâ tales ſint: vt laurus,
iuniperus
, myrtus: credo potiùs cauſam
eſſe
, quam dixi, cur optima terra poſt ſicci­
tatis
imbre ſuperueniente benè oleat.
Quis
enim
vnquam irridem vidit arbori incum­
bentem
?
cùm ſola ( vt dixi ) viſus imagi­

ne
conſiſtat.
Quod igitur dicere oportet,
cum
Ariſtotele eſt, iridem apparere cum
ex
guttulis nubes humilis eſt, quæ poſt lon­
gas
ſiccitates arboribus ſuperueniens iam
natura
odoratis concocto protinus humido
guttularum
tenui, in vapores mirum in
modum
odoratos euaneſcit: nam hoc ego
quandoque
in æſtate matutinò vidi, in ro­
ſæ
arbore iam areſcente: tantus enim ex
rore
citra iridem fragrabat odor, vt vix ei
quanquam
auſim comparare.
Hac de cauſa,
qui
iridem viderunt iam, & naturam eius ig­
norant
, odoris cauſam in eam referunt.
Ma­
tutinę
imbres, veſpertinæ ſerenitatem indicare
apud
nos ſolent: quoniam nobis tempus quale
cœlum
plerumque occidente Sole, at ſere­

num
in iride veſpertina.
At Corona, & Vir­
, vel diu manent inconcuſſæ, & nimbos
prædicunt
, nam nubes eſt denſa, quæ tam­
diu
immota manet, & radiis ſyderis non
conſumitur
, nec diſſipatur, quòd ſi pars
maneat
, pars repentè diſſipatur, aut tota
ſimul
diſſipetur, ventos prænunciat, ex ea
parte
, quæ rectè imminet auulſæ parti, vt
ſit
quaſi ventus chorda relicti arcus Halo­
nis
, vel æquidiſtans parti ſupremæ, aut la­
teri
auulſæ partis Virgæ: at ſi ſenſim emar­
ceſcant
, tenuitatis vaporum indicium præ­
bent
, atque ideò etiam ſerenitatis.
Diffe­
runt
autem inter ſe Pareliæ, & Virgæ, quan­
quam
ambæ rectæ ſint ( nam inter Iridem

& Coronam, quum Corona ſit circulus
completus
, haud obſcura eſt differentia)
quòd
Virgæ oblongæ ſunt, & coloribus
Iridis
diſtinctæ, vno, perſæpè duobus, plu­
ribuſve
, quandoque in ſummo nubium qua­
ſi
imminentes capiti, aliquando quaſi deſ­
cendentes
, iuxta nubium ſitum: non val­
latæ, ſed anguſtæ, vnde nomen ſum­
pſerunt
.
At Pareliæ rotundæ quaſi, aut
parum
oblongæ, Solem aut Lunam gemi­
natam
oſtendunt: quandoque à lateribus
Solis
vna ſingulis, ſic vt tres Soles quan­
doque
referant vt ego ſemel vidi: nec ſatis
noueram
oculo, quis eſſet verus, adeò mica­
bant
, qui à lateribus erant radiis: aderant
tunc
& Iris vna, & Corona etiam, in cœ­
li
medio ( dictum mirum) quum nullus Sol
ibi
eſſet, ſed omnes in Oriente: neque enim
fiunt
hæc, niſi Sole occiduo, aut Orien­

te
, dum nubes caua excipit, ac denſa ra­
dios
, atque remittit.
Igitur quum tres Lu­
fuerint, media erit vera.
Accidit rarò
de
Luna geminata, rariſſimè de triplici:
quòd
non fiat, niſi Luna (vt dixi) in Orien­
te
, vel Occidente, ob cauſam de Iride aſſi­
gnatam
: nec niſi plenilunio fermè, cum
alio
tempore ſit imbecillior: purum etiam
aërem
& denſiſſimam nubem expoſtulat.
Cum verò trigemina futura eſt, manife­
ſtum
eſt, quòd duas tales nubes, ac lo­
cis
opportunis conſtitutas adeſſe oportet.
Frequentior eſt Parelia Solis duplex, quàm
Lunę
ſimplex.
Simplex autem Solis frequens
eſt
, ac nullis nautis penè, magno etiam cum
periculo
, non viſa.
Accedit ad Parelia­
rum
Lunæ raritatem, quod homines no­
cte
non adeò vigilant, & in locis manent
apertis
, ac ſub diuo, ſicut de die, vt plu­
res
longè fiant forſan, quæ non videntur.
Solis autem imaginem impoſſibile eſt om­
nes
latêre, tot ſub dio mortalibus.
At­
que
( vt reor ) eadem eſt cauſa, cur paucæ
irides
Lunæ videantur: nam & nocte
primum
, Luna luminibus ſaltem fermè

plena
, non multum circa æquinoctia­
lem
circulum, & finitori propinqua vi­
deri
poſſunt.
Hanc ferunt in Germania,
vbi
frequentius videtur ob poli altitu­
dinem
, & nubium denſitatem, bis vi­

ſam
vna ætate, Candida eſt multò ma­
gis
ſolari iride, vt pro cæruleo obſcura viridi­
tas
, pro viridi croceus, pro crocea albus fer­
ſubiiciatur.
His rationibus palam eſt,
cùm
Sol aut Luna nunquam retrò capita
noſtra
agantur ad Boream, ſitque centrum
iridis
in linea à Sole ad oculum, iridem in
Oriente
in Occidente, & in Septentrione
tantùm
ſpectari poſſe: in Auſtro nunquam
niſi
quantum ex Solis, & finitoris diuerſi­
tate
contingit, æſtate parietes in mane ver­
ſus
Boream à primis radiis eius illuſtrari,
Cùm
enim æſtate Sol oriatur, vbi circulus

Cancri
finitorem ſecat, ratio ſphæræ edo­
cet
, vt nobis auſtrum inſpicientibus, vm­
bras
adeò obliquas exporrigat, vt ad Au­
ſtrum
tendere videantur.
Eadémque ratio
dum
occidit, viget: nam verticis axis cùm
ad
centrum terræ deſcendat: Sol verò citra
centrum
terræ in circulo Cancri feratur,
neceſſe
eſt, vt quantò magis finitori pro­
pinquus
eſt Sol, illum borealiorem no­
bis
videri, cùm lineæ, quæ ad verticem ten­
dit
noſtrum, partis imæ comparatione ve­
ſit borealis.
Sagitta enim ad circulum
Cancri
perueniens in finitoris ſuperficie,
breuior
eſt, quàm vt nos attingat.
Vmbræ cur
nigræ
vi­
deantur
.
Ratio ordi­
nis
colorum
in
iride.
Cur iris ro­
tundæ
figu­
.
Cur iris vi­
deatur
ſemi­
circuli
for­
ma
, dum ſol
eſt
in finito­
re
.
Cur iris dum
ſol
altior
eſt
, minor
videtur
.
Cur irides
tantum
duo
videri
ſimul
poſſint
.
Iridis ſecun­
colorum
ordo
.
Cur iris in
meridie
non
fiat
.
Cur iris quò
minorem
re­
fert
circuli
portionem
, eo
maioris
cir­
culi
pars vi­
detur
.
Iris ex re­
mis
, & lu­
cerna
, &
guttulis
.
De corona,
pareliis
, &
virgis
.
Iris, & pare­
liæ
quid ſi­
gnificent
.
Colores iri­
dis
veræ,
quomodo

fiant
à cry­
ſtallo
, & vi­
tro
.
Iris quomo­
do
bene olere
faciat
arbo­
res
.
2.Problem.b
3
.
Corona, &
virgæ
quid
prænuncient
.
Virgæ, &
pareliæ
, in
quod
diffe­
rant
, tum
iris
, & coro­
na
.
Cur paraliæ,
& geminæ
lunæ
rariſſi­
contin­
gant
.
Cur irides
lunæ
raræ,
& quales.
Iridem in
auſtro
à no­
bis
videri
non
poſſe.
Æſtate ma­
, & veſpe­
ri
vmbræ
quaſi
au­
ſtrales
.
45[Figure 45]
Sed & ex his diſtantiam iridis viſæ à no­

ſtris
pedibus iam metiri diſcamus.
Sit ar­
cus
ſemicirculi AB tranſeuntis per Solem,
& oculos noſtros, ac verticem noſtrum,
& centrum iridis, tum illius verticem
A
B: & ſit centrum mundi C, centrum
iridis
D, cuius ſemidiameter, & ſinus ver­
ſus
ſeu ſagitto E F, medietas ima arcus
iridis
viſa E F, Sol K: quia igitur ar­
cus
K A notus eſt, erit & angulus in C,
quaſi
eſſet centrum mundi punctus C, ob
1diſtantiam cognitus: quare angulus DCF,
& F rectus eſt: igitur trigonus C F D co­
gnitus
ex tabula de chorda, & arcu.
Du­
cemus
igitur C E H, & erit arcus B H ex
planiſphærio
illicò notus: nam hæc eſt pri­
ma
operatio, & facillima illius inſtrumen­
ti
, quæ illicò nobis occurrit.
Igitur an­
gulus
BCH notus: & eodem modo CFE re­
ctus
: igitur trigonus CFE, & proportio quin­
que
linearum CD, CE, CF, DE, EF, & quan­
ta
ſit portio ſemicirculi EG ex tabula de chor­
da
, & arcu: nam poſita DE, 60. duplicabi FG,
quam
infrà docebo, & arcus illi chordæ è
directo
ſcriptus, eſt totius iridis, quæ ap­
paret
, id eſt, dupli G E.
Et ita habes iam
quantitatem
iridis, quamuis non videas
imum
illius, id eſt, punctum G, nam vix
vnquam
poteſt eſſe certus de puncto G, an
ſit
ima pars iridis, propter locorum inæ­
qualitatem
.
Pòſt procedo ad L, & video
altitudinem
B M per E punctum, igitur
angulus
M E H eſt cognitus: quia ( vt de­
claratum
eſt) vapores parum aſcendunt, ſed
longè
minus nubes: vt Albertus Magnus
exiſtimat
, non plus 15. ſtadiis: eſt igitur
ac
ſi angulus HCM eſſet in centro terræ,
& ideò CEL cognitus, & F C E fuit co­
gnitus
igitur C L E & totus trigonus
C
E L per eandem tabulam: & quia an­
gulus
F E C cognitus fuit, & LEC, erit
angulus
FEL cognitus, quare cum F rectus
ſit
, erit trigonus FCL cognitus: quare pro­
portio
FL ad LE cognita, & iam L E ad
LC
cognita fuit ex trigono ELC, igitur
ratio
FL ad L C cognita: ſed L C eſt co­
gnita
menſura, eſt enim proceſſus tuus, igi­
tur
FL cognita, & etiam FC ex ipſis com­
poſita
: F G autem cognita fuit & ED: ideò
cum
duxeris EF in aggregatum ex E D &
D
E & producti latus quadratum acce­

peris
, habebis G F ex S. ſexti, & 31.
tertij
elementorum Euclidis.
Ducta igi­
tur
C F in ſe, & F G in ſe, latus ag­
gregati
, eſt linea C G diſtantia à loco
iridis
, vbi terram tangit.
Conſpicuum
autem
eſt, quòd ſi quis ſuper montem
aſcendat
altiſſimum, iridem maiorem ſe­
micirculo
videbit, & maiorem, quò
mons
altior extiterit: quod enim ha­
bet
ante oculos ſpatium, vacui habet
rationem
Neque ignorare decet, maxi­
mam
iridem non vltra quadraginta duas
partes
in noſtris regionibus ſupra finito­

rem
eleuari.
Maxima autem fit iris,
quum
Sol in occaſu, vel ortu extite­
rit
, & linea C F fuerit longiſſima.
Con­
ſtat
igitur etiam ſciri poſſe, quanta ſit
maxima
iridis à nobis diſtantia, illius
ſuppoſita
magnitudine, tum verò ex di­
ſtantia
ipſa magnitudinem, provt defi­
nitum
eſt, comparata F G linea ad C G

iam
cognitam.
Iam verò ex reflexione
conſtat
, quòd ſi ſpeculum ponatur ſub
aqua
, imago Solis ab aqua reflectetur,
quæ
Solem referet alia verò quæ ex
quæ
ſuperficie coanguſtatur ob medij den­
ſitatem
, à ſpeculo reflectetur, & ſy­
deris
exigui imaginem refert, putant­
que
homines ſydus aliquod eſſe Soli pro­
pinquum
, quod eo artificio detegatur,
cùm
ſatis conſtet imaginem eſſe Solis,
ſed
ab aqua in ſpeculum refractam, quam
plerumque
in deliquiis Solis homines, dum
deliquium
ſpectare ſtudent, in ſpeculo vide­
re
ſolent.
Quomodo di­
ſtantiam
iri­
dis
à noſtris
pedibus
de­
præhenda

mus
, & illius
quantitatem.
Quomodo iris
maxima
poſ­
ſit
videri.
Quantum ſu­
pra
finitorem
eleuari
poſſit
iris
.
in
aqua
ob ſpe­
culum
.
Cur dum Sol
deliquum
pa­
titur
, figura
per
angulare
foramen
ra­
diorum
tran­
ſeuntium
na­
uis
formam
referat
.
Cur radij
per
inciſuram
angularem

tranſeuntes
,
in
ſubiectum
planum
ro­
tundam
fi­
guram
effin­
gant
.
Sed cur dum Sol deliquium pati­
tur
, illius imago per angulare foramen
delata
, nauis formam refert?
Mira nunc
à
me ratio radiorum eſt explicanda, ſed
ſenſim
ob difficultatem: nam cur pri­
radij per inciſuram angularem tran­
ſeuntes
, in ſubiectum planum rotundam
figuram
, non rectam oſtendant, &
rotundiorem
, quò magis procul eſt pla­
num
ab inciſura, demonſtrandum eſt.
Cauſa huius eſt duplex, quæ ſuperiùs
eſt
enarrata.
Nam lineæ quæ priùs coi­
bant
, quantò longiùs procedunt, tan­
æquidiſtantium magis naturæ appro­
pinquant
: quò fit, vt ab angulorum na­
tura
abſcedentes, rotundæ magis acce­
dant
.
Hoc igitur iam in ſuperiore figu­
ra
demonſtrauimus: atque magis,
quòd
radij à toto Sole, non ab vno
puncto
prodeunt.
Altera eſt, quòd cùm
figura
quò magis abſcedit, magis au­
getur
: oculus verò obiecti illam partem
relinquit
, quæ debilior eſt minima par­
te
rei, quam videre poteſt, vt iam ſup­
poſuimus
ab initio.
Cùm rotundior pars,
& ampla, lumine ſuo angulos obum­
bret
, neceſſe eſt, vt partes tenuiorum
virium
, id eſt, angulares, priùs mo­
uere
viſum deſinant mediis, in quas co­
pioſus
emittitur radius: igitur figuræ il­
rotundæ apparebunt, & rotundio­
res
, quò magis non ſolum ab inciſura
ea
, per quam radij tranſeunt illam con­
ſtituentes
abfuerint, ſed etiam ab ocu­
lis
intuentium.
Hæc igitur cum ſint cla­
riſſima
, & vbi lumen ſub propria qua­
ſi
quantitate excipitur, ſi quid ſit inter­
medium
, cum vmbra defertur: imagi­
ne
igitur Solis quaſi ſub magnitudine
redacta
, quà ſubiicitur oculis inciſuræ
beneficio
, cum Luna interpoſita ſit cor­
pus
denſum atque opacum, neceſſe eſt
vmbram
etiam Lunæ in figuræ videri.
Sed Lunæ vmbra rotunda eſt, quia Lu­
na
ipſa eſt rotunda, & forma à qua ab­
ſcinditur
rotunda: igitur cum à rotundo
rotundum
ex vna parte aufertur, relin­
quatur
nauiculæ ſeu vacuæ Lunæ imago,
neceſſe
eſt in deliquiis formas, quæ in
planis
deſcribuntur, à radiis per angula­
res
inciſuras tranſeuntibus, nec angula­
res
nec rotundas eſſe, ſed lunares, ſeu
ad
nauiculæ formam factas.
Verum opus
eſt
diligenti conſpectu, quoniam cum
Luna
ſit peruia, rotunda videbitur eiuſ­
modi
figura.
Sed clarior par lunarem for­
mam
( vt dixi ) repræſentat.
Hæc volui ſubiicere, quoniam hoc in
libro
, vt præfatus ſum, nihil falſum, aut
dubium
ſcribere volui.
Quòd ſi cui ea, quæ
proponimus
, non ſuccedant, ſeipſum igno­
rantiæ
, non me accuſet mendacij.
Sed ad
rem
regredior.
Eiuſdem deliquij tempore
1crocea omnia videntur: multis etiam dolor
non
leuis capitis contingit.
Cauſa eſt, quod
lumen
paucum eſt, & ob id croceum.
Indi­
cat
hoc aurora, quæ & ipſa crocea eſt, vnde
illud
Virgilij:
Tithoni croceum linquens Aurora cubile.
Antiqui enim, Seruio teſte, ex Varronis
authoritate
, diem à prima luce inchoabant:
quem
& in quatuor partes diuidebant.
Ha­
rum
prima erat manè, quæ & aurora, à
Manum
, quod eſt bonum: ſic enim ſalutare
ſe
antiqui ſolebant, tempeſtiuè ſurgentes:
inde
ortum ab ortu.
Solis ad quartam horam
vſque
: quòd Sol perpetuò aſcendere vide­
retur
, appellabat: à quarta ad octauam vſ­
que
meridiem, quaſi Sol meridiaret: & vſ­
que
ad 22. occaſum, quòd deſcenderet, ac
tandem
occultaretur.
Vnde horæ æqua­
les
erant, ſcilicet 12. pars diei à Solis ortu
ad
occaſum.
Nox verò in quinque, veſpe­
ra
, quæ & crepuſculum nocturnum, ſeu lux
dubia
: conticinium cum obtenebraretur
aër
: hoc ſe quieti tradebant: intempeſta,
quæ
metas vigilantium excederet, & neque
ſurgentibus
eſſet accommodata: erátque
tempus
à 4. ad 8. horam inde gallicinium
ad
10. fermè, à qua ad auroram lucifer.
Sed
vt
ad propoſitum redeam, eadem ratione
in
aëre fieri permutationem neceſſe eſt ma­
gnam
, ob quam quibus caput eſt imbecil­
le
, dolet.
Verùm dices, nonne dum Sol ori­
tur
, parum etiam luminis ad nos peruenit
& dum occidit, & tamen illud candidum
eſt
, ſicut & quod paruo foramine per fe­
neſtram
in obſcurum cubiculum ingreditur?
Sed cauſa huius eſt, quòd dum Sol oritur
aut
occidit, parum temporis abſumit, ma­
net
autem diu in deliquio: quòd ſi quis
primos
radios orientis aut vltimos occiden­
tis
Solis, qui non ex centro veniunt, tum
maximè
procul inſpiciat, croceos abſque
dubio
illos eſſe videbit.
Ex his igitur duo
perſpicua
ſunt: Solem vndequaque non ex
ſolo
centro radios emittere: & tamen ra­
dios
, qui ex centro emittuntur, eſſe vali­
diores
: quod etſi non fatearis, modò pri­
mum
concedas, nihil ad res demonſtrandas
detrimenti
afferet.
Verùm (vt dixi ) ex toto
Sole
tanquam ex igne vndequaque radios
prodire
claret, quoniam deliquij tempore
pars
, quæ centro oppoſita eſt occupatur à
Luna
, & tamen aër, & parietes illumi­
nantur
.
Solem totum
& vnde­
quaque
ra­
dios
emitte­
re
.
46[Figure 46]
Speculum.
Quomodo
ſpeculum

concauum

omnes
radios
in
vnum
colligat
.
Eſt etiàm ratio ſpeculi concaui hoc
oſtendens
, quoniam non aliter in vnum
punctum
coire poſſent omnes radij, niſi à
toto
Sole procederent.
Finge tu ex centro
Solis
ſolum illuſtrari ſpeculum, profectò
ſolus
radius vnus in ſpeculi centrum reddi­
bit
.
Vnde ergo fit, vt in centro ſpeculi con­
caui
ignis ſemper accendatur, & omnes ex
Sole
radij coëant: hoc enim Euclides rectè
demonſtrauit
in ſuis ſpecularibus.
Nam ex
ABCDE
in F centrum omnes radij inter K
& L reflectuntur, non ex vno tantùm cir­
culo
, vnde in F ignis accenditur.
Sed meritò dubitabis: primò, cur radij, qui
in
ſeipſos reflectuntur, hi autem ſoli ſunt
perpendiculares
, validi ſint?
Cauſa eſt mani­
feſta
: qui enim reflectitur à perpendiculo, in
ſeipſum
redit, vt ex E in F, ex K, quare con­
duplicatur
radius ſecundum longitudinem
totus
: qui autem ex alio puncto in EK re­
flectitur
, illum ſecat, & abit: at qui ſecat, in
puncto
ſecat, igitur nullum præbet vim.
Nam punctus cum careat quantitate, caret
& viribus: igitur etſi infiniti radij per eun­
dem
punctum reflectantur, nihilo ſunt ro­
buſtiores
.
Nam quod eſt nihilum, quantum­
uis
ingemines, nihil producit: igitur radiis,
qui
non reflectuntur à perpendiculo, nulla
prorſus
eſt vis, vt ſecent.
Proximis tamen
ac
proximioribus maior eſt vis, quoniam
radius
radio proximus eſt, non quia ſecet in
puncto
: nam ſectio nihil refert, cùm (vt di­
xi
) in indiuiſibili fiat, ſed propinquitas: nam
iuxta
longitudinem, diu & magno ſpacio,
ſi
radius radio hæret, vtriuſque vis in vnum
coit
, ac quaſi ingeminatur.
Quaſi dixi,
quoniam
ſolus a perpendiculo cùm in ſe re­
deat
, etiam ſolus vim ſuam exquiſitè du­
plicat
.
Propoſitio
vltima
, cur
radij
perpen­
diculares

ſoli
ſint va­
lidi
.
Altera dubitatio erat, ſi ſpeculum ſit ma­

gnum
ex parte KG, reflexi radij cur non il­
luminant
circumſtantes partes circa F, vt
ſaltem
claritas reddatur, verùm omnes hi
radij
infra F reflectuntur?
Nam ſi ducatur
radius
ex E in G, angulus F G K maior eſt
recto
in angulo F G E, igitur reflectetur
infra
FG per angulum FGE: quare quantò
maius
eſt ſpeculum, & maior etiam ſuæ
ſphæræ
portio, magis atque celeriùs ac­
cendit
.
Huius tamen generis ſpeculum non
procul
ignem accendere poteſt, cum ſemper
in
centro radij cogantur.
Speculum
concauum

quò
maius,
faciliùs
accendit
.
Supereſt tertia dubitatio non leuis. Quo­

niam
radij, qui ex parte E C à puncto
K
reflectuntur, vt ex K procedens à
puncto
D verſus H reflectetur, & ſaltem
illuminabit
partes iuxta F, contra experi­
mentum
.
Euidens eſt hoc magis in radiis
ex
B & C in K deductis.
Cauſa huius eſt,
quod
ſparguntur, nullúſque eſt perpendicu­
laris
radius, luménque in F ingens obſuſcat
proximas
partes: debilior enim eſt radius
ex
concauo ſpeculo reflexus, quàm ex
plano
, qui labitur, ſi non ſit perpendicu­
laris
.
Cauſæ igitur roboris radiorum ſunt,
per
ſe coitio à perpendiculari, vt in ca­
uis
ſpeculis.
Proxima huic eſt reflexio à
perpendiculari
abſque coitione, vt in pla­
nis
ſpeculis directè Soli expoſitis.
Tertia ſuc­
cedit
, reflexio non à perpendiculari, ſed
1tamen ad angulos æquales, vt à plano ſpe­
culo
non directè Soli expoſito: nam nec
hanc
oculus ſuſtinet.
Quarta reddit imagi­
nem
ſed ſuſtineri poteſt, cùm radij ad æqua­
lem
angulum reflectuntur, ſed ſparguntur
vt
in cauis ſpeculis extra pyramidem vtram­
que
, & quæ à centro ſpeculi ad ſpeculum,
& à centro ſpeculi ad rem viſam: vt ex­
tra
pyramidem FKL, & FAC.
Quinta eſt,
cùm
à corpore non polito reflectuntur ra­
dij
, ad viſum inutiles: non ad calorem:
nam
& hi perpendiculares ( vt dixi) reflexi
ingeminant
caliditatem propter coitionem
ſed
imaginem haud reddunt.
Cauſæ autem
roboris
radiorum per accidens dicuntur,
magnitudo
& propinquitas lucidi, & quòd
radius
ille ex centro lucidi proficiſcatur: tum
ſynceritas
medij, & radiorum ipſorum.
His
cauſis
accidit, vt lumen aliud alio euadat
validius
: vnde reflexionem ſolarium radio­
rum
ex Luna & ſyderibus ob diſtantiam
quanquam
puriorem toleramus, à cryſtal­
lo
, & aqua oculis ferre non poſſumus.
Cur ſpecula
caua
, cum
vbique
refle­
ctant
radios,
non
tamen
vbique
red­
dunt
imagi­
nem
.
Cauſæ robo­
ris
radio­
rum
per ſe,
& per acci­
dens
.
Verùm cùm duo videantur eſſe modi ac­
cendendi
ignem ex ſpeculo: primus, vt om­
nes
radij in centrum ſpeculi incidentes col­
ligantur
in vno puncto per reflexionem,
qui
fit ( vt dictum eſt ) cum cauo ſpeculo
ſphærico
.
Secundus eſt, vt omnes æquidi­
ſtantes
colligantur, qui è ſole prodeunt, in
punctum
vnum, qui etiam fit parabole: ex­
tare
de hoc libros Archimedis, vbi docet
comburentia
ſpecula parabole conſtare,
Franciſcum
Maurolycum Meſſanenſem ſcri­
pſiſſe
, apud Conradum Geſnerum inuenio.
Res autem ſic ſe habet. Cùm ſuperficies
conum
rectum ſecat, & ſuperficiei deme­
tiens
æquidiſtat lateri trigoni inſcripti ſu­
perficiei
conum per axem ex vertice ſecantis
ſuperficies
illa parabole dicitur, quæ ſit
A
B C.
Cuius rectà à vertice B diuidens
AC
rectam ſubiectam æquis lateribus, cur­
uis
BA & BC, vocetur dimetiens BD. AC au­
tem
diameter, baſis coni K, medium B D:
dico
HKL talem ſemper habere portionem
47[Figure 47]
ad
perpendicularem quamcunque ex latere
ſuper
dimetiens venientem, qualis eſt ip­
ſius
perpendicularis ad partem dimetientis
inter
verticem, & perpendicularem inter­
ceptam
.
Velut ſit perpendicularis F G, ta­
lem
habebit igitur H L proportionem ad
GF
qualis FG ad GF, & vocabitur tunc HL
latus
rectum, & omnes æquidiſtantes BD,
ſeu
radij reflectentur in K.
Eſt verò HL ſem­
per
quadrupla BK.
De ſpeculo,
quod
combu­
rit
naues
procul
ve­
nientes
3.de
emperamen
tis
, cap.3.
Sed ſi propoſitum ſit facere ſpeculum,
quod
procul comburat, qualem feciſſe Ga­
lenus
narrat Archimedem, qui hoſtium
triremes
deuſſerit: manifeſtum eſt ſpecula
ſeu
à parabole ſumpta fuerint, ſeu à circu­
lo
ac ſphæra, maxima eſſe oportere, id
eſt
, proportiones maximarum ſphærarum,
aut
conorum maximorum, parabolis par­
tem
non tamen maximam.
Velut ſi ad mil­
le
paſſus extendere ignem libeat, circulum
deſcribemus
, cuius dimetiens ſit duo millia
paſſuum
, huius tantam aſſumemus portio­
nem
, vt rotunditas non lateat, partem ſci­
licet
ſexageſimam, cui dimetientem pro al­
titudine
in termino vno adiiciemus, & di­
metiente
fixo circumagemus circuli par­
tem
, quæ nobis portionem ſphæræ deſcri­
bet
: quam cùm expoliuerimus, ignem Soli
expoſita
procul & validiſſimum ad paſſus
M
. accendet, Nunc autem non adeò vtilis, ob
48[Figure 48]
49[Figure 49]
bellicas
machinas: olim verò tutiſſima.
Quæ
verò
à parabole procedit, conflagratio
potentior
eſt.
Ea autem ſic fit. Sit locus
qui
comburi debet mille paſſibus diſtans.
Facio B K paſſuum mille, cui rectam co­
æqualem
adiicio K D, ipſi autem B D
æqualem
ad perpendiculum facio A B, &
ex
altera parte B C æqualem B A, & du­
ctis
D A & D C, facio D centrum ba­
ſis
coni, & A D axem, nam angulus ADC
rectus
eſt, & circumuoluo AC, vt fiat co­
nus
, & deſcribetur circulus à linea D C
tanquam
ſemidiametro pro coni baſi, hunc
diuido
duabus diametris ad rectos angu­
los
ſe ſecantibus C E & F G in centro D.
Erit etiam vt B punctus circumferentiam
circuli
deſcribat circa conum quæ ſit H B.
Duco igitur à vertice coni rectam ad ex­
tremitatem
vnius diametri baſis, puta ad
C
, & vbi ſecat circuli peripheriam, vt
in
B, ex illo puncto duco lineas rectas
ad
extremitates alterius diametri B F, &
B
C: ſuperficies igitur in qua eſt tri­
gonus
B F C, vbi ſecat ſuperficiem co­
ni
, facit duas obliquas lineas B F & B G,
quas
ex chalybe optimo, ne flectantur, fieri
oportet
, aſſumpta tantùm parte, puta BL &
BM
æqualibus quæ ſunt latera paraboles.
Inde aſſumes molem ex gypſo N maiorem
1latitudine L B M in vertice, quam ſenſim
cotibus
atteres, donec impoſita parabole
LBM
circumuerſáque vndique tangat, ſiné­
que
impedimento circumuertatur.
Quod
cùm
effeceris, huic moli vitrum candens
aptabis
, efficiéſque parabolem, quæ à tergo
ſuperaſperſo
plumbo radios omnes à Sole
æquidiſtantes
, qui omnium ſunt robuſtiſſi­
mi
, in punctum K, id eſt, paſſibus mille
diſtantem
reflectent, comburéntque ſtatim.
Hæc autem ab Archimede planè demon­
ſtrata
ſunt, vt Antonius Gogaua ad nos
tranſtulit
.
Speculum
quod
occul­
ta
reualet.
Verùm poſtquam de ſpeculis res prodi­
gioſas
narrare aggreſſus ſum, ſpeculi quo
occulta
videamus, compoſitionem docere
propoſui
.
Plana igitur duo ſpecula ex cry­
ſtallo
factitia, qualia Venetiis fiunt, quia
non
adeò vt chalybea vitiantur, æqualia ad
vnguem
iunge, ita vt alterius longitudini
reliqui
ad amuſſim hæreat, & vt circa axem
poſſit
, velut integumentum circumuolui,
ſic
vt ſuperficies vnius cum alterius ſuper­
ficie
quandoque vnum planum efficiat:
quandoque
ſolidum, rectum, obtuſum acu­
túmque
, vt libuerit.
Tunc in ſublimi ſpecu­
lum
immobile è directo loci latentis ſuſpen­
des
, ita vt ſpeculi facies plano tuo ad per­
pendiculum
immineat, ſpeculi autem mobi­
lis
facies longitudinem loco quem deſide­
ras
oppoſitam habeat, tunc quicquid gere­
tur
in cubiculo illo modò lux adſit, circum­
uoluto
mobili ſpeculo, donec æqualem an­
gulum
faciat, quod oculus tibi declarabit,
dum
quod quæris vides, ſpectabis omnia.
Quòd ſi locus quem videre deſideras ſubli­
mior
ſit, quàm ille, in quo es, editiore loco
ſuſpende
.
Eadem ratione ſi velis quod procul fit,
quinque
M. paſſuum videre, & interiectis
muris
, aut in hoſtili ciuitate, edito loco
ſpeculum
ad perpendiculum ſeu finitori
æquidiſtans
quàm maximum ſuſpende, aliud
verò
in manu habens, cuius facies reſpi­
ciat
( non prorſus ſupina, neque ad per­
pendiculum
exquiſitè erecta) ſpeculum quod
ſuperius
collocaſti, ſenſim te è directo pri­
mi
ſpeculi elongabis, paulatimque ac alter­
natim
, modò dextra, modò ſiniſtra infle­
ctens
, donec locum plenè conſpicias in
ſpeculo
tuo, tunc illud vix mouens à ſitu, vi­
debis
quæcunque illic aguntur & fiunt: &
quanquam
nullum aliud ſit huius rei impe­
dimentum
quàm machinarum ( vt dixi) ig­
nearum
, nihilominus paucis ex vſu eſſe po­
teſt
, quòd res magna tam exigua ſpecie ex­
preſſa
, non niſi acutiſſimo viſu deprehendi
poſſit
.
Quòd ſi libeat ſpectare ea, quæ in via
fiunt
, Sole ſplendente in feneſtra orbem è
vitro
collocabis, inde occluſa feneſtra vide­
bis
imagines per foramen tranſlatas in op­
poſito
plano ſed tum obſcuris coloribus, ſub­
iicies
igitur candidiſſimam chartam eo loco
quo
imagines vides, & intentam rem mira
ratione
aſſequêris.
Duplices facies & qua­
ternos
oculos, & ternos, & teipſum mono­
culum
, & auerſam effigiem, atque alia mira
innumera
cauum ſpeculum oſtendet, non
ſolùm
ſphæricum, ſed & conicum ac cylin­
dricum
.
Hoc tamen vltimum longè etiam
maiora
repræſentabit, velut quaternas fa­
cies
, oblongam etiam atque ſtrictiſſimam,
& modò perbreuem atque latiſſimam.
Quid

tandem
?
omnia fermè præterquam veram,
more
hominum huius ætatis, qui omnia
nouerunt
magis quàm benefacere, aut vera
dicere
.
Modus vi­
dendi
loca
cum
ſuis co­
loribus
oc­
culta
.
Specula va­
rias
res re­
præſentan­
tia
.
Sunt & ſpecula quæ multas facies oſten­
dunt
, vt quæ è planis multis conſtant.
Sed
hæc
notiſſima: illa admiratione digna, quæ
vnica
ſuperficie plures reddunt imagines.
Erat mihi ſpeculum quadratum è vitro pla­
num
, quod vtramque aurem geminatam re­
ferebat
, quaſi ſecunda primæ eſſet imago:

erat
& remotior.
Id effecit vt crederem, ſpe­
culum
fuiſſe in Hiſpania, & ipſum planum
quod
duplicem referret imaginem faciei al­
teram
atque propinquiorem ſimillimam ve­
, reliquam quaſi mortui: nam eadem ra­
tio
in vtriſque.
Demonſtremus autem cau­
ſam
huius, vt rem ſciamus, & conficere do­
ceamus
.
Nam qui vident talia, perterren­
tur
non ſolùm miraculo rei, ſed etiam ima­
gine
ipſa.
Nam & aures illæ poſteriores pal­
lidæ
admodum videbantur.
Quia igitur pal­
lidiores
figuræ & minus efficaces ac
conſpicuæ
, ac ſimiles primis imaginibus,
manifeſtum
eſt quòd velut in iride duplici,
poſterior
ex priore fit.
Sed ex quo reflexio?
Videtur etiam non ſemper duplex iris, nec
niſi
in paucis ſpeculis duplices imagines.
Sit
igitur
oculus A, quod videtur B, ſpeculum
C
, conuerſus ad angulos æquales in C pun­
cto
, concurſus cum recta ex B ad perpen­
diculum
ſupra ſpeculum in D, vbi videbi­
tur
& B.
Cùm igitur inclinantur B & A
50[Figure 50]
valde
, quia ABC parum diſtat à ſpeculi ſu­
perficie
, refrangitur ex C, quia non ad vn­
guem
planum eſt ſpeculum, in E.
Altius igi­
tur
E quàm C, igitur F videbitur ſupra D.
Quòd verò altius videtur & ſub æquali an­
gulo
, etiam longius eſſe exiſtimatur: quare
F
poſt D etiam eſſe videtur.
Id verò Scaliger

fieri
poſſe affirmat, ſi ſplendido ſpeculo, è
chalybe
clariſſimum vitrum ſuperinducatur
vt
ex eodem opaco, gemina fiat reflexio: at­
que
ideò etiam gemina imago, vt de duplici
vmbra
diximus.
Verùm ſuperficiem à ſuper­
ficie
ſeparatam oportet inclinari.
Specula pla­
na
plures
repræſentan­
tia
imagi­
nes
.
Specula
imagines
mi­
ro
modo in
aëre
repræ­
ſentantia
.
Sunt & alia quæ ignem accendunt, quòd
è
multis conſtent circulis, ac denique com­
poſitorum
infinita monſtra, quæ referre eſt
ſuperuacuum
, illa nunc oſtendamus, quæ
in
aëre imagines repræſentant.
Superius
caua
retulimus, ſunt & conuexa ſphærica,
1ſed exquiſitiſſima cylyndrica connexa. Con­
ſeruatur
rima feneſtræ è directo alicuius ta­
bulæ
pictæ, ſic vt è loco quopiam cubiculi
per
rimam poſſit inſpici, eo verò in loco cy­
lindricum
ſpeculum conuexum ſtatuatur ſu­
per
tripodem ad planum perpendiculare: in­
de
oculum ſic colloca, vt è ſpeculo videre
poſſis
tabulam quam extrà poſuiſti: eam
igitur
imaginem vt in aere pendentem
videbis
inter ſpeculum atque feneſtræ ri­
mam
.
Quod ad formam autem attinet: caua ma­
iores
oſtendunt rerum imagines, rotunda
multò
minore, plana æqualia paulò, iuxta
verò
magnitudinem & ſitum magna maio­
res
, & prope parua autem procul.
Ergo ro­
tunda
prope ſimilia ſunt paruis planis, quo­
niam
reflexio exigua ex portione in eis fit.
Concurſus etiam radiorum cum ea, quæ ad
centrum
tendit propinquior eſt, quapropter
baſis
minor.
Procul ergo grandeſcunt, etiam
vltra
ipſius rei viſæ magnitudinem.
Simili­
ter
& ob rei ſitum obliquum ſpeculi com­
paratione
, vt in ſecundo optices pater meus
adnotauit
.
ſpeculum quod
repræſentat

homines
vo­
lantes
.
Quòd ſi homines volantes videri in ſpe­
culo
libeat, vt volare videantur, quatuor ſunt
neceſſaria
, vt moueantur, vt brachia agitent:
hæc
duo præſtabit homo, quem volantem
videre
deſideras, ſeu ipſius fueris, ſeu alij
ſint
, quanquam & motum aſſimilare poſſis
ſpeculi
motu, ſed non leue eſt hoc incommo­
dum
.
Tertium eſt, vt in ſublimi pendeat, ne
terræ
hærere videantur: quartum, vt pedes
velut
in volantibus auibus cum capite &
brachiis
æquidiſtent pauimento: hæc igi­
tur
duo ſpeculum præſtabit pulcherrimè.
Duo igitur tigna æqualia ad angulum re­
ctum
iuncta, vt rectus angulus in ſublimi
ſit
, ac leuia, modum gnominis compones:
iuxta
angulum intus duo magna ſpecula pla­
na
ex aduerſo æquali altitudine conſtitues,
quæ
pendula eſſe ſatis intelligis.
Cùm ita­
que
ab his tantùm abſcedis, vt in altero cal­
caneum
ad vnguem aſſequaris, ex motu ſe­
cundum
rectam lineam, & brachiorum ia­
ctatione
, volantem inſpicere videberis.
Vt imaginem
tuam
ſimul
accedentem

& receden­
tem
videas.
Eiſdem rationibus quas diximus, ſi ſpecu­
la
duo ſe contangentia, atque in vna ſuper­
ficie
plana, ita collocaueris, vt altero ad te
accedente
, reliquam abſcedat: quod fiet ſi ſu­
per
ttabe rectè, & ad perpendiculum collo­
catis
, vinculum quod inuolutum ſit ſenſim
explicetur
: videbis imaginem tuam acceden­
tem
in altero, in reliquo retrocedentem.
Quòd
ſi dorſum tuum videre velis, ſpeculis
duobus
plane id commodè aſſequêris, quæ
quantò
maiori fuerint, erunt etiam me­
liora
.
Primùm retrò collocabis medio ſitu
inter
ſupinum & erectum, alterum, ſublimio­
re
loco quàm tu ſis, medio ſitu inter pronum
& erectum ante oculos tuos, optiméque
quæcunque
in tergo habes videre poteris.
Memineris etiam ſi (gratia exempli annu­
lum
ex aduerſo ſpeculo collocaueris, annu­
lus
verò & ipſe ſpeculum ſit, velut incluſo
ſaphiro
, videbis in ſpeculo imaginem annu­
li
, in cuius gemma imago tua apparebit: hoc
autem
ex multiplici reflectione continget.
Idem in duobus continget ſpeculis, & mul­
maiore miraculo in tribus.
At ſi profun­
da
obſcuráque, vt vterum, gulam, cubiculum
tenebroſum
videre propoſitum ſit, ampho­
ram
magnam aqua plenam vitream colloca
è
directo loci, & lumen poſt amphoram, vt

amphora
media ſit in recta linea inter lu­
men
ac locum quem videre deſideras: inde
omni
alio ſublato lumine, oculum tuum col­
loca
vbi amphoræ lumen non impedias, lo­
cum
tamen inſpicere poſſis, videbíſque cun­
cta
vt in luce clara.
Quòd ſi ſub faſtigio do­
mus
loca tuto illuminare velis, nec à parie­
tibus
excipere lumen ipſum liceat, implu­
51[Figure 51]
uium
in tecto è regione oculi conſtitue, &
locum
clatrata obducito, tectúmque ipſum
accliue
vſque ad medium tegminis impluuij
deducito
: ita neque fur, neque imber ingre­
di
poterit.
Quomodo
dorſum
tuum
ſpectare
poſ­
ſis
.
Quæ contin­
gant
ex duo­
bus
ſpeculis.
Quomodo
verum & gu­
lam
vide­
mus
.
Sunt & qui ſpecula finxerunt tot facies

quot
horæ diei ſunt oſtendentia, cuius rei
teſtis
eſt Ptolemæus.
Sed & pars imaginis
partem
cuiuſque horæ declarabat.
Sit igitur
quadrilaterum
, rectangulum, tertia parte
longius
quàm latum, diuiſum autem in duo­
decim
quadrata æqualia ABCDEFGHK
LM
& N: conſtituatur
ſpeculum
iuxta eandem
rationem
diuiſum toti­
dem
interuallis, atque
ſuper
eo velamen altius
in
A quàm B, & in B
quàm
C, & in C quam
D
, ita vt D ſpeculum
tangat
.
Eadem ſit pro­
portio
E ad F, & K ad L,
52[Figure 52]
quæ
A ad B, & F ad G, & L ad M, quæ B ad
C
, atque G ad H, & M ad N, quæ eſt C ad
D
.
Sint verò velaminis partes ita diſtinctæ,
vt
altiores poſſint ſenſim transferri ſuper
humiliores
, ita vt primò ex A in B, inde
vtraque
velaminis pars ex B in C, inde par­
tes
omnes in D: quò fit vt cùm grauius fiat
pondus
, breuiore rota circumferatur, vt
tempora
tranſlationum fiant æqualia.
Ad­
dantur
igitur horologiorum rotæ ſingulis
tetramorphis
, vt ſint tres rotæ, atque in ſin­
gulis
diſcrimina æquationum, velut in Pla­
netis
, vt motus ſit velocior propter ro­
tam
breuiorem, quò pondus magis augetur:
ita
fiet vt cùm poſt primam tetramorphim
ſecunda
, inde tertia detegatur, atque in ſin­
gulis
facies ſingulæ, vt pro horarum nume­
ro
ac partium, facies ac partes facierum in
ſpeculo
videantur.
Hæc autem omnia facilè
in
horologiis horarum inæqualium, quibus
Romani
vtebantur, perſpiciuntur.
Cùm
enim
rota quæ voluitur, axem habuerit ſu­
per
quo mouetur extra centrum eius, tanto
celerius
mouebitur in parte propinqua axi,
quò
axis ab eadem parte à centro rotæ ma­
gis
remouebitur.
1
Speculum nu­
mero
facierum
horas
oſten­
dens
.
De cryſtalli­
no
priſmate
mira
.
Cryſtalli priſma verò, multas ſpeculorum
vires
habet, vt quod multas formas referat,
tum
etiam auerſas capitibus in imo & pe­
dibus
ſuprà, vt caua ſpecula, & tum mono­
culos
, & quatuor oculis.
In eo etiam colores,
maximè
dum aduerſus Solem ſecundum lon­
gitudinem
collocatur, pulcherrimos & ini­
mitabiles
apparent: verùm oculis applica­
tum
, tum maximè vbi arbores ſint & prata,
pulchritudinem
cœleſtem refert, coronas,
irides
, tapeta vbique ſparſa, colores ſplen­
didiſſimos
, roſeos, candidos, virides, puni­
ceos
, cœruleos, aureos, miſtóſque omnes, ac
gratiſſimi
aſpectus: aliam in ſublimi atque
auerſam
effigiem rerum oſtendit, quaſi pla­
nis
in montes aſſurgentibus.
Finitorem
etiam
, ac regiones fingit, cùm diſtantia ma­
xima
atque iucundi viſus, vt illum non labe­
factet
, ſed recreet.
Oportet autem ma­
gnum
eſſe priſma, puriſſimúmque cry­
ſtallum
.
Cur vna res
duæ
videan­
tur
.
At verò vt iam ſpeculis relictis & cry­
ſtallo
, ſinceri viſus aliquas falſas imagines
referam
, ſcilicet quomodo res vna duæ vi­
deri
poſſint, tempus eſſe videtur.
Contingit
autem
hoc, quia viſus ſic rectè videt, vt ra­
dij
in pupillam cadant orthogonij, ſeu dicas
perpendiculares
, & quaſi rectà in coniun­
ctionem
neruorum ferantur.
Cùm igitur
obliquantur
oculi, vt nerui ſurſum ac deor­
ſum
deprimantur, vna res duæ videbuntur.
Et generaliter quæcunque loco, forma, ma­
gnitudine
, aut colore diſtincta videbuntur,
duo
apparebunt, etſi ſit vnum.
Hoc autem
contingit
, ſeu loco alter oculorum dimouea­
tur
, ſeu diuerſis mediis videamus: velut ſi
oculorum
alteri conſpicilium obiiciatur, re­
liquo
per purum vidente aërem: vel ſi res in
aqua
partim ſit, partim in aëre, nam fracta
vel
duæ iudicantur: vel ſi inter oculos me­
dium
ſit obiectum, quod rem vnam videri
prohibeat
, quæ ſi vel non rectè ad oculorum
poſita
ſit, ſitum quaſi illis æquidiſtans, aut
colores
varios oſtendat, tunc vna res duæ eſſe
firmius
exiſtimabuntur.
Quædam enim res
propè
oculum nihil impediunt, quoniam
minores
ſunt diſtantia oculorum: procul &
propè
rem viſam eam tegunt.
Rurſus aliæ
oculis
proximæ impediunt, procul autem
parum
: quia angulus qui ex eis fit, ob diſtan­
tiam
iuxta oculum coanguſtatur.
Situs au­
tem
, mutatio non ſolùm in oculis, ſed in di­
gitis
, nec ſolum in viſu ſed in tactu, duo pro
vno
oſtendendo fallere ſolet.
Indice enim ac
medio
ſe inuicem ſuperequitantibus ſphæ­
rula
in vola ſubiecta, pro duobus iudicat,
adeò
vt nonnulli pignore depoſito certa­
uerint
.
Diuerſitas
impedientium
viſum
.
Ratio ſolida
in
plano pin­
gendi
.
Verùm & eadem ratione quæ in plano
pinguntur
, ſolida apparent.
Hoc autem ma­
ximè
duabus ex cauſis: altera eſt vmbra, à
quo
oculus iudicium illud refert: Si vmbra,
igitur
vmbroſum & ſolidum corpus.
Adeò
enim
ſenſus aſſueuêre iudicio ex diuturno
vſu
contracto, vt referant in inſulis nuper
repertis
, nec habitatis vnquam aliàs, aues
non
refugientes, capi manibus.
Altera eſt
vt
conſideres quæ pars corporis videatur,
velut
in cubo ſuprema anterior, dextra aut
ſiniſtra
: latent reliquæ ſuperficies: inde vm­
bram
ad lumen quod ante te finges ad alti­
tudinem
dimidij recti collocabis, corpus au­
tem
pro lineis, quæ ab oculo ad cubum ſu­
per
planum extenduntur.
Potes & ab angulo
intuitum
conſtituere, & lumen à latere.
Rur­
ſus
alia ratio eſt tabulæ, quæ in pariete pen­
det
, alia eius quæ ſub oculis ac manibus fi­
nitori
æquidiſtans iacet: verùm in omnibus
hoc
commune eſt, vt rem ipſam conſtituas
eodem
loco, & angulos ac puncta eadem in
plano
, ad oculos, & ad lumen exprimas, vt
terminos
rei viſæ.
Cùm enim anguli fuerint
æquales
, & coloribus, ac vmbris adiuuantur,
vt
eadem corpora referant neceſſe eſt.
Idem
enim
idem refert, & ſimile ſimile.
Memento
tamen
vt locum viſus æqualis obſerues, is
eſt
humanæ figuræ caput, cùm homo in ta­
bella
pictus fuerit: quæcunque enim infra
illud
videbuntur, humilia: quæcunque ſuprà,
ſublimia
, non ſecus quàm ſi verè tali in ſitu
forent
, oculus iudicabit.
Igitur vt ſolida re­
feras
, ſunt hæc quatuor abſoluenda: forma
rei
ex radiis oculorum ſumpta, vmbra ex ra­
diis
lucis, colos qui non alius eſſe debet quàm
eius
corporis ſub ea luce, & ſub eo ſitu col­
locati
: ac demum ſitus in tabella, ad hominis
depicti
rationem, cuius vertex in directo ſit
tuorum
oculorum, ſtatuendus eſt.
Quid enim

aliud
eſt pictura, quàm imitatio affectuum
quæ
ſunt in corporibus, ad luminis compa­
rationem
ex ſolo plano?
Nam etſi animi
etiam
diſpoſitione ex pictura liceat conie­
ctari
, non tamen aliter quàm vt per corpo­
reos
affectus exprimuntur: Dixi ad luminis
comparationem
: vnde alia erit natantis fa­
cies
, alia eius qui eſt ſub radiis Solis, alia ve­
noctis quadam obſcuritate, alia ſub lu­
mine
Lunæ, alia candelæ conſtituti, ob id de­
cet
admota lucerna experiri.
Ratio men­
ſurarum
in
picturis
.
Pictura
quid
.
Quid miraris de lumine? cùm quædam

procul
videantur, quæ propè latent: vt in
marſupio
meo chalybeo diſtincta quadratis
figura
nigris lineis à longè videtur, aliàs in­
uiſa
.
Sic & ſtellæ noctæ videntur, quæ die
latent
: vnde etiam reticulo adiuuant opus.
In paruo enim ſpatio error vel minimus la­
tere
non poteſt, & ad rectitudinem ma­
nuum
artificis dirigit.
Quædam me­
lius
à longè
videntur

quam
propè.
Auxilium ad
rectè
pingen­
dum
.
Speculo pi­
cturæ
protan­
.
Eadem fermè ratione ſpeculo picturæ
probandæ
ſunt.
Nam ſpeculum cùm euerſas
res
oſtendat, multa quæ iam latuerant dete­
git
.
Vt enim ordo multa abſcondis, vnde
gemmarij
margaritas certo ordine collocant,
in
medio maculatas conſtituentes, ac pul­
cherrimas
in extremis terminis, ac ſenſim
à
pulcherrimis ad turpiores deſcendunt, ne
comparationes
turpes agnoſcantur: quaſdam
interdum
vitiorum mutatione gratiam reti­
nentes
, iuxta ponunt: ita contraria ratione
ſpeculum
detegit mendas, conuerſo ordine
priore
ob quem placebat pictura.
Ita ſpeculo
quod
omnia contrario ordine ac præpoſte­
ro
oſtendat, literas contrario ordine ſcriptas,
rectè
illas eo repræſentante legibus.
Cæterùm vt ad picturam reuertar, nec

obiter
colores ſunt diſponendi, ſed inter cla­
ros
obſcuri, inter obſcuros clari ſedem ſi
habeant
, decorem & ornamentum picturæ
adducunt
.
Ergo rubens inter cæruleum &
viridem
, candidus inter cinereum & cro-
1
ceum
interponendus erit.
Sed cauendum eſt,
ne
candido multum in picturis vtaris: eſt
enim
velut illarum venenum: nam ſplendo­
re
ſua venuſtatem primò, ac grauitatem
quandam
ab artis opere aufert, colores de­
inde
reliquos obſcurat, & vmbras rerum
vitiat
.
Ordo colorum
ſibi
con­
gruentium
.
Candidus
color
venenum
picturis
.
Colorum no­
mina
.
Sed poſtquam in colorum mentionem in­
cidimus
, de illorum generatione ac nomini­
bus
tum ſpeciebus dicendum eſt: ſed quia
res
tractare difficile eſt, non intellectis no­
minibus
, nomina illorum prius exponenda
erunt
, non equidem nunc antiquorum ex
opinione
, ſed ita vt quæ tractantur intelli­
gantur
.
Velle enim nunc in tanta illorum
confuſione
de colorum nominibus tractare
iuxta
antiquorum ſententiam, res eſt præter
id
quòd difficillima & immenſi negotij, ex­
tra
propoſitum noſtrum.
Rem igitur hanc
tametſi
nouo, non tamen inutili exemplo
aggrediemur
.
Ergo quomodo de coloribus
agendum
ſit, à manifeſtiſſimis ſumens ini­
tium
, nunc docebo.
Niueus color qualis ſyn­
ceræ
niui in cumulum congregatæ, candore

eximio
, ac ſplendore non leui.
Candidus in
calce
eſt, colore niue non inferior, fed ſplen­

dore
.
Lacteus in lacte, candore minore,
ſplendore
fermè nullo: nam nullus candor

abſque ſplendore.
Hi tres, albi nomine intelli­
guntur
.
Huic niger è directo opponitur. Hic
talis
eſt, qualis in carbonibus qui tamen ex

eo
ſplendet.
Prannius à gemma quæ talis vo­
catur
.
Argenteus ab argento dictus, multum
habet
ſplendoris, candoris parum.
Plumbeus
verò
minus candido eximius: nam obſcurior

eſt
, & minus habet lucis.
Aqueus aquæ ſi­
millimus
, non quidem maris, ſed fontium
atque
fluminum: ſplendoris habet multum,

candoris
parum: è directo contrarius cine­
reo
, qui colos eſt cinis, in quo candoris plus,

lucis
fermè nihil.
Plumbeo proximus liuidus,
qualis
eſt ad vnguem caro puerorum, qui lo­
ris
vapularunt: eſt enim veluti plumbeus
abſque
ſplendore vllo, cùm ſanguis accurrit,
nec
exit, ſed ſub cute colligitur.
Palearis,

qualis
tritici paleæ.
Splendidior ſolùm eſt
colos
vrinæ bene valentium corporum.

Flauus
, qualis maturis aſtris.
Aureus parum
differt
à flauo, eſt tamen longè ſplendidior.
Inde luteus, qualis ouorum vitellis, quæ lu­
tea
etiam ſolemus vocare.
Splendidior eſt eo
croceus
, ac paulò rubicondior.
Quo flam­
meus
à flamma dictus, vt à croco croceus,
longè
clarior eſt.
Eſt purperæ noſtræ color

purpureus
, rubeo clarior.
Nam rubro etiam
ſubrubens
proximus eſt.
Hic qualis vino ru­
benti
clariori.
Manifeſtum eſt autem, quòd
paulò
dilutior & clarior aliquantò ſanguinis
venalis
colore, qui propriè Rubens mere­
tur
apellari.
Ex albo, rubróque miſtis roſeus

componitur
, qui in roſis, tum pueris ac puel­
lis
effloreſcit, ac etiam inter reliqua in cera­
ſiis
fructibus.
Vinoſus qualis amethyſto gem­
, non à vino dictus, ſed ab acinis vuarum

originem
traxit.
Rubens pallidior, qualis
floribus
mali punici, puniceus vocatur.
Viri­
dis
, qualis in pratis veris tempore antequam
floreant
: atque ſmaragdus gemma hunc,
cùm
nobilis fuerit, pulcherrimè exprimit.

Citreus
, à citro ſeu malo medico non valde
maturo
, ex viridi, & paleati intermiſtus.
Praſſius, à praſſio, quod marrubium vocant,

deductus
, viridi paulò obſcurior.
Cui ærugi­
noſus
aduerſatur, tantò viridi clarior, qua­
lis
in ærugine purgata videri ſolet.
Luridus,

venenis
ac ſerpentibus quaſi peculiaris, ex
viridi
& nigro intermiſtus, addito ſplendo­
re
.
Poſt hos ſunt obſcuriores: Ceruleus, à

cera
, ſimilis tranquillo mari, qui etiam Ve­
netus
ſolet appellari.
Et cœruleus à cœlo de­

ductus
, qualis in ſaphiris electis: vocabimus
hunc
& cœleſtem, & cyaneum.
Eſt & lapis
huius
nominis quo vtuntur pictores, ſapphi­
ro
in totum ſimilis, niſi quòd nec nitet, nec
eſt
perſpicuus.
Ferrugineus à ferrò, quod ru­

biginem
contraxit.
Et pullus: hic terræ quàm
nuper
vomere vertit agricola, ſimilis, ferru­
gineóque
obſcurior: neuter autem eorum
nitet
.
Melongeneus, qualis ad vnguem car­

cinomatibus
, à fructu herbæ qui eius coloris
eſt
, ſic appellatus.
Sunt igitur colores princi­
pales
quatuor, albus, rubens, viridis, & obſ­
curus
.
Statuemus autem & ſeptem pòſt, iux­
ta
Ariſtotelis ſententiam.
Sed iam de illo­

rum
cauſis dicendum eſt.
Generantur colo­
res
omnes ex tribus: primùm quidem ſub­
iecta
materia: inde luce, ſeu potius lumine,
quod
ei miſcetur, & medio.
Nam viſa per vi­
ride
vitrum, aut in vmbra arborum, viridia
perſæpè
videntur, cùm tamen non ſint.
Alia
etiam
eſt rei ſpecies per aquam aut cryſtal­
lum
viſa, quàm per aërem.
Lumen quoque
colorem
mutat pro ſui magnitudine, vt co­
lumbæ
collo, quod diuerſis coloribus pro lu­
cis
varietate nitet.
Res etiam etiam per ſe
ſubiecta
colorem à propria miſtione expoſ­
cit
: quoniam neque calx nigra vllam ob lu­
cem
fiet, neque carbones albi.
Hoc autem
quaſi
contingit, quoniam potentia aut actu
lucem
quandam retinent.
Potentia quidem,
vt
viridis: actu autem, vt niueus.
Sunt autem
colores
qui multum luminis retinent, niueus,
argenteus
, aureus, candidus, viridis, puni­
ceus
, purpureus, & vinoſus: qui omnes fer­
in ipſa iride, ſi rectè eam conſideremus,
ſpectantur.
Facilè autem eſt ſingulos colores, qui

multum
lucis continent, explorare.
Vrceum
aqua
plenum Soli expone, & quotquot ge­
nerantur
colores, omnes hi multum lucis
continent
.
Rurſus, qui in rebus nitidis ſpe­
ctantur
, vt auro, argento, & aqua, qui colos
communis
etiam eſt cryſtallo, vitro ac ſpe­
culis
.
Ergo argenteus fit ex cinereo, cùm
multum
lucis exceperit: ſicut niueus ex al­
bo
multo lumini miſto: & puniceus ex ni­
gro
multa luce pleno, vt in pruna.
Purpureus,
cùm
album obſcurum radiis miſcetur Solis,
velut
in aurora.
Vinoſus è puro, nec diluto
nigro
aëri ac ſplendori immiſto.
Hic tamen
inter
lucidos colores minus retinet lucis.
Aureus è flauo multa pura luce referto con­
ſtat
.
Viridis fit duobus modis, aut humido
multo
ſenſim excocto, vt in arborem foliis:
vel
cùm humidum nigrum vlterius coqui­
tur
, vt cùm aquarum ſtantium nigra ſuper­
ficies
, aut terra ſub impluuiis nigra facta
vireſcunt
.
Cùm verò vireſcit aliquid, maio­
re
calore aër & lumen admiſcentur.
Can­
didus
ex albo fit puro mediocri luce con­
ſperſo
.
Aqueus ex mediocri luce perſpicui-
1tate: perſpicuum autem actu nullo colore
conſtat
.
Si obſcuritas quædam aqueo adiun­
gatur
, fit cœleſtis, vel cœruleus color: vt
in
cœlo.
Quidam colores luminis videntur
eſſe
experteas, quia in rebus ſunt nitore ca­
rentibus
: vt liuidus, ater, & ferrugineus.
Ater
eſt
niger, omni ſplendore carens, vt atra­

mentum
& carbo.
Pramnius (vt dixi) cùm
ſplendet
, niger communis eſt illis.
Eſt colos
nomine
carens, qualis in lacca rubeus ob­
ſcurus
, hunc lacceum vocabis.
Quidam co­
lores
lucem modò admittunt, modò non ha­
bent
, vt cœruleus & praſſius.
Albus fit, cùm
humida
exareſcunt, vt folia: vel ſi ſitum
contrahant
, vt panes, & pili in ſenibus, &

in
morbis, & generaliter in debilibus.
Nam
& capræ, & boues hoc colore habentur vi­
liores
atque imbecilliores nigris aut ferru­
gineis
.
Canities enim fit, cùm humidum
putreſcit
, & ob putredinem rareſcit, & ob
raritatem
aër ingreditur.
Declarauimus au­
tem
ſuprà, putredinem non fieri in ſitu per­
fectam
, ſed quòd à frigido moderetur.
Fiunt
& alba à ſicco nimio, vt in calce, oſſibúſque
combuſtis
.
Quædam etiam alba fiunt humi­
do
non concocto, vt oſſa & radices.
Item
medullæ
quædam, vt ſpinæ, & cerebrum, &

oſſa
.
Niger fit aduſtione aërei, vel terrei hu­
midi
: aërei quidem, vt atramentum pro
typis
, quod fiat fumo olei ſeminis lini: tum
verò
carbones & fuligo, terrei.
Fit & nigrum
excluſo
omni aëre ob terram & aquam mi­

ſtam
, vt ſub impluuiis vmbroſis.
igitur
ſunt
colorum cauſæ, quibus facilè eſt intel­
ligere
, cur animalibus non paucis color pi­
lorum
nigrior ſit ab ortu, quàm ætate pro­
cedente
: quoniam calor in vtero magis ef­
ficax
fuerat, & humidum pinguius, quod
temporis
ſucceſſu dilutum eſt aqueo.
Indi­
cio
eſt quòd ab ortu, nulli animali fiunt pili
nigri
, inde tempore procedente, rufi aut fla­
ui
.
Nos quidem, vt mater retulit, cum capil­
lis
craſſis ac nigris prælongis nati ſumus.
Sed cur nullis animalibus pili virides, neque
capilli
non etiam purpurei, aut vinoſi?
Quo­
niam
pilus cùm ſit denſa & craſſa ſubſtan­
tia
minimè lucis eſt capax: hi autem colo­
res
multa luce indigent, vt demonſtratum
eſt
.
Fiunt tamen aurei capilli, quia rari &
flaui
ſunt, concipiúntque lumen, præſertim
ſi
ſæpius lauentur.
At aureus colos fit flauo
illuminato
.
Sunt autem colores principales,
albus
, croceus, purpureus, puniceus, viridis,
cœruleus
, niger.
Fiunt autem diuerſis ex ma­

teriis
, ſed metallica diuturniora, ſæpius
etiam
viuaciora: albus ceruſſa, rubeus cin­
nabari
, cœruleus cyaneo lapide (lazuli vo­
cant
vulgares) flauus auripigmento, niger

terra
eius coloris, viridis ærugine.
Olim
purpureus
fiebat è ſanguine muricis piſ­
pis
.
Erat hoc purpuræ genus ſplendidum
valde
, & regibus familiare, longéque aliud à
noſtro
, quod cum cocco fit.
Virgil.
Tyrióque ardebat murice læna.
Niueus.
Candidus.
Lacteus.
Albus.
Niger.
Prannius.
Argenteus.
Plumbeus.
Aqueus.
Cinereus.
Liuidus.
Palearis.
Flauus.
Aureus.
Luteus.
Croceus.
Flammeus.
Purpureus.
Subrubens.
Rubeus.
Roſeus.
Vinoſus.
Puniceus.
Viridis.
Citreus.
Praſſius.
Æruginoſus.
Luridus.
Ceruleus.
Cœruleus.
Ferrugineus.
Pullus.
Melonge­
neus
.
Colores om­
nes
ex tribus
conſtant
.
Colores mul­
tum
lucis ſe­
cum
habentes.
Laceus co­
lor
.
Caniciei
cauſa
.
Atramentum
pro
typis.
Cur aliqua
animalia

naſcuntur

cum
pilis ni­
gris
quæ æta­
tis
ſucceſſu
deſinunt
eſſe
nigra
.
Cur nulli
animali
pili
virides
.
Colorum
materia
.
Purpura
quæ
ſit &
qualis
fue­
rit
.
Non totus ſanguis huius conchæ ap­
tior
, ſed qui in faucibus tantùm colligeba­
tur
, & à viuente animali: cum vita enim
ſplendor
, & gratia ſucco peribat.
Concha
turbinata
, intus rubens, exterius quaſi ſpi­
culis
ſparſim munita, in mucronem deſinit.
Africa cœruleam olim mittebat, Tyrus ru­
bentem
: nunc periit vſus, nec ſatis ſcio
cur
.
Bonum eſſet, ſi reuocaretur: precio­
ſior
enim & pulchrior tinctura quam coc­
cus
.
At de cocco dicemus in plantarum hi­

ſtoria
, nunc ad ſermonem de lumine redea­
mus
: illud in dubium vertentes, cur ſcili­
cet
cùm ex toto Sole iam radios procedere
dixerimus
, Solémque ipſum terra longè
maiorem
, non vmbræ omnibus rectæ ſint,
& vndique etiam æſtas ſemper?
At cauſa
huius
eſt, quòd quanquam radij ad perpen­
diculum
in terram deferantur, vt plana eſt
(hoc enim confiteri neceſſarium eſt) haud
tamen
in centrum hi radij terræ diriguntur:
vnde
cùm rotunda ſit non plana terra, ra­
dij
qui ad nos veniunt ex ſitu rerum, quæ
terræ
incumbunt, ad perpendiculum non
ſunt
conſtituti: vnde ſolùm verticem, quaſi
ex
puncto Sol à parte Boreali tangit, vm­
bras
igitur auſtrales efficere non poteſt.
Facilè iſtud figura effinges, ſi duos circu­
los
, alterum minorem, maiorem alterum,
deſcribas
.
In minore autem à centro ductis
lineis
, paululum extra circulum ipſum pro­
feras
, quicquid extra fuerit, homines, plan­
tas
, turres & montes exiſtima, videbis quàm
minimo
ſpatio comprehendatur, quod ex
vtraque
parte radios à maiore circulo exci­
pere
poteſt: ergo ſolùm hi, qui per dimi­
diam
partem, id eſt, per ſtadia trecenta quin­
quaginta
, quæ Soli è directo ſubiicitur, vm­
bras
habebunt rectas.
Cur cum ſol
ſit
maior ter
ra
, non tamen
radios
&
vmbras
re­
ctas
vbique
mittat
.
Dubitabit autem aliquis quoniam par­
tem
Ptolemæus 500. ſtadiis definit, alij 700.
Hoc
autem contigit, quoniam Ptolemæus
iter
rectà definiuit, Eratoſthenes autem,
commune
.
Sed vt ad propoſitum redeam,

quæri
etiam ſolet, cur non vbique æſtas
ſit
, cùm vbique ſuper planum terris radij ad
perpendiculum
incidant.
At dices, non ad
perpendiculum
ſunt: non enim ad cen­
trum
terræ tendunt.
At id non ſufficere vi­
detur
, cùm ratio reflexionis ex hoc robur
(vt oſtendimus) accipiat, quòd radius in ſe
redeat
: at magnitudo terræ hoc facit: nam
& plana ſpecula ad perpendiculum refle­
ctunt
, ſi ſupina in terram ponantur.
Verùm
hoc
non eſt, imò aliò radij reflexi tendunt
ad
aduerſam Solis partem.
Quomodo igi­

tur
à planis ſpeculis ad perpendiculum fiet
reflexio
?
Cùm ſic Soli fuerit expoſitum, vt
illius
ſuperficies ſi protracta quantum ve­
lim
intelligatur, ſemper æquidiſtet ſuper­
ficiei
planæ Solem contingenti in puncto,
per
quam producta ex centro Solis ad ſuper­
ficiem
ſpeculi rectà tranſit.
Finge igitur
ex
terræ centro lineas ad illius ſuperficiem
venientes
planis orthogonias incumbere,
intelliges
ea plana nihil facere, vt radij
ex
Sole, quamuis maior ſit longè terra, in
ipſa
plana ſint orthogonij.
Cùm igitur ad
nus
Solis radij, noſtrámque planitiem ve­
niant
, nec ad perpendiculum centri ratione
terræ
, cùm in terræ centrum non tendant:
nec
velut ſuper erectam ſpeculi ſuperficiem,
cùm
planum terræ ſit in quod quæ ad per­
pendiculum
ex centro terræ cadat: nec pla­
num
hoc plano Solis æquidiſtare illi poſſit,
in
quod rectà è centro Solis ad perpendiculum
1venit, neutro modo etiam ad perpendicu­
lum
ad nos venient: igitur æſtas non vbi­
que
erit.
Cur non vbi­
que
ſemper
æſtas
.
Quomodo
plana
ſpecu­
la
vt reddant
radium
per­
pendicularem
,
debeant
col­
locari
in ſole.
Ædificia
quæ
multum
excalefacere

aërem poſſunt.
Liquet autem ex his, ædificia poſſe fieri,
quæ
etiam hyeme non parum aërem exca­
lefacient
.
Hæc verò non ad terræ centrum
erecta
rectè eſſe oportet, ſed vt Solem hye­
malem
ad perpendiculum excipiant.
Itaque
vt
exemplum rei præbeam, ſit habitatio no­
ſtra
in A, ſuper plano AF, quæ ad perpendi­
culum
è noſtro vertice ad centrum terræ AB
quam
conſtat diſtare ab æquinoctij circu­
lo
partibus 44. & media: ab hyemali igitur
53[Figure 53]
diſtabit
partibus 68. fiat igitur circuli pars
quarta
BCF, & fiat BC partium 22. ex his
quibus
BF ex nonaginta, diſtabit igitur pun­
ctus
C partibus nonaginta ab hyemali tro­
pico
: quare cùm Sol ibi erit, erecta plana
aut
caua cylindrica ſuperficie A C, in meri­
die
radios ad perpendiculum excipiet.
Fiat
etiam
arcus CE partium 47. & iuxta decli­
nationem
cuiuſque diei Solis deſcribantur
partes
, & moles AC retrò agatur: ſicque to­
to
anno radios ad perpendiculum ſtantes
excipiet
, vt ante tempus olera & fructus
habere
poſſis, reddatúrque iucunda manſio.
Iam his de cauſis intelligis non ſolùm
duplicem
eorum, qui ad perpendiculum
ſtant
radiorum rationem, ſed etiam vmbra­
rum
diſcrimina, quæ qui­
dem
in omnibus mutantur
corporibus
ob ſitum cor­
poris
, ſola ſphæra exce­
pta
: nam illa eodem lo­
co
manens, luce etiam qui­
eſcente
eandem vmbram
facit
.
At non ſic reliqua
corpora
, ſed virgæ ſi ſe­
cundum
radiorum Solis
longitudinem
extendantur,
nullam propemodum faciunt
vmbram
, niſi quantam
54[Figure 54]
ipſa
virga habuerit craſſitudinis.
Si verò
virga
ſic ſtatuatur, vt vmbra eius ad per­
pendiculum
ſit ſuper vmbram erectæ al­
terius
virgæ in plano, tunc erit hæc vm­
bra
media, æqualíſque ad vnguem ipſi vir­
, niſi quantum ex elongatione à plano

terræ
propter Solis magnitudinem illi de­
ceſſerit
: quod perexiguum tamen eſt: ita
tamen
perexiguum, quod omne corpus So­
li
expoſitum hac ratione vmbram finit in

tanta
diſtantia, quanta eſt magnitudo di­
metientis
illius corporis centies ac nouies
ſumpta
: talis enim proportio diſtantiæ So­
lis
à terra ad ſuam, ſcilicet Solis diametrum
fermè
.
Ex quo patet, non obſcura ratio co­
gnoſcendi
proportionem altitudinis, cuiuſ­
cunque
ſyderis ad ſuam magnitudinem.
Nam
collocata
ſphæra notæ diametri in ſummo
montis
, videbis qua in diſtantia finiatur vm­
bra
, inde colliges eam eſſe proportionem al­
titudinis
ad diametrum ſy­
55[Figure 55]
deris
, quæ eſt rectæ diſtantiæ
inter
locum finis vmbræ, &
diametrum
ſphæræ.
Cum
igitur
ſuper virgam plano
æquidiſtantem
, quæ vmbram
ſibi
æqualem faciat, virgam
aliam
ſuper, ad perpendicu­
lum
conſtitues, ita quòd So­
lis
radius ſuper eam rectè
cadat
, tunc maxima vmbra
fiet
, quæ à tali magnitudi­
ne
, & Solis tali ſitu poſſit
prouenire
.
Hæc autem non
paulò
maior erit ipſa virgæ
longitudine
.
Contingítque
hoc
ob plani terræ inclina­
tionem
à ſitu ſuperficiei, in quam ex cen­
tro
Solis ad perpendiculum ductus radius
cadit
: reliquæ omnes intra hos terminos
conſtituuntur
, permiſcentúrque magnitudi­
nis
& paruitatis cauſæ, vt ad hos ſimpli­
ces
ſitus magis aut minus acceſſerint.
Cæ­

terum
ſeu ex centro ſolo Solis, ſeu ex toto
ambitu
radij dirigantur quodlibet opacum
quantumcunque
magnum, æqualem facit
vmbram
, ſi iuxta ſitum ad perpendiculum
ſteterit
ſuper ſuperficiem,
56[Figure 56]
quæ
ex centro Solis ad per­
pendiculum
ſtat ſuper pla­
num
, illud diuidens iuxta
totam
inclinationem, nam
radij
ob diſtantiam opacum
amplectentes
æquidiſtantes,
vtroque
modo procedunt ex­
quiſitè
, ſi ex centro ob in­
finitam
proportionem A D
& A E ad D E, vel ſi ex to­
to
ſole ob maximam pro­
portionem
C E & B D ad
BC
, aliquanto breuior fit in
longa
diſtantia vmbra opa­
co
: quoniam radij C E H
& BDK minimùm ab æqui­
diſtantibus
differunt.
Ita ſeu
ſtatuas
hoc ſeu illud in illo
ſitu
, vmbra ſemper opaco
æqualis
eſſe videtur.
Sola ſphæra
ſita
vmbram
non
mutat.
Omnis cor­
poris
vmbra
finitur
.
Ratio cogno­
ſcendi
pro­
portionem

cuiuſcunque

ſyderis
ad
ſuam
altitu­
dinem
.
Seu radij ex
centro
ſolis,
ſeu
terminis
eius
etiam
prodeant
,
vmbræ
erunt
eædem
.
Verùm, vt ad Solis altitu­

dinem
, cæterorumque aſtro­
rum
reuertar, illud demirari
contingit
, cur aſtra omnia
nos
iter agentes ſequi videantur, ripæ au­
tem
recedere à nobis ac retrò agi dum præ­
teruehimur
naui?
Cauſa non obſcura eſt,
quoniam
cùm aſtrorum diſtantia ad to­
tam
terræ magnitudinem maximam ha­
beat
proportionem, locum ſyderis progreſ­
ſus
noſter mutare non poteſt: quod enim
oculus
non percipit eſſe, ac ſi non foret,
iam
docuimus.
Cum igitur ſydus, gratia
exempli
, nos præcedit cubiti magnitudine,
cum
per terna millia paſſ.
proceſſerimus,
cubiti
magnitudine ſydus etiam præcede­
re
nos oportet videri: quoniam terna
millia
paſſ.
cum ſyderis altitudine an-
1gulum nullum ſenſilem faciunt. Proce­
dentibus
igitur nobis, vt ſemper nos videa­
tur
cubito antecedere, ſydus neceſſe eſt, vt
nobiſcum
moueri videatur: atque eadem ra­
tione
quæ poſt terga ſunt, vt ſequi videan­
tur
, pariter neceſſe eſt.
At ſi alium ambulan­
tem
inſpicias, tu autem quieſcas, illa non
moueri
videbuntur.
Verùm ſydera ob aſpe­
ctus
diuerſitatem, non eundum ſitum oculi
tui
comparatione habebunt: nam aliqua vi­
debitur
poſt tergum reliquiſſe quæ ante
erant
, quod cùm in nobis ipſis contingere
nequeat
, ſed vt videamus ſydera ſemper ſub
eodem
ſitu loci, noſtri comparatione ſub quo
prius
fuerant, neceſſe eſt vt nobiſcum hac
de
cauſa venire videantur, ac nos perpetuò
comitari
.
At in naui cùm quieſcere nobis vi­
deamur
, procedente autem naui, quæ ante
erant
, poſt terga relinquuntur: cùm igitur
oculus
motum percipiat, nos autem putat
quieſcere
, quia in naui quieſcimus, neceſſe
eſt
vt arbitretur ripas & arbores moueri
verſus
nos, ac deinde poſt terga, contraria
ſyderum
motus ratione.
Cur aſtra
nos
iter
agentes
ſe­
quantur
, ri­
autem re­
trò
fugiant.
Cur ſol &
aſtra
cum cœ­
lum
in 24­
horis
circun­
eant
, quieſ­
cere
tamen
videantur
.
Eadem de cauſa dubitare, ſed contrario
modo
, contingit, cur Solis radij, cùm totum
terræ
ambitum circumeat, & Sol cœlum,
neque
Sol tamen in cœlo, neque radij in ter­
ra
moueri videntur, cùm ipſi radij millies
millena
paſſuum ſingulis horis, ſi non plus,
ſaltem
procedant?
De Sole cauſa eſt, quia
circulus
in quo circumfertur, haud magnus
oculo
videtur, ideo motus videtur: moueri
autem
non cùm ſenſim procedat, & mini­
mum
ſit ſpatium quod pertranſire cernitur,
& (vt clarius dicam) angulus quem facit ſin­
gulis
momentis ob motum eſt inſenſilis: igi­
tur
iuxta noſtra ſuppoſita, quæ antea docui­
mus
, Sol non videbitut moueri, nec vllum
aliud
ſydus eadem ratione.
Obiicies forſan,
quòd
luna ſi in terræ ſuperficie circumfera­
tur
, celerrimè moueri videretur?
at in cœlo
velocius
, & iuxta eandem proportionem mo­
uetur
?
Sit igitur mota ex A in B, oculus C
conſtat
magnam eſſe proportionem ad DF.
moueatur
etiam aliquid eodem tempore ex
D
in G, ſic vt C ſit in linea BF.
Dico igitur,
velocius
motum videri ex D in G, quàm ex
A
in B. nam angulus ACB, paulò maior eſt
57[Figure 57]
angulo
AFB, quia ángulus CBF, eſt inſenſi­
lis
fermè, ob paruitatem CF. ſi igitur pona­
tur
AFB, inſenſilis erit & A C B. primum
ergo
quod depræhenditur ſit angulus ACB,
& arcus ACB, antea igitur inſenſilis fuit
motus
.
At quia C G eſt prorſus inſenſilis
comparata
ad BC, & BG, erit angulus BCG
quaſi
rectus, igitur & angulus DCG per
dicta
primo elementorum D G igitur mul­
to
maior quàm DC quòd D rectus eſt:
erit
enim D G C angulus æqualis fermè an­
gulo
A C B, quare D manifeſtè videbitur
motum
in G, ac longè velocius quàm ex
A
in B.
Ex hoc ſequitur, quòd quanto al­
tiora
erunt, tantò minus moueri videbun­
tur
, tametſi velocius verè & iuxta propor­
tionem
æqualiter mota videri debeant: nam
linea
ex C ducta ad punctum in linea F B,
quo
altius extendetur, minorem faciet an­
gulum
CBG: quare cùm F ſit idem, minor
erit
ACB: BCG autem non augebitur, quia
inſenſibilis
CG: ergo DCG augebitur, &
linea
D G comparata ad D C.
Similiter
58[Figure 58]
& in plano, quo magis procul mouetur ali­
quid
, tardius moueri videtur.
Sint tres
lineæ
AB, BD, DE æquales, oculus in C,
dico
quod angulus ACB, maior eſt angulo
BCD
, & BCD angulo DCE. nam pro­
portio
D C ad DE, maior eſt quàm B C
ad
BD, quia BD & DE ſunt æquales, &
59[Figure 59]
CD
eſt maior CB, & ſimiliter CB eſt maior
CA
, quia angulus A eſt rectus, & CBD,
& CDE obtuſi: igitur CD, maior CB, &
CB
maior CA.
Cùm igitur angulus ABC
ſit
maior BCD & BDC maior DCE, ſe­
quitur
vt angulus ACB, ſit maior BCD: &
BCD
maior DCE: igitur A B videbitur ma­
ior
BD, & BD quàm DE.
Quòd ſi motus ſit
per
tranſuerſum, adhuc eadem lex manet:
nam
angulus ACB maior eſt angulo DCE,
igitur
linea A B maior videtur linea D E
60[Figure 60]
Quòd
ſi eadem diſtantia recta, ac per tranſ­
uerſum
aliqua moueantur, quod rectà mo­
uebitur
, velocius moueri videbitur: vt ex B
in
D, quàm ex A in B. nam cum duæ lineæ
BC
& BD æquales ſint duabus lineis BC &
BA
, & anguli A, & CBD recti, erit ex dictis
angulus
BCA maior angulo B C D: igitur
linea
AB maior videbitur, quàm BD: quod
propoſuimus
.
Sed ſi motus ſit ex puncto eo­
dem
, puta B rectà in E, tranſuerſim in D: dico
quòd
BD videbitur maior BE: ſuppoſito quòd
ſint
æquales: nam duæ lineæ BE & BD æqua­
les
ſunt, & BC communis, & CE maior CD,
igitur
angulus DCB maior eſt BCE: quo-
1niam DBC, eſt rectus, & CBE, obtuſus. Ve­
rùm
de radiis alia eſt ratio: etenim illi motu

ſuo
, angulum ſenſilem efficiunt in oculo,
ideóque
moueri deberent videri.
Cur autem
non
videantur, cauſa hæc eſt, quia poſita ter­
ra
, cuius centrum A, & plano eius ( vt dixi)
quod
refert punctum D, ſed nobis ob ma­
61[Figure 61]
gnitudinem
eſt BC, & turris quæ ad perpen­
diculum
eſt ſuper planum DE, & Sole in F,
qui
producens radium FEC, producit CD,
cum
autem Sol proceſſerit in G, producto
radio
GEK, relinquit vmbram KD, igitur
cùm
motus indicetur ex vmbra, Sol videbi­
tur
ſolum pertranſiſſe ex C, in K, dum moue­
tur
ex F, in G: ſed ſpatium CK, eſt paruum,
cùm
ſit comparatum ad altitudinem D E,
quæ
eſt parua: igitur cum ſenſim moueatur,
& tranſeat ſolùm ſpatium CK, puta in quar­
ta
horæ ſingulo momento, nullum ſpatium
tranſibit
quod angulum ſenſilem efficiat.
Igi­
tur
videbitur ex illo ſuppoſito ſæpius repe­
tito
, radius FC, dum mouebitur ſemper quieſ­
cere
.
Ponamus exemplum, cum Sol eſt in 7.
parte
Tauri hora circiter 19. cum quarta,
vmbra
æquatur gnomoni, 21. detracta quar­
ta
, dupla eſt: conduplicatur ergo vnius & di­
midiæ
horæ ſpatio.
Ergo motus eſt iuxta gno­
monis
longitudinem, non Solis velocitatem.
Verum dices, cur non videtur moueri radius?
cauſam intelligo: quomodò verò tantum ſpa­
tij
ſuperet, nec moueri videatur, cauſam non
intelligo
.
Conſtat enim ſub ortu occaſu vm­
bras
velociſſimè maximiſque incrementis,
aut
decrementis variati.
Sit igitur Sol occi­
62[Figure 62]
dens
C, planum GE, corpus erectum AB, fi­
nis
vmbræ ( qui idem eſt cum initio radio­
rum
) E, corpus aliud erectum EF: in quo mo­
tus
vmbræ inſenſilis ſit, quoniam ſolùm dum
Sol
occidit radij deſinunt illuſtrare.
Ipſi verò
clariſſimi
erunt, quando angulus CEF, rectus
eſt
.
At ex puncto E, nulli dubium eſſe poteſt,
quin
in plano GAE, tum radij, tum vmbra
prope
Solis occaſum incredibili velocitate
ferantur
, quantum enim punctus in ſuperficie
terræ
è regione centri Solis mouetur, tanto
magis
neceſſe eſt vmbras promoueri.
Sed
quoniam
in priore figura, ſi F, ponatur in oc­
caſu
anguli FAE, FEA, erunt quaſi recti ob
paruitatem
AE, & rationem trigonorum cir­
culis
inſcriptorum iuxta arcum & chordam,
vt
vocant, erunt ergo anguli FC, lineæ, cum
duabus
è centro A, exeuntibus ad illam al­
teram
, quarum eſt AD, altera velut AK, fer­
recti: ergo vmbra quæ ſubtenditur quæ­
que
maxima eſt, minima eſt.
Igitur non fiet
ille
progreſſus maximus, niſi DE, fuerit lon­
giſſima
, quod eſſe non poteſt in comparatio­
ne
ad AD.
Alia cauſa eſt, quoniam quantò
magis
creſcit AE, radiorum vis minuitur
propter
paruitatem anguli AEB: igitur nec
vmbra
, nec radius dignoſcitur: quamobrem
in
dubia luce, neque lux ipſa percipitur, ne­
que
multo minus vmbra quæ propter lucem
dignoſcitur
, nec vmbræ magnitudo etiam
minus
, nec tandem adhúcque minus vmbræ,
vel
radiorum motus.
Dices rurſus, quomodo
vmbra
fiet infinita ſtatim ſi maxima parua
eſt
?
coniungitur illa vmbræ rotunditatis terrę
quæ
maxima eſt, & ſic è parua fit infinita in
momento
.
Cùm verò nullum fuerit corpus in
plano
, velociſſima fit & lucis & vmbrarum
diffuſio
, ſed quia lux in vtroque crepuſculo
(vt ita dicam) dubia eſt, & ſpatium quod ab
oculo
illuminatum videtur exiguum, ſtatim
vtraque
facta mutatione latet motus, vt in
ſecunda
cauſa demonſtratum eſt.
Propoſit. 13.
Cur ſolis ra­
dij
cum in
23
. ſerie ter­
ram
circum­
eant
immo­
biles
vi­
deantur
.
Dubium quoque eſt, cur hæc illuſtratio

in
terra ſemper tremere videatur?
& an ab
eorum
quæ dicta ſunt aliquid?
Cauſa igi­
tur
eſt, quòd mouetur, nec moueri videtur,
vt
dictum eſt: medium igitur quippiam per­
cipitur
.
Idem etiam & ex ambigua viſione, ter­
minus
enim vmbræ & luminis, neque vmbra
eſt
neque lux, tremere autem exiſtimantur
quæcunque
, an moueantur incertum eſt, hoc
autem
ob cauſas dictas.
Sed cur non in horo­
logio
index?
Quoniam non eſt is motus ob
tarditatem
vllo modo ſenſilis: quæ autem
tremere
videntur, non adeò tardè moueri
oportet
, vt omninò quieſcere videantur.
Cur ſolis il­
luſtratio
tre­
mula
videa­
tur
.
His cognitis maius quippiam ſuccedit,
quo
humana ſubtilitas altitudinem omnium
ſyderum
tam facilè metiri docuit, vt nemo
tam
in promptu domus ſuæ partes habeat.
Cum enim in figura motus Solis altitudo F,
nota
fuerit, ſeu planiſphærio, ſeu armillis,
alióve
inſtrumento, aut tabulis, ea detracta
ex
90. partibus habebimus angulum FAD,
ſed
angulus CED, ratione & menſura notus
eſt
, ſeu C, terminus ſit vmbræ, ſeu oculus: igi­

tur
angulus FEA, notus, quare ex traditis ab
Euclide
in elementis, angulus F, & ratio FE,
altitudinis
ad AE, dimidium dimetientis ter­
, quoſt ſuperius quantum eſſet, demonſtra­
uimus
.
Eſt enim quinquies M. paſſ millia.
Virga autem DE, habere debet circulum in
imo
chalybèum, cui inſiſtat orthogonia: tum
& planum ad vnguem inferna parte circulum
eſſe
, vt cùm applicetur plano, intelligas an
illud
verè planum ſit, habeat & ſuperius à
quatuor
lateribus plumbea perpendicula: &
notæ
ſit magnitudinis à ſummo verticis vſque
ad
imam chalybei circuli ſuperficiem.
Cùm
igitur
virga fixa circulo tenus illóque hæren.
te vndequaque plano etiam perpendicula
1adhæſerint virgæ, tunc planum illud, &
verè
planum eſt, & tale in quod ducta ex
centro
terræ linea perpendicularis eſt, &
hoc
planum ad altitudinem ſumendam ido­
neum
eſt.
Quòd ſi vel dum hæret circulus pla­
no
perpendicula non hærent, aut dum hæ­
rent
perpendicula, circulus ab aliqua parte
planum
non tangit, planum illud non eſt

idoneum
.
Quare ſi velis hac cura carere,
virgam
tabulæ planæ & leni magnæ ad per­
pendiculum
infige, & tunc vbicunque tabu­
lam
collocaueris, vt perpendicula tangant
virgam
, opportunum tibi planum inueniſſe
perſuadeto
.
Quòd ſi magnitudinem poſtmo­
dum
ſyderis etiam ſcire libeat, ex vmbræ
fine
( vt dixi ſuperius ) cùm iam altitudinem
noueris
potes inuenire.
Verum, quia ſcire
hunc
vmbræ finem eſt operoſum, & non
omninò
leue, tum maximè in aliis ſyderibus à
Sole
& Luna, hoc alia via facillimè aſſeque­
ris
.
Sume in planiſpherio dimetientem ſyde­
ris
, quem duplica & ei decimamnonam par­
tem
adde, & cum hoc diuide ſemper ſeptem
millia
& ducenta, & numerus proueniens
eſt
proportio altitudinis ad dimentientem ſy­
deris
.
Cùm igitur altitudinem ſyderis iam
cognitam
habeas, & proportionem altitu­
dinis
ad dimentientem, palàm eſt dimentien­
tem
cognitam eſſe.
Velut ponamus dime­
tientem
ſyderis minuta nouem cum dimidio,
duplicabo
hæc, & fient minuta decem & no­
uem
: quibus addam ſemper partem deci­
mam
nonam, ob magnitudinem dimetien­
tis
in tabula, & fient minuta viginti: diuido
ſeptem
millia ducenta.
& ſunt minuta dime­
tientis
, & exeunt trecenta ſexaginta, & ideo
manifeſtum
eſt ex hoc, dimetientem eius ſy­
deris
eſſe ſuæ altitudinis partem trecenteſi­
mam
ac ſexageſimam.
Ergo quantum vtili­
tatis
præbeat, & quàm ſubtilis ſit contem­
platio
radiorum, ex his omnibus patet: à
cæteris
autem menſuris, vt de quibus tra­
ctauerim
in lib. 12. perfecti operis, nunc ab­
ſtinebo
.
Lib.1. propo­
ſitione
23.
Syderum
magnitudo

quomodo
fa­
cilè
dignoſ­
catur
.
63[Figure 63]
LIBER QVINTVS,
De Miſtione & Miſtis imperfectè, ſeu
Metallicis
.
HACTENVS igitur quinque
fermè
partes totius operis ſunt
abſolutæ
, ſcilicet de principiis
occultioribus
, materia, forma,
vacuo
, corporum vnitione pri­
mo
.
De elementis ſecundo, quoniam prin­
cipia
eſſent integra, abſoluta & manife­
ſta
.
Tertio de cœlo. Quarto de lumine &
luce
.
Quintam partem, quæ eſt de his quæ
apparent
, non plenè abſoluimus, cùm mul­
ta
deſint, quæ ad aures & alios ſenſus, tum
mentem
& etiam ad oculos pertinent.
Nunc
igitur
de miſtis agendum erit: nam miſta
primis
illis indigent, tum elementis de cœ­
lo
, & lumine, lucéque, propterea de illis
primùm
tractauimus.
Indigere autem miſta
ipſa
cœlo, & quantum cœli conſtitutio in
hæc
poſſit inferiora, manifeſtis argumentis
depræhendere
licet.
Nam farina quæ Augu­
ſto
menſe è frumento in mola confecta eſt,
toto
anno apud nos ſeruari ſolet incorrupta.

Et
zethum quod Martij luna fit, ferunt du­
rare
toto anno cum æſtate diebus 20. hyeme
duobus
menſibus maneat incorruptum.
Re­
ferunt
Gedanenſe zethum in decem annos,
nonnunquam
in viginti perdurare, nec aceſ
cere
, nec muceſcere, quod aqua Martia con­
ficiatur
: alia cauſa eſſe poteſt, quòd Martio
menſe
ſemina adhuc viuunt lupi ſalictarij,
humidum
autem tunc planè conſumptum
eſt
: maximè enim diſtat à tempore, quo
collectum
fuit ſemen illud, ob id efficacem
& minimè humidum biriam ſeu ceruiſiam
( ſic enim vocant Germani zethum ) effi­
cere
poteſt.
Efficax eſt tunc ſemen, quo­
niam
ſoleat eo tempore pullulare.
Infini­

ta
ſunt huius rei experimenta: nam Ver­
giliæ
herbæ cum ſtellis eiuſdem nomi­
nis
oriuntur & occidunt.
Sed illud ſo­
lum
repetere cogor, miſta hæc omnia,
ſolo
duntaxat homine excepto, terra &
aqua
, & cœleſti calore conſtare.
Ho­
rum
pars ſub terra latitat, alia in vndis,
alia
verò ſupra terram: nunc autem de
his
quæ natura latitant, dicere propoſitum
eſt
.
Lunæ pro ze­
tho
conficien­
do
, & farina
conſeruanda

obſeruatio
.
Vergiliarum
herbarum

mirum
.
Plin. lib.18
cap
.27.
Quæcunque igitur miſta ſub terra, aquiſ­

ve
ſunt motus expertia, in quatuor genera
diuidunt
, terras, ſuccos, lapides, metalla.
Non poſſe autem plura eſſe, hoc oſtendi­
tur
argumento: nam vel liqueſcunt, & re­
deuntia
in propriam formam dura manent,
& hæc metalla vocantur.
Nihil enim aliud
eſt
metallum, quàm quod liqueſcere poteſt,
& cum redit, durum manet.
Durum autem
duobus
modis intelligo, quod non facilè ce­
dat
, nec facilè frangitur: tale autem omne
manifeſtum
eſt quod duci poteſt: vnde bitu­
men
ducitur, & non reſiſtit: cryſtallus reſiſtit,
& melius ſtibium, ſed non ducuntur, ideo
percuſſa
facilè fraguntur.
Quod verò liqueſ­
cit
, & dum redit, durum non eſt, ſuccus voca­
tur
.
Quod omninò non liqueſcit, vel du­
rum
eſt, & vocatur lapis: vel molle, &
facillimè
in minima tranſiens, & vocatur
terra
.
Genera om­
nia
eorum
quæ
ſub ter­
ra
latent qua­
tuor
eſſe de­
monſtratur
.
Præter hæc tamen quatuor, permiſta ex

his
ſunt alia plura genera corporum.
Quòd
ſi
rectè qui numerare ſciat, vndecim, nec
plura
eſſe comperiet.
Simplicium exempla
1ſunt, ſucci ſulphur, lapidis cryſtallus, terræ
Lemnia
, metalli argentum.
Compoſitorum
autem
exempla ſuo loco referam, ne inuti­
liter
repetere multa cogar.
Simplicium au­
tem
neceſſaria exempla fuere, quia non de
omnibus
primò ſum tractaturus: nam quæ­
cunque
ſolida manent, perfecta voco, vt
metalla
& lapides, de quibus poſteriùs di­
cturus
ſum molliora autem, imperfecta,
tum
miſta, tum ſuccos, & terras appel­
lo
, quæ metallica nuncupabo omnia, ad
differentiam
lapidum & metallorum.
De
metallicis
igitur nunc primùm dicere aggre­
diar
, à terrarum generibus initium ducens.
Compoſita
corpora
11.
ſunt
gene­
rum
.
De terrarum
diſcrimini­
bus
.
Terrarum itaque genera ſunt, vel colo­
ribus
vel odore, vel vſu diſtantia.
De his
quæ
vſu diſtinguuntur generaliter ſuperius
dixemus
.
De aliis autem quæ colore diſtin­
guuntur
, etiam abſoluta eſt diſputatio: ſu­
pereſt
vt de vſu quarundam dicamus, tum
etiam
de odore.
Odoratæ terræ ſunt, quæ
malè
olent frequentes.
Sunt enim omnes quæ
olent
, metallicis partibus commiſtæ.
Refert
tamen
Agricola, Mariæbergi in Saxonia,
dum
ex argentaria fodina diuorum Sebaſtia­
ni
& Fabiani, coram Henrico Saxonum
Principe
erueretur argentum, tam fragran­
tem
odorem erupiſſe, vt Princeps exclama­
uerit
, Calecutum adeſſe: eſt enim ea vrbis

Indiæ
, quæ odorata omnia mittit.
In Mala­
cha
quoque orientalis Indiæ portu vaſa fiunt
è
terra odorata valde, quæ tamen viliſſimo
venduntur
pretio ob copiam.
Aut forſan
etiam
, quia magni omnes odores quantum­
cunque
boni, rerum tamen quæ eſui aptæ
non
ſint, cibos reddunt inſuaues, ac quaſi
examinant
.
Cibi enim iucundi ſunt proprio
odore
& moderato: hic ab externo tractus
ac
euictus exhalat: quò fit vt rem relinquat
inſipidam
& inſuauem.
Experiri licet hoc
torta
in cupreſſi vaſe recondita, vel ſi thus

addatur
.
Alia verò gratiam addunt. At mali
odoris
frequentiora ſunt exempla, adeóque
odores
hi praui ſunt, vt etiam ſæuiant.
An­
næbergi
enim in fodina argentea, cui nomen
erat
Corona roſacea, vt idem refert, duode­
cim
homines repentè ſunt ſuffocati: vnde
relicta
eſt magno metu, ne dæmones mali
illam
inhabitarent: hoc enim illis perſua­
ſum
, cum ex odore terrarum, aut lapidum
hoc
contingat: nam receptus in cerebro pro­
tinus
examinat: mirandum, ſubeſſe plera­
que
fœda in terræ viſceribus, velut & ani­

malium
ſtercora.
Sed non ſolùm fœda, verum
& cuiuſcunque generis ſunt materiæ ſub illa

varij
vſus.
Vt olim in Britannia ex puteis ter­
ra
candida effodiebatur, non minus centum
paſſibus
profundis, ex aqua poſtquam argen­
tum
detraxiſſes, inſperſi agri adeò fœcundi
reddebantur
, vt ſemel in vita inſperſiſſe ſuffi­
ceret
.
Itaque omnis terra quæ latet, velut &
hominum
viſcera, alicui vſus eſt.
Sed nos ha­
rum
rerum inquiſitionem, partim ob igno­
rantiam
, partim ob auaritiam negligere ſole­
mus
.
Sunt vbique, dico etiam in vrbibus, ne­
dum
agris, lapides in terra varij, varijque
vſus
terrarum genera, tum varij coloris me­
tallica
pleráque: ſed non in montibus tantùm
quærimus
.
Indicio autem eſt ſic eſſe, cum quę
olim
terræ infœcundæ haberentur, vt Ger­
mania
, argenti nunc ſit feraciſſima: aliæ de­
ſierunt
poſtquam feraces fuerant.
Cauſa eſt,

quod
cum vbique metalla, & lapides, & ſucci
ſint
, temporum ſucceſſu terra euaneſcente
deteguntur
, alia creſcente occultantur, vt re­
ctè
videatur dixiſſe Anaxagoras, quaſi in om­
nibus
eſſe omnia, verùm in montibus præter
copiam
, hoc eſt, vtilitatis, quæ aquæ ad hu­
miliora
loca, ſi quæ occurrant, facilè deriuan­
tur
.
In agris autem aquam quæ ſub terra ma­

nat
, cùm exigua ſit, exhauriendo ſiccabimus
prius
, inde muro aut ſaxis loca, ex quibus ma­
nat
, impediemus atque obſtruemus.
Siçque

cuniculos
ad euertenda oppida etiam ſub
aqua
effodiunt, & foſſas ipſas fodiendo ſub
ipſis
ſuperant.
Alio modo per circuitus dedu­
cta
aqua, vt etiam apud Herodotum Cyrus
docetur
à Crœſo flumina exinanimus, rurſus
tamen
in priorem alueum inferius deducen­
tes
: eodem modo etiam ſub terra fluentes ri­
uulos
aliò auertere licebit, in eoſdem rurſus
deducentes
, vt ſic effodere infra aquam poſ­
ſimus
.
Sunt & loca humiliora, in quæ tradu­

cimus
quandoque illam, non amplius reducen­
tes
: quo præſidio in montibus maximè vti
conceditur
, ob loci altitudinem.
Nam aqua
quæ
paſſim ſub terra inuenitur, neque admo­
dum
profunda, nec æqualis, nec continua exi­
ſtit
.
Quòd profunda non ſit, oſtendunt muro­
rum
fundamenta & ædium, quæ plerunque
ad
terram quæ ſub aqua eſt, pertingunt.
Quòd
non
æqualis ſit altitudinis, diuerſitas profun­
ditatis
puteorum declarat.
Quòd non conti­
nua
, ſed frequentibus riuulis deriuetur, facilè
eſt
intelligere, cùm duorum puteorum aquæ
vix
ſenis paſſibus diſtantium admodum ſa­
pore
, & ſalubritate diſſideant.
Deducuntur

autem
riuuli non recto tramite, ſed & ple­
runque
tortuoſi, vel ob alterius aquæ occur­
ſum
, vel ob lapides media in via conſtitutos,
vel
quia cauitatem quandam in quam com­
modius
confluant aquæ inuenerunt.
Ergo ſi
ſub
ea fodere libeat, liceat (vt dixi) tribus mo­
dis
, tetráſque diuerſi generis, lapides, metal­
la
, ſuccos, ac reliqua huiuſmodi inuenire.
Terra bene
olens
.
Vaſa omnia
iucundi
odo­
ris
qui tamen
à
cibo ſit
alienus
, cibos
reddunt
in­
ſuaues
.
Terra malè
olens
.
Quid ſub
terra
.
Terra Bri­
tannica
.
Dies multa
detegit
, alia
occultat
.
De aqua
ſub
terra.
Cuniculi ſub
aqua
.
De aqua
quæ
ſub ter­
ra
paſſim,
inuenitur
.
Cur riuuli
aquarum

obliqui
.
Sed ad terrarum rurſus vſum deuenio. In
Valdeburgia
Germaniæ, argillæ genus eſt
denſum
ac pingue, tenuiſſimæque ſubſtan­
tiæ
, quod nec ignibus læditur, nec liquo­
res
ſorbet, nec exudat.
Videntur enim fi­

gulinorum
vaſorum eſſe quinque laudes,
vt
ſint leuiſſima, vt non ſorbeant, vt non
exudent
, vt non facilè frangantur, vt ignibus
reſiſtant
.
Mirum quàm parua diuerſitate,
quòd
vaſa ſua ignibus non frangantur, Flo­
rentini
in condiendis cibis commodi aſſe­
quantur
: Mediolanenſes non: fiunt tamen
vbique
, ſi quis rationem ſciat conficiendi
optima
, ſcilicet è terra illa quæ ad figulina
vaſa
pro liquandis metallis conficienda in
vſu
eſt.
Terra autem illa è lapide metallicam
partem
continente fit.
Quis enim dubitet,
vaſa
quæ ſuſtinent auri & argenti liquati
vim
, coquendis cibis non ſufficere?
Itaque mi­
hi
ex tali terra lebetem pro vſu paraui, æter­
nam
propè rem, niſi concutiatur: nam ab ig­
ne
nihil patitur.
Manifeſtum eſt igitur, quòd
tenuem
oportet eſſe argillam, imò tenuiſ­
ſimam
, & natura leuem ac pinguem.
Hoc
genus
ſi bene ſubigatur, ac diu, vaſa efficit
1myrrhinis proxima. Sunt autem myrrhina,
ea
, quæ hodie vocantur Procellanæ, dicen­

te
Plinio: Oriens myrrhina mittit: inueniun­
tur
enim ibi in pluribus locis, nec inſigni­
bus
, maximè Parthici regni, præcipuè ta­
men
in Carmama.
Humorem eſſe putant, ſub
terráque
calore denſatum.
Amplitudine nuſ­
quam
paruos excedunt abacos, craſſitudine
rarò
quanta dictum eſt, neceſſaria vaſi po­
torio
: ſplendor his ſine viribus, nitórque ve­
rius
, quàm ſplendor.
Sed in pretio varietas
colorum
, ſubinde circumagentibus ſe macu­
lis
in purpuram, candorémque, & tertium
ex
vtroque igneſcentem, veluti per tranſi­
tum
coloris purpura rubeſcente, aut lacte
candeſcente
.
Sunt qui maximè in his lau­
dent
extremitates, & quoſdam colorum re­
percuſſus
, quales in cœleſti arcu ſpectantur.
His maculæ pingues placent. Tranſlucere
quicquam
, aut pallere, vitium eſt.
Item ſa­
les
, verrucæque non eminentes, ſed vt in
corpore
etiam plerunque ſeſſiles.
Aliqua &
in
odore commendatio eſt.
Ergo quis non
videt
figulina hæc eſſe, & eius generis, quod
(vt dixi) hodie Procellanas ſolemus appella­
re
?
conſtant enim & hæc, ex ſucco quo­
dam
ſub terra denſato, & ex Orien­
te
vehuntur.
At noſtra pallidiora ſunt, &
odore
carent, & quæ ex his etiam tranſlu­
cent
, magis probantur, foliiſque ac imagini­
bus
placent, nullúmque purpuræ veſtigium:
quæ
omnia videntur ab antiqua myrrhina
diſſidere
, verùm temporum varietas & opifi­
cum
, tum vſus, hoc pepererunt.
Nam pre­
tium
fecit copiam, dum multitudinem auge­
re
ſtudent: cùm verò materia deeſſet nobi­
lior
, aliam ſuppoſuêre: inde excogitata pi­
ctura
, reſarciendæ vtilitatis cauſa, ita honos,
ac
ſynceritas vaſis deceſſit.
Aut enim vilior
materia
, aut non eadem, vel omninò impu­
rior
, aut non adeò elaborata, aut vaſa ipſa
ante
tempus eruta, ob lucri cupiditatem mo­
impatientibus: vtcunque res ſe habeat, &
pretium
, & locus, & materia, & modus quo
fiunt
, eadem eſſe docet hæc myrrhinis.
Nunc
longo
Indiæ tractu fiunt, maximè apud
Chinam
: hi olim Seres, vt alibi dictum eſt.
Fieri dicuntur ex conchyliorum, atque ouo­
rum
corticibus, ſepeliuntúrque conſtanti
fama
in 80. vel 100. annos, quaſi hæredi­
tatum
loco.
Inde eruta obducuntur vitro ne
combibant
.
Succi autem quibus cortices ex­
cipiuntur
, non ſatis noti ſunt.
Pinguntur
etiam
antequàm vitrum ſuperaddatur.
In­
certum
eſt an excoquantur, ob nitorem ac
duritiem
.
Maiora in pretio ſunt, ſed multum
ab
antiquis degenerant.
Et quamvis ita ſit,
non
tamen minus eſt ſuperbum his cœnare,
quàm
auratis, atque argenteis vaſis, ſeu
quòd
raritas, & labor ea commendauerint:
ſeu
quòd conſtans fama ſit, non ferre ve­
nenum
.
Atque huic & Lemniæ maior no­
bilitas
inter terrarum genera, aut argilla­

rum
.
Lemnos inſula noſtri maris eſt: mons
qui
eam gignit, nec lapidem habet, nec
arborem
, vtilis cruentis fluxibus, & vlce­
ribus
, ſed magis venenis.
Ob id arborem
non
alit, quoniam ſicciſſima eſt: nec in lapi­
dem
coit, quoniam adeò eſt tenuis ſubſtan­
tiæ
, vt non excipiat aquam, ſed potius ab
aqua
excipitur.
Habet & pinguedinis ali­
quid
, qua venenis reſiſtat.
Manifeſtum verò
ex
his, quoniam arte talem efficere poſſu­
mus
: vt ſi argillam communem diu contun­
damus
, ac aquâ in aqua ſcordion & iunipe­
ri
ſemen incocta ſint, aſpergamus, in tu­
mulóſque
formemus, denuò etiam tundentes,
inſpergentes
, ac in tumulos cogentes, ac ſic­
cantes
.
Feret vtique temporis iactura com­
modum
, & ſarciet.
Nam Lemniæ ſphragidis
pretium
eſt pro auri pondere, adeò creuit in
immenſum
res viliſſima, vbi deſiit ob rarita­
tem
eſſe communis: intercepta enim ambi­
tione
principalium medicorum, qui regi
rientis
aſſiſtunt, nobilior haberi cæpit.
Nec
tamen
olet, hoc enim rarum eſt terris, atque
aquis
omnibus.
Nam vt benè oleant, tenui

humido
, ac bene concocto opus eſt.
Aquæ
humidum
bene concoctum eſſe non poteſt,
quòd
plurimùm ſit terræ, quòd non ſit te­
nuis
.
Odor (vt dixi) ſuauis non eſt: admiſtis

tamen
quibuſdam, contingit terram, aut
aquam
bene olere.
Quamobrem manifeſtum
eſt
, terram & aquam etiamſi bene oleant,
breui
odorem amittere, vt contingit aquæ
roſaceæ
, & magis violaceæ.
Terræ igitur,
& aquæ maxima pars odore caret, ma­
gna
eſt etiam quæ grauiter olet, minima quæ
bene
.
Vaſa figuli­
na
optima.
Lib. 37. na
tur
. hiſtor.
cap
.2.
Lemnia
terra
.
Cur terra ra
benè oleat.
Aquæ cur ce­
leriter
odorem
bonum
amit­
tant
.
Proxima Lemniæ eſt Armenia. Hæc ve­

rius
Samia eſt, quàm Armenia: nam non
ex
Armenia, ſed propius aduehitur.
Nec ta­
men
Lemnia eſt.
Samiæ autem deſcriptio­
ne
Galeni ad vnguem reſpondet: nam ſub­
rubra
eſt, & egregiè ſiccat: ob id peſtilen­
tibus
morbis & tabi illi quæ vlcere pulmo­
nis
prouenit, ſalutaris.
Nam & ob eandem

cauſam
carbunculi, ſmaragdi, ſapphyri,
hyacinthi
, margaritæ, corallique vtiles ſunt
in
peſte, quòd vehementer ſcilicet ſiccent:
verùm
vt minus Armenio luto id agunt,
ita
ſpiritui vitali reparando ſunt vtiliores
lapides
.
Eſt igitur Armenium lutum ſicciſ­
ſimum
, ac moderatè frigidum, minimè
acre
, ſed tamen tenuiſſimum.
Ob id etiam
venenis
erodentibus ſalutare, vt cantha­
ridibus
: item putrefacientibus, vt marino
lepori
.
Armenia
terra
.
Gemmæ cur
in
peſte vti­
les
.
Eſt & Apuliæ lutum rubrum, & Armenio
viribus
non abſimile, tamen longè im­
becillis
.
Quid tamen prohibet, ne meliùs
reddatur
etiam Armenio?
Elue igitur Apuli­

cum
lutum, repurga ab arena, inde diligen­
ter
ſiccatum aceto accerrimo, & olei par­
te
ſexta excipe, vt in formam pultis redi­
gatur
.
Sepelies autem humido loco in mul­
tos
annos.
Ergo aduerſus venena medicamen­
ta
tum vermes hac ratione conficies, terra
argillacea
puriſſima, oleo, aceto, ſcordio,
iuniperi
ſemine, gentiana, diptamo, con­
tundendo
diu, inde ſepeliendo in multos
annos
.
Modus facien­
di
lutum ar­
menium
artifi­
cioſum
natu­
rali
præſtan­
tius
.
Quæret forſitan aliquis, quid iuuet ad

vitam
tam diuturna ſepultura?
Eadem pro­
fectò
quæ in montibus ad metallicorum ge­
nerationem
cauſa conducit.
Sed viuacior
in
montibus tamen, ob plures cauſas.
Nam
montes
vitæ quandam habent ſpeciem,
cùm
ſaxis conſtent.
Saxa autem viuere do­
cebimus
: vbi autem vita, ibi etiam omnis
1naturalis generatio promptior eſt. Accedit
quòd
montium vires non exhauriuntur li­
gonibus
, raſtris, aratro: nec vllo modo ho­
minum
induſtria perſpirate coguntur.
Eſt
etiam
montium ſolidior ſubſtantia, vnde ca­
lor
ille melius continetur, qui in agris ob
terræ
mollitiem difflatur.
Eſſe autem calo­
rem
illum cœleſtem, iam docuimus, tum
quia
igneus, ac putridus parum alter, reli­
quus
nulla ex parte generationi vtilis eſt,
tum
etiam, quod videmus, in Oriente, & Me­
ridie
gemmas nobiliores & aurum perfectiſ­
ſimum
magis generari.
Quinetiam ſi quis
eiuſdem
generis gemmas conferat in Orien­
te
, ac Meridie genitas, vt carbunculos &
amethyſtos
, cum his quos Germania mittit,
mirum
in modum differre, & duritie, &
ſplendore
animaduertet, atque adeò vehe­
menter
, vt non eiuſdem generis eſſe putet.

Cauſa
eſt, quòd Oriens calidior ſit, & humi­
dior
, pinguiórque.
Ergo ſi ſeminibus hæc
generarentur
, aut igneus ille calor eſſet, aut
putridus
, quandoquidem & in Iſlandia inſu­
la
ſub Septentrione ardeant montes, quòd
prohiberet
perfectiſſimas gemmas generari,
tum
etiam auro abundare?
Cur in mon­
tibus
metal­
lica
generen­
tur
.
Cauſa cur
aurum
&
gemmæ
in
oriente
, &
meridie
ma­
gis
generen­
tur
.
Sunt etiam in montibus niues, & diutur­
na
glacies, quæ calorem in imo recundunt,
& læta omnia ob id faciunt, cùm in campis
calor
diſſoluatur ab aëris externo calore:
quò
fit vt ad montes redeam, vt hi metalli­
corum
generationi ſint magis parati, Nec
etiam
illorum vis arboribus, herbiſve exina­
nitur
: ſteriles enim magis ſunt, montes cam­
pis
, etiamſi ſint fertiliſſimi.
Aqua etiam &
humidum
ob accliuem ſitum magis defluunt
ex
montibus, quorum copia in ſuperficie
agrorum
, generatio metallorum impe­
ditur
.
At dices: modò inter cauſas cur campi
metallica
non gignant, enumeraſti, quòd
humidum
abſumitur, modò humidi copiam
in
eis rurſus metallicorum generationi ob­
ſtare
cenſes.
Et hercle vtrunque verum eſt:
nam
humidum pingue, quò magis abun­
dat
, fertilius redditur ſolum, non ſo­
lùm
metallorum, ſed & plantarum: aqueum

autem
impedit.
Cauſa huius eſt, quòd
humidum
generationi aptum, calidum
etiam
eſſe oportet.
Aqueum autem humi­
dum
, frigidum eſt, & concoctioni con­
tumax
.
Ideò calidæ regiones, vbi abunda­
uerint
aquis, omnes fertiliſſimæ: quoniam
aqueum
humidum calore Solis celeriter in
pingue
tranſint: in frigidis verò locis
aqua
multa ſterilitatem parit, & agros re­
frigerat
.
Humidum
pingue
gene­
rationi
ido­
neum
,
queum
in­
utile
.
Eadémque ratio fermè eſt in temporibus,
Nam
Prata æſtate gaudent aquis: hyeme
autem
tardiùs pullulare herbas, facit irri­
gatio
aſſidua: itaque conſtat campos, ſi ad
montes
comparentur, aquei humidi plus ha­
bere
, & minùs pinguis.
Itaque & montes
arborum
, & vitium feraces, vix metallicis
abundare
videbis, niſi in profundo, quòd
pingue
humidum à plantis abſumatur: vbi
verò
lapides maximi & ſolidi, humidum diu
ſaxis
contentum, ac tenuiſſimum diſtillans,
concreſcit
in nobiles gemmas.
Et ob id
ſplendidiores
gemmæ plerunque inter duriſſi­
ma
, & maxima ſaxa inueniuntur.
Illud etiam
tot
montium commodis ad metallicorum ge­
nerationem
adiicitur, quòd montes vbi du­
centis
, aut trecentis paſſibus effoderis, ad­
huc
ſuper terra eſſe dicere te poſſis: atque
inde
aquas à latere, & terram iam effoſſam
faciliùs
deriuare ac transferre, In plano
rurſus
hic labor duplicatus eſt: nec vt in
montibus
ruinis locum licet patefacere, nec
facilè
diuinare potes vbi metallica ia­
ceant
, nec inuenta perſequi, vt in edito lo­
co
, quoniam nullis ſignis à lateribus iuuari
potes
.
His tot tantiſque cauſis planis pauci ope­
ram
dant, etſi vbique ſint metallica: mon­
tibus
plurimi excauandis incumbunt.
Nam
labor
vnus eſt, inueniſſe locum & genus me­
talli
: alter longè maior, truncum fodinæ
ſcire
.
Hoc autem ex editiore loco cognouiſ­
ſe
ſolùm, laborioſiſſimum eſt.
Etenim vt al­

tius
rem ipſam repetam, quum ſub terra (vt
dixi
) paſſim aquæ riuuli fluant, ac rurſus
ſub
aqua terra, in qua plerunque metallica
in
planis iacent, rurſus etiam ſub terra il­
la
aquam plerique eſſe exiſtimant, vt etiam
ſub
imo maris aquas dulces aliqui eſſe
crediderint
, quamvis difficili experimen­
to
: aliáſque vt audio fruſtra tentatum Ve­
netiis
, nondum conſtante quæſito, an ſub
priore
aqua alia ſit.
Cuius rei argumentum
mihi
eſſe videtur, quòd homini etiam in
imo
corporis venæ ſint.
Et Arethuſam flu­
uium
referunt ab Elide ſub Alphei nomine
venientem
emergere in Sicilia iuxta Syracu­
ſas
mari præteruectum.
Sunt qui fontem
rethuſam
vocent potius quam fluuium.
Aquę
etiam
inſulis dulces id perſuadere poſſunt.
Denique cùm in montium iugis aquam,
tum
in imo etiam emergere videamus, quid
aliud
de terra poſſumus coniectari?
cùm
mons
, ſeu terrâ ſit ſepultus, ſeu emineat,
eandem
habeat rationem, in eóque indicio
hoc
argumentum demonſtrat.
Quid autem
prohibuerit
, ne Venetiis aquam inuenerint
dulcem
, non ſat ſcio.
An ſub aqua
prima
quæ
ſub
terra eſt,
alia
ſit
aqua
.
Sed ſunt qui etiam modicum aquæ dulcis

hauriant
è mari, auctore Ariſtotele, nec fal­
ſo
experimento.
Demittitur enim vaſculum
cereum
ſatis craſſum, & vndique occluſum,
quòd
vbi diu in mari manſerit, aquam ad­
mittit
, ſal non admittit, inde dulcis aqua,
& potui commoda extrahitur: nam aqua
dum
tenuis eſt, ingreditur: ſal quòd terre­
ſtre
ſit, prohibetur à cera.
Inuentum refe­
runt
quod ſalem trahat velut lactis pinguius
à
coagulo, magno nauium commodo, ſi ve­
rum
ſit, cùm ex ſalſa vbique dulcem aquam
efficere
liceat.
Neque valde mirum, ſalem
trahi
ac cogi, cùm attractio in lacte (vt do­
cebimus
) non proprietate, ſed calore fiat.
Dul­
cis
igitur aqua tot modis ex ſalſa conficitur,
quot
modis à ſale aqua purgari poteſt.
Poteſt
autem
tribus modis: ſi deſcendat, ſi cogatur,
ſi
percoletur.
Forſan & quartum quendam
modum
licebit inuenire, ſcilicet, ſi actis
vis
ſalis obtundatur.
Sed in pauco forſan
poſſibile
eſt, in multo fieri non poteſt.
Di­
ximus
nunc, tum aliàs, quomodo percole­
tur
: vt verò imum petat, longa quies facit,
ſed
antea putreſcit: reliquum eſt igitur, vt
1doceamus quomodo cogatur. Cogitur autem
à
calido, non quidem diſſipante, ſed attra­
hente
.
Id autem inferius docebimus.
2. Meteor. 1.
Quomodo

aqua
dulcis
in
mari ha­
beatur
.
Itaque vt ad rem propoſitam reuertar, ſub
aqua
, prima fit miſtio in terra, & ( vt di­
xi
) in montibus maximé, & miſtorum di­
uerſorum
generatio.
Miſtio autem eſt pro­

priè
hîc dicta.
Nam cùm quatuor modis
contingat
: alia enim eſt diſſimilium, for­
mámque
mutantium, & vocatur generatio
de
qua hîc ſermonem habebimus: alia ve­
eorum quæ ſunt diſſimilia, nec formam
mutant
omnia, quæ ſi liquidorum ſit, vo­
catur
craſſis, vt cùm aqua & vinum miſcen­
tur
: ſi autem ſit ſiccorum, vocatur miſtio, vt
cùm
milium, & triticum, & auena ſimul iun­
guntur
: & ſi ſimilia ſint, aceruus vocabi­
tur
: & hoc eſt quartum miſtionis genus,
vt
cùm frumentum ſimul cogitur in cu­
mulum
.
Quadruplex
miſtionis
ge­
nus
.
Antequàm autem de perfecta loquar mi­
ſtione
, de craſi, vt ſenſui magis manifeſta,
ſermonem
ſum habiturus.
Diximus vinum

aquæ
miſtum per craſim miſceri: nam cum
neutra
ſubſtantia pereat, forma etiam vini
remanet
.
Itaque ne corporum mutuus da­
retur
ingreſſus, aut diuiſio ad minima, ita
vt
corpora conſtarent ex indiuiduis parti­
bus
, neceſſe fuit, vt rectè Ariſtoteles de
augmento
cenſet, formam augeri, non au­
tem
materiam.
Nam cùm minimo aliquid
adiicitur
, totum miſceri eſt impoſſibile.
Nam ſi formæ corporeæ miſcerentur, cor­
pora
ſe penetrarent.
Sed vt in vino aquæ mi­
ſto
forma vini vbique conſpicitur, tametſi
vini
corpus vbique non ſit, ſic contingit in
vera
miſtione: nam ( vt dixi ) aqua non ve­
vino miſcetur.
Eorum enim quæ verè
miſcentur
, formas omnes ſaltem ex parte
perire
neceſſe eſt.
At vini forma nequaquam

perit
.
Oſtendit experimentum, aquam vino
non
perfectè miſceri.
Quòd ſi linteum vino
aquæ
miſto imponatur, promineátque extra
vrceum
, aqua è vaſe tota aſcendit per lin­
teum
, ſyncerúmque relinquit in calice vi­
num
.
Quo experimento proditur dilutum
à
puro: nec poſſet hoc fieri, ſi vnum, &
aqua
miſcerentur.
Rurſus aqua calicis imum
petit
, ob idque inſipidus in fundo potus: &

melius
ong è, aquæ vinum, quàm vino aquam
ſuperinfundere
.
Atſi ſenſim vinum aquæ
imponas
, ſupernatabit non ſolùm argumen­

to
dicto, ſed quòd ſi aquæ panis cruſtulum
priùs
ſuperimponens ſuper cruſtulum ſen­
ſim
effundas vinum, videbis non obſcurè
etiam
detracto cruſtulo vinum aquæ ſu­
pernatare
, nulla prorſus miſtione inita.
Ergo licet hæc tria ſeorſum in calice inſpi­
cere
: atque vinum ſub oleo, & ſub vino
aquam
.
Craſis quo­
modo
fiat.
Quomodo
aqua
à vino
ſeparetur
.
Quo pacto
vinum
miſ­
cendum
.
Quomodo
aquæ
vinum
in
calce ſu­
perſtet
.
Oleum, vi­
num
, aqua,
quod
ex his
tenuius
.
Quamobrem quærere iurè licet, quid ex
his
tenuius.
Nam loci cauſa, ſi quòd le­
uius
eſt ſuperſtat, oleum vino, vinum aqua
leuius
eſt.
Suadet & hoc, quòd oleum
promptè
ardeat, aqua nunquam, vinum
medio
modo ſe habet.
Accedit quòd vinum
oleo
, Galeno teſte, parte nona eſt grauius:
cùm
enim vas olei libras nouem continens,
effuſo
oleo vino impleueris, vinum pondus
decem
librarum æquabit.
Itaque nihil oleo
ad
vitæ longitudinem præſtantius, quòd te­
nuiſſimum
ſit, pinguiſſimum, ac excremen­

torum
expers: vnde fit, vt propter pingue­
dinem
, ac tenuitatem, calorem naturalem
maximè
accendat: ob ſinceritatem autem,
calorem
ipſum minimè fatiget, & vias non
obſtruat
.
Quæ duo impedimenta, ad vitæ
breuitatem
multum faciunt.
Valeat igitur
mulſum
, cum oleo, vti licuerit.
Optimum
enim
eſt, nulla prorſus excrementa gigne­
re
: quòd illi proximum eſt, genita protinus
eieciſſe
.
Tantum enim detrimenti affert ex­

crementa
retinuiſſe, vt vrina retenta lapi­
dem
ſoleat procreare: ob id ludo, lectioni­
bus
, ſcribendó que aſſueti, facilè eo morbi
genere
corripiuntur.
Non expellere verò
ſuperflua
, quandoque etiam mortem affert
præſentaneum
.
Oleum igitur vitæ tot mo­
dis
conducit.
Quartum tenuitatis olei argu­
mentum
eſt, quòd facilè penetret.
Seris
ob
id imponitur, vt facilè vertantur claues.

Contraria
ratione halinitrum ceræ miſtum
liquefactæ
prohibet, ne omninò ocreæ tranſ­
mittant
aquam, ſi ipſis diu ad ignem ac
diligenter
imbuantur: oportet autem hali­
nitrum
tenuiſſimè contritum eſſe.
At ſi ce­
pingue aliquid miſcueris, adhuc melius
erit
.
Oleum, pro­
ducendæ
vi­
maximè
conducere
.
Lapides ve­
ſicæ
cur ge­
nerentur
.
Ocreæ ab
aqua
immu­
nes
quomodo
fiant
.
Sed ad propoſitam diſputationem redeo.
Namque tria ſunt, quæ aquam & oleo, &
vno
tenuiorem eſſe oſtendunt.
Primùm,
quòd
ſi aqua & oleum miſceantur, ignique
in
vaſe ſuperponantur, priùs tota abſumi­
tur
aqua, quàm olei fermè ſtilla, cùm ta­
men
aqua frigiditate ſua magis repugnet, &
in
imo poſita minus recipiat caloris, cùm
lebes
ibi frigeat, nec vix poſſit exhalare
oleo
oppreſſa, etiamſi in aërem vertatur.
Se­
cundum
, quòd vt quis aquam ebiberit æſta­
te
, protinus per ſudorem prodit: non ſic
oleum
, vinúmve.
Tertium, quòd ſit magis
perſpicua
vtriſque.
Sed perſpicuitatis cau­
ſa
eſt, quòd colore careat: celeris reſolu­
tionis
, quòd minimè pinguis ſit: ſudoris,
quòd
non nutritat, & quòd ob frigus ca­
lidum
iam diſſolutum humorem foras pro­
trudat
: neque ipſa exit, ſed tantum mo­
do
expellit feruentem humoris ſeroſam par­
tem
.
At dices Ariſtotelem ſentire, quòd aqua

oleo
ſit tenuior.
Sed per tenue, rarum ac
minimè
viſcidum, vel etiam non coactum
intellexit
.
Vinum forſan aquæ, quòd ſu­
pernatet
, præferet: id tamen non demon­
ſtrat
: nam & pinguedo aquæ ſuperſtat, quo­
niam
coacta eſt: nec enim deſcendit quod
tenax
eſt, vt nec tenuis plumbea lamina:
nam
quæ pinguia ſunt, non merguntur,
etiam
ſi grauiora eſſent, non ſolùm quòd aë­
rem
contineant, ſed etiam quòd ſimul deſ­
cendere
coguntur.
His omnibus ſerum eſt
longè
tenuius, nam ſi ferueat, celerri­
abſumitur: vnde plus multo aſſumere
ſolent
in decoctis: aut his maximè con­
gruit
, quæ non diu coqui poſtulant.
Ergo
talia
cùm vix miſceantur, craſim nunquam
facient
.
Lib. de ſenſu
& ſenſili.
Eadem ratione nec vino lac miſcetur. So­

lent
enim corruptum vinum in vas mun­
dum
transferre, lactiſque partem decimam
1ſenſim adiicere, inde poſt dies octo reſerato
vaſe
minutim vendere, cumque clarum &
bonum
videatur: ſi tamen diutiùs moretur
in
calice, vel vaſe, denuò corrumpitur.
Re­
linquit
etiam quòd effuſum eſt in calcis
margine
butyroſam pinguedinem, ob quam
fraus
detegitur.
Eſt tamen lucroſa fraus. Si
tamen
prohibere potiùs conſilium eſt an­
tequam
conturbetur, ne putreſcat, decima
pars
ardentis aquæ immiſta, efficit: meliùs
longè
ſulphur, ſed odore prodit dolum: me­
mini
me bibiſſe.
Idem poteſt alumen: ſed
noxia
ambo, valetudini vehementer ob­
ſunt
.
In vniuerſum autem, vt dicam, cla­
rant
vinum quæcunque grauia ſunt, aut
lenta
: lenta, vt lac, & oui candidum: ob id
liquores
omnes illo immiſto repurgantur.
Grauia autem dum imum petunt, cuiuſmo­
di
ſunt lapides fluminum cocti, donec ſcin­
dantur
, & in puluerem redacti: quoniam
enim
miſcentur, ſicci ſunt, trahunt quic­
quid
lutoſum eſt: ab hoc enim fit turbu­
lentum
.
Cùm verò traxerint, deſcendunt in
vino
ad fundum, & vinum repurgant.
Igi­
tur
& hoc idem ſal efficere poterit, ſed ſa­
pore
prodit fraudem, & vinum inſuauius
reddit
.
Facilè eſt etiam omnia vina adultera­
ta
metallicis dignoſcere.
Nam in calice ho­
ris
relicta 24. fundum ob grauitatem pe­
tente
metallico, vina inſtar vappæ red­

duntur
, colore euaneſcente.
Sed ſi melle vi­
num
adulteratum ſit, illicò dignoſcitur, ſu­
per
candens ferrum conſperſis paucis gut­
tulis
: reſoluto enim vino mel reſidet.
Te­
nuior
enim cùm ſit vini quàm mellis ſub­
ſtantia
, illo reſoluto, hoc manet.
Similiret
mel
ſi adulteretur ( id ſolet fieri farina mi­
lij
) decoctum & deſpumatum, in vaſque vi­
treum
coniectum, remanet turbulentum ſu­
periore
parte.
Atque ita mihi contigit anno
præterito
ſeplaſiam mercatoris Pepiæ de­
prehendere
.
Quòd ſi grauiore aliquo pul­
uere
ſit corruptum, in imo ſubſidet quod
additum
eſt, atque ob id in fundo obſcurum
fit
.
Oleum verò ardendo fallaciam prodit:
aut
enim crepitat, ac ſtridet, aut amurca ma­
ior
colligitur, quàm pro olei quantitate.
Cur

igitur
lac vinum emendat?
quia craſi quaſi
facta
pingue ſubſidet, lactis ſecum trahens
quod
turbulentum eſt, aquea lactis in vi­
no
relicta parte, quæ vini vitia obſcuret.
Inde paruæ vini partes vitia detegunt,
quòd
ob imbecillitatem celerius ab aëre de­
nuò
corrumpatur.
At odoris vitium in gra­
tiam
etiam commutat garyophyli citran­
gulo
vndequaque infixi, ipſo verò ſuſpen­
ſo
in vaſe, ſic vt vinum non tangat.
Ergo
quæ
natura non ſunt ſimilia, craſim non
faciunt
, vt vinum cum aqua, niſi imbecil­
lem
: multo minus cùm lacte vinum, mi­
nus
adhuc & nullo modo liquida hæc cum

oleo
.
At lora magis verè miſta eſt, quòd
efferbuerit
: nec tamen planè miſta, cùm miſ­
cere
naturæ ſit, non artis opus, nec etiam
ignis
.
Quæcunque igitur verè miſta ſunt,
vnam
tantùm elementi formam, ſed non ex­
quiſitam
, oſtendunt: reliquorum ſolùm vi­
res
.
Nam ſi non vbique elementa in miſto
eſſent
, aceruus eſſet quod miſtum eſt, non
res
genita: ſi vbique & ſecundum ſub­
ſtantiam
, corpora mutuò ſe penetra­
rent
.
Oſtenſum eſt autem hoc in Medicinæ
libris
.
Vinum cor­
ruptum
quo­
modo
emen­
detur
.
Vinum adul­
teratum
quo
modo
di­
gnoſcatur
.
Mel &
oleum
adul­
terata
quo­
modo
de­
præhendan
tur
.
Vinum quo­
modo
redda­
tur
odora­
tum
.
Elementa
actu
ſunt in
omnibus
mi­
ſtis
.
Eſt igitur forma miſti victoris elemen­

ti
imperfecta.
Atque ea ſenſim acquiritur:
in
elementis quidem palàm, in aliis autem
id
fieri Melanthon exiſtimat.
Videtur autem
ex
his rationi conſonum, cùm forma ſit ele­
menti
dominantis.
At hæc ſenſim amittitur,
ſenſim
enim acquiſita eſt.
In quibuſdam au­
tem
nobilioribus Ariſtoteles non ſenſim
quidem
omninò, ſed per gradus: quoniam
fœtus
in vtero primò viuit, inde ſentit,
pòſt
autem fit mentis capax.
Anima autem,
in
qua mens, poſterius perficitur.
Mens au­

tem
exterius aduenit.
Atque hæc ſenſui pro­
piora
.
Omnia autem miſta, aut terrea ſunt,
vt
lapides & plantæ: vel aquea, vt lac &
oleum
: vel planè miſta, vt animalium cor­
pora
.
Nam igitur eodem modo fit miſtura,
quo
nutricatio, vel augmentum.
Nam in
miſtione
aliquid alicui additur, in illis
quòd
potentia eſt, ei quod eſt actu, & ſecun­
dum
quamlibet formæ partem fit augmen­
tum
, non autem materiæ: quoniam materia
ſine
fine diuidi poteſt.
Atque idem de nu­
tricatione
.
Igitur augmentum & nutricatio
ſecundum
formam verè fiunt: ſecundum ma­
teriam
autem eſt ſola additio, quoniam vn­
dique
aliquid iuxtà apponitur.
Minima ergo
pars
carnis, accedente nutrimento augetur
tota
ſecundum formam, ſed ſecundum ma­
teriam
non, verùm tantùm in circuitu.
Sed
neque
hoc modo propriè: verum ( vt dixi)
augmenti
& nutricationis fermè eadem eſt
ratio
, imò & generationis: hæc enim fiunt
ab
anima: ſolius enim animæ opus eſt, eo
modo
poſſe attenuare, tum vnire ac tranſ­
mutare
.
Etenim ſi quid aliud vita carens
hoc
poſſet, illud maximè poſſet ignis: eſt
enim
eorum omnium quæ non viuunt ro­
buſtiſſimum
, at non poteſt: vt enim iam do­
cuimus
, quòd accedit iuxtà apponitur ei
quod
comburitur, non autem ſuſtantiam
priorem
ingreditur: itaque omnia miſta,
vel
viuere, vel vixiſſe neceſſarium eſt.
2. Contra­
dict
.
tract.1.
cont
.1.
Miſtura in
quo
ab aug­
mento
, &
nutricatio­
ne
differat
Miſta omnia
viuere
, octo
oſtenditur

rationibus
.
Sumantur autem ratio hoc modo: quia
nutriuntur
, & nutrimentum non fit niſi ab
anima
, & quod animam habet, viuit.
Quòd
ſi
nutriri neges, concedes ſaltem generari: at
nihil
generatur, niſi ab anima, quia ( vt di­
xi
) ſola illa miſcet.
Videmus etiam omnia miſta ſenſim de­
generare
ab elementis grauioribus, velut la­
pides
, & minus etiam metallicas terras, ma­
gis
autem ſuccos, inde metalla, pòſt plantas,
& animalia imperfecta, & deinde perfectio­
ra
ſenſim, donec ad hominem peruenia­
mus
, cuius compoſitio ab elementorum na­
tura
, ac ſubſtantia tantùm abeſſe videtur,
vt
nullo modo ex eis illum conſtare quis
credat
.
Igitur ſi homo, animalia, & plantæ
viuunt
, cùm vnus ſit & idem calor cœle­
ſtis
, qui hæc omnia miſcet, ſed illa minus,
hæc
magis, vt ſuo loco oſtendemus: mani­
feſtum
eſt quòd rectè dixit Hippocrates,
animam
nihil aliud eſſe quàm cæleſte illud
calidum
.
Quòd & Ariſtotelis opinioni ad­
hæret
.
dum vult ſpiritus calorem propor­
tionem
habere quandam cum elemento
1ſtellarum. Nam ſeu calor ſit anima, ſeu il­
lius
primum inſtrumentum, vbi calor hic
erit
palàm eſt oportere adeſſe etiam ipſam
animam
, quare & vitam: eſt enim vita nihil
aliud
, quàm opus animæ.
2. degener
animalis

cap
.3.
Vita
quid ſit.
Plumbum
dum
in ce­
ruſſam
ver­
titur
, auge­
tur
pondere.
Clarius idem fit experimento: nam plum­
bum
cùm in ceruſſam vertitur, ac vritur, ter­
tiadecima
parte ſui ponderis augetur.
Hoc
fit
, quia calor ille cœleſtis euaneſcit: nam
certum
eſt adiici nihil, & tamen creſcit.
Cùm igitur par ratio etiam in animalibus vi­

deatur
, quæ grauiora morte fiunt, quoniam
exhalante
anima ſecum calor etiam, ac quic­
quid
ab illo eſt laboratum, euaneſcit, ma­
nifeſtum
eſt corpora metallica, & lapides
ipſos
etiam viuere.
Corpora
mortuorum

cur
viuen­
tium
corpo­
ribus
gra­
uiora
.
Ad dices: Quomodo ablata leuiore par­
te
, ſcilicet calore, ab animalibus, au metalli­
cis
, quòd relinquitur, grauius fit?
Palàm eſt
hoc
contingere, velut in ouis, vitreis, quæ
ſupernatant
aquæ: imò chalybeis & plum­
beis
, aëre illa ſuſtinente, qui intus contine­
tur
, fracta autem hæc protinus deſcendunt:
at
non in nobis aër, ſed quemadmodum in
aqua
aër in illis, ita in animalibus & me­
tallis
in aëre pars ignea pondus detrahit.
Sunt
etenim
ſubſtantiæ elementorum aliquæ ( vt
dixi
) in miſtis, ſed fractæ: & qualitates alio­
rum
, vt in lacte ſubſtantia quidem aquea,
aër
autem ac terra, & æthereum, ſeu igneum
elementum
à calore concoctum ſecundum
qualitatem
.
Duobus enim modis elementa
in
miſtis ſunt: vno quidem, vt à generatio­

ne
, atque ita ſola terra & aqua: verùm vnius
eorum
ſecundum ſubſtantiam, alterius ſub­
ſtantia
non apparet: vt autem cœleſtis ca­
lor
in illa egit, plura tam ſubſtantia, quàm
natura
eſſe videntur.
fit vt denſa quæ­

dam
leuia, & rara quædam grauia eſſe poſ­
ſent
: nam cùm parua quantitas terræ ca­
leſcit
, vt in aëris ſubſtantiam tranſmutetur,
nec
tamen aër ingreditur, leue id eſt & den­
ſum
, vt pingue omne, & lignum aloës: at
contrà
ſi terra parum elaboretur, magna au­
tem
fit aëris pars intus, ac vbique conſpi­
cua
, minutiſſimis tamen partibus, rarum di­
cetur
, & tamen graue non parum erit.
Gra­
ue
autem denſum, & rarum lene, facilè in­
telligimus
.
Elementa
quomodo
in
miſto
duobus
modis
.
Cur quædam
denſa
leuia,
& rara gra­
uia
.
Ex hoc patet ſolutio non leuis quæſtio­

nis
, cur plumbum grauius ſit terra: nam in
plumbo
nulla fermè eſt raritas, terra autem
cùm
non cohæreat, admittit aërem, & ob id
plumbo
videtur leuior, quòd aquam habet

aëris
loco.
Terra etiam hæc ( vt dixi) non
pura
eſt terra, ſed habet metallicam ſub­
ſtantiam
admiſtam.
fit quod etiam de
cineribus
teſtantur, vt vas illis plenum tan­
tundem
hauriat aquæ, cinere, non eiecto: pa­
làm
enim quòd aëris non paruam partem
adeſſe
oportet, inde partis tenuioris etiam
cineris
fit exhalatio: reliquum verò cineris
concreſcit
ac cogitur, & aquæ pars calore
reſoluitur
.
Cùm enim aër aquâ calidior ſit,
quoniam
ob raritatem plus excipit liminis,
ſicca
, quæ aër continet liquidis calidiora
erunt
.
Ergo his miſtis tenuiorem humidi
partem
in vaporem verti neceſſe eſt.
Vnde ſi
aqueum
ſit humidum exhalat, ſi pingue in­
tumeſcit
.
Ob id ſæpe melli, vel ſaccharo mi­
ſta
cogunt è pyxidibus effundi admirantibus
pharmacopolis
: nam vapor exire nequit, &
humidum
ipſum diſtendit.
Itaque ob hæc
pulueribus
miſta aqua minuitur, oleum au­
tem
creſcere videtur.
Itaque vt ad rem pro­
ſitam
reuertar, metallica viuere etiam hoc
argumento
deprehenditur, quòd in monti­
bus
non ſecus ac plantæ naſcuntur, patulis
ſiquidem
ramis, radicibus, truncis, ac veluti
floribus
, ac fructibus, vt non aliud ſit me­
tallum
, aut metallica ſubſtantia, quàm plan­

ta
ſepulta, ac tota ſub terra naſcens: nec po­
terat
ſuper terram creſcere, quia aut fria­
bilis
erat, vt calchantum: vel nimis grauis,
vt
plumbum.
Ita & talpam inter animalia,
& vermes, & bufones ſub terra naſci cerni­
mus
.
Sed non fuit commodum animalia ſub
terra
gignere tot, quot plantas: quia vita

& nutritio, quibus ſolis metalla indigent,
ſub
terra fieri & perfici poſſunt, reſpiratio
verò
qua perfecta animalia, difficulter ſatis;
ea
de cauſa metallicorum genera etiam
longè
plura quàm quis exiſtimet natura ſub
terra
progenuit, vt auſim dicere ea nume­
rari
haud poſſe.
Nam ſi plus quàm quin­
gentis
herbarum ſpeciebus natura orbem
exornat
, animaliaque ſuper hæc induxit, ve­
riſimile
eſt, ſub terra non paucioribus luſiſ­
ſe
modis, imò longè pluribus, ſed multa la­
tent
in imo: alia autem ad proxima gene­
ra
ſimilitudine colorum, aut ſubſtantiæ tra­
ducimus
.
Quædam rara ſunt, vt etiamſi ſupra
terram
eſſent, vix inuenire liceret: velut &
noſtris
temporibus ſtirpium non pauca
genera
, quorum tamet Dioſcorides memi­
nit
.
Alia etiam contemni cœperunt poſt
quàm
inuenta eſſent, ignoto illorum vſu: ita
fit
vt ex maximo metallicorum numero pau­

ciſſima
cognoſcamus.
Eorum etiam quæ co­
gnoſcimus
genera, pauciora ſunt, quàm exi­
ſtimemus
, cùm alia aliorum ſint fructus, fo­
lia
, exhalationes, radices, atque ea ſunt quæ
nunquam
diſiunguntur: dicemus autem ea
quæ
ſint, & quorum, locis ſuis, nunc propo­
ſitam
quæſtionem proſequamur.
An aliquod
miſtum
ter­
ra
grauius.
Quatuor
cauſæ
quibus
fit
, vt vas
cinere
ple­
num
tantun­
dem
aquæ
excipiat

quantum

vacuum

poſſet
conti­
nere
.
Cur metal­
lica
multa
ſub
terra, &
pauca
ani­
malia
.
Metallica
penè
eſſe ſpe­
cie
innume­
rabilia
.
Metallica
metallico­
rum
eſſe fru­
ctus
, folia,
radices
, &
exhalatio­
nes
.
Dixeramus metallica, ac metalla, tum la­
pides
viuere.
Quorum enim eſt maturitas,
& acerbitas, ac ſenium, eorum etiam eſt vi­
ta
.
Nam lapides quidam immaturi, & colore
diluto
, & ſubſtantia haud concocta inue­
niuntur
, pars quoque velut & in eiuſdem
arboris
fructibus purior, alia impurior cerni­
tur
.
Adſunt præterea venæ & inſtrumenta
nutritionis
, & meatus non laxiores, ſed mol­
liores
, vt in lapidibus cernere licet, quibus
facilè
poſſumus perſuaderi, non aliter quàm
plantas
& oſſa in animalibus nutriri: nam
ſi
per acceſſum & additionem augerentur,
his
haud quaquam indigerent.
Lapides
enim
qui calore ſolùm concreſcunt, quos
tophos
nominamus, & qui ſolo frigore,
haud
venas habent ſubſtantiamque ordi­
natam
, velut in veris lapidibus, quique vi­
tam
habent: nam tophi vita carent.
Eſt
etiam
mors in eis, quare & vita, Herculeus
enim
lapis apud me ſæpius in paucis annis
extinctus
eſt: cùm enim traheret ferrum
alacriter
, poſtmodum temporis ſucceſſu
trahere
deſiit.
Quid enim aliud eſt vita,
quàm
operatio animæ?
Oſtenſum eſt au-
1tem hoc in medicis tractationibus, quòd
ſolùm
viuentia operationem habent.
Viuunt
etiam
elementa quoquo modo ( vt dictum
eſt
) cùm ad proprias regiones ſpontè fe­
rantur
, miſta autem omnia longè meliore
vita
: nam natura ſemper melius aliquid
intendit
, quàm id ex quo conſtituit.
Ob id
igitur
Simplicio haud crediderim dicenti, vt
ab
Herculeo lapide ferrum trahitur, ita exi­
ſtimari
aurum ab oſſe piſcis milui trahi.
Hoc enim quod in Phyſicis expoſitionibus
ſcripſit
, rationi repugnat, quandoquidem os
illud
non viuit.
Oſtenſum eſt autem omnem

operationem
eſſe viuentis, & vt viuit.
Nam
etſi
elementa etiam viuant, hoc opus ele­
mentorum
haud eſſe poteſt, ſed attractio
propriæ
cuiuſdam rei.
Viuentis eſt vita, quæ
nutrimento
ſaltem vtatur: at os piſcis non
viuit
, cùm detraxeris ab animali, vitæ eo ge­
nere
quod nutrimento vtitur.
Sublata enim
anima
eſt, ſentiens manifeſtè: at hæc nu­
trici
eadem eſt.
Itaque adeò hac in demon­
ſtratione
confido, vt quamvis non ſim ex­
pertus
, auſim tamen dicere, impoſſibile eſſe,
vt
os milui piſcis aurum non ſecus, ac fer­
rum
Herculeus lapis trahat: à viuente au­
tem
re alia quapiam, vt lapide, aut animali,
vel
arbore, quamdiu vixerit, hoc fieri pro­
culdubio
poteſt.
Quòd ſi quis obiiciat, quòd

aculeus
paſtinaceæ dolorem dentium tollat,
ſi
ex eo gingiua ſacrificetur.
Reſpondemus,
vim
hanc quæ illi potentia, non actu ineſt,
non
aliter quàm cantharidarum exulceran­
tem
, ad actum ab animæ humanæ facultate
deduci
, Deinde dolorem magnum affert hic
aculeus
: dolor autem dolorem obſcurat, cùm
non
in eadem parte fuerit, vt inquit Hippo­
crates
, adeò vt acris dolor gingiuæ, dolorem
dentes
haberet.
Auocat & ob propinquita­
tem
doloris cauſam, quæ plerunque eſt in
neruo
denti inſito: nec hoc ſemper, neque
omnibus
contingit.
Itaque vires viuentibus
cùm
tantùm actu ſint, lapidibus qui vires
habent
animam ineſſe neceſſe eſt.
Sed dices,
Hoc
tamen Philoſophus negat.
Sed qui la­
pides
, aut generari, aut augeri concedunt,

fateri
etiam oportet illos viuere: facultatis
enim
vegetatricis hæc communia ſunt, teſte
Galeno
, generari, nutriri, & augeri.
Vide­
tur
etiam natura ſenſim ab extremo ad ex­
tremum
tranſire, connectereque diſtincta
longius
mediis ipſis: velut inter id quod non
nutritur
, nec viuit, quodque viuit & nutri­
tur
, medium conſtitui poterat quod viueret
& non nutriretur, quoque nutriretur, &
non
viueret.
At non viuere, & nutriri quic­
quam
non poterat, cùm facultas eſſet abſ­
que
ſubiecto principioque.
Oportebat igitur
medium
potius eſſe quod non nutriretur &
viueret
.
Nam principium eſſe abſque facul­
tate
in his quæ natura læſa ſunt, contingit:
tales
igitur lapides erunt.
Ratio de­
monſtrans

contra
Sim­
plicium

quod
os piſ­
cis
milui au­
rum
non tra­
hit
.
Paſtinacæ
aculus
dolo­
rem
dentium
tollit
.
1.Mag.
Mor. cap.
Ergo metallica in montibus non ſecus ar­

bores
iacent, cùm radicibus ſuis trunco, ra­
mis
, pluribus foliis: & ſunt tenues quæ­
dam
partes nonnunquam floribus ac fructi­
bus
: carent enim pleræque fructibus & flo­
ribus
, cùm videamus, & hoc etiam plan­
tis
contingere, quæ in puteis naſcuntur, &
in
vmbra, vel arido nimis loco, vt adianto,
ſcolopendro
, licheni, & non paucis capri­
ficis
, cùm in muris naſcuntur: palàm enim
eſt
fructus & flores luxuriantis arboris ac

fœcundæ
eſſe ſigna.
Fœcunditatis tum ab
humore
, tum à calore Solis fit.
Ob id igitur
nil
mirum metallicis flores & fructus ſæ­
pius
deeſſe, cùm Sol ſemper, humor etiam
copioſus
plerunque deſit.
Metallica
quomodo
in
montibus
ia­
ceant
.
Cur metal­
lica
plerum­
que
careant
floribus
&
fructu
.
Vbi verò abundent metallica, ſi velis de­
præhendere
, certis & non paucis opus eſt

coniecturis
.
Oſtendit primò ferax prouincia,
vt
nunc argenti Germania.
Sic in Italia ar­
gentum
vix, aurum nullo modo effodere li­
cet
.
Vt igitur in fœcunda regione plures
fœcundi
agri, ita in feracis metallorum
prouincia
plerique montes etiam præter
ſpem
metalla ferunt.
Montes etiam altiſſi­

mi
vt ad eruendum ſunt difficiliores, ita
ad
largiendum ſunt liberaliores: rarò enim
in
humilioribus collibus materia hæc co­
pioſa
inuenitur.
Plerumque verò montium
cacumina
, quæ ad meridiem tendunt, radi­
cibus
ad Boream ſpectantibus, argumentum
metalli
præbent; & maximè argenti, cuius
fodinæ
feraciores rectà ex Oriente in Occi­
dentem
tendere ſolent.
Qui etiam montes
ſunt
in calidis regionibus, gemmarum ſunt
feraciores
: quòd in meridie, humor magis
ſiccetur
& attenuetur: & ob id ſiccitate la­
pides
, at tenuitate gemmæ generantur, mul­
autem humore & craſſo metalla fiunt.
Hic autem iuxta Septentriones viget.
Quomodo
metallica

abundare
in
montibus
de
præhenda­
mus
15. in­
diciis
.
Curmeridies
gemmis
Bo­
reas
metal­
lis
, abundent
magis
.
Montes etiam ſteriles omnes metallici
ſunt
, duabus ex cauſis: nam humor abſumi­
tur
intus vnde plantæ generari nequeunt, &
mali
halitus iam natas etiam plantas occi­
dunt
.
Color etiam montium, & lapidum, ac
terræ
, non ſolùm metallica eſſe docet, ſed &
qualia
ſint: viridis fit ære, niger ab argen­
to
, & auro, purpureus à pyritide, liuidus à
plumbo
& ferro, luridus à calchanto &
eiuſmodi
ſiccis, cinereus & obſcurus à ſul­
phure
.
Oſtendit & odor: cùm enim duos
montis
eiuſdem lapides ſimul attriueris, ſi
metallum
monti ſubeſt, olent ſulphuris non
parum
.
Ob quod falsò creditum eſt, metalla
ſulphure
conſtare, cùm ſit hic odor excre­
menti
metallici, & ſuperfluæ coctionis in­
dicium
.
Grauiores etiam lapides, aut terra
quàm
ratio poſtulet, certum eſt metallicæ
materiæ
argumentum.
Si etiam aliqua par­
te
nimis ſplendeant, vel ſi ſolidi careant
omni
ſplendore, ſubeſſe metalli materiam
certò
ſcias: demum ſi igni liquefeceris, de­
præhendes
ſimul & metallum eſſe, & genus
illius
, & quantitatem.
Aquæ etiam effluen­
tes
leuem quandam huius coniecturam af­
ferunt
: quæ ſi odorem, aut colorem, aut præ­
ſe
ferant alienum, haud dubiè metallum in
monte
eſſe pronunciabis.
Fundum etiam al­
uei
diligenter explorabis, nam partem me­
talli
inuenies: vix enim fieri poteſt, vt lon­
go
temporis ſucceſſu aliquid ſemper adden­
te
die, ex deſcenſu grauioris partis, veſtium
metalli
non appareat.
Mons etiam rimo­
ſus
, propter halitus acres metallicorum
fit
.
Sunt etiam plantæ quæ metallorum ſo­
cietate
gaudent: & vt rariores ſunt, quæ
metallis
gaudent, ſi adſint euidentius teſti-
1monium illorum præbent. Generaliter ta­
les
ſunt, quæ fructum non edunt, aut
exiguum
: iuniperus humilis, hedera, ca­
prificus
, pinaſter etiam, & aculeatarum
pleræque
; Sunt etiam folia arborum, aut
decidua
, & trunci exiles, marcentque om­
nia
.
Quid mirum, cùm velut lactanti puero
nutrix
prægnans adhibetur, nam metallis &
plantis
commune eſt alimentum idem, ideò

vix
natura loci ambobus poterit ſatisface­
re
.
Sed metalla ampliùs hauriunt, cùm ar­
bores
: nam propago metallorum arboribus
longè
maior eſt, vt etiam belluæ maris ipſis
animalibus
terreſtribus.
Comparatio
metallorum
,
& planta­
rum
.
Argentea
fodinæ
mira
magnitudo
.
Argenti fodinam, cùm etiam hoc ſit mi­
nus
fœcundum metallum inuenio apud
Agricolam
fuiſſe pedum 30, in longitudi­
ne
, latitudine autem dodrantis, altitudine
60
. Ex quo manifeſtum eſt ſimilem fuiſſe
arbori
: nam arboris altitudo maxima, poſt­
longitudo
, ſeu ramorum diductio, minima
craſſitudo
, quæ pro latitudine in fodinis ac­
cipitur
.
Ergo ſi in argento tanta, quid in ære,
quid
in plumbo, & ferro, quid in ſul­
phure
?
demum quanta in ipſis lapidibus?
Non tamen eadem ratione qua marinæ bel­
luæ
ſolùm præſtant magnitudine terreſtri­
bus
, copia ſcilicet humoris, ſed quia pon­
dus
in metallicis, ac lapidibus cùm non
pendeant
, periculum nullum affert, in ar­
boribus
affert.
Arbores enim quoniam
pendent
, ventis facilè extirpantur, diligen­
tiaque
illa naturæ fruſtratur.
Partes neceſ­
ſariæ
metal­
licis
.
Quòd ad ſimilitudinem attinet, vt dixi,
tam
arbores, quàm metalla aſpectu boreæ
gaudent
: & quatuor habent neceſſarias fer­
partes, radicem, corticem, ſubſtantiam,
& venas.
Radix lapidi lapis alius eſt, aut
terra
, vt ſuo loco docebimus: metallo metal­
lum
, aut metallicum, vel terra.
Cortex ve­
apertè diſſidet à reliqua ſubſtantia, loco
& duritie: venæ intra ſubſtantiam manife­
ſtè
apparent.
Quid igitur aliud eſt fodina
quàm
planta, terra & lapidibus obruta?
hæc verò, vt dixi, aut terra metallica de
qua
dixi, aut nobilior ſuccus, aut metallum,
aut
lapis.
Communia ſunt omnibus metal­
licis
vt durius reddant, ac frigidius.
Eretria,
ac
metalla, & lapides, & metallicorum plu­
rima
, frigida ſunt.
Quædam tamen etſi
ſicca
ſint, molliunt abundante pinguedine,
vt
aſphaltum & gagates lapis.
Sunt autem
ſicca
, quia terrea.
Ignis autem ſeu potiùs
calor
calefacere poteſt, humectare non
poteſt
.
Metallico­
rum
omnium
communia
.
Metallica
omnia
cur
fermè
mali
aut
nullius
ſaporis
, odo­
ris
tamen
iucundi
eſſe
poſſint

càuſæ
duæ.
Metallica etiam omnia mali ſaporis fer­
eſſe neceſſe eſt, aut nullius: nullus, vt
puri
lapides, & pura terra, mali reliqua.
Cau­
ſa
eſt, quòd vix ab aduſtione abſoluuntur:
& ſicca ſunt, vt diximus: dulcia autem
humida
.
Quòd etſi humidum aliquod adſit,
& ſapor gratus cum prauo commiſceatur,
non
obruit illum, ſed corrumpitur.
Nam
ſi
parum gentianæ multo lacti immiſcue­
ris
, ſaporem ingratum habebis.
Non autem
ſic
in odoribus: nam vehementior ſolet ob­
ſcurare
minorem, Aes amarum eſt, ac peſſi­
mi
ſaporis, ferrum verò ſubamarum, inde
plumbum
album, quòd ſtannum vocamus.
Aſtringit cum amaritudine alumen & cal­
chantum
, ſed magis amarum eſt, tum ve­
reliqua, vt ſulphur & bitumen Argen­
tum
tamen iucundum, & ſubdulcem præbet
ſaporem
, & longè meliorem habet aurum,
ſed
non præſtat.
Cognoſcuntur ſapores, ſi
vel
vaſis talibus humidum aliquod exci­
piatur
, ac ſeruetur, vel diluatur pars me­
tallici
intra vinum, ius aut aquam, diuque
maneat
in eis.
Metallica etiam omnia, ſi frigore con­
creto
humido conſtent, igne ſoluuntur, vt
ſulphur
& metalla: quædam cùm calore
congruerint
, frigore ſoluuntur & aqua, vt
alumen
, ſal, atramentum, nitrum: quædam
ſolùm
molliuntur aqua, vt lapides plurimi.
Refert Agricola marmoris partem vidiſſe
mollem
factam ab aqua, cùm in ea diu ia­
cuiſſet
.
Hæc terrea eſſe neceſſe eſt, quæ
nunquam
perfectè liqueſcunt.
Itaque quæ
perfectè
liqueſcunt, aquea ſunt, etiam ſi ab
humido
, quæ non poſſunt perfectè liqueſ­
cere
terrea.
Succi igitur aquea conſtant ſub­
ſtantia
, vt alumen, bitumen, ſulphur, ſal,
& nitrum, & calchantum, multaque eiuſ­
cemodi
.
Salem tum terram cum ſucco potius
dixerim
: ſed non eſt præſentis inſtituti, ſin­
gula
tractare, verùm clarioris exempli, &
vtilitatis
.
Metallica
omnia
trifa­
riam
ſolui
Sunt etenim rariores quidam ſucci, vt

qui
Annæbergi inuentus eſt, in cuniculo
fodinæ
Othonis Imperatoris durus & can­
didus
: atque adeò acris, vt erodendo mures
necaret
.
Sed nunc de notioribus ſermo erit,

inter
quos alumen Rochæ, pro antiquo­
rum
liquidò ſubſtitutum, aſtringentis virtu­
tis
, adeò vt ſi aquæ incoxeris, vſquequò diſ­
ſoluatur
, charta noſtra aquæ illi immerſa,
inde
ſiccata, atramentum optimè retinet:
nec
diffundi, aut ſpargi perperàm patitur,
etiamſi
peſſima fuerit.
Modus eſt, vnica alu­
minis
in ſingulas aquæ libras decoquantur,
donec
tertia aquæ pars relinquatur: in­
de
charta ſuper tabulam leuem extendatur,
ſpongiaque
ea infuſa vtrinque madeſcat.
Præſtantius ex alumine rubrum eſt. Indicum
eſt
alumen combibiſſe, quòd ſplendeat.
Eadem ratione pennas anſerum reddit me­
liores
, & coria: prohibetque vina ne tur­
bentur
in vaſis.
Alumen quod Scaiolæ vo­
cant
, eſt Aſtrum Samium apud veteres, nec

eſt
ex ſuccorum genere: vt nec alumen
plumæ
, quòd ex terrenis partibus conſtat,
atque
ideò tenuiter ſi teratur, lectoque in­
ſpergatur
, pruritum commouet aſſiduum:
acutas
enim ac pungentes partes habet.
Quòd ſi ex eo ellychnia fiant, haud ardent,
ſed
perpetuò oleum conſumitur, ipſa autem
manent
.
Commune eſt hoc omni fermè ge­
neri
cruſtati lapidis.
Nam & in Eiſleba ex
pyritide
, tum lapide alio ſciſſili pyræ impo­
ſitæ
, liquor viridis emanat, qui cum igne
extincto
cogitur, ignem amplius non ſen­
tit
.
Sic & ex Amianto lapide Romæ map­
pas
, & in Verebergo Bohemiæ mantilia eſſe
affirmat
Agricola, quæ non aqua, ſed igni­
bus
eluantur.
Et ex Magneſia lapide ſquam­
moſo
, argentei, & plumbei coloris in Bol­
decrana
menſæ fiunt, quæ igne purgantur,
nec
vitiantur: ex tenuiore autem parte
1thryalides prolucernis. Videbuntur hæc qui­
buſdam
incredibilia dictu quæ tamen non
ſolùm
vera, ſed etiam neceſſaria ſunt, ac fa­
cilia
inuentu.
Nam cùm omnes fermè lapi­
des
igni præſertim haud diuturno reſiſtant,
ſquamoſi
plerunque nentur ob fila.
Si igitur
neas
iam igni materiam contumacem, map­
pas
, mantilia, & thryalides efficere licebit,
ignibus
non obnoxias.
Texi verò quæcun­
que
nentur, quis dubitat?
vnde etiam non
ſolum
ex lino & canabe, ſed ex ſparto quo­
que
, ſeu geniſta mappæ conficiuntur.
Nunc geniſta vtimur ſolùm ad verrendum:
ſed
ſi artifex non deſit, vtilis eſt etiam ad
conficienda
lintea: quicquid enim ductile

eſt
, nere licet: quòd nere licet, licet & texere.
Ductile verò eſt, quicquid humido conſtat
tenaci
, ac minimè fragili.
Alumini verò
plumæ
non tantum ineſt ſucci, vt nere
poſſis
.
Neque igitur pro miraculo ducen­
dum
, quòd turris lignea ignibus immiſſis
extiterit
incorrupta, hoc aluminis genere
inſperſa
,
Succus atris
& potens.
Alumen Ro­
chæ
, & eius
vires
.
Alumen
Scaiolæ
.
Alumen plu­
.
Ellychnia
quæ
haud
conſumun­
tur
, & map­
, ab igne.
Geniſta vti­
lis
ad confi­
cienda
lin­
tea
.
Bituminis
genera
12.
nobiliora
.
Sed nec minor virtus bitumini quàm
alumini
: verùm non vnum genus illius, ſed
eſt
quòd propriè aſphaltum dicitur, & piſ­
ſa
ſphaltum, & napta, Gagates, Ampelites,
Maltha
, Thracius lapis, carbones foſſiles,
ſuccinum
, ambra, petroleum, camphora.
Et
de
omnibus ſatis conuenit, præterquam de
camphora
, ſunt qui caphuram vocent: ma­
num
do, in ius non voco, de re ipſa eſt du­
bitatio
: nomen tibi, quicunque es adeò
faſtidioſus
, concinnandum relinquo.
Cùm
igitur
in ea ligna inueniant, lachrymam
arboris
, Capar nomine, quæ in inſula Bu­
tei
, aliàs Zebut vocata (hæc ab æquinoctia­
li
Boream verſus partibus quinque cum
quadrante
diſtat, à Fortunatis centum octo­
ginta
ſex ) prouenit, potius quàm bitumen
eſſe
credunt.
Veruntamen ſi ſuccinum ar­
deat
, quòd bitumen proculdubio eſt, aqua­
que
, madida mappa fumus excipiatur, cam­
phoram
olet.
Sed medico non multum re­
fert
hoc ſcire, ſed quòd camphora, ſuccinum
& ambra, è bituminis genere ſint.
Atque
ea
de cauſa etiam ſi quid horum fluat ex ar­
boribus
, nil prohibet quin etiam ei ſimile
in
terræ viſceribus generetur.
Sed videtur
camphora
ex arboribus primam originem
ducere
.
Non tamen adeò alba natura eſt, ſed
deſtillatione
talis fit.
Deſtillatio enim deal­
bare
ſolet, non tantùm quia ſordes omnes
detrahat
, ſed quia ſubſtantiam raram efficit,
atque
ideò aëri peruiam.
Camphora igitur
eſt
immodicè ſicca, adeò vt in ſinu virginum
geſtata
, iuuenes ad Venerem reddat impo­
tentes
.
Eadem ſiccat vlcera, & dealbat; te­
nuiſſimæ
enim eſt ſubſtantiæ, hiſque de cau­
ſis
etiam ſomnum arcet.
Gagatem vocat
vulgus
ambram nigram.
Fiunt globuli pro
precibus
: ſplendet & lucidus eſt, adeò vt à

pluribus
inter lapides numeretur: niger co­
los
, trahitque paleas: ex Hiſſpania peregri­
ni
imagines ad nos ferunt: ardet, hoc enim
omni
bituminis generi commune eſt, Fer­
tur
virgines, epotus cum aqua, non cogere
ad
migendum, corruptas cogere: res pro­
pior
fabulæ, quàm veriſimili.
Quaſdam ma­
gis
irritare, atque eas, quæ vitiatæ ſunt, nihil
prohibet
.
Nam cùm collum veſicæ collo
vteri
inſeratur, quæcunque corruptæ ſunt,
vexantur
magis ab his, quæ moleſtiam ve­
ſicæ
afferre conſuerunt.
Ferunt etiam ac­
cenſum
oleo reſtingui, non aqua: id ſupe­
riùs
declarauimus.
Bitumini enim hoc ge­
nerale
eſt, ac proprium fermè: ſed non
ab
omni aqua tutus is eſt ignis, nec ab
omni
oleo extinguitur: multa enim aqua
omnem
ignem ſuffocat, & paucum oleum
nullum
extinguit, vt quaſi hæc per meta­
phoram
dicta videri poſſint.
Creditum eſt
etiam
, nec fruſtrà, comitiales excitare, vt
ſuccinum
.
Sed & antiqui ſcripſerunt, illum
prouocare
morbum: poteſtque vtrunque
facere
.
Vtrique cauſa communis eſt caliditas
modera
, tenuitas ac ſiccitas.
Porrò quod
pingue
eſt, etiam odoratum.
Camphora
quid
ſit, &
vires
.
Gagates.
De ſuccino magna ad hanc vſque diem

contentio
fuit: bitumen tamen eſt, & pin­
guedo
quædam terræ à maris æſtu.
Copio­
ſum
piſcatur in Sudinis Pruſſiæ, cùm herba
quæ
illi concreſcit pulegio ſimili.
Quòd ſi
etiam
à lachryma herbarum, aut arborum
duceret
originem, bitumen tamen eſſet pin­
guedine
maris, & terrarum coactum, ac il­
lorum
calore temperatum.
Eius plura ſunt
genera
.
Candidum precioſiſſimum, guſtu
dulce
, & optimè olens, adeò vt ſuffitum in
conclauibus
contra peſtem ( iuuat enim ) ad
tertiam
vſque diem conclaue olere bene fa­
ciat
.
Omne enim bene olens dum ſuffitur,
vapores
abſumendo corruptos, aërem ab
omni
vitio liberat: liberant ergo magis, quæ
magis
fragrant, & quæ tardius conſumun­
tur
: quæ verò calida & ſicca ſunt, vapores
celerius
abſumunt.
Ob id magnus ignis præ­
ſtantiſſimum
eſt, auxilium aduerſus peſtilen­
tentem
aëris ſtatum, vt etiam flabella: vi­
tiant
enim aërem vapores, tum natura loci
ex
quo eleuantur, tum quia Solis radios pe­
netrare
prohibent.
Ob id referunt in Ger­
mania
vallem Ioachimicam cùm ob ſyluas
denſas
, & ſtagna inhabitabilis eſſet, deriua­
tis
aquis in cuniculos ac foſſas, ſucciſiſque ne­
moribus
, ſalubrem factam eſſe.
Itaque nil mi­
rum
eſt, duplici auxilio flagrans ſuccinum
aërem
emendare, tum quia ſiccum tum quia
bene
olens.
Ita videntur bis olim Athenæ
ignis
beneficio à duobus medicis Hippocra­

te
, & Acrone peſte liberatæ, flammis ſcili­
cet
beneolentium lignorum, non quidem
mediocribus
, ſed maximis.
A mediocribus
enim
ignibus, & minimè odorata materia
ſuccenſis
, tantum abeſt, vt peſtilens aër
emendetur
, tum magis ſi beneficium vento­
rum
abſit, vt etiam vehementer exacerbe­
tur
.
Quamobrem Thucydides refert, cùm ob
multitudinem
cadauera rogis imponeren­
tur
, non parum auctam peſtilentiam.
Manifeſtum eſt igitur, eiſdem penè cauſis
ſuccinum
eidem morbo medicamentis im­
miſtum
, plurimùm conferre.
Miſcetur
enim
aut propter odorem, aut ſiccandi cau­
ſa
, aut, quòd euidentius eſt auxilium in eo,
attrahendi
: trahit enim omnia leuia, paleas,
feſtucas
, ramenta tenuia metallorum, & ozi­

mi
folia, perperàm contradicente Theophra­
ſto
.
Cauſa eſt huius, quòd humidum habeat
pingue
& glutinoſum, quo emiſſo ad leuia
1quæcunque fertur, vt etiam ignis ad pabu­
lum
: vnde ſi fricetur, vehementiùs trahit ob
calorem
.
Indicio eſt quòd omnis gemma la­
neo
panno affricta & feſtucas, arborum ſicca
folia
ad ſe rapit: quæ vbi adhæſerint, mouen­
tur
: quoniam pingue quod in lana latet gem
annectitur, & affricando concaleſcit:
ſuccino
verò diſſoluitur.
Propterea gemmæ,
lineorum
affrictu non trahunt, ſuccinum tra­
hit
.
Neque enim lapidis Magnetis, & ſuccini
eadem
trahendi ratio: nam ſuccinum omne
leue
trahit, Magnes ferrum ſolùm Succinum
interpoſito
corpore non mouet paleam, Ma­
gnes
ferrum.
Succinum non trahitur viciſ­
ſim
à palea, Magnes trahitur à ferro etiam
Palea
à ſuccino in nullam partem dirigitur,
ferrum
modò ad Boream, modò ad Auſtrum
contactu
Magnetis tendit, Denique ſuccini
attractio
calido & frictione iuuatur multum,
Magnetis
eo ſolùm quòd purior pars lapidis
redditur
.
Quid tandem? ſuccini attractio haud du­
biè
eſt ſimilis illi, quæ à cucurbitula ab igne
& cæteris calidis, ob pingue illud calidum in­
natum
, quòd etiam adhærens parietibus ( vt
dixi
) conclaui etiam in tertium diem bene
olere
facit.
Eſt enim in omni bitumine hu­
midum
pingue calidum, ob quod etiam faci­
ardet.
Sed in trahendo inter bitumina
ſuccinum
, inter ſuccini genera cinereum,
quòd
circa oſtium Viſtulæ ad Pucecam in
littore
maris effoditur: hoc enim, vt Agricola
refert
, dum ferro attereretur, folia ex humo
ad
duos pedes in ſublime ad ſe trahit.
Hoc
igitur
vnguentis aptiſſimum.
Candidum verò
è
mari Germanico eruitur, è quo etiam lu­
ſoriæ
teſſerulæ fieri ſolent.
Eſt & melleum,
& vinoſum, & aureum, quòd in fonte ſolet
inueniri
Sueuiæ, iuxta cœnobium cui nomen
eſt
Degeræ lacus.
In ſuccino relucent omnia
genera
paruarum rerum, muſcæ, formicæ,
piſciculi
, folia, ramenta: nam comprehenſa
humido
ſuccini tenaci, euadere nequeunt,
inde
affluente humore copioſo concreſcunt,
ſiccanturque
, & ob id putreſcere nequeunt,
relucentque
æterno ſepulchro, ac nobiliore
quàm
Artemiſia Mauſoleo conſtruxerit.
Pa­
rum
redolet ſuccinum ſpontè, ſed tamen cùm
vritur
, myrrhæ odorem ſuauem mitit.
Adul­
teratur
ſuccinum melleum oui candido, &
croco
, & dragaganti lachryma.
Vnde qui ſo­
lertius
agunt, formicas, culices, muſcas, &
ſcobem
ferri, tum ramenta, paleaſque hinc
illincque
miſcent, tum ſuccini veri partem

tenuiſſimam
in puluerem redactam addunt,
vt
bene oleat, & feſtuca, trahat.
Sunt etiam
qui
affirment non ſolùm candidum ouis
quod
veriſſimum eſt, ſed etiam luteum co­
ctum
auræ expoſitum ſuper lapidem, adeò

dureſcere
, vt ipſum in lapidis etiam ſpeciem
tranſeat
.
Dureſcit enim atque concreſcit
quod
pingue eſt, niſi putreſcat.
Non putreſ­
cit
quod expers eſt humidi aquei.
Expers eſt
autem aquei humidi oui vitellum, cùm torretur.
Succinum.
Hippocra­
tes
& Acron
medici

thenas
à pe­
ſte
liberarunt.
Cur ſucci­
num
paleas
trahat
.
Succini ad­
ulteratio
.
Oui vitel­
lum
quomo­
do
in lapi­
dem
tranſeat.
Ambra.
Succino fragrantior eſt Ambra, vt cùm
precioſiſſimis
conferatur mercibus.
Naſcitur
iuxta
Sichrim Arabiæ felicis oppidulum.
Mira
illius vis ad cerebrum: multa graue
olet
propter odoris magnitudinem: tenues
habet
craſſis partes immiſtas.
Creditum eſt
eſſe
ſemen piſcis horrendi monſtroſique ex
cetaceo
genere, cuius caput lapidis referat
duritiem
Hic in Africæ Oceano oritur, eiufſ
que
nomen ambar: vnde thymiamati nomen

inditum.
Sunt illius tria genera odore, colore
atque pondere ſibi inuicem reſpondentia.
Al­
bum
leuiſſimum, odoratum, optimumque:
nigrum
grauiſſimum, odore carens, atque
ignauum
: cinereum omnibus his mediocre.

Sultanus
olim Ægypti tyrannus ſolebat ce­
reis
immiſcere ambram, voluptati, atque
valetudini
ſimul conſulens Nos quibus ca­
rior
eſt ambra, nec opes regiæ, laſeris ſuc­
cum
, aut thus poſſemus immiſcere: nam vt
illa
regibus, ita hæc priuatis magnifica at­
que
decora, ac delitiis apta.
Petroleum autem
oleum
eſt, quòd ex bitumine caloris vi ſpon­
fluit, tenuiſſimum & calidum, grauiter
olens
: vocat vulgus oleum de Saxo: dolori­
bus
frigidis etiam diuturnis præſens auxi­
lium
.
Minus malè olet, mihi bene ore vide­
tur
, quod propriè Aſphaltum dicitur, pici ſi­

mile
, ſed durius, ſplendidius, & minus malè
olens
, etiam quibus malè olet.
Effoditur è
Paleſtinæ
lacu.
Tanta verò vis luto huic, vt
circumcirca
per 15000. paſſuum, neque ar­
bores
vireſcant, neque floreant, nec fructum
edant
, ira cœli quaſi in terras illas ſæuiente.
Carbones conſtant terra pingui, leui, atra:

per
totam Miſenam effodiuntur in monte
iuxta
Zuiccam vrbem ad Muldam ſitam.
Fa­
bris
in vſu ſunt.
Virtus minor quàm Aſ­
phalto
, ſed tamen generis eiuſdem.
Vt verò
ſuccinum
ac bitumen plerunque benè olet,
ita
ſemper ſulphur malè.
Communia ſunt
vtrique
, ardere facilè: ſed ſulphur vt faci­

liùs
, ita Aſphaltum diutius.
Verùm caue, ne
pro
Aſphalto bitumine, litera mutata Aſpa­
lathum
legas, arborem odoratam, quam no­
ſtri
(vt reor) Santhalum vocant. Vſus ſulphu­
ris
egregius eſt, ac multiplex: nam ex eo pri­

mùm
pyrius puluis fit, nec abſque eo: mate­
ria
eſt enim omni igni apta, vt ſuperiùs de­
monſtrauimus
.
Reſiſtit etiam aquis, vt illis
immerſum
multis maneat ſeculis: ab hoſte
quod
pleriſque nunc contingit, tutius aqua,
quam
ab amico igne.
Idem cælatas figuras
gemmis
liquefactum, ſi quid aliud, ad amuſ­
ſim
reddit.
Et illitum ac ſuffitum, ſerpentes,
formicas
, ac culices necat, prohibet, fugat.
Illitum & potum, ſcabies, lepras, & Galli­
cum
morbum tollit.
Sed vehementiore vi
oleum
eius.
Quomodo fiat, inferius docebi­
mus
.
Refert Reinerius Solenander, purum
auri
admotum leniter, carbonum inſtar ar­
dentium
crepitare.
Cum enim propè ignis
natura
accedat, aëre præſertim motum cien­
te
, vapores remittit.
Vnde non ſemper, ſed
cùm
frangitur, id contingit.
Ambræ ele­
ctio
.
Candelæ be­
ne
olentes.
Petroleum.
Aſphaltum.
Carbones.
Sulphur, &
illius
vſus.
Santhalum
eſt
Aſphala­
tum
.
Sal terræ magis ſulphure eſt particeps:

vnde
ſuccus cum terra dici poteſt.
Oleum in
ſe
continet, ſi bitumini immiſceatur.
Vnde
Arrianus
refert, apud Ichthyophagos, in In­
dica
, ex ſale oleum illos excipere: Indicio quo­
que
eſt, quòd oliuæ littore maxis gaudeant:
nam
ſalſum ſolùm etiam, non leuiter pingue
eſt
.
Sed (vt dixi ) oleum omnia ſic continent,
quòd
vi ignis detrahi poteſt.
At multum non
poteſt
continere, niſi bitumen admiſtum ha­

beat
.
Eſt genus ſalis foſſile, vt quòd Sal pe­
træ
dicimus, & Ammoniacum.
Hoc omnium
1eſt amariſſimum, vt quod ſub arena arden­
tiſſima
eruitur.
Salſum enim cùm vlteriùs
decoquitur
, Galeno teſte, amarum euadit.
Itaque Ammoniacum ſal, etiam arte confi­
ci
poteſt: quamuis multi in hoc fruſtra labo­
rauerint
, Sal gemma ſplendet cryſtalli in mo­
rem
, acutius ſale factitio.
Nam in omnibus
quæ
arte fiunt, & elaborantur, abſque compoſi­
tione
, natura ſimile efficit: vnde ſulphur quod
ſpontè
naſcitur, carius longè reliquo, quàm
ſit
vtilius: ita in calchanto & cæteris.
Te­
nuiſſimum
inter ſalis genera halinitrum eſt:

hoc
medium inter ſal eſt ac nitrum.
Nitrum
inuenitur
in arena Nili præcipuè.
Albertus,
Magnus
cognomento, narrat in Goſelaria
aquam
collectam in imo montis, qui Cyprio
abundabat
ære, dum cogeretur, in nitrum ver­
ti
.
Huius candidior pars quædam ac laxa pen­
det
in ſpeluncis Stiriarum inſtar: quandoque

etiam
è ſolo reſudat: vocatúrque Aphronitrum,
quaſi
nitri ſpuma.
Vtrunque horum periiſſe
noſtra
tempeſtate falsò creditum eſt, vnde

turbata
compoſitio Diaſpolitici.
Amarius eſt
ſale
nitrum, & minus ſalſum: in quorum me­
dio
(vt dixi) halinitrum.
Tenuibus partibus ac
ſicciſſimis
conſtat, quòd putredine quadam
coaleſcat
: vnde in cęmentis vetuſtis exoritur,
& vbi excrementa iumentorum in terra con­

putruerunt
.
Mirum illud, quòd detracto ha­
linitro
è terra, ſi illa in cumulum redigatur,
pòſt
quinque, aut ſex annos copioſius fœnus
reddit
.
Nec omninò abſurdum dici debet, ſa­
lem
ſerere.
Nam (vt dixi) ſeu cumuli terræ, è
quo
detractum fuerit, ſub tuguriis ſeruentur,
ſeu
halinitrum aqua diſſolutum in cumulos
terræ
ſpargatur, non ſecùs ac ſato tritico, poſt
quinquennium
copioſior fructus redditur.
Sunt enim vires omnibus rebus, vt potentia
tale
aliquid reddant, qualia actu priùs fuerant.
Quòd verò potentia eſt, ad actum etiam per­
uenit
vi Solis: vnde vermes & muſcæ in lo­
cis
, in quibus manent, id relinquunt, quo ad
aliorum
ſimilium generationem, ac generis
multiplicationem facultas ſuppeditatur.
Exci­

pitur
autem hoc modo: In ciſtas perforatas,
lenáſque
bouino, equinouè fimo, aut quod
melius
eſt, columbino ſtercore aqua ſuperfun­
ditur
, quæ deinde excepto conſumitur ad ter­
tiam
ſui partem, inde hæc tertia pars alteri
fimo
ſuperfunditur atque excoquitur, excepta
denuò
: demum relicta tertia pars ſub diuo po­
ſita
, concreſcit in halinitrum.
Quod verò elu­
tum
eſt, denuò alia aqua repurgatur, atque ea­
dem
ratione, quod vtile eſt, excipitur.
Quòd
ſi
voluptatis cauſa, vt inferius docebimus,
halinitrum
in aquam tranfierit, excocta per
horam
fermè aqua excipitur cochleari:
cúmque
primùm in pauimento gelaſcere
cœperit
, ab igne amota, concreſcere ſi­
nitur
.
Sal continet
oleum
.
Genera ſalis.
Nitrum.
Aphronitrum.
Halinitrum.
Halinitrum
generatio
.
Halinitrum
quomodo

colligatur
.
Itaque vt ad halinitri naturam redeam, in eo
tenuis
pars eſt, tum in ſale aquæ & terræ im­
miſta
, quæ dum ardet, cogit terreas partes
diſſipari
: ideóque ſubſilit ſal & halinitrum in

igne
poſitum, & crepitat.
Et cùm ſocero meo
igni
aſſiſtenti, tegulæ peruertuſtæ fruſtum
igni
impoſitum eſſet, repentè crepuit, & in
diuerſas
partes magno impetu fragmenta
proſilierunt
, nemine ex adſtantibus, quòd
mirum
fuit, læſo.
Cauſa huius fuit modica,
vt
reor, halinitri pars (quòd tegula antiqua
eſſet
) illi incluſa.
Cur ſal igne
crepitet
.
Eadem ratione candelę è ſepo, aut cera ſali­

ta
crepitant, verùm cæteris longè diutius du­
rant
.
Inter ſalis genera, ſalchali, ſeu alumen
catina
reponi ſolet, vitri non ſolùm medica­
mentum
, vt quòd ductile efficiat, ſed etiam
materia
.
Aduehitur ex Oriente: ſed Braſauo­
lus
Ferrarienſis affirmat ex herba fieri poſſe
optimum
, quæ iuxta Comum in ripa ſalſa­
rum
aquarum exoritur.
Quòd ſi, vt illi credi­
mus
, vera eſt hiſtoria, propagata herba non
paruum
compendium rei pecuniariæ fieret,
eſſétque ars hæc admodum lucroſa.
Illud ſatis
conſtat
, hoc ſalis genus fieri ex Vſnen herba
arboreæ
magnitudinis, ſaporis ſalſi, quàm
quidam
exiſtimant eſſe Anthyllidis primum
genus
.
Salis ſubſtantia tenuior eſt materia
chalcanthi
: cuius adeò ſunt variæ ſpecies, vt
illas
explicare non leue ſit.
Chalcanthum vul­

gus
vitriolum vocat: denigrat adeò, vt ex ip­
ſo
fiat atramentum quo ſcribimus.
Puluis hic
cineri
coloris eſt, poſtquam triueris, immiſ­
ſum
vino, vel aquæ, illicò nigerrimam efficit.
Cauſa huius eſt quòd ſuccus eſt, atque denſus
admodum
, tum ex partibus conſtans tenui­
bus
, atque exuſtis: quia ſuccus eſt, ideò reſolui­
tur
in humidam ſubſtantiam, & hærere po­
teſt
, nec calamo negotium faceſſit: quòd non
contingeret
terreo, vbi terreum eſſet, etiamſi
in
puluerem tenuiſſimum redigeretur.
Cùm
verè
deuſtus ſit, lumen prohibet, & nigrum
efficit
: quia verò ex tenuiſſimis partibus con­
ſtat
, glutinoſum minimè reddit ſcriptorium
atramentum
.
Atque ex his facilè eſt coniicere
quarum
ſit virium.
Elegantius eo eſt Miſy,

quòd
Romanum vocant vitriolum: eius fu­
mus
adeò grauis, vt etiam arbores ipſas ne­
cet
, & ſyluas deformet: ſplendet quandoque
Miſy
, & aureis quaſi guttulis ſcintillat.
In

omni
enim foſſilium genere aliquid eſt, quòd
ſcintillat
: vt inter ſuccos Miſy, inter metalla
aurum, inter lapides gemmæ & marmora, inter
terras
argentaria.
Fit enim nitor, cùm denſa
materia
ab arte, vel natura expolitur: at in
omni
genere foſſilium aliquid denſum inue­
niri
neceſſe eſt.
Quæ vero pars chalchanti aut
Miſy
quaſi ſpuma eruitur, nec elaboratur, di­
citur
Cuperoſa: à Galeno autem ac cæteris

antiquis
, chalcitis.
Eſt autem candida, proxi­
ma
naturæ calcanthi, haud ſplendida, &
ciens
egregiè vomitum.
Exuſto chalcantho

aut
Miſy, vi ignis per vitrea vaſa oleum de­
trahitur
acutiſſimum, & calidiſſimum, aliter
chalcanthi libras binas in vitreo vaſe, vas vi­
treum
in ferreo reponito: deſtilla, vbi aqua
non
amplius exit, collum vaſis alterius vitrei
collo
inſerito, ſic vt non reſpiret.
Lutum vtri­
que
ignibus inuiolabile obducito, & follibus
oleum
educito: ita totum hoc opus die vna
abſoluere
licebit: ſi quis iam ſaucitas ver­
rucas
tangat, abſcedent illæ.
Idem guſta­
tum
, ferit linguam, haud ſecùs quàm can­
dens
ferrum: eſt tamen illius vtilis ad
ſiccanda
vlcera interiora deplorata, vbi
non
multùm ſordida fuerint, vt in qui­
buſdam
contingit phthoë laborantibus abſ­
que
dolore.
Facit ad præſcindendos can­
cros
, & corrupta membra, ligno oliuæ il­
lito
ex eo.
1
Candidæ
quod
tardiſ­
ſimè
abſu­
muntur
.
Sal chali, ſeu
alumen
cati­
na
.
Chalcanthum
cur
adeò de­
nigret
.
Miſy.
In omni foſ­
ſilium
genere
eſt
aliquid
quod
ſplen­
det
.
Cuperoſa.
Oleum vl
trioli
.
Proxima (vt dixi) ſuccis mixta reliqua

metallica
, vt Pyrites, Marcheſitam vocat
vulgus
: is componitur ex lapide & ſucco.
Tot habet genera fermè, quot metalla inue­
niuntur
: dictus pyrites, quòd colliſus ignem
mittat
ob duritiem: eſt plerunque argenti
coloris
, ſplendens: qui ſi accendatur inſper­
ſa
acri aceto, lienem prædurum colliquat, ſi
quid
aliud.
Cauſa eſt partium tenuitas ac
caliditas
, quæ lienem per cutim & perito­

neum
ingrediens extenuat.
Idem per ſe vix
liqueſcit
, adiecto plumbo ſoluitur, quòd om­
nibus
aridioribus metallicis contingit: cùm
enim
humidum paucum fuerit, aut aqueum,
ſine
plumbo ſi in ignem mittatur, priùs ab
ſumitur
, quàm liqueſcat: illo adiecto, non
abſumitur
: quare cùm concretum ſit frigore:
igni
liquari neceſſe eſt.
Ob id cùm aurum,
argentumve
lapide continetur, ſi plumbo
adiecto
colliquentur, non perierit impenſa:
ſemper
enim ſi per ſe hæc ignibus commit­
tantur
aliquid perit, quod vix adeò exiguum
eſſe
poteſt, vt non plumbi iacturam ſuperet.

Porrò
pyritidis aliud eſt fterile, aliud quod
metallum
continet, æs plerunque, quod ſte­
rile
non eſt, argentum, etiam nonnunquam.
Creditum eſt, ob ſterile genus eſſe halitum
potiùs
, quàm metallicam materiam: ſed con­
ſtat
eſſe ex metalli genere: nam cum plum­
bo
miſtum, efficit notularum pro typis vir­
gulas
.
Vidi in candidiſſimi marmoris fruſto
tantam
aureæ pyritidis copiam, vt totum
metallo
ſcatere videretur, ne ſcires propè an
magis
aurum lapidi, an lapis auro innatus
eſſet
.
Eruitur plerunque confracto lapide,
quod
pyrites durior ſit marmore, ſilice, ſaxo.
Eſt & fragilis: quoniam leuis: ſæpè enim hæc
ob
ſiccitatem ſociantur.
Candidus purior,
ideò
grauior.
Quò fit vt quidam lapidis par­
tem
eſſe putent metalli vapore exuſtam, cui
locus
eſt argumento: verticibus enim mon­
tium
naſcitur: ſed abundantia oſtendit cru­
dum
eſſe metallum: auream æris informem
materiam
.
Hæc eadem tum locorum natura
ex
imbrium caſu ſuper lapides, & exhalatio­
ne
.
Sint igitur omnes ſimul horum cauſa
imbres
, quorum caſu etiam metalla, lapides,
, animalia, & præcipuè piſces generantur,
exhalatione
ac vi metallorum excocti: nam
in
ſuperficie monitum talia abundant colo­
rata
, & exuſta, quæ & in metallum temporis
curſu
tranſeunt, & metallum continent, nam
à
matrice ſeparata ſunt.
Eſt igitur huiuſmo­
di
materia tanquam mola fœtus compara­
tione
, & ſemen alieno loco effuſum.
Ex eius

genere
eſt Ciſum, medium quaſi inter pyri­
tidem
& galenam.
Effloreſcit ex pyritide
nonnunquam
ſory, melanteria, & chalcitis,

at
ex his myſi.
Atramentum eſt melanteria
& ex vitrioli genere, vt dictum eſt: ſed quod
ex
illo eſt cæruleum, mirum in modum nitet.

In
atramento ſutorio alumen contineri, haud
obſcurum
eſt.
Nam ſi lutum eius aqua dilua­
tur
, concreſcit in eo alumen, & oleum atra­
menti
odorem aluminis ſpirat.
Ex pyritide &
argento
cadmiæ quoddam genus conſtat, quod

vocatur
cobaltum.
Hæc adeò acris eſt, vt pe­
des
fodientium exurat: cauſa eſt calor haud
paruus
, ſed mediocris.
Si tamen eſſet ma­
gnus
, ſpontè eiiceretur, non foderetur.
Marcheſita.
Cur metalli­
ca
adiecto
plumbo
li­
queſcant
, et ſi
per
ſe arida
ſint
.
Pyrites ar­
gentum
quan­
doque
conti­
net
, ſæpius
æs
.
Ciſum.
Atramentum
cæruleum
.
In atramento
ſutorio
alu­
men
contine­
tur
.
Cobaltum.
Sed eſt & tepor in foſſilibus, velut in his,
quæ
in valle fodiuntur vocata Ioachimica:
quamuis
enim natura talia frigida ſint, eru­
ta
tamen calida videntur, ob bitumen, aut
ſulphur
, aut acrem aliquem ſuccum de na­
tura
illorum, aut calcis.
Porrò pyritidis for­
ma
nunquam, vt teſſeræ, imò quandoque
etiam
, vt cubi vel aleæ diceres naturam con­
tendiſſe
cum arte.
Eſt & ex eo fuluus, quem
aureum
vocant.
Proximum ei ſtibium, colori,
plumbei
, ſplendido fulgore, ſquamoſum.
Oleum ex eo elicitur rubrum, acutúmque val­
: ſulphur olet, & vim eius retinet oleum.
Ipſum antimonium (nam ſic nunc vocant

ſtibium
) ob ſubſtantiæ craſſitudinem ad pau­
ca
vtile.
Et vt ipſum plumbi, ita pyrites æris
particeps
eſſe videtur: ob quam cauſam
etiam
pyrites (vt dixi) ſplene extenuat.
Vide­
tur
enim pyrites eſſe immatura ſubſtantia
æris
, non exhalatio: nam in Ocris montibus
iuxta
Tergeſtum tam longè latéque patet py­
ritidis
fodina, vt ſi exhalatio eſſet pyrites
æris
, montem totum æreum eſſe oporteret.
Antimonium.
Sed ad Cadmiam reuertor: ex ea eſt, quæ
allium
vſta olet, adeò fœtet, vt quæ Anne­
bergi
effoditur.
Cadmia ipſa crocei plerun­
que
coloris eſt, & conficiendo ob id auri­
chalco
aptiſſima.
Inſunt & metallicis me­
talla
, vt ſtibio quandoque argentum, quod
tamen
ſolo igne ſeparari queat.
Ipſum verò
ſtibium
in vaſe excoctum, tranſit in plumbi
quoddam
genus quod quartum poteſt dici.
Cauſa eſt, quòd Antimonium ſit plumbi ma­
teria
, vt æris pyrites.
Sic chryſocolla ſucci
genus
eſt, aurum continens, à quo nomen
ſumpſit
.
Eroſione quadam fiunt aquarum
acutarum
, chryſocolla auri, & cæruleum, ſi­
múlque
naſcuntur, altero alterum vincente,
plerunque tamen cæruleo, vt author eſt Theo­
phraſtus
: chalchantum ex æris, aquæ ſtygiæ ex
auripigmento.
Alia igitur fiunt ex materia me­
tallum
, alia ex ipſis metallis: ex metallorum mate­
ria
diximus pyritidem, & ſtybium: ex metallis
eroſis
chalcanthum, chalcitidem, chryſocol­
lam
, & ſtygiam aquam, miſy, ſory, taliáque.
Quæ autem erodunt, acuta partim, aut ſalſa,
aut
acida, nam & in artificis hoc idem li­
cet
intueri: verùm ſufficiet etiam ſola mate­
ria
, quæ erodatur: nam verius chalcan­
tum
, & chalcitis ex æris materia fiunt,
quàm
ex ære, vt oſtendemus, fit potiùs
ærugo
.
Auripigmentum & ipſum videtur au­

ri
particeps eſſe, ſed impenſa ſuperat lu­
crum
.
Eius tria genera ſunt: Natiuum
eſt
croceum, eo & ſale fit album, quod vo­
cant
Arſenicum.
Hoc cùm veteraſcit, lu­
cidum
efficitur, ideóque omnium deterri­
mum
, vocàntque Roſagallum.
Nihil enim
prohibet
ſimile fieri natura arte miſtura,
idem
autem eſſe non poteſt: nec propter id,
quòd
ſint plura genera, vnum in alterius
colorem
tranſire prohibetur, quandoqui­
dem
iuxta caloris & humidi multitudi­
nem
, calores in vnaquaque ſpecie natura
vel
arte mutentur.
Nam & igne non ſe­
cùs
ac natura auripigmentum mutatur
in
ſandaracham, colore quidem, non autem
ſubſtantia
.
Nihil enim prohibet ab igneo
calore
genereri etiam ſub terra, non vt
1ſpeciem, aut perfectum aliquid, ſed vt ex­
crementum
quoddam.
Sunt autem & colo­
res
viuaces in excrementis: tales enim etiam
ab
igne fiunt.
Si igitur aliqua ſub terra fiunt
ab
igneo calore, quid prohibet etiam eadem
arte
fieri?
Omnia tamen hæc venena ſunt
præſentanea
: mitius tamen ex his croceum,

quod
nomen antiquum retinuit.
Nec ſolùm
hominibus
venena hæc ſunt, ſed plantis, ani­
malibúſque
.
Suffitu plantæ pereunt. Verùm
& mures non ſolùm, ſed etiam lupi, ſi ex eo
ederint
, nec aquam bibere poſſint, non ſo­
lùm
moriuntur, ſed in rabiem adeò efferun­
tur
, vt ſui generis animalia inuadant: & quæ­
cunque
momorderint, in eandem rabiem in­
cidant
, vt totum genus breui pereat: cuius
rei
quandoque feci experimentum.
Sed ta­
men
periculoſum eſt, ne etiam cicurada per­
das
, & innoxia animalia, & ne aqua inuenta
fruſtreris
.
Verùm parua re, ſi benè cedat, do­
mum
muribus plenam expurgabis.
In lupis
difficilius
eſt, cùm aquam celeriùs inueniant.

Sed
nec his ſolùm venenum eſt, ſed auro,
argentó
que auripigmentum, & reliqua ſic­
ca
, vt ſtibium, ærugo, ſulphur, contraria ra­
tione
, qua plumbum illis eſt ſalutare: nam
humidum
illorum abſumunt, vt non poſſint
benè
liquari: verùm agente igne, cùm non
ſit
, quòd reſiſtat illius ſiccitati, vritur me­
talli
ſubſtantia, & in fumum tranſit.
Itaque
celerius
æs abſumunt auro & argento, ſed ta­
men
& hæc immiſta pinguedine ſua eua­
neſcere
cogunt.
Quum enim pinguem par­
tem
habeant, quæ ardet intus metallis im­
miſta
, proprium humidum metalli in fu­
mum
agunt: quo abſumpto, metallum & ip­
ſum
euaneſcit, quod non niſi eo humido
conſtat
: vt enim arborum nodi magni non
vruntur
per ſe, adiunctis lignis ſocietate ar­
dent
: in humidum auri, & argenti, quod per
ſe
vri non eſt aptum, addito auripigmento,

ſulphuræ
ac talibus, ardet & conſumitur.
Ex
horum
igitur genere eſt, quod monetam de­
corticat
, non ſecus ac ſerpens ſolet corticem
amittere
, manente imagine.
Auripigmë­
tum
.
Arſenicum.
Roſagallum.
Modus mu­
res
necandi,
& lupos.
Metallica
ſicca
auro, &
argento
ſunt
venenum
, ſi
cum
his li­
quentur
.
Moneta de
corticari
po.
teſt.
Chryſocolla
quomodo

fiat
.
Redeo ad chryſocollam, quam boracem
nunc
dicunt: eius eſt genus factitium, quod
alumine
ſciſſo, & ammoniaco ſale fieri ſolet.
Exiſtimat Galenus etiam vrina pueri in æreo
mortario
aſſiduè agitata ſub caniculæ ortu
confici
poſſe.
Colos factitiæ croceus, ſplen­
dens
: vtuntur aurifices ad auri fruſta iun­
genda
, inde inditum nomen.
At cœruleus vel

cyaneus
lapis, quem lazuli vocant noſtri,
pulcherrimus
eſt, cœli colore intermicanti­
bus
aureis maculis.
Inde è rei natura mira
occaſio
artifici data dum cælatur: aurum or­
nat
, veſtes, vel ſydera refert.
Oportet autem
eligere
aptum & benè diſtinctum, cælaréque

figuram
ſculturæ ſimilem, non cauam.
San­
daracha
eſt, quam vulgus vocat auripigmen­
tum
rubeum, ſed auripigmentum non eſt,
ſulphureum
quid olet, & exterius crocea,
non
ſplendens, intus rubra, ſpleudida, odor
tamen
non eſt admodum ingratus: exterioris
coloris
ſimilitudine croceo admiſtam auri­

pigmento
vendunt.
Sydera, quam Manga­
nenſem
Itali vocant, terra eſt repurgando
nitro
aptiſſima, illud tingens cæruleo colo­

re
.
Eſt alia etiam, quæ ſic vitrum tingit cæ­
rulei
coloris, quam Zapharam quidam ap­
pellant
.
Eſt & metallici generis terra viri­
dis
, quam Itali Azurrum viride vocant, nos
chlorogeam
.
Naſcitur in fodinis æris, & ar­

genti
feracibus, vnde veriſimile eſt ex halitu
fieri
æris ac argenti: ſplendet, & ob id cœ­
ruleo
lapidi perſimilis, ſed non tamen adeò
vtilis
ad opera.
Nam cærulei lapidis color, nec

igne
, nec aquâ vitiatur, & vix vlla vetuſtate.
Vnde illi honos & pretium. Cauſa eſt, quòd
denſiſſimus
ſit, & tenuiſſimæ ſubſtantiæ.
Vn­
de
modica quantitas tabulæ magnæ ſatisfa­
cit
, velut & de auro, & argento dicemus.
Cauſa tenuitatis ac denſitatis, diuturna co­
ctio
& ſeparatio partium inutilium.
Ob
hanc
cauſam pſeudo cæruleæ honos nullus

fermè
: hæc ex Hiſpaniis aduehitur, ſed longè
cæruleo
lapide inferior: quòd non tam te­
nuis
, nec denſa, ob id plus exigitur in opere,
nec
vetuſtati aut ignibus, vel aquæ ſuſtinen­
paruis.
Verùm chlorogeæ adhuc honos
eſt
, quoniam non vicaria, ſed principalis vi­
ce
fungitur.
Lazuli.
Sandaracha.
Syderea.
Cærulea.
Chlorogea.
Color ex la­
zulo
igni, &
aquæ
, & ve­
tustati
haud
obnoxius
.
Pſeudo cæru­
lea
.
Sunt & terræ miſtæ metallis, vt Galena,

quam
Ocriam vocant Itali, plumbo, & ter­
ra
conſtat: materia eſt plumbi haud perfe­
cti
proculdubio, atque ideò liquandis metal­
lis
aptiſſima, tum maximè cùm ex matrice
ſunt
eruendi.
Eſt autem lapis cum metallo
iunctus
matrix.
Nam pleraque nobiliora

metalla
in lapidoſa materia iacent, quam
matricem
: nuncupare liceat.
Galena.
Matrix.
Verùm inter metallica nullum excellen­

tius
argento viuo inuenire licet, ſolerti in­
duſtria
vbi oriatur, depræhendunt. Menſibus
Aprilis
ac Maij ſub aurora ſereno cœlo in
montibus
ſpèctant aſcendentes vapores, ac
veluti
nebulam non altius ſe attollentem,
ſed
humillimam, ac quaſi hærentem terræ.
Quò fit, vt coniectores argenti viui ibi ſe­
dem
aſſequantur.
Grauiſſimum eſt ac tenuiſ­

ſimum
, quæ duo cùm etiam auro conueni­
rent
, ſperabant quidem ex vno alterum con­
fici
poſſe.
Nempe non ſolum inter metalla,
ſed
inter omnia quod ſciam hucuſque au­
rum
ſolum in eo mergitur, ac deſcendit, cùm
cætera
ſupernatent.
Idem viuum argentum

cum
aurum combiberit, ſeu etiam per ſe
corium
ceruinum, quod craſſiſſimum eſt, pe­
netrat
.
Hoc enim modo aurum ſeligunt: ca­
lefaciunt
argentum viuum, atque ei impo­

nunt
veſtium fragmenta inaurata, aut alia,
quæ
aurum continent, & (vt dixi) breui au­
rum
ipſum ab argento viuo abſorbetur, in­
de
exprimitur argentum viuum corio, ma­
net
autem in imo quod modico igne colli­
quatum
concreſcit.
Sunt & alij modi aurum

colligendi
, ſed non ſine acutis aquis, aut
ſulphuræ
, & opera haud leui.
Oleum co­
rium
non tranſit adeò celeriter, vt videatur
argentum
viuum etiam oleo eſſe tenuius.
Erodit omnia metallica vaſa, æs, argen­
tum
, plumbum perforat: vnde ligneis vaſ­
culis
tutius, quàm metallicis committitur.
Incredibile eſt dictu, ſed tamen quod quiſ­
que
, vt ego feci, poteſt experiri.
Narrabat
mihi
hoc Hieronymus Gemmarius ab oculis

dictus
, ſed fidem non poteram adhibere ci­
tra
experimentum.
Aurum ſcilicet argento
viuo
illitum fragilius euadere oui cortice,
1vt etiam rimas contrahat per ſe, nec abſi­
mile
reddatur cæmento vel molliſſimo.
Cùm
verò
in aureo coronato expertus eſſem, to­
tum
in plurima fruſta perfregi: quamo­
brem
qui annulos aureos geſtant, diligenter
cauere
decet, ne argento viuo coinquinentur.
Sola enim vmbra illius, metalla obnoxia
reddit
, ſed tamen aurum magis longè argen­
to
, Cauſam huius eſſe neceſſe eſt, quòd ſub­
tilitate
ſua intus penetrat, & frigiditate co­
git
, vnde friabile redditur.
Oſtendit hoc
aquæ
frigiditas in chalybe: nam in ea fre­
quenter
extinctus adeò fragilis redditur,
tum
maximè ſi aqua ſit frigidiſſima, vt ſpon­
rumpatur.
Eſſe verò frigidiſſimum ar­

gentum
viuum, tactus oſtendit.
Vnde Mauri,
& qui in Africa habitant, ſummis illis calo­
ribus
requiem quærentes, vas lapideum, li­
gneumve
argento viuo replent, cui corium
ſuperponunt
, atque corio inde incubant.
Quod etiam ferro experimentum ſi fiat, con­
ducet
.
Sed cur quaſi ſolum aurum frangitur,
ac
maximè inter metalla?
Quia ipſum etiam
ſolum
, vt infrà oſtendemus, expers eſt pin­
guedinis
craſſioris: illius enim humidum eſt
tenuiſſimum
, quod autem tenuiſſimum eſt,
& minimè pingue, facillimè gelaſcit.
Oleum
enim
& pinguia omnia concreſcunt qui­
dem
, ſed minimè congelantur.
Et ideò qui
aquam
in glaciem vertere ſtudent, coquunt
eam
, vt tenuior facta faciliùs congeletur.
Frigus igitur argenti viui cùm folida pene­
trare
ſoleat (ſubſtantia enim caret) humidum
auri
congelat.
Ideoque aurum admodum fit
fragile
.
Omne enim quod congelatur, etiam
fragile
fit.
Indicio ſunt glacies, ligna, piſces,
adeò
vtin vehementibus frigoribus conge­
lati
artus integri ab hominibus ipſis deci­

derint
.
Sed ad rem reuertar. Ob grauitatem
argentum
viuum in vnum coit, petit enim
imum
: hoc autem plerunque vnum eſt, ob id
etiam
in vnum coit.
Coit & alia ratione: nam
humidum
eſt atque pingue, hócque dum
mouetur
in via relinquit, vnde ea facilior
ac
pronior tranſitus, ob quem in vnum, &
in
vnam etiam ſedem fertur.
Quia verò gra­
ue
& rotundum, quacunque ex cauſa & ce­
lerrimè
illud ferri neceſſe eſt: vnde vix quie­

ſcit
, inde nomen ei inditum.
Eſt igitur ar­
gentum
viuum quaſi metallum non concre­
tum
: vt igitur metallum ad argentum vi­
uum
, ſic ad aquam glacies: & vt non antè
glacies
euaneſcit, quàm diſſoluatur, ita nec
metalla
antequam liqueſcant.
Sed argentum
viuum
celerrimè, cùm ſit ſpontè vt aqua li­
quidum
, euaneſcit: vt verò aqua dum eua­
neſcit
, velut in diſtillationibus, frigore de­
nuò
concreſcit, ita argentum viuum poſt­
quam
igne euanuerit, hæret tectis, & la­
quearibus
: vtque argentum viuum, & me­
talla
minore indigent frigore, quàm aqua, &
glacies
: nam metallo ſufficit, ne immodica
caliditate
impediatur, vt concreſcat, aquæ
vt
gelu concipiat immodica frigiditate eſt
opus
, ita aquæ vt euaneſcat minor calor eſt
neceſſarius
, quàm argento viuo.
Argentum vi­
uum
quomo­
do
inuenia­
tur
.
Aurum ſolum
in
argento
viuo
mergi­
tur
.
Argentum
viuum
co­
rium
cerui­
num
tranſit.
Modus ſeli­
gendi
au­
rum
, quod in
fragmentis

eſt
.
Argentum
viuum
om­
nia
metalli­
ca
vaſa per­
forat
.
Aurum ar­
gento
viuo
illitum
per
ſe
frangitur.
Mauri quo­
modo
refri­
gerationem

aſſequantur
.
Hominibus
ab
gelu ar­
tus
decide­
runt
.
Cur argen­
tum
viuum in
vnum
coëat
ſpontè
.
Argenti vi­
ui
, & aquæ
comparatio
,
& quadri­
plex
ſimili­
tudo
.
Quid ſi ar­
gentum
vi­
uum
.
Eſt ergo argentum viuum, aqua quædam
denſata
, non calore, nam non cogitur: nec
frigore
, eſſet enim lapis, vel metallum: ſed
tenuiſſima
parte ac puriſſima terrea, quò fit,
vt
grauiſſimum ſit, frigidiſſimum, ſplendens,
ac
liquidum: miſtum eſt autem potiùs, quàm
concretum
, cùm (vt dixi) liquidum ſit.
Simile eſt igitur aquæ argentum viuum
quatuor
modis: vtrunque frigidiſſimum, &
cùm
euanuerit ob calorem, frigore ad ſe re­
dit
.
Fluit ad decliuia vtrunque, & in rotun­
dam
formam coëunt ambo, dum ſiccum re­
fugiunt
.
Cauſa verò, cur in puluere atque
etiam
in ſicco rotunda euadunt argentum vi­
uum
, aqua, eſt, quoniam refugiunt contactum
ſicci
: at in nulla parte minore poteſt corpus,
corpus
aliud tangere, quam in puncto: igitur
argentum
viuum, & aqua conantur ſiccum
in
puncto tangere: hoc autem manifeſtè con­
tingit
, ſi rotunda euadant: nam ſphæra pla­
num
in ſolo puncto tangit: igitur partes
aquæ
, & argenti viui dum ſuper puluerulen­
tam
tabulam ſparguntur, rotundæ euadent.
Sed cùm magnæ moles non id efficiant, nec
in
conum pronum formentur, ſignum eſt
eam
rotunditatem, in qua extrema à latere
pendent
, & graue præter rationem ſuſtine­
tur
, ab humido lento contineri: atque ideò
cùm
argentum viuum in maiores orbes
eo
eat aquâ, atque etiam grauius ſit lentum

maximè
eſſe neceſſe eſt.
Spargitur etiam ſi
quid
aliud, & oleo tenuius hærentibus par­
tibus
, quod eſt lentoris argentum.
Quòd igi­
tur
in orbem coëat argentum viuum, facit
odium
ſicci, quòd manere poſſit lentor.
At­
que
ob id longè minùs aquæ partes eam ro­
tunditatem
ſeruant, quòd etiam longè mi­
nùs
lenta ſit aqua, quàm argentum viuum.
Cùm verò parum differant aqua, & argen­

tum
viuum, conſimilíſque ſint naturæ, ob id
montes
, in quibus oritur, & virent pulchrè,
& fontibus ſcatent.
Lentore autem aurum,
& reliqua metalla fœdat: aut ſaltem, ſi mi­
tiore
vti nomine placet, dealbat, adeóque vt
ſeipſum
velut grauia prodat.
Operæ pretium
autem
eſſe duco, vt hiſtoriam narrem eo­
rum
, quæ mihi contigerunt, poſtquam de­
nuò
in patriam è gymnaſio reuerſus ſum.
Medebar in domo Nigrolorum: hi erant
armorum
fabri, non quidem vulgarium, ſed
quæ
à regibus expeterentur.
Ibi fortè cùm
uerſarer
, contigit, vt annulum, quem in in­
dice
digito geſtabam, hyacintho decorum,
ſæpius
album factum viderem: quod ani­
maduertens
, nec cauſam intelligens, ſuſpicio­
nem
iniecerat, ne ab aliquo venenum acce­
piſſem
: memineram enim non me tractaſſe
talia
.
Sed nullum immicum tunc mihi eſſe
perſuadebam
: æmulatio quamuis maxi­
ma
, in vrbe noſtra progreditur, vt ad per­
niciem
tendat, ſed calumniis, ſuſpicionibus,
infamia
, iudiciíſque falſis homines perſe­
quuntur
: éſtque hoc in ciuitate noſtra opti­
mum
, ad necem ob ſolam inuidiam non ſæ­
uire
.
Itaque dum hæc mecum verſo, animad­
uerto
maculam hanc ſola aqua elui.
Inde me­
cum
reuoluens cauſam, ſuſpicabar aliquem
è
meis ægris argentum viuum, aut ſublima­
tum
hauſiſſe.
Interim dum hæc cogito, ani­
maduero
, me è domo illa egredientem annu­
lum
habere dealbatum.
Mentem adhi­
beo
diligentius, audio à puero meo ar­
gentum
viuum ea in domo muris hærere:
tandem
cognoui, diligenter rem obſeruans,
1aurum ex ſolo tranſitu eius domus, in qua
caſſides
, galeæ, cæteráque ornamenta equi­
tum
inaurantur, fœdari.
Id toties obſeruaui,
vt
iam dubitare de hac re minimè poſſim.
Sed vnum occurrit, dubium tamen in hac
re
, quòd cùm quinque annulos in manibus
haberem
, vnus tantum, aut quandoque duo
fœdabantur
: hi ambo in indice, alter dex­
træ
, alter ſiniſtræ manus.
Cauſa, vt reor, erat,
quòd
hi in ſuprema parte manus erant, &
à
nullo tegebantur: vnde grauem vaporem
deſcendentem
excipiebant: reliqui qui in
minimis
erant digitis, ab aliis digitis tege­
bantur
.
Potuit & alia eſſe cauſa, quoniam
ſcilicet
, qui in indice erant annuli, è puro
erant
auro: qui in aliis digitis, Smalto eſ­

ſent
elaborati.
Itaque conſtat, argeńtum
viuum
tenuiſſimæ eſſe ſubſtantiæ: & eos,
qui
vbi elaboratur, verſantur, obnoxios eſ­
ſe
his morbis, qui per ipſum creantur: va­
por
enim ille tenuis per nares trahitur ad
cerebrum
, creátque tremorem, reſolutio­
némque
, tum etiam ad pulmones, efficítque
phthoem
.
Hoc ego argumento deprehendi,
quòd
plurimos vidi, qui argentum viuum
tractabant
, dico fermè centum, tabidos fa­
ctos
auri fabros, capulóſque enſium auro
ornantes
, & eos præcipuè, vt reor, qui æru­
ginem
, aliáque medicamenta metallice miſ­
cerent
.
Nam qui robuſtius pectus habebant,
reſolutis
neruis facti ſunt paralitici: & alij
tremuli
, neruos ingrediente metallico va­
pore
Conſtat autem, poſtquam reſoluuntur,
nerui
, antequam exiccentur, illos potiùs re­
frigerari
, quàm exiccari, atque id iure meri­
to
: metallica enim omnia frigida ſunt, nec
niſi
vi ignis exacuuntur.
Ignis autem vis
non
tam breui imprimit, vt ex frigido in
calidum
fiat tranſmutatio, niſi mutata ſub­
ſtantia
.
Ob hoc igitur manifeſtum, quàm
periculoſum
ſit tractare argentum viuum,
maximè
cum igne, aut per loca tranſire, vbi
tractatur
, hærent enim muris granula eius,
& ſubito ingreſſu aurum fœdatur: maláque
maxima
, & à quibus vix quiſquam curatur,
adducere
ſolet.
Vnde etiam mulieres, quæ eo,
aut
ſublimato vtuntur, refrigerato cerebro
dentes
amittunt: qui verò relinquuntur, ſca­
bri
fiunt, ac nigri.
Pectus verò conſtringi­
tur
, anhelitúſque fœtidus efficitur.
Narrant
in
oſſe caluariæ mulieris, quæ iam biennio
ex
capitis dolore mortua fuerat, nec quic­
quam
agentibus medicis, inuentum argen­
tum
viuum pondere duarum vnciarum.
Ne­
que
me ædepol tam mirum, quàm videtur:
colligebatur
enim ſenſim in cerebro, cùm
quotidie
fuco vteretur ob humidum, quod
ſicco
cogitur.
Ea igitur eſt vis argenti viui,
vt
in ſubtiliſſimum halitum tranſeat.
Et ne­
que
mirum fiet, ſi quid deuorauerit, annulos
inficiat
ſpiritu atque ex hoc argumento de­
præhendatur
.
Videtur autem, quoniam faci­

fluit, & quia neruos labefactat, poteſtate
humidum
potiùs, quàm ſiccum, actu autem
tale
omninò eſt.
Firmatur his omnibus, quæ
illius
humidum abſumunt: nam ſi quoniam
humidum
ſit, ac tenue, ob id fluit, ab his om­
nibus
firmabitur, quæ humidum illud tenue
ſiccabunt
.
Firmabitur ergo ab aſtringentibus,
tum
etiam terrenis, modò ea intus penetrent.
Non igitur difficulter ſiſtitur, quia in argen­
tum
, ſi ſiſteretur, tranſiret: ſed quoniam dif­
ficile
eſt inuenire rem adeò tenuem, vt illi per
totum
immiſceatur.
Ergo ſulphuræ cogitur:

nam
humidum illius tenuiſſimum vrit.
Co­
gitur
& ſubſtantia metallorum, cùm eam con­
biberit
, & fumo: nam cogitur à quibuſdam, à
quibuſdam
etiam lentore cohibetur.
Quò fit,
vt
nihil mirum ſit, herbarum, & ſi ſuccis fir­
metur
.
Sed nihilo melius euadet. Eadem fer­
ratione & à ſaliua, ob lentorem, fluere pro­
hibetur
.
Cùm enim, vt diximus, ipſum per ſe
ſolùm
ſit lentum, quid mirum ſi ab alia re len­
ta
cohibeatur?
Sed aliud eſt cogi, aliud à mo­
tu
cohiberi quidquid enim cogitur à motu
cohibetur
: non quicquid à motu cohibetur,
ſtatim
cogitur.
Cogi dico, cùm durum eua­
dit
: víxque hoc abſque ſulphuris, aut alterius

corporis
miſtione fit.
Sed cohibetur facilè,
quandoquidem
(vt dixi) à ſola ſaliua id fiat.
Igitur ob immenſum frigus, & pondus, &
erodendi
vim, arbores necat: tardè, & non ſe­
curè
, ſi ad medullam non perueniat: celerrimè

& certò, cùm ad eam peruenerit.
Idem muſ­
cas
, pulices, cimices, inſectáque omnia, maxi­
cum ſapone nigro perimit.
Sunt qui ne­
gent
ipſum & minium in Oriente olim in­
uenta
.
In Elbogano Bohemiæ Scombachi
vena
minij inuenta eſt.
Sed quod olim illi
fuit
pretium & autoritas, ſupplente cinnaba­
ri
factitia deceſſit.
Eſt & Cinnabaris alia,
quæ
naſcitur, cuius nunc meminiſſe haud
opus
eſt.
Sed Minium Sandarachæ perſimile

eſt
, nec ab ea differt, niſi quòd argentum vi­
uum
excutit, & ſpontè, & magis etiam igne
excalefactum
, quod etiam ſi non ſeparetur,
rurſum
combibit, Sandaracha argentum viuum
non
mittente.
At qualis ſit ſandaracha, ſupe­

rius
diximus.
Illud etiam de argento viuo me­
miniſſe
velim, quòd vitreo vaſe, vel lapideo
concluſum
, ſi non poſſit reſpirare, non ſecùs
ac
pyrius puluis, eadem ratione tamen igni
admotum
vehementiori, vas diſrumpit, ac te­
nui
calore commouet.
Vnde immiſſo vaſe,
quod
argentum viuum in ſe contineat ani­
mali
feruenti, animal mouetur: inde admira­
tio
cauſam ignorantibus.
Cauſa cur
aqua
, & ar­
gentum
vi­
uum
obſint
cum
fiunt
rotunda
.
Argentum
viuum
te­
naciſſimum
.
Loca in qui­
bus
abundat
viuum
ar­
gentum
vi­
rent
, & aquis
abundant
.
Argentum
viuum
aurum
fœdat
.
Argenti vi­
ui
tractatio
quos
morbos
creet
.
Tribus modis
argentum vi­
uum
firmari
poteſt
.
Quibus re­
bus
argentum
viuum
ſiſti­
tur
.
Quomodo
argentum vi­
uum
à ſali­
ua
extingua­
tur
.
Argentum
viuum immiſ­
ſum
arbori­
bus
eas ne­
cat
.
Argentum
viuum
occi­
dit
omnia
inſecta
.
Minium.
Argentum
viuum
ex­
caleſactum

vaſa
fran­
git
.
Hactenus itaque de nobilioribus metal­
licis
, quæ natura profert: nunc verò quan­
tum
valeat ars naturam imitando videa­
mus
.
Nam & ars habet ſua metallica, &
metalla
etiam, nec non lapides, vt myr­
rhina
, de quibus iam actum eſt.
Ergo me­
tallica
ſunt factitia, Cinnabaris, argentum
ſublimatum
, præcipitatum, pſoricum, ſmal­
tem
, recrementum, lapis, diphryges, cad­
mia
, pompholyx, ſpodos, æris flos, tum
ſquama
, ærugo, vermicularis, ſtomoma, fer­
rugo
, cæruleum, ceruſſa, ſandix, ochra, plum­
bago
, argenti ſpuma, purpurina, vitrum.
Cinabaris ſeu cinabrium: ſulphur in ol­

lam
pone, liqua, duplum adde argenti viui,
perpetuò
miſce ſuppoſito igne, donec ar­
genti
viui nulla ſpecies appareat: inde re­
frigerari
permitte.
Denuò verò excoques, &
ſenſim
, vſquequo non ſtrideat: tunc verò
ignibus
auctis eodem coquere expedit, do­
nec
ruber fumus exierit.
Facit ad ſcriben­
dum
ac pinguendum rubro colore, cinnaba­
rímque
natiuam æmulatur.
1
Cinabrium.
Argentum
ſublimatum
.
Argentum ſublimatur hoc modo: de viuo
loquor
, nec pudet nomine barbaro vti: ſed
ſi
Libet Latinè proferre, non tamen adeò
clarè
, excoctum argentum vocetur.
Argen­
tum
viuum, & ſutorium atramentum in
mortarium
pari pondere coniice, & aceto
albo
acerrimo eouſque miſce, donec argen­
tum
viuum videri deſierit, inde vitreo vaſe
luto
oblito excoque, donec concreſcat.
Si
quid
ſubterfugerit nec coëat, iterum in mor­
tario
addito aceto, terito, & denuò exco­
quito
.
Præcipitatum.
Argentum coctum rubrum ſic fit, vocant
Præcipitatum
.
Alumeu, chalcanhum æquis
portionibus
ſumito, quibus adde ſalis dimi­
dio
plus altero eorum, & diſtilla hoc totum
cum
vitreis vaſis: huius aquæ pondo vnum,
argenti
autem viui tria in vas vitreum po­
ne
, inde diſtilla: & auctis ignibus perſeuera
eouſque
, donec fumus, & vas rubeſcant, nec
aquæ
quicquam ſuperſit: demùm fracto
vaſe
collige argentum viuum, quod coire
iam
videbis inſtar lapidis, hoc tenuiſſimè teri,
to
in porphyritide tabula, & denuò exco­
que
ac diſtilla, donec ſiccetur in vaſe vitreo:
rurſus
fracto vaſe, materiam, quæ ſupereſt,
collige
: ac denuò tere in tabula eadem ſub­
tiliſſimè
: pòſt ipſum in æneo vaſe repone,
ſuppoſitóque
igne valido, cum æneo baculo
miſce
ac agita per ſpatium horarum dua­
rum
, donec ſplendorem fermè ac rubedi­
nem
minij acquirat: túncque exceptum ſer­
ua
vitreis vaſis.
Vt verò hoc inter omnia
quæ
citra dolorem carnes erodunt, & ſiccant
putreſcentia
vlcera, ſi ritè factum fuerit, eſt
præſtantiſſimum
, nec vlli alio vſui eſt quòd
ſciam
: ita argento excocto ad fucum vtun­
tur
, dealbat enim, & ſplendorem addit mu­
lierum
vultibus: ſed dentes elidit, & fœto­
rem
gignit oris.
Cæterùm ad argenti vſum,
& aurifabrorum artem, in non paucis con­
ducit
.
Auripigmen­
tum
coctum.
Vertunt colorem pleraque metallica vel
ſolo
igne: vt auripigmentum, quod ſubci­
trini
coloris eſt, in vitreo vaſe excoctum,
donec
adhæreat vaſi, rubeſcit, vires præci pi­
tati
ſuſcipit, nec tantò inferiores, quantò fa­
cilitate
conficiendi vtilius eſt.
Pſoricum ex
duabus
partibus chalcitidis, & vna cadmiæ,
vel
ſpumæ argenti conſtat.
Miſcentur, addi­
tóque
aceto candido acri teruntur, inde ſe­
pelitur
Caniculæ tempore fimo equino qua­
draginta
diebus: erutum teſta noua ſubie­
ctis
carbonibus torretur, donec rubeſcat.

Smaltum
vitri genus eſt, quo aureæ cauita­
tes
implentur, variato colore, venuſtate exi­
mia
: calores omnis generis recipit, ſplendét­
que
optimum, & cui par non eſt, fit alumine,
& chalcantho, & lapidoſo ſale: alij vitro

colores
miſcent.
Recrementum eſt, quòd à
metallo
, dum excoquitur, detrahitur, ſpu­
mam
vulgus vocat: vires, & materiam reti­
net
metallici cuius eſt: ob id argenteum &
aureum
denuò excoqui ſolet, ne quicquam
hominum
auaritiæ pereat.
Quod verò non

liqueſcit
metallo liquato, lapis eſt: retinet
& hic metalli quippiam, ac vires: ſed in no­
bilioribus
metallis tunditur lapis diligenter,

atque
excoquitur.
Dyphryges fit dum lapis
qui
cum ære iunctus erat, vritur: eſt autem
ſaporis
ærei, vt par eſt.
Cæruleum colorem
aut
æris aqua inſperſus contrahit: quòd ſi
non
aſpergatur, purpureus eſt, aut ſubniger.
Cadmiam diximus eſſe natiuam, ſed etiam

fit
, dum metallum excoquitur hærens for­
naci
, vt botrus.
Optima ex pyritide cæruleo
dum
eſt in fruſtis, eſt candida, & quæ cùm
teritur
, eſt candidiſſima, quoniam ex argen­
to
, vel etiam ex auro fit.
Pompholyx adhæ­

ret
, vt bulla dum metallum excoquitur, ſi­
millima
lanarum penniculis.
Parietibus li­
cet
hæreat, poſterior tamen eſt cadmia: can­
dida
eſt, cùm teritur maximè.
Tutia vocatur
à
vulgaribus.
Sed & Tutiæ appellatione in­
telligunt
Spodon, quandoquidem inter Spo­
don
, & Pompholigem haud multum inter­
ſit
, cùm Pompholygis ſpecies fermè ſit Spo­
don
, aut eius vice fungatur: nam Spodon
ignobilior
eſt Pompholyx, vtraque ad medi­
camenta
ocularia vtilis.
Eſt Spodos, quod

hæret
parietibus fornacum ſecundis, in qui­
bus
metalla ſeparantur, concreſcítque fumo
auri
, argenti, ac plumbi terræ miſto, vnde im­
purior
redditur Pompholyge ac debilior:
non
enim vt Cadmia, vel Pompholyx ex fu­
mo
, & prima materia metallorum, quæ &
ipſa
eſt metallica, ſed ex ſolo fumo, & pul­
uere
haud metalli participe concreſcit: vnde
Cadmia
, & Pompholyx iuxta fodinas ſo­
lùm
in fornacibus: Spodos verò in vrbi­
bus
plærunque inuenitur.
Flos æris fit, aqua

ſuperæs
, dum ex prima fornace ignitum
eruitur
, affuſa.
Dum enim cogitur, expuit
granula
quædam æri ſimillima, ſed tamen
quæ
trita in puluerem facillimè redigantur.

Squama
verò ab ære deciditur, dum malleis
percutitur
: quòd verò eodem modo à ferro ex­
cidit
, vocatur Stomoma, id eſt, ferri ſquama.
Ærugo fit caſu pauca, plurima verò ſic:
Æreum
vas deterſum, alteri vaſi velut oper­

culum
imponito, in ipſum vas inferius,
quod
etiam poteſt eſſe lapideum, vel li­
gneum
, aut ferreum, acetum acerrimum im­
pone
, in decem diebus è fundo ærei vaſis,
quod
velut operculum impoſuiſti, optimam
detrahes
æruginem.
Colligitur autem multa
è
vaſis amplioribus, pluribúſque, ac iterato
opere
.
Et vt ex ære ærugo, ita ex ferro ferru­

go
colligitur: & vt ærugo non ſolùm aſtrin­
git
, ſiccat, ſed etiam erodit: ita ferrugo aſtrin­
git
, & ſiccat vehementiùs ærugine, eroſio­
nis
expers.
Nam in ærugine partes ſunt te­
nues
atque acres ob calorem, in ferrugine,
nec
calidum quicquam, nec tenue: quamo­
brem
neque color venuſtus.
Pſoricum.
Smaltum.
Recrementum.
Lapis.
Dyphryges.
Cadmia.
Pompholyx,
ſeu
tutia.
Spodos.
Æris flos.
Æris ſqua­
ma
.
Ærugo.
Ferrugo.
Manifeſtum eſt igitur, in his metallicis,

quæ
igne conſtituuntur, colorem ineſſe ſub­
tiliori
ſubſtantiæ ſi non ſit niger: cúmque
tenuis
ſubſtantia craſſæ haud poſſit immiſ­
ceri
, niſi naturæ beneficio, vt demonſtratum
eſt
, omnem colorem nigro excepto eſſe deci­
duum
.
Atniger poteſt conſiſtere, cùm ſit pri­
uatio
luminis, quæ in terreo conſiſtit.
Igitur
ærugini
vermicularis proxima eſt.
Cùm
enim
aceti albi partem ſumpſeris, atque vrinæ
veteris
duplum, miſcueríſque in vaſe æris Cyprij,
agitaueríſque piſtillo tandiu, donec ſubſtan­
tiam
quandam tenaciorem ſuſceperint, inde
addideris
ſalis, & aluminis partem ex ſingu­
lis
vigeſimam quartam, in Sole verò 40.
1diebus, dum caniculæ ſydus torret terras
perpetuò
miſcendo, agitandóque permiſ­
cueris
, vermicularem habebis ab initio mel­
lis
habentem craſſitudinem, æruginis au­
tem
colorem, ſed longè ſplendidiorem: detra­
cta
verò è vaſe, atque tabulæ impoſita, for­
matáque
in vermiculorum ſimilitudinem,
vnde
nomen ſumpſit, etiam æruginis ſub­

ſtantiam
acquiret.
Cæruleum fit ſic: In fer­
reum
vas aceti acerrimi pondo tria infunde,
ſed
prius in eo ſalis Ammoniaci qualiſcunque
vnciæ
quadrantem diſſolue, inde bracteas
tenues
argenti, vnicuique perforatis paruis
foraminibus
, ac viuo argento oblitas bacu­
lo
innecte, ipſum baculum ita ſuſpende ſu­
per
vas, ne multum abfit ab aceto, nec ta­
men
tangat illud: inde omnia fimo equino
calidiore
contege: poſt 20. dies ex argento
cæruleum
detrahes, inde repone rurſus: & ſi
opus
eſt, argento obline argenti bracteas:
& poſt alios 20. dies, quod collectum cæ­
rulei
fuerit, erades: repete hoc ſæpius: tan­
dem
quicquid ex cæruleo collectum fuerit
in
vas prius argenti ſpuma, lithargyrium
vocant
, oblitum coniice, & paululùm
torreto
: inde refrigeratum fontis aqua el­
uito
, vt puluis abſcedat, ſiccatóque in
Sole
.
Metallica
igne
conſtitu­
ta
non reti­
nent
colores
præter
ni­
grum
.
Vermi­
cularis
.
Cæruleum.
Ceruſſa.
Ceruſſa fit iniecto aceto acri in vas, inde
ſarmenta
impone, ſarmentis plumbi tenues
bracteas
pondo vnius.
Sepeli in fimo equi­
no
, poſt 25. dies colliges ceruſſam: vel ſi
diligentior
cuſtos eſſe volueris, poſt primos
decem
dies eradito, & reponito rurſus, ac
ter
repetito.
Aliud genus fuco aptiſſimum,
candidiſſimumque
, vehitur ex hiſpania.
In
vrinam
bracteas pone tenues è plumbo can­
dido
, hoc autem nos vocamus ſtannum, &
diſtilla
vrinam totam, interim plumbum
tranſit
in ceruſſam, ſiccatur, teritur, cri­
bratur
.
Sandix.
E ceruſſa ſandix fit, coloris rubicundi ve­
nuſtiſſimi
.
Ceruſſam igitur in ferream pati­
nam
pone: agitáque iuxta ignem tamdiu,
donec
rubeſcat, ac ſplendeat.
Manifeſtum
eſt
igitur ex optima ceruſſa optimam fie­
ri
oportere.
Ochra, id eſt, pallida naſci­
tur
, velut & ſandix: vnde Virgilius,
Sponte ſua ſandix paſcentes veſtiet agnos.
Ochra.
Sed nos eam quæ arte fit, docemus. Itaque
plumbum
nigrum tamdiu in vaſe excoqui­
to
, donec calorem ochræ contraxerit: nati­
autem ochræ color eſt flammeus.
Fit &
ex
rubrica ochra, dum vaſe fimo oblito tor­
retur
.
Argenti ſpuma, quam vocamus Li­
thargyrium
, fit dum ab argento plumbum
ſeparatur
, eſtque plumbum impurum: atque
ex
vtroque viciſſim in alterum tranſitus eſt:
retinet
tamen argenti quandam vim, &
quæ
colore eſt flauo, aurea ob id appellatur.

Plumbago
& ipſa ex plumbo fit: nam plum­
bum
cùm vexatur ignibus, in hæc duo tran­
ſit
; præſertim argento iunctum, argenti ſpu­
mam
atque plumbaginem.
Aliquantulum
ſplendet
plumbago, cæterùm argenti ſpu­
exterius ſimilis, infima parte colore ci­
nereo
, media miſto, cum in puluerem, au­
rumque
imitatur, ſi optima fuerit: hoc ſo­
lo
differt, quòd non reſiſtit iniuriis cœli, nec
diuturna
admodum eſt.
Conſtat autem ex
plumbi
albi, argentique viui, paribus por­
tionibus
: ſalis rurſus Ammoniaci & ſulphu­

phuris
paribus iterum inter ſe portionibus,
ſed
quæ ſint priorum ſextantes, aut qua­
drantes
.
Sal, & ſulphur ſubtiliter teruntur,
plumbumque
album, & argentum viuum
miſcentur
: nam plumbum album tenuiſſi­
ma
in folia redactum eſſe oportet: miſcen­
tur
omnia in vitreo vaſe, diſtillatóque: &
quod
in imo remanſerit, purpurina vo­
catur
.
Lithargy­
rium
.
Plumbago.
Purpurina.
Omnis metallica materia, quæ arte con­

ſtat
, duabus ex partibus componitur: altera
quidem
tenui & ignea, quæ plerunque vrit,
& coloris egregij eſt: altera terrea, quæ im­
modicè
ſiccat: tota verò vt eſt compoſita,
meta
lis mutandis conducit: igitur metalli­
ca
factitia ad tres vſus parantur, ad mede­
lam
humani corporis, ad picturam, & adul­
teranda
metalla, gemmaſve: addi poteſt
quartus
, qui præter propoſitum eſt, ſcilicet
ad
venena.
Tres vtili­
tates
metal­
licorum
arte
conſtantiam
.
Succedit omnibus his maiore miraculo

vitrum
, artis opus tale, vt gemmeæ natu­
, atque ob id mirum, quòd cùm omnes
ille
ſeorſum, candidum, cæruleum, nigrum,
purpureum
, viride, vitrum ſimul hæc obti­
neat
.
Memini me vidiſſe olim ſplendore ac
colorum
varietate, tenacitatéque adeò ele­
gans
, vt cælatum imitaretur Achatem.
Mi­
ro
ingenio nunc candido adeò ſubtiliter ac
ordinatè
diſtinguitur, vt dicere poſſis non
facilius
, aut ſubtilius ceram elaborari poſſe.
Vnicum hoc eſt fragilitatis humanæ exem­
plum
, quod inter cæteros non ſolùm oculis,
ſed
mente Principes perpetuò debent con­
templari
: verùm fragilior eſt longè vitro
vita
humana, atque tantò, quantò res, quæ
ſponte
frangitur, ea quæ non niſi alieno im­
petu
.
Fiunt ex eo organa vocata, inſtrumen­
ta
muſicæ, ſuauicæ admodum voce, & quæ
faſtum
pulchritudine humani regni oſten­
dunt
.
Hinc colores iucundi, vox dulciſona,
ſplendor
gratus, omnia leui caſu momento
pereuntia
.
Conſtat vitrum ex tribus lapidi­

bus
ſcilicet lucidis, vel arena, ſale chali, &
ſyderea
: horum memini ſuperiùs me natu­
ram
recitaſſe.
Trita hæc omnia magno igni
mandantur
in vaſis, cogunturque vi ignis
in
vitrum, quod extractum denuò vaſis mi­
noribus
in fornace excoquitur, & elabora­
ratur
.
Sed iam his relictis, quæ vel arte
conſtant
, vel imperfecta ſunt, ad perfectiora
tranſeamus
.
1
Vitrum.
Viri compo­
ſitio
.
64[Figure 64]
LIBER SEXTVS.
De Metallis.
DICO autem perfecta, vt me­
talla
, ac lapides: ſed priùs de

metallis
agendum eſt.
Metalla
ſunt
, aurum, argentum, ele­
ctrum
, æs cyprium, & plum­
bum
, ac ferrum.
Factitia verò chalybs, &
ſtannum
, & aurichalcum, tum etiam cy­
prium
æs aliud.
Septem ſunt naturalia, qua­
tuor
autem præter naturam artis vi.
Quòd
tot
ſint, nec plura eſſe poſſint, oſtendere
maximæ
ſubtilitatis opus eſt: oſtendam ta­
men
: ſed priùs, quòd aurum & perfectiſſima
quæque
in oriente inueniantur, ferrum au­

tem
in occidente.
Quod hoc contingat, quia
oriens
calidior ſit, & humidior, abundè ſu­
prà
declaratum eſt.
Hoc autem oſtendere
erat
neceſſarium, quòd oriens occidente ca­
lidior
atque humidior ſit: hoc enim oſten­
ſo
, patet meliorem fieri ibi concoctionem
atque
generationem.
Inde quæ vocant Græ­
ci
aromata, & odores, & gemmæ, & au­
rum
, ac argentum, deliciæque omnes hu­
mani
generis: contingit hoc quia vapor
maris
ab oriente defertur ſuper terras, &
motu
ſolis concoquitur: in occidente autem
defertur
verſus oceanum.
Quòd & ſi ventis
ad
terras impelleretur, celeriter autem mo­
tu
ſolis in oceanum rurſus rediret, vel non
aſſiſtente
ſole concoqui non poſſet.
Accedit
quòd
Solis motus ſimilem quandam ex
æterna
conuerſione vim in terris imprimit,
vt
rerum initia in oriente ſint.
Hæc autem
meliora
, & gratiora, vnde etiam multò plus
radiis
lætamur ſolis matutinis, quàm veſ­
pertinis
, Quòd ſi montes ab occidente ſint,
radij
ſolis humore pleni, tum ſtellarum, &
Lunæ
terras implent, nec ab occiduis radiis
quæ
nimium vrunt, cùm aër iam ſit torri­
dus
, ſperanda eſt aliqua vtilitas.
At contrà
in
occidente montes ab eadem parte prohi­
bent
ſolem, ex aduerſa autem vrunt, & pla­
nitie
ſunt deteriores: multò etiam antè illu­
ſtrat
orientis terras, quàm occidentis, quòd
in
mari nulli ſint montes, in terra autem
plurimi
.
Metalla quæ
Cur oriens
occidente

calidior
, &
humidior
.
quatuor ra­
tiones
.
Sed iam ad metallorum numerum reuer­
tamur
.
Metallum eſt quicquid (vt diximus)
ductile
eſt & durum: nam cera duci poteſt,
& lutum, ſed non dura ſunt: contrà lapides
& pyrites duri, ſed minimè duci poſſunt.

Hæc
ſeptem eſſe iuxta planetarum nume­
rum
quis exiſtimabit?
vt Sol aurum, Luna
argentum
, Mercurius electrum, Mars fer­
rum
, Saturnus plumbum, Venus æs, Cy­
prium
verò æs accipiat Iupiter.
Sed melius
eſt
, vt ſic diſtinguamus: Metallum omne
aut
perfectum, molle, purum, & ſic eſt au­
rum
: vel purum, ſed durum, & ſic eſt ar­
gentum
: vel durum, & impurum, & ſic eſt
ferrum
vel molle & impurum, & ſic plum­
bum
.
Sed electrum ex auro & argento con­
ſtat
.
Æs Cyprium ex ære ac ferro, vnde du­
rius
vtroque euadit: ſicut & quod confici­
tur
ex ære & plumbo, nam & illud durius
eſt
vtroque, & muli aſinis ac æquis ſunt ro­
buſtiores
.
Æs verò ipſum, ferro eſt melius
concoctum
, & validiore calore: vnde ſul­
phur
magis olet, Indicio eſt ferrum tranſi­

re
in æs.
In carpato enim monte Pannoniæ
Smolinitio
oppido refert Agricola, quod &
ab
aliis audiui, æſque ſecum pro miraculo
detulerant
, quod mihi oſtenderunt, puteum
eſſe
ex quo aqua in tres canales hauſta ef­
funditur
, & ferrum illis impoſitum verti­
tur
in æs.
Quòd ſi tenuia fruſtula fuerint, in
lutum
tranſeunt, quod ignibus excoctum,
in
puriſſimum æs tranſit.
Cauſa eſt, quoniam
materia
eadem ferro, & æri.
Vnde cùm am­
pliùs
excoquitur ac tingitur, ferrum tranſit
in
æs.
Mons adiacet puteo ferax lapidei cal­
chanti
, liquet vim hanc calchanto, quod
etiam
vidimus, ineſſe.
Metalla eſſe
ſeptem
de­
monſtratur
.
De ferro,
quod
in æs,
tranſmuta­
tur
hiſtoria
mira
.
An metalla
inuicem
poſ­
ſint
tranſmu­
tari
, maxi­
deſidera­
ta
quæſtio,
quæ
inferiùs
ſoluitur
.
Aurum quo­
modo
inue­
niatur
.
Itaque orta dubitatio illa adeò famoſa, an
metalla
inuicem poſſint artis beneficio tranſ­
mutari
.
Antequam verò hæc definiatur, au­
ri
præſtantiam demonſtrare oportet.
Naſci­
tur
autem multis modis: tum primò arenæ
commiſtum
, vt in Bohemia, & iuxta Bohe­
miam
in Ligis, in riuis iuxta Goldeburgum, &
Riſegrundum
, quod Latinè Vallis gigan­
tum
dicitur, & in ripa Ticini, & abduæ in
Italia
: tum verò etiam in lapidibus argenti
feracibus
, vt in colle Montifregij: nam cùm
liquantur
, argentum manat, in cuius libra
ſaltem
auri ſemuncia latet.
Albertus narrat
in
ſolidiſſimis lapidibus inter terram exu­
ſtam
iacentibus, aurum inueniri.
Scribit &
quandoque
aurum inuentum inter dentes
ſuperiores
humani capitis ſcobis tenuioris
forma
, ex quo credidiſſe certum eſt in ca­
pillis
humanis latêre aurum.
Exiſtimauerim
ego
, quod verſimilius eſt, aurum inter lapi­
des
gigni, inde vi currentium aquarum
quando
in parua concreſcit fruſtra delatum,
inter
arenas reperiri: atque eadem ratione
inuentum
facta alluuione inter dentes hu­
mani
capitis: hæſit enim ob oſſis impedi­
mentum
& illorum ſpiſſitatem inter rimas.
Aſtipulatur huic opinioni, quod Gonſa­
lus
Ferdinandus Ouiedus Hiſpanus reci­
tat
, in Indiæ Peru vocatæ parte, aurum in
montium
radice inuentum imperfectum eſſe
atque
impurius, quò monti proximius.
Nec in profundo terræ: ſed iuxta illius ſu­
perficiem
inuenitur: quare ſi in agris, vel are­
na
naſceretur, in imo terræ latêret.
Et velut
1carbones, qui in ſummis montium cacumi­
nibus
fiunt, ſub terrra in radice reperiuntur,
ſic
& aurum.
Solet & hac cauſa inueniri in
alueis
fluminum inter ſaxa.
Quamobrem
cùm
viliſſima metalla in imo recondita ſint
terræ
, atque plerunque impura, natura auri
liberalis
, ac veluti prodiga, purum illud ac
calore
nitens proprio, nullíſque ignibus
aut
arte indigens, in ipſa ſuperficie colloca­
uit
.
Gignitur in ſummis montium verticibus
plerunque
modico æri miſtum: nam & hoc
fatentur
, qui illius hiſtoriam, quod in India
ſolet
reperiri, ſcripſerunt.
Immaturum verò
perſæpè
aquarum incrementis ad plana de­
ducitur
: & vt ſolidæ ac validæ ſubſtantiæ
eſt
concoquitur, maturatur ac perficitur.
Si­
mul
verò attritu arenæ, & lapidum, aut ter­
, æs ipſum, ac quicquid inutile eſt, abſu­
mitur
.
Denuò verò influxu aquarum elui­
tur
: atque eo modo inter arenas ſplendet,
ac
ea ratione colligi ſolet.
Nec patitur eius
paucitas
, vt montes effodiantur, incerto lo­
co
, & nimis interrupto, interuallis, vt to­
tum
montem effodi neceſſe eſſet ob auri li­
bras
paucas, quas etiam ignis abſumeret,
dum
eruere illud è lapidibus niterentur.
Exoritur Abdua ex Lario lacu, vt Ticinus
ex
Verbano, ambo fluuij arenas excipiunt
ex
montibus, qui ſuos ambiunt lacus, ac cum
his
lapides atque aurum: quod in imo la­
cuum
excoquitur, perficitur, & repurgatur.
Sic in montium editis locis vi Solis aurum
generatur
purum.
Generatur & aliis miſtum
metallis
, præſertim inter argenti ( vt dixi)

fruſta
.
Nam metalla ſimul miſta ſunt, in ar­
gento
aurum, in auro æs, argentum cum
plumbo
plerunque eſt.
Sed quod cum aliis
effoditur
aurum metallis, ignibus, & arte
non
parua indiget vt purum fiat.
Inuenitur
& aurum, aut potiùs eruitur ex his, quibus
arte
hæſit: vt è vaſis auratis, tum etiam ve­
ſtibus
, vt ſuprà docuimus: ſic & ſepultum

effoditur
, & emerſum aquis expiſcatur.
Ita
vt
tribus modis aurum colligere liceat: vel
quod
iam fuit in lucem, & maſſam redigen­
do
, vel à metallis, inter quæ latet ſeparan­
do
, vel purum colligendo.
Italia purum au­
rum
hac ætate non colligit, niſi modicum
illud
, quod dixi, nuper inter arenas Ticini
atque
Abduæ reperiri.
Quandoque & in Ita­
lia
effoditur aurum purum, multa ( vt dixi)
vice
: nam quæ in imo ſunt, ad ſuperfi­

ciem
perueniunt.
Vnde in Germania argen­
tum
fodiunt aliquibus in locis, puteis quin­
gentis
orgiis ſeu paſſibus fermè profundis.
Magnitudo auri puri in noſtris regionibus,
ac
in Germania ab auellanæ nucis magnitu­

dinem
accedit, vt Aldeburgi, Carpatis
agris
, & Slota oppido quandoque inuentum
eſt
.
Sed ſi fides Gonſaluo habenda eſt, in In­
diæ
parte, quam nuper diximus, auri fru­
ſtum
Obrizi effoſſum eſt, quod pondo qua­
draginta
duo cum dotrante æquabat.
Fre­
quens
eſt, quod quatuor pondo eſt, & quan­
doque
etiam ſeptem accedit: tanta eſt natu­
in regionibus illis liberalitas, locique ro­

bur
ac benignitas.
Sed vt auro abundant (vt
dixi
) ſic aliis metallis præſertim ferro ca­
rent
.
Nitet inter omnia metalla aurum ma­
ximè
, in de argentum, pòſt æs, inde album
plumbum
, electrum vt auro minus, ita ar­
gento
magis: parum admodum æs cyprium,
ac
ferrum, tum nigrum plumbum, reliqua­
que
huius generis.
Nam nitor fit ex humido
puro
, leui ac ſolido, in quo lux colligitur, vt
in
ſpeculis.
Nullum metallum tranſlucet

præter
rude argentum tubri coloris, nec ta­
men
ſemper: hoc enim quandoque carbun­
culo
calore ac ſplendore haud eſt abſimile:
efficiuntque
ex eo aliquid minio ſimile.
Aurum quo­
modo
gene­
retur
.
Metalla ple­
rumque
miſta.
Aurum tri­
bus
modis
habetur
.
Profundit as
mira
fodina­
rum
.
Auri obrizi
incredibilis

magnitudo
.
Metallorum
ſplendor
, &
cauſa
.
Metallica
quæ
perſpi­
cua
, & cur.
Quomodo verò hoc ſolùm inter metalla

perſpicuum
ſit, curque pura metalla perſpi­
cua
eſſe non poſſint, nunc eſt demonſtrandum.
Perſpicuum fit, cùm lux, & lumen peruia
ſunt
: quæ peruia luci ſunt ac lumini, aër ſunt,
& aqua.
Terram non eſſe perſpicuam, cla­
rum
eſt: eadem vbi miſcetur, perſpicuitatem
impedit
: cumque humidum exuritur: quia
terreum
euadit, amittit etiam perſpicuita­
tem
: igitur oleum cum perſpicuum ſit, in
lampade
poſitum, opacum redditur ob fuli­
ginem
, quæ illi propter ignem miſcetur.
Metallica omnia perfecta aqueæ ſunt, ac te­

nuis
ſubſtantiæ: nam concreſcunt frigore, vt
dictum
eſt, vbi de glacie egimus, & igne li­
quida
euadunt.
Liquidum autem eſſe, ſolius
aquæ
inter elementa proprium eſt.
Tenuita­
tis
metallicæ ſubſtantiæ argumentum præ­
ter
cætera hoc ſit, quòd ignibus conſumitur
euaneſcítque
cum aqueo pars illa terrea:
tum
quòd ex vna parte glebæ miſtæ ſupra
totam
argumentum facimus.
Nam ſi in li­
bris
centum plumbi argenti vncia ſit, liceát­
que
ex ſcrupulo argumentum ſumere ſupra
maſſam
, vt faciunt artifices, neceſſe eſt ar­
genti
vnciam centum libris plumbi immiſ­
ceri
vndequaque: ergo milleſima ducenteſi­
ma
pars ſcrupuli argenti etiam æqualiter
miſta
erit.
Hæc autem grani vnius pars

quinquageſima
eſt, igitur fieri non poteſt,
quin
metallum tenuiſſimæ ſit ſubſtantiæ.
Nec tamen huic experientiæ fidere ex toto
ſecurum
eſt, cùm magna fuerit moles: ſed ſi
mediocris
error, nulli damno eſſe poteſt.
Neque tutum eſt experiri in precioſis, niſi
in
maiore pondere.
Nullum ve­
hementer
co­
loratum
per­
ſpicuum
.
Metalla om­
nia
aqueæ
ſubſtantiæ
,
ac
tenuis.
Experimen­
tum
metal­
lorum
in mi­
nima
parte
vt
ſolet fieri
fallax
eſt.
Eſt & tertium argumentum tenuitatis
metallorum
, quòd auro grana duo ferri, aut
æris
miſta, vt paulò plus quadrageſima par­
te
ſint, adeò colorem, & duritiem mutant
illius
, vt aliud propè eſſe dixeris.
Nam pu­
rum
aurum ſplendet non parùm, & fului co­
loris
eſt, molle ac maximè tractabile: at mi­
ſta
ferri parte vix quadrageſima, contumax
ſubnigrum
, & ſplendore obteſo redditur.
Itaque ſi aquea ſunt omnia metalla, tenuia,
vel
exuſta eſſe oportet, vel terræ mixta,
cùm
non tranſluceant.
Denſitas obſtare ne­
quit
, cùm adamas, & cryſtallus denſa ſint,
& perſpicua.
Si igitur nigræ amurcæ, opa­
cæque
penitùs pauculam partem multæ
aquæ
miſcueris, rubra aqua euadet, mane­
bitque
perſpicua, non tamen adeò, vt antè
erat
.
Igitur cùm argentum nigrum per ſe ſit
(quod tractantibus ex macula apparet, nam
candidum
videtur ob ſoliditatem, vt etiam
ſpecula
, quorum materia nigra eſt) ſi aqueo
humori
miſceatur, non ſecùs ac olei amurca
1aquæ rubrum euadet, ac perſpicuum, tum
ſplendens
ob argenti nitorem: vocamuſque
hoc
miſtum carbunculum à ſimilitudine: vt­
que
amurcam plurimam, quæ aquæ miſcea­
tur
, non oportet rubram fieri, ſed opaca, vt
nigra
aqua efficeretur, ita argenti pars mi­
nor
eſt, aquei humoris plurima, ſi perſpi­
cuum
hoc genus rudis argenti magna ex
parte
eſſe debeat.
Sed ſi vel ſubnigrum fue­
rit
, vel copioſius, quàm pro aquea parte, vel
impurum
, non erit perſpicuum.
Cur igitur
rubrum
eſſe neceſſe ſit, quod perſpicuum eſt,
& ex quibus conſtet, abundè dictum eſt.
Nec
prohibet
, quin etiam alia metallica à plum­
bo
, vel ære perſpicua ſint: ſed contingit ra­
riùs
, ob impuritatem illorum: nam argen­
tum
ære & plumbo purius eſt.
Ergo & hac
ratione
gemmas fingere adulterinas licet.
Sed quod ab initio propoſueramus, proſe­
quamur
.
Tranſlucent igitur è lapidibus magneſia,
armatura
, ſpecularis lapis, gypſi flos, quem
alium
eſſe à ſpeculari lapide putat Agrico­
la
.
E marmorum generibus aliquid in vno­
quoque
, ſolus tamen phengites generaliter,
ac
totus luci peruius eſt.
Gemmæ etiam plu­
res
, adeóque magna ex parte gemmarum ge­
nus
, vt multi credant eas, quæ non tranſlu­
cent
, haud gemmas dici debere.
Vitrea etiam

omnia
.
Ex ſuccis quatuor, ſal, alumen, ni­
trum
, & ſutorium atramentum.
Terrarum
genus
nullum eſt perſpicuum: nam ſi aquæ
multæ
miſceretur, terra eſſe deſineret: con­
creta
etiam humido in lapidem verteretur,
nec
terra amplius eſſet.
Terra etiam ob te­
nuitatem
tranſlucere nequit: nam & nitrum
& gemmæ quantumuis perſpicuæ, in pulue­
rem
redactæ, perſpicuæ eſſe deſinunt.
Cùm
igitur
terra non cohæreat, ſed tenuiſſima ſit,
non
poteſt eſſe perſpicua.
Terra nulla
cur
perſpi­
cua
.
Auri odor,
& metallo­
rum
.
Sed ad auri hiſtoriam reuertor. Solum
ipſum
inter metalla exiguum bonum ſpirat
odorem
: cui ſuccedit argentum: æs peſſimum
cauſa
eſt magnitudo caloris adurentis.
In au­
ro
, quòd ſuaui calore generetur eius ſubſtan­
tia
, nullus odor malus relinquitur: ob id mul­
torum
annorum ſpatio auri generatio indi­
get
, reliqua breuiore omnia conficiuntur.
A
moderato
autem calore paruam duritiem
fieri
neceſſe eſt, atque ob id molle aurum, &
quæcunque
benè olent, mollia erunt, vt am­
bra
.
Quòd ſi Geodes Miſenus ( quem falsò
Ætitem
dicunt, quòd in eo alius reſonet la­
pis
) violam redoleat, & Aldenbergij lapidis
fragmenta
, & Berningerij lapis videantur
benè
olere à muſco, qui eis circundatur, hoc
eis
aduenit: nam illorum ſubſtantiam, aut
aliorum
duorum benè olere vix poſſibile eſt,
quemadmodum
etiam ſuprà docuimus.
Geodes Mi­
ſenus
benè
olet
.
Auri & ar­
genti
mira
tenuitas
in
filo
.
Tenuiſſimum igitur aurum ſubſequitur
argentum
, quod etiam experimento depre­
henditur
.
Denarius ſeu ſcrupulus, grana 24.
argenti
in filum 134. pedum producitur: ſunt
hi
è noſtris brachia 100. fermè.
Hoc totum
vndequaque
(dictu incredibile, ſed omnibus
eius
rei artificibus notum) circumambit auri
pars
tertia grani vnius: nam auri vnciæ duæ
in
pondo 12. ac ſemis argenti diſtribuuntur.
Argenti vncia in pedes 3200. ſeu brachia
noſtrà
2400. quæ à granis ſex auri circum­
ueſtiuntur
vndequaque.
Atque hæc de du­
ctili
: quæ verò tenuitas auro concedatur,
dum malleo ſuper argenti bracteas extenditur,
haud
minore digna eſt admiratione: nam au­
ri
vncia, octo argenti pondo tegit.
Cùm ve­
in folia tranſierint, nequeas quid ſit te­
nuius
cognoſcere, aurumne, an argentum:
itaque
incomprehenſibili argenti tenuitate
aurum
centuplo tenuius eſſe neceſſe eſt, ita
fit
vt auri vncia plus, quam decem terræ iu­
gera
tegere poſſit.
Contingit hoc ob ſub­
ſtantiæ
puritatem, longámque coctionem: ob
id
auro cælaturas ferri, ac chalybis parua
impenſa
ornant, cuius pars maior eſt opere,
quàm
auri.
Multiplex hæc ratio, tres tamen
modos
faciliores explicabo.
Auri tenui­
tas
in foliis
Aurum in bracteas redactum argento vi­

uo
miſcetur, inde cùm igne excalefactum
fuerit
, in aquam effunditur, pòſt argento vi­
no
, ſi vas argenteum ſit, illinitur argentum
viuum
: pòſt incaleſcit vas, & pectitur, donec
vbique
hæreat, inde igne abſumpto argento
viuo
, aurum manet argento adhærens.
Quòd
ſi
æri, vel ferro iungi aurum debet, hoc mo­
do
facies.
Lauabis vas priùs vino, in quo
ſal
ammoniacum, & ærugo æquis partibus
cum
duplo fæcis vini ſint diſſoluta: inde ar­
gento
viuo, poſtquam ſiccata fuerint, vt
priùs
illines.
Modus alius aqua ſeparationis,
cuius
hiſtoriam ſcripſiſſe me memini ſupe­
riùs
, conſtat.
Tertius eſt, vt candenti ferro

auri
folia ſuperponantur, inde hæmatite Hiſ­
pano
, cuius color exterius ſanguineus eſt, vn­
de
nomen traxit, interiùs ferreus, cum duri­
tie
tanta, vt vix limam ſentiat, confricetur,
non
hic eſt Germanus ille mollis.
Vnde li­
quet
Hiſpanum eſſe, qui ſanguinem ſiſtat:
nam
duritie in tenuiſſimum puluerem redigi
poteſt
, & vim habet ſiccantem ac aſtringen­
tem
eximiam.
Medici autem fruſtrato opere
vtuntur
Germanico, cuius nulla penitùs vti­
litas
eſt.
Itaque in pollinem redigere opor­
tet
lapidem illum, ſi hæmoptoicos ſanare op­
timo
auxilio propoſitum eſt.
Ita me in ma­
nifeſtis
adeò etiam cæcutiunt medici noſtræ
ætatis
, vt nunquam vel vnum, qui verè vſus
ſit
, animaduerterem, cùm coloris & ſub­
ſtantiæ
ſimilitudine decipiantur.
Inaurandi
modi
.
Hæmatites
Hiſpanus
, &
eius
vſus.
His igitur relictis, quæ ſunt extra propo­
ſitum
, ad rem ipſam reuertamur.
Quod Hæ­

matitæ
faciunt, licet Ophyte etiam leuiſſi­
mo
perficere.
Itaque omnium horum cauſa
eſt
auri tenuitas maxima, quæ illi eſt pro
priuilegio
.
Alterum, quod ignibus minimè
cedat
, niſi venenis iungatur: per ſe enim ſi
maneat
, vel cum plumbo etiam diebus vi­
ginti
in igne liquatum, non minuitur tanta
parte
, vt ſenſui ſit manifeſta, quippe nihil
minui
ipſum dicere non auſim.
Cauſam igi­

tur
horum ante omnia perdiſcere oportet: ſi­
mul
& cur aurum non tingit.
Hæc enim tria
ſunt
auro peculiaria, non conſumi igne, non
tingere
, & eſſe tenuiſſimum.
Verùm pingue­
do
fœdat & vritur, & vri cogit ea, quibus
miſcetur
, ſolum igitur aurum pinguedine ca­
ret
.
Quæ etiam aquea ſunt, euaneſcunt igni­
bus
expoſita, aurum nullis euaneſcit ignibus
aut
igitur non aquea ſubſtantia conſtat, aut
1ab aliquo continetur. Aquea autem ſubſtan­
tia
omne metallum conſtare docuimus, qua­
re
terreum habet admixtum adeò tenue &
purum
, vt contineatur: tale autem ſi vſtum
eſſet
, malè oleret, & facilè vreretur: itaque
cùm
neque facilè vratur, nec malè oleat, pu­
rum
eſt illud terreum, & aduſtionis expers.
Sunt igitur auro propria, benè olere, non fœ­
dare
ignibus non conſumi, tenuiſſimum eſſe,
ac
grauiſſimum, tum verò maximè lentum.
Aurum igna
bus
minimè
cedit
, & ar­
gentum
pa­
rum
.
Auri priui­
legia
omnia.
Aurum au­
ro
perfectius.
Eſt etiam aurum auro perfectius: quod in
omni
non ſolùm mortalium, ſed immorta­
lium
genere contingit: nec dico purius, ſed
perfectius
: nam puriſſimum, quod ex India
aduehitur
, melius eſt puriſſimo, quod alibi
inuentum
fuerit, atque ideò noſtro vulgato
auro
: latet tamen diſcrimen ob cuiuſcunque
auri
excellentiam.
Separatur aurum ab ar­
gento
aqua ſeparationis: nam illa reliqua
metalla
colliquat, auri grana in imum vaſis
deſcendunt
, inde collecta liquantur.
Modus
alius
: Liquatur maſſa ex auro, & argento,
& poſtquam liquata fuerit, additur ſtibium,
aut
ſulphur, & æris pars vigeſimaquarta: in­
de
abſumpto ſulphure concutitur vaſculum
ter
aut quater, aurum deſcendit in imum
ob
grauitatem, quod tamen nondum liqua­
tum
eſt, inde eſtuſo argento aurum collides.
Liquatur autem argentum facilius, quia mi­
nùs
denſum: eſt enim auro longè leuius.
Ratio ſepa­
randi
aurum
ab
aliis me­
tallis
.
Auri pur­
gandi
ratio.
Purgatur etiam aurum à ſordibus hac ra­
tione
: tuſum, & in lata ac tenuia folia reda­
ctum
, mergitur in vrina vel aceto, in quo
ſal
Ammoniacum diſſolutum fuerit: pòſt va­
ſi
imponitur puluis è tribus laterculorum
partibus
, atque vna ſalis tenuiſſimus, ſuper­
ponitur
folium auri, auro rurſus puluis, at­
que
alternatim eadem ratione, donec vas
impleatur
, inde horis 24. igne ſuppoſito om­
nia
abſumuntur, aurum liquatur, argentum
ſi
adſit, ſeruatur inter cineres: cum ignem
ſupponi
dixi, vt etiam circumponatur intel­
ligo
, nam ſi ſolùm ſupponatur vaſi, ægrè diſ­
ſoluetur
, aut vix.
Eſt aurum perfectio metal­
lorum
, atque conatus, argentum autem illi
proximum
: vtrumque igitur in metallo om­
ni
ſolet latêre: dico in plumbo argentum, in
ære
aurum, ſed in argento aurum: nam ar­
genti
optima pars eſt aurum ipſum.
Itaque
repurgatum
aurum eſt res puriſſima, aquea
ſubſtantia
tenui atque denſata, terreæ parti
ſynceriſſimæ
admiſta, frigore coacta abſ­
que
pinguedine, vnde liqueſcit, nec exuritur.
Aurum &
argentum

omnibus
me­
tallicis
con­
tinetur
.
An igitur ex argento viuo, vel alio me­
tallo
, quod à principio dubitatum eſt, aurum
conficere
liceat, nunc demonſtrare tentan­
dum
eſt.
Sed prius illud videndum, ex qui­

buſnam
metalla componantur.
Exiſtimarunt
multi
, ob odorem ac ſubſtantiam ex ſulphu­
re
, & argento viuo ea conſtare: cùm enim
vruntur
, ſulphur olent, præcipuè æs: & ma­
teria
eorum perſimilis eſt argento viuo, nam
colore
plumbum, & argentum æmulatur,
pondere
plumbum nigrum, & aurum.
Sed
ex
duobus, quæ iam exiſtunt, tertium fieri
non
poteſt, non igitur ex ſulphure, & ar­
gento
viuo metalla conſtant.
In locis etiam
in
quibus metalla inueniuntur, neque argen­
tum
viuum eſt, neque ſulphur: & vbi ſul­
phur
, ſqualentes montes: vbi argentum,
virides
ac læti, vt non eodem in loco ambo
oriantur
.
Metalla ex
quibus
con­
ſtent
.
Quòd tamen permutari metalla poſſint,
multis
viſum eſt ob experimentum æris iam
ſuperiùs
adductum.
Videntur etiam permu­
tare
colorem, & pondus ob ignem, quare &
ſubſtantiam
veriſimile eſt poſſe permutare.
Cumque herbarum ſpecies quædam inui­
cem
viciſſim permutentur, haud mirum vi­
deri
debet metalla permutari poſſe.
Verùm
non
ita res ſe habet: nam aut nulla, aut non
omnia
poſſunt inuicem permutari.
Ferrum
enim
, & æs cùm ambo pondere, & tenuitate
ſimilia
exiſtant, nullúmque eorum ignibus
reſiſtat
, ſi colorem mutent, & puritiem, ex
altero
in alterum poſſunt traduci, aut verè,
aut
ſaltem abſque manifeſto diſcrimine.
Re­
liquorum
metallorum nullum in aurum, aut
argentum
mutari poteſt: ſolum illud dubium
eſt
, an argentum in aurum poſſit mutari:
quod
fieri poſſe exiſtimo: nam argento, vt
aurum
fiat, deſunt denſitas, ob quam pon­
deroſius
fieri oportet, & color: at hæc me­
tallo
addi poſſunt.
Si denſius reddatur ar­
gentum
, pinguedo abolebitur, & ignibus
melius
reſiſtet, atque (vt duxi) pondus acqui­
ret
.
Itaque cùm ex amicis noſtris quidam
hoc
feciſſe nuper glorientur, duorum alte­
rum
eſt neceſſarium, vel vt in argento actu
aurum
contineatur, aut poteſtate.
Quòd ſi
poteſtate
, ab ignibus generatio fiet: oſten­
ſum
eſt autem ignem nihil generare.
Si ve­
actu, cur aqua ſeparationis vniuerſum
colliquatur
, cùm conſtent in ea aurum non
diſſolui
?
Neutro igitur modo ineſſe poteſt,
ſed
exigua pars actu, quæ dum ſeparari ne­
quit
, ab aqua ſuperatur, & colliquatur.
Hoc igitur ab ignibus euicto argento ſepa­
ratur
, quoniam ad perfectionem prius ali­
quid
deerat.
Cæterum quod ad alia attinet metalla, tranſ­
mutari
nequeunt in aurum, neque argentum
nam metalla illa iam exuſta sunt: & quod exuſtum
eſt
, non poteſt amplius redire ad priſtinam pu­
ritatem
.
Perfectorum etiam in ſpecie ac na­
tura
differentium nulla eſt commutatio: at
aurum
perfectum eſt, & ſpecie differt ab
aliis
metallis, cùm ignibus ex toto reſiſtat,
cùm
nullum aliud (vt dixi) metallum ab igne
non
corrumpatur, argento excepto.
Rurſus
aurum
tenuiſſimum eſt, ac longè tenuius
omnibus
aliis metallis: argentum nunc
prætermitto
: ignis verò vel non ſeparando
condenſat
, aut ſeparando attenuat: quorum
neutrum
ad auri generationem conducit.
Eſt etiam ignibus ( vt dixi) aurum non
obnoxium
, quòd pinguedine careat: at ſe­
parare
pinguedinem cùm in qualibet parte
metalli
ſit, non opus eſt ignis: nam ab igne
vritur
, & cum ea ſubſtantia tota metalli.
Metallum enim omne pingue eſt, ſolo auro
excepto
: hoc enim ſuperius iam diximus ſub

aliis
verbis & obſcurius: nam omne etiam
metallum
præter aurum fœdat tractantes, &
ignibus
abſumitur.
Metalla
omnia
pin­
guia
eſſe,
præter
au­
rum
.
Fiunt autem metalla ex eadem materia,
ex
qua ſulphur & argentum viuum: ſed
ſulphur
ex tenuiore parte fit, atque aduri-
1tur: argentum viuum ex craſiſſima, & pa­
rum
elaborata: metalla ex miſta, & à calo­
re
temperatiore.
Quòd ſi vir atque mulier
& mola ex eodem fiant ſanguine, & eodem
in
loco, attamen non neceſſe eſt, imò ne­
que
poſſibile, ex altero alterum generari.
Non enim quæ ex eiſdem generantur poſt­
quam
genita fuerint, neceſſe eſt poſſe inui­
cem
commutari: quare & ſi metalla omnia
ex
eiſdem generentur ſubſtantiis, & argen­
tum
viuum ac ſulphur, non tamen neceſſe
eſt
, aut poſſibile ex altero fieri alterum: niſi
fortè
cùm ambo ſpecie non differunt, ſed ſolis
accidentibus
, vt de ære & ferro dictum eſt.
Chymiſtæ
quid
poſſint.
Ergo chymiſtæ poſſunt mutare colorem
ac
pondus, ſubtilitatem autem & firmita­
tem
mutare nequeunt.
Cùm igitur ſubtili­
tatis
experimentum operoſum ſit atque am­
biguum
, maluerunt aurum igne experiri,
eſtque
hoc certum huius rei argumentum.
Id verò apertum eſt, quòd ſi argentum in
aurum
conuerti debeat, ab aqua efficaci in
lutum
prius conuerti oportere, inde lutum
in
aurum tranſire poteſt.
Argentum
viuum
auro
proximius

quàm
ar­
gento
.
Sed argentum viuum auro proximius eſſe
videtur
quàm argento: nam auro ſimile eſt
pondere
& tenuitate, argento autem colore
ſolo
ab vtriſque differt, quòd fluit, & igni­
bus
euaneſcit: ob id vt argentum euadat,
quatuor
neceſſaria erunt, vt firmetur, vt
leuius
euadat, & craſſioris ſubſtantiæ.
Vt ve­
argentum viuum in aurum tranſmutetur,
neceſſarium
eſt, vt firmetur, ignibuſque re­
ſiſtat
, & tingatur.
Hæc autem longè cùm
ſint
faciliora his quæ ad tranſmutationem
in
argentum neceſſaria erant, fit vt multi
magis
ſperauerint permutationem argenti
viui
, hydrargyrion Græci vocant, in aurum,
quàm
argentum.
Quod videtur aſſecutus
pharmacopolla
ille Taruiſinus, qui coram
Principe
, & ſapientibus reipublicæ Venetæ,
argentum
viuum in aurum commutauit, cu­
ius
miraculi quædam adhuc extant veſtigia.
Sed quomodocunque id contigerit, certum
eſt
argentum viuum non poſſe in aurum,
multóque
minus in argentum commutari.

Argentum
verò tametſi æs colore, plumbum
pondere
, auro proximiora ſint, attamen
tenuitate
ſubſtantiæ & puritate, & firmitate
auro
ſimile adeò eſt, vt optimum argentum
ſit
aurum ſubſtantia imperfectum, & colore
deficiens
: ob idque longis temporum pe­
riodis
, ſi purum ſit argentum, aliqua ex par­
te
commutatur in aurum, vt etiam vetuſta­

te
plumbum nigrum in argentum.
Si tamen
exquiſitiſſimè
ab ære ac plumbo argenti ſe­
mina
tollantur, argentum non generabitur
vllis
ſeculis, neque ex argento aurum.
Experimen­
tum
mirum.
Argenti na­
tura
.
Metallorum
commutatio
.
Metallorum
amicitia
.
Inde etiam metallorum amicitia: nam au­
rum
& argentum plumbum nigrum dili­
gunt
, & cùm liquantur immiſcentur plum­
bo
: æs autem refugit plumbum, & tam aurum
quàm
argentum edit plumbum album, ſeu
illud
mauis ſtannum appellare: modò enim
certa
res oculis ſubiiciatur, nominibus pro
arbitrio
vti liceat.
Itaque cùm plumbum al­
bum
liquatur, nigro & argento ſupernatat,
criſpante
vnda in fornacibus, atque ſic bacu­
lis
ferreis ſolet extrahi.
Illud magis mirum, quòd plumbum ni­
grum
argento, dum fuſum eſt, ſupernatet,
quamuis
grauius: atque ea ratione plumbum
effundunt
ſupernatans, & argentum ſubſi­
ſtens
in imo colligunt vaſis.
Cauſa huius eſt,
quòd
plumbum licet dum concretum eſt
grauius
fit argento, dum tamen liquatur, te­
nuius
redditur, cùm in fumum tranſire pa­
ratum
ſit, atque perpetuò euaneſcat: argen­
tum
verò cùm igne non abſumatur, neque
etiam
attenuatur: ſi enim attenuaretur, &
vt
abſumeretur prorſus neceſſe foret.
Igitur
cùm
plumbi ſubſtantia media ſit inter pro­
priam
ac fumi, argenti autem eadem quæ
ante
colliquationem, nihil mirum eſt plum­
bum
liquatum argento liquato ſupernatare.
Plumbum verò album duplici ratione etiam
ſupernatabit
: nam & ipſum abſumitur igne,
& leuius eſt nigro, quare non ſolùm argen­
to
, ſed & plumbo nigro album ſuperſtat.
In­

de
ſeparatio metallorum inuenta effunditur
plumblum
nigrum prius albo detracto, ni­
grum
autem æs ac ferrum ſecum trahit, nec
exquiſitè
effunditur, ne argentum ſecum ela­
batur
: quicquid autem reliquum eſt plum­
bi
, pòſtquàm maxima pars effuſa fuerit, igni­
bus
abſumitur.
Inde argentum manet, & ſi
quid
auri ineſt argento immiſtum, quod (vt
dixi
) aqua ſeparationis, vel alia propoſita ſu­
perius
ratione ab argento ſeparatur.
Plum­
bum
verò quod effuſum eſt denuò excutitur
vt
quid argenti contineat, pereatque tantum
lucrum
artifici.
Plumbum
ſupernai
at
argento
, cam
ſit
grauius
tamen
.
Separatio
metallorum
.
Æs autem à plumbo ſeparatur, vt rectè

doceat
Vannocius Biringutius Senenſis in
ſua
pyrotechna, impoſita maſſa ſuper crati­
culam
ferream atque igne circundata: nam
facilè
plumbum liqueſcit, ſecumque ducit
aurum
& argentum, ſi quid eorum plumbo
in
hæreat, atque æs quaſi aduſtum inter cine­
res
relinquitur.
Hoc igitur ignibus admo­
tum
validioribus repurgato metallo à ſordi­
bus
, dum fuerit colliquatum, in maſſam co­
ge
, æſque puriſſimum habebis.
Lib.3.c.5.
Cæterùm pleraque metalla arte aliqua

vertuntur
in aquam: nam vrere oportet.
Vruntur celerius & commodius auripigmen­
to
addito, vſta & in calcis ſpeciem redacta,
ſiccantur
diligenter, inde vaſe vitreo clauſa
optimè
, aut in terra ad tres paſſus humida
defodiuntur
per menſem, aut ſuſpenduntur
ſuper
vas aqua plenum feruente per horas
24
. ita vt perpetuò ebulliat: abſit ab aqua
duorum
tantùm, aut trium digitorum ſpatio:
par
eſt autem quod ex aqua genitum fuit in
aquam
reuerti, ſed aurum & argentum vix
in
aquam tranſeunt, ob ſubſtantiæ, velut di­
ctum
eſt ſoliditatem.
Metallica
quomodo
in
aquam
ver­
tantur
.
Argentum verò quatuor modis oritur aut

in
terra, quæ iguibus coacta illud reddit,
vel
plumbo, atque æri immiſtum, vel in
lapidibus
, quæ ſimiliter igne vexata illud
emittunt
: plerunque etiam cupro permi­
ſtum
, vt in Alſatia iuxta Rhenum, in mon­
tibus
ſanctæ Annæ, ac Miſnenſibus, ibi enim
lapides
cupro prægnantes, & in cupro ar­
genti
mira copia: vel in lapidibus purum, ac
quaſi
herba quædam virgulis è lapide or­
tum
habentibus quale apud me eſt.
Ego, quod
1frequens eſt, arbores vidi, ſeu potius arbu­

ſta
, ex eo rude quod è Germania aduehitur,
ibi
inuenitur, & in Bohemia Abertami, &
in
Miſena Annæbergi & Snebergi adeò de­
fæcatum
, vt ad examen ſynceritatis dedu­
ctum
, decima tantum ſui ponderis parte de­
creſcat
.
Georgius Agricola refert, in Bohe­
mia
inuentum fruſtum argenti ponderis duo­
rum
talentorum.
Eſt autem hoc pondo cen­
tum
& quadraginta.
Quod purum eſt dum
eruitur
refert varias figuras, ligonum, mal­
leorum
, raſtrorum.
Refert ille idem vidiſſe
ſe
Snebergi quod ſpeciem ſtatuæ viri infan­
tem
geſtantis referret.
Fingitur arte argen­
tum
, atque ex ære conficitur, adeò vt oculos
ac
cotem Lydiam fallat multis modis: ſed in
re
ſordida duos narraſſe ſufficiat.
Auripig­
menti
albi ſeu arſenici communis, halinitri
ponderibus
æquis partes in vas coniice vi­
treum
concluſum, & per horam ſuper car­
bones
ardentes permitte vt totum commi­
nuatur
, huius quoque pulueris vnciam ac­
cipe
, argenti viui tantundem, fæcis vini ſic­
catæ
, ac in puluerem ignis vi redactæ ſemun­
ciam
.
Inde ergo duos habes pulueres: pri­
mum
, qui ex auri pigmento & ſale nitro
conſtat
: alterum, qui ex eo & argento viuo
ac
fæce vini eſt compoſitus.
Igitur ære colli­
quato
, in ſingulas libras adde primi pulue­
ris
à ſemuncia ad vnciam vſque donec re­
purgetur
miſcendo: inde poſt quàm purga­
tum
fuerit, alterius pulueris quadrantem
immitte
, miſceto, & in mel protinus effun­
dito
.
Eſt & modus compendioſior cum ar­

gento
ſublimato albo.
Sunt qui, vt Pom­
ponius
Gauricus, in binas libras æris, hali­
nitri
& arſenici vncias ſingulorum ternas
miſceant
, ac percoquant.
Res hæc aliis lu­
cro
, aliis creſſit ſupplicio, cùm ſit ſedes adul­
terinæ
monetæ.
Argenti or­
tus
quadru­
plex
.
Magnitudo
argenti
ru­
dis
mira.
Figuræ ru­
dis
argenti
mira
.
Aeris in ar­
gentum
mu­
tatio
non
vera
, quomo­
do
.
In argentan­
di
ratio.
Verùm in argentandi ratio ars eſt, &
probata
ab autoribus, conceſſaque ab omni­
bus
probis.
Ollam argenti ſpuma illine, inde
argenti
bracteas tenues cum alumine, & ſa­
le
& fæce vini arida in cote tere, & in vas
coniice
.
Ignibus autem omnia liquantur ſi­
mul
, & in aquam effunduntur.
Quod verò
inargentare
cupis, aceto prius in quo ſal
Ammoniacum
ſit excoctum laua ſedulò, at­
que
argento viuo vel albo plumbo illito, &
ei
addito quod iam in aquam effuderas, de­
mum
ignibus facile vt exhalet argentum
viuum
, vel album plumbum.
Alij verò plumbo albo vaſa intus ærea
oblinunt
, vt inargentata videantur, qui mos
apud
nos frequens eſt: nam amarum ſapo­
rem
non reddunt, nec ſunt adeò inſalubria,
iucundiora
verò viſu.
Vas ipſum pice ni­
gra
oblinunt, inde candenti ferro tangunt
plumbum
album, hæret aliquid ex eo quòd
pici
ſtatim imponunt, ignis feruore pix
conſumitur
, plumbum hæret.
De electro.
Media inter aurum & argentum natura
electri
eſt.
Sunt & qui electrum appellent:
ſed
nobis de metallo ſermo eſt.
Aliud eſt
quod
fit, aliud quod naſcitur: ſed natiuo
gratia
& vires conſtat ex auro, & argenti
parte
quinta.
Si plures habeat argenti, incu­
dibus
non reſiſtit.
Formatur in vaſe pul­
chritudinis
cauſa & vtilitatis: nam quod
ſponte
oritur, venena prodit duplici via:
ſtridet
enim, & arcus emittit.
Quid mirum?
cum
ſtannum & album plumbum, & his
magis
omnibus aurichalcum, ſolo veneno­
rum
contactu alienum contrahant colorem,
& ſplendorem repentè amittant.
Humidum
igitur
tenue electri dum abſumitur, ſtrido­
rem
facit, & mutato colore, ob inſignem ni­
torem
, macula arcum videtur imitari.
Ergo
vt
diuitiæ electrum, ita paupertas ſuum ha­
bet
aduerſus venena aurichalcum, quod illo­
rum
prodat inſidias.
Sed diuitiæ electrum,
foſſile
amiſerunt: quod quanquam inue­
niantur
, & nunc, ſtudio tamen auaritiæ &
ignorantia
virium, dum aurum ab argento
ſeparant
, electrum eſſe deſinit.
Nec magna
res
eſt adeò à venenis electrum mutari, cùm
etiam
argentum vitietur: nec duram ſub­
ſtantiam
pati ab externo veneno, cùm (vt di­
xi
) ab argento viuo ſolo contactu aurum
adeò
fragile euadat.
Electrum ve­
nena
perdit.
Plumbi qua­
tuor
ſpecies.
Argento ſimile ( vt dixi) plumbum eſt:
illius
autem quatuor ſpecies, nigrum, vul­
gare
, ac precij vilioris, album, quod ple­
rumque
vulgus vocat ſtannum: biſemu­
tum
hucuſque incognitum, quaſi medium
inter
nigrum & album.
Nec tamen illud
etiam
noſtra ætate vulgatum, cùm tantùm
in
Sudnis Bohemiæ montibus inueniatur.
Quartum
genus è ſtibio fit.
Creſcere omne
plumbum
exiſtimatur ſpontè, atque ideo te­
cta
labefactare grauitate ſua.
Galenus reci­
tat
, ſepultum humidis locis ſub terra augeri
magnitudine
, & pondere.
Differt album
plumbum
à ſtanno, quòd album plumbum

per
ſe oritur, ſtannum cum argento ſemper:
eſtque
ſtannum quaſi plumbum argento de­
albatum
.
Odit metalla omnia plumbum al­
bum
: auroque, & argento vel ex centeſimà
additum
, fragilia reddit ea.
Fit & ſtannum

arte
, & quod nobilius eſt, recipit in pondo
viginti
& quinque ſtanni naturalis, aut can­
didi
plumbi, pondo vnum plumbi nigri.
Si
verò
in pondo nouem plumbi alibi, pondo
vnum
nigri miſceatur, durum euadit, & ad

vaſa
conficienda, optimum.
Laudatur etiam
vſque
ad octauam partem plumbo addito
nigro
: plus verò ſi addatur, vile fit: hoc pel­
trum
Mediolanenſes vocant.
Fiebat & ſtan­
num
olim ære & plumbo miſtis.
Stridet
ſtannum
quod ab argento defluit: ſtridet &
album
plumbum, & ſtannum etiam artificio
factum
.
Creſcit durities in ſtanno, quia
plumbum
nigrum durius euadit ob album:
album
minus obnoxium rimis & fracturæ ob
nigri
mollitiem ac ſubſtantiam à qua re­
pletur
.
Libro 9. de
Simplic
.
medic.
Plumbum al­
bum
odit
alia
metalla.
Stannum ar­
tificioſum
.
Stannum na­
tiuum
.
Mirum
plumbi
li­
quefacti
ex­
perimentum
.
Dum hæc ſcriberemus, vir quidam publicè
Mediolani
liquefacto plumbo lauabat manus ac
vultum, ſed prius aqua quadam partes eas ablue­
bat
.
Conſiderandum eſt autem in hoc, nam
duobus
vtebatur præſidiis tractationis, ce­
leritate
& aqua.
In aqua oportuit eſſe exi­
miam
quandam frigiditatem, & vim non
obſcuram
, craſſam, qua plumbi calorem ar­
ceret
, & prohiberet, ne corpori hære­
ret
.
Dicunt quidam fieri hoc ſucco por­
tulacæ
, tum mercurialis, ob lentorem.
Ego quandoquidem illum adeò parcè vti aqua
conſpicerem
, vt nonnunquam vultum
1aliqua ex parte lædi pateretur, arbitror po­
tius
metallicam fuiſſe, velut ſtibij: nam lu­
crum
abundabat, & in ſingulas vices de auro
non
minus colligebat pecuniarum, vt ſi ex
tam
vilibus herbis collecta fuiſſet, haud tam
parcè
ea vti debuerit.
Æs.
Poſt plumbum æs ſuccedit: cuius vſus
antiquo
tempore non ſolùm ad arma, qui­
bus
teguntur homines, & clypeos, ſed etiam
lanceas
vtilis fuit.
Itaque Homerus Mene­
laum
perſequentem Paridem dixit, ἔγχει
χαλκείῳ
.
Æternam habet in conſtructioni­
bus
perſeuerantiam, quòd non vt ferrum,
chalybſue
tangatur rubigine.
Cùm enim tria
ſint
, elementa quæ humorem mittunt, ter­
ra
, aqua, aër: corrumpuntur autem & fer­
ruginem
ducunt metalla ab humore, quod
ab
humoris iniuria tutum eſt, tutum eſt
etiam
ſiue ſub dio ſit, ſeu in aquis merſum,
ſeu
ſepultum in terra.
Superius verò de­
monſtrauimus
, omnem materiam quæ plus
iuſto
exuſta ſit, ab humoris iniuria eſſe tu­
tam
, velut eſt æs, quod vel ſolo odore pro­
dit
vſtionem: neceſſe eſt igitur in conſtru­
ctionibus
æs ipſum æternum eſſe: ob quam
cauſam
in pretio antiquo tempore fuiſſe
magis
exiſtimo ferro, quòd non atterere­
tur
æuo, nec vſu.
Nunc cùm auaritiæ con­
ſulatur
, ferro minus vtiliter vtuntur.
Æs in con­
ſtructionibus

cur
æter­
num
.
Muſicorum
organorum

varia
imi­
tatio
.
Ære etiam fiſtulæ fiunt organorum mu­
ſicorum
: quædam plumbo candido, aliæ li­
gno
: atque ita in eodem organo audies tu­
bas
, cornua, fiſtulas, tibias, tympana, lyram,
teſtudinem
, citharam, mira varietate, tum
etiam
alias voces alternatis modis reſonan­
tes
.
Solum deerat humana, quæ diffici­
lius
imitatur, quòd ſuauior eſt cæteris.
Æs
propriè
tubis conuenit, vt Doricam muſi­
cam
alacri & maximo ſtrepitu excitet, at­
que
ob id homines ad prælium accendat.
Ære noſtro durius Cyprium: duplex hoc,
naturàle
, interlucentibus aureis maculis,

vt
vidi.
Inuentum referunt in Hiſpania
noui
orbis inſula fruſtum ponderis librarum
200
. alibi ferri vel æris legitur: adeò in
magnam
molem excreſcit.
Arte etiam con­
ſtat
, vocatur cuprum, vocis ſimilitudine:
nobilius
in ſingulas æris, libras quatuor ha­
bet
, candidi plumbi, quod ſtannum voca­
mus
libram: & vſque ad octauam partem
æris
immiſtum plumbum candidum, nobi­
le
reddit cuprum.
Quòd ſi aurichalcum albi
plumbi
loco ſubiiciatur, vilius erit.
Si ni­
grum
impenſæ vitandæ ( vt ſolet) cauſa,
plumbum
loco candidi æri miſceatur, vi­
liſſimum
fit.
Cupri vſus ad machinas ma­
gnas
igneas, ad ollas, & ad lebetes.
Præſtat
in
hoc æri multum, quòd etiam abſque
ſtanno
non inficiat edulia ſapore vllo, vel
odore
.
Æs cyprium
naturale
.
Aes cyprium
quomodo

fiat
.
Aurichal­
cum
, & eius
compoſitio
.
Aurichalcum & ipſum arte conſtat, &
antiquum
eſt.
Apollonius in Argonau­
tica
:
Λαμπετίη δ´ ἐπὶ βουσὶν ὀρειχάλκειο φαεινοῦ,
Πάλλεν
ὀπιδέουτα ἠναλαύρόπα
.
Ariſtotelis
liber
de Ar­
canis
.
Refert ad tempora Argonautarum, vo­
catque
Orichalcum, Plautus aurichalcum.
Cælius recitat Ariſtotelem dixiſſe in arca­
nis
, aurichalcum ſeu orichalcum nuſquam
effodi
.
Ferrum verò effoditur contraria ratione,
nec
eſt factitium viliſſimum, nobiliſſimum,
bonis
ac malis vſibus æquè inſeruiens.
Molleſcit ſucco corticum fabæ aut maluæ, ſi
in
his, non aqua, extinguatur.
Vt verò cùm
foditur
, ductile fiat, torretur gleba, ac ſub
dio
exponitur: imbribus molleſcit quod
terreum
eſt, ſole colliquatur quod eſt hu­
midum
, ignibus acrior pars, & quæ quaſi
illi
venenum eſt, abſumitur.
Ita dum ſæ­
piùs
torretur, dio exponitur, molle fit ac
quantumvis
tractabile.
Fila etiam ferrea ſi
ignita
per ſe refrigerati permittantur, adeò
ductilia
euadunt, vt vice lini ad vincien­
dum
vti poſſis.
Præſtat tamen filum per ſe
molle
ac tenax primò elegiſſe, quale refe­

runt
apud Suedones Germaniæ populos
eſſe
, quod Oſemutum vocant.
Molle itaque
ferrum
hoc modo cælatur: pingitur quod
fingere
cupis in ferro, ex aduerſo pila plum­
bea
ſubiicitur, inde malleolo tunditur pars
quam
compreſſam cupis: quæ prominere
debet
, plumbo excepta non ſubſidet: ita
animalium
& plantarum ſubtiliter imagi­
nes
referunt, vt cera expreſſas & elaboratas
acutis
ſcapellis diceres.
Si verò aqua frigida
ferrum
dum candet, extinguatur, & durum,
& minimè ductile, & fragile euadere neceſſe
eſt
: nam aquæ frigore cogitur ignis qui in­
tus
eſt, humidumque innatum ferri celeri­
ter
abſumit: quo cùm ductile eſſet, ac ob
id
molle, ſublato, fragile & durum euade­
re
neceſſe eſt: vnde patet, nihil quod tenax
ſit
, durum valde eſſe poſſe.
Refert Gonzalus

Fernandus
Ouiedus in ſeptimo Indicarum
rerum
noui orbis orbis ( autor inſignis, ac
meo
iudicio verax atque eruditus, adeò vt
hunc
ſolùm antiquis inter hiſtoricos noſtræ

ætatis
adnumerari dignum cenſeam, cuius
librum
dedit mihi vir illuſtris Franciſcus
Duardus
Hiſpanus, Cæſaris in Italia quæ­
ſtor
, patritius, humanitatis, iuſtitiæ, pruden­
tiaque
ſingularis, & erga eruditos mirum in
modum
animo propenſus ) Indos captiuos
Cabuiæ
herbæ filo & arena compedes ſeca­
re
, atque ita fugæ conſulere: eſſeque hoc
frequens
in ea inſula Hiſpaniola.
Quòd ſi
ita
eſt, contumax oportet eſſe filum illud
Cabuiæ
, vt trahi poſſit multum, & celeriter
duci
, tum latum & planum, ne arena ſubſi­
liat
: arenam verò tenuem, & aſperam, ac
duram
, qualis vt dicemus Smirij lapidis: nam
non
aliter ferrum ſcindi poterit.
Sic etiam
anchoras
diuiſas refert: nam diuturno, aſſi­
duo
, celerique tractu, ſi duriores lapides di­
uiduntur
, quid mirum de ferro?
Præſtat limæ
modus
hic, quòd non exaudiatur: vnde limæ
ſurdæ
, quæ tenues, lentè, ſed abſque ſono ſecant.
Ferrum quo­
modo
mol­
leſcat
.
Ferrum quo­
modo
cæle­
tur
.
Ferrum quo­
modo
filo di­
uidetur
.
Franciſcus
Duardus

Cæſareus

Quæſtor
.
Sed ferro nobilior chalybs, duplex, natiuus

atque
factitius, vrerque duriſſimus, atque ea
(vt dixi) cauſa, eo ferro fragilior.
Factitius ex
duriſſimo
ferro repurgato, & marmore con­
ſtat
.
Optimus, qui minutiſſimis granis ac ni­
tentibus
lucet, ferrugine nulla, nullis rimis
ferroque
leuior.
Repurgatus optimè, inde
candens
, extinctus ſucco raphani & aqua
terreſtrium
vermium pari menſura terue
quaterve
, ferrum vt plumbum ſcindit.
Nam expertum hoc Albertus ſe, refert.
Contingit hoc, cuius experimentum adhuc
1extat, ſic chalybs immodicè ſiccus, duruſ­

que
ac tenuis, eo medicamento reddatur.
Quodcunque tale eſt, ferrum vt lignum ſe­
care
poteſt.
Vtilius multò quod inuenit Ga­
leaz
Rubeus amicus meus, vt ferrus thorax
igneum
ſuſtineret tormentum.
Tantum po­
teſt
ars: iam vbi rationem conceperis, deſi­
nes
admirari.
Eadem eſt durities, vbi eadem
materia
eſt, & aliquando validior vbi coa­
cta
fuerit hæc, conduplicata atque ſæpius mul­
tiplicata
: velut faſciculus lignorum contu­
maciſſimum
reddit ferrum: longis igitur
ictibus
ac via aquarum denſum ferrum quan­
vis
tenue, quòd terreum, aqueumque
excrementum
per ignes conſumat, neceſſe
eſt
inuiolatum reddi ad quoſcunque penè
ictus
, paruarum verò machinarum ſemper.
Sunt chalybis, ferriue genera nobiliſſima,
quæ
aurum æquato pondere pretio vincunt,
Agiambina
, Azimina, Charmanina, Da­
maſnena
, omnia à regionibus quæ nunc
ſic
materna noſtra lingua vocantur, nomen
ſumpſerunt
.
Suadet mihi regionem etiam

aliquid
addere præter artem, quòd cùm
Virgilij
tempore paſſim in Italia, Germa­
nia
, Hiſpaniaque chalybs haberetur, ille ta­
men
dixerit, At Chalybes nudi ferrum: vt
ſuſpicer
eos inter ſupradictos populos con­
tineri
.
Exeditur tam chalybs, quàm ferrum
à
mari ob ſalis non ſolùm vim, ſed æſtum:
atque
ventos: vt in Diomedeæ inſulæ cla­
tratis
, tum loricis thoracibus armiſque
aliis
videre licet, nec eſt remedio locus ni à
vapore
arceantur.
Chalybs fa­
ctitius
quo­
modo
fiat.
Chalybis op­
tima
cogni­
tio
.
Chalybs vt
ferrum
ſcin­
dat
.
Chalybis fer­
riue
genera
nobiliſſima
.
Ferrum quo­
modo
arte
repurgetur
.
Arte verò ferrum repurgari, & nobile
reddi
, Ariſtoteles in Meteoris docet, dicens:
Ferrum
ſæpius excoctum repurgatur: &
quod
illi ineſt terrei, tranſit in ſquamam,
ipſum
verò tranſit in chalybem.
Verùm hoc
refugiunt
artifices, quòd quantò plus abſce­
dat
ſquamæ, eo ferrum minus reddatur &
leuius
.
Conſtat tamen paucis additis in ali­
quod
ex ſupradictis generibus nobiliſſimis
hac
arte tranſire.
Nam cùm purius, ac du­
rius
, ac leuius fiat, euadit & ſubtilius, atque
ideo
denſius.
Denſum autem dupliciter, aliud
vt
plumbum, aliud autem vt agallochum,
hoc
autem vt ferrum.
Sed ſunt præter hæc artificioſa metallo­
rum
genera, quędam minus vulgata, vt quod
ex
argenti partibus duabus atque vna plum­
bi
conſtat, ad ſpecula fabricanda optima.
Sicut ſi in treis aurum ſupponatur, meliora

in
eo genere euadunt.
Et bracteæ, quæ gem­
mis
ſupponuntur, auro, argento, æreque con­
ſtant
, ſuperponunturque prunis, ſuſpenſæ
tamen
ne tangant, inde ex varia illorum pro­
portione
diuerſorum colorum ſplendorem

accipiant
.
Quæ carbunculum excipiunt,
ære
& auri parte vigeſimaquarta conſtant,
vnde
nullæ minus diuturnæ.
Aurichalcum
etiam
fit nobiliſſimum, auro pulchritudine
par
.
Calaminaris lapis ſeu magneſia, argen­
tum
, & æs cyprium, vel illius loco æs addito
vitro
.
Superponitur vitrum, ne magneſia
euaneſcat
: nec ſemel addidiſſe contentus
eris
vitrum atque magneſiam.
Hîc argen­
tum
pro albo plumbo, magneſiam pro cad­
mia
, cyprium æs pro communi ære ſubii­
cimus
, repetimuſque magneſiam ac vitrum.
Fiunt ex his vaſa præcipui vſus, ſed & ex
metallis
omnibus, quæ in cuſtodita parum
durant
.
Tribus modis franguntur: ignis ea
colliquat
, terebrat & fragilia reddit argen­
tum
viuum.
Percuſſa aut pondere preſſa fle­
ctuntur
.
Flexa rimam ducunt, aut rumpun­
tur
.
Ne flectantur dum lauantur, curæ ſit vt
terna
, quaternave ſimul lauentur: primoque
purgato
, poſtremum anteponatur: atque ita

mutata
vice, & omnibus ex æquo ſimul
compreſſionem
ſuſtinentibus, omnia deter­
guntur
abſque vitio flexuræ.
Quòd ſi flexu­
ram
duxerint, illicò malleolo ſenſim emen­
dentur
: ſicque æterna manent.
Specula ex
argento
opti­
ma
.
Bractearum
quæ
gemmis
ſupponuntur

ratio
.
Aurichal­
cum
nobiliſ­
ſimum
.
Metallica
vaſa
vt diu
ſeruentur
il­
læſa
.
65[Figure 65]
LIBER SEPTIMVS,
De Lapidibus.
Lapidum ge­
nera
omnia
quinque
.
ABSOLVTA metallorum ratio­
ne
, ſupereſt vt de Lapidibus
loquamur
.
Sunt autem omnia
illorum
genera quinque nu­
mero
, gemma, marmor, eos, ſi­
lex
, & ſaxum.
Præter hæc ſunt factitij lapi­
des
, de quibus naturalium ſermone abſoluto
dicemus
.
Gemmam vulgi more nunc appel­
lamus
, lapidem omnem nitentem, natura
rarum
atque paruum.
Raritate lapilli om­
nes
littoris excluduntur: paruitate marmora
quæ
nitent, & quorum genera quædam ra­
ra
ſunt inuentu, quæ tamen non ſunt gem­
, quia parua non ſunt, ſed in vnoquoque
genere
eximiæ magnitudinis quædam in­
ueniuntur
.
Nitere etiam diximus: nam lima­
cius
ac borax parui lapilli ſunt, & rari non
tamen
gemmæ, neque nitent: aut ſi nitent parum
nitent
.
Hoc igitur modo margaritæ etiam,
& coralli, & turcheſiæ, & lapides om­
nes
non in Oriente nati, vt carbunculus
& chryſolithus Germanicus, tum etiam to­
pazius
Orientalis, cerulæuſque lapis, de quo
ſuprà
loquuti ſumus, necnon & ſmarag­
dus
, tum etiam cryſtallus, quamvis li­
mam
vix ſentiant, gemmæ veræ non ſunt:
nam
veræ dicuntur ſolùm quæ eam pe­
nitus
non ſentiunt: atque ea de cauſa omnes
quas
nuper adiecimus gemmas verè nominare
non
liceat Dicantur igitur ſimilitudine
gemmæ: quæ verò nitent, & limam non ſentiunt,
gemmæ
: quæ autem ſentiunt & nitent, non
1tamen paruæ ſunt, toto genere marmora. Si
autem
ſquamis conſtent, ſilices: ſi granulis,
cotes
: ſi nihil horum adſit, ſaxa vocentur.
Gemma quæ
vocetur
, &
quæ
verè ſit.
Gemmarum
genera
.
Gemmarum genera tria: perſpicuum vt
adamas
, opacum vt onyx plerunque, mi­
ſtum
vt ſardonyx & iaſpis: quorum par­
tes
quædam perſpicuæ, quædam verò opa­
.
Aliæ etiam reddunt imaginem vt Sap­
phirus
quem ego habeo, & ſmaragdus,
tum
carbunculus illo in Orchomeno Arca­
diæ
inuentus.
Cauſa cur reddant gemmæ
imaginem
, eſt nitor primum, inde duri­
ties
, tertiò opacitas, quartò color dilutus:
vix
enim cum calore perfecto poteſt imago
reddi
.
Inter ſaxa plerunque generantur
gemmæ
, deſtillante è lapidibus ſucco in con­
caua
, velut infans materno ſanguine.
Vi­
dimus
in lapidibus ferreis, quos ad confi­
cienda
metallica vaſa conterebant, ame­
thyſtos
& carbunculos eius generis, quos
vocant
granatos, ſed minimè duros, quòd
è
Germania deferrentur: vt appareret gem­
mas
è ſucco metallico inter lapides puriore
generari
.
Pretioſiores quidem ex auro &
argento
, ignobiles ex ære & ferro, at­
que
plumbo.
In noſtris igitur regionibus
gemmæ
nobiles non fiunt, quia auro non
abundant
: & ſi auro abundare poſſent, ob­
ſtat
cœli frigus.
Pro natura igitur metal­
lorum
differentiæ fiunt lapidum atque gem­
marum
.
Auri quidem adamas, carbuncu­
lus
, ſmaragdus, opalus, ſapphirus autem
argenti
, ferri verò carbunculus, granatus
& amethyſtus: hos cùm duri non fuerint
inferius
, ſuccos potius quàm gemmas ap­
pellabimus
.
Chryſtallus cùm magnitudi­
ne
, & mollitie multum abſit à gemmarum
natura
, illud quoque habet quòd abſque
metallica
natura oriatur.
Viſne exemplum
gemmarum
ortus?
Vt nodi in lignis, vt in
hominibus
glandulæ: vt in herbis ſemina
quædam
, imò verius vt fungi in arboribus,
& qui pertioſiores ſunt in roſarum truncis:
quod
enim liquidum eſt, cogitur: quod te­
nue
& purum, ſplendet: quod impurum,
tantùm
nitet: quod longo tempore inter
ſaxa
duratur, in lapidis etiam duritiem tran­
ſit
.
Tranſit & in gemmæ duritiem, quòd te­
nue
ſit admodum: nam id nitet, quia æqua­
le
eſt & ſolidum: parum enim abeſt, præcipuè
ſi
poliatur, quod tenuiſſimum eſt.
Gemmarum
igitur
ortus talis eſt, atque pretioſiorum in ca­
lidis
regionibus quòd ſuccus ille ſit tenuiſſi­
mus
.
Ob id igitur gemmæ omnes tantum ha­
bent
duritiei, quantum & nitoris.
Aliæ verò
in
animalibus generantur, vt ſuo loco ex­
plicabitur
.
Cauſa cur
gemmæ
red­
dunt
imagi­
nem
.
Gemmarum
ortus
.
Gemmarum
matrices
.
Cæterùm quæ inter lapides generan­
tur
, non paſſim, ſed habet vnaquæque
gemma
ſuam matricem.
Smaragdus praſ­
ſio
innaſcitur, & iaſpidi quandoque, ſi­
lici
, iaſpis.
Carbunculum ferunt balaſſio,
cryſtallus
marmori, onychi ſarda, qua­
lis
apud me eſt, vbi in imo videas ony­
chem
expreſſam, Sardam in ſupremo.
Cognoſcuntur gemmæ, tactu, viſu, li­
ma
, ſubſtantia.
Tactu, quia grauiores
vitro
ſunt ac frigidiores.
Vnde Indi gens
hoc
in genere ſolertiſſima, linguæ conta­
ctu
eas probare ſolent.
Sunt autem optimæ,
quæ
frigidiſſimæ.
Viſu, quòd ſplendor niti­
dior
ſit, conſtantior, ac magis oculos im­
plens
, nec lucernæ lumine adeò vt vitrum
hebetatur
.
Subſtantia verò viuacior ac ma­

gis
leuis.
Lima, quia (vt dixi) non atte­
runtur
.
Inde factum eſt vt gemmæ pleræque
interdiu
locis in quibus naſci ſolent, ſolis
ſplendore
detegantur: nocte Lunæ, vel ſy­
derum
: aliæ caſu, aliæ effoſſis locis certis ar­
gumentis
quæruntur, inueniuntúrque.
Gem­

marum
vitia plurima: alia tamen coloris, vt
fumus
, vmbra, nubecula: alia corporis, vt
ſcabrities
, capillus, ſal, punctum, ſcobs,
plumbago
, ferrugo, rubigo, vomica.
Fu­
mus
obſcurior, nubecula candidior, vm­
bra
tenuior ac nigrior.
Capillus in ſuper­
ficie
quaſi exeſus, vt lima tactus lapis vi­
deatur
.
Sal obſcurum intus, glaciem vo­
cant
, Scabrities aſperitas quædam, quæ
tamen
à profundo originem ducit.
Pun­
ctum
eſt, vt bulla parua in corpore gem­
.
Scobs velut fragmenta ſparſa. Plum­
bagine
obtuſus ſplendor redditur, ferru­
gine
etiam cum colore obſcuro.
Vomica
puſtula
videtur profunda, denſa.
Nuper
vidi
tuberculo ſimilem, cum exterior ſuper­
ficies
leuis eſſet, & tuber in ſolido.
Id ve­
admirabile quod intus prominere vide­
retur
.
Vt quòd erat, eſſe vix poſſe cre­
das
, nec vlla arte poſſe imitari.
Vitian­
tur
gemmæ non plus animalibus, plantiſ­
ve
, imò minus: ſed tamen rariores ſine
vitio
videntur eſſe gemmæ animalibus &
plantis
, quòd in gemmis ob ſplendorem,
& paruitatem vitia magis conſpicua ſint,
& animaduerſione digna.
Ob id pleroſ­

que
eruditos magis vitiis grauioribus ob­
noxios
exiſtimamus, fallente ſenſu: nam
non
ſic eſt, ſed ob ſplendorem nominis
& formæ humilitatem magis ſunt in illis
conſpicua
, & magis animaduertuntur.
At
plebeios
homines obſcuritas tegit: non enim
tot
hominum oculos habent in ſe conuer­
ſos
, vt ſapientes.
Magnitudo autem in
Principibus
facit, vt non animaduerta­
tur
vitium, velut nec in ampla veſte exi­
gua
macula: factum eſt, vt anſa præ­

beretur
populis maledicendi de ſapienti­
bus
: tum verò viciſſim illis irritatis, in­
uidia
non leuis patriæ conflata eſt, à qua
nonnunquam
excidium & calamitates in­
gentes
prouenêre.
Quantum obfuit etiam
citra
diuinum iudicium Iudæis, quòd
Chriſtum
& Iacobum occiderint?
Athe­
nienſibus
, quòd Socratem?
Romanis,
quòd
Scipionem Africanum in exilium
ſpontaneum
coëgerint?
Sed omittamus
obſcuriora
: ab euidentibus ſumamus
exemplum
.
Pericles vir maximi inge­
nij
, inſimulatus ab æmulis quòd pe­
cuniam
publicam apud ſe repoſitam con­
ſumpſiſſet
, ne apud iudices infenſos ca­
lumniæ
rationem reddere cogeretur, ſua­
dendo
& impellendo, populum Athenien­
ſem
bello Peloponenſi implicuit, in quo
pecuniæ
omnes tam publicæ, quam pri­
uatæ
abſumptæ ſunt: iuuentus tota par­
tim
bello, partim cum toto populo pe­
ſte
ſublata eſt: agri vaſtati: vrbes Athe­
narum
imperio ſubiectæ, exciſæ euerſæ, ac in
1hoſtium colonias tranſlatæ: amiſſum etiam
imperium
primò, inde libertas: demum
muris
euerſis, quod deterrimum fuit, vrbs
ipſa
in triginta tyrannorum poteſtatem re­
dacta
eſt.
Neſcio quàm ſanctè rempubli­
cam
ſuam tractarit: quàm callidè vltus ſit
inimicos
, omnibus conſpicuum eſt, vt nun­
quam
poſthac Athenienſium ciuitas im­
perium
recuperare potuerit, autor eſt
Diodorus
Siculus in duodecimo Biblio­
thecæ
ſuæ.
Itaque vt ad rem redeam,
ſplendor
in gemmis & perſpicuitatis cau­
ſa
ſunt, vitia fiant manifeſtiora.
Perſpi­
cuitatis
cauſa in gemmis ( nam ſuperius
de
metallis egimus ) eſt, vt colore ca­
reant
, & aqueam habeant ſubſtantiam.

Oſtendit
hoc experimentum Chalcedonij,
qui
onychis ſpecies eſt: nam in aquam in­
iectus
, eſt perſpicuus, & coloris aquei:
ſiccatus
candidus & minimè perſpicuus,
raræ
enim ſubſtantiæ eſt, atque ideo aquam
combibit
.
Eius permiſtione opacitas tolli­
tur
, color enim candidus nunquam po­
teſt
eſſe perfectè perſpicuus, quoniam ra­
dios
diſſipat, & permutat à propria na­
tura
, vt vel non poſſint penetrare: vel ſi
penetrent
, rei imaginem colore vitiàto
oſtendere
nequeant.
His igitur de cauſis
aqueus
color, vt qui aquæ, vitri, cryſtal­
li
, adamantis perſpicuitati ſuper omnes alios
colores
conuenit.
Gemmarum
propria
ſi­
gna
.
Gemmarum
inuentio

quomodo
.
Gemmarum
vitia
.
Sapientes
cur
magis
vitiis
dediti
videantur
.
Sapientes cur
plerunque ſuæ
patriæ
perni­
ciem
attule­
runt
.
Perſpicuita­
tis
in gem­
mis
cauſa.
Præcipuæ inter gemmas, Smaragdus vi­

ridis
, carbunculus rubens, adamas can­
didus
, margarita lactea, ſapphirus cæru­
leus
, chryſolithus aureus, opalus varius.
Pretia eo ordine nunc apud nos ſe ha­
bent
, niſi quòd opalus ſmaragdum ſequi­
tur
.
His hyacinthus addatur, & Pran­
nium
, altera purpurei, reliqua nigri colo­
ris
, quanquam pretij non parua ſit diſſimi­
litudo
.
Gemmæ præ­
cipuæ
.
Lapidibus
morbos
, ſe­
nium
ac
mortem
ad­
uenire
.
Viuere ſuperius omnia quæ miſcentur
demonſtrauimus
, hoc autem maximè lapi­
dibus
conuenit.
Neque ſolùm viuunt, ſed
morbos
, & ſenectutem, & pòſt etiam
mortem
patiuntur.
Nam ſenio confectus
Herculeus
lapis, ferrum non trahit: pe­
ctore
etiam ac ſqualore debilitatur, vt etiam
animal
. Neque enim qualitate id agunt,
ſed
vita: nam piper prius piper eſſe de­
ſinit
, quàm quòd ſumptum ab homine
non
excalefaciat, etſi ſit vetuſtiſſimum: at
lapides
nulla ex parte carioſi propriis viri­
bus
deſtituuntur.
Obſcuriora hæc ſunt om­
nia
in lapidibus quàm in plantis, quantò
etiam
vita in his minus, & vitæ opera
ſunt
manifeſta.
Sed ſi tamen animaduer­
tas
, & pallere, & obfuſcari, & propriis
viribus
deſtitui, cariemque pati videbis
Creſcunt
& hac de cauſa lapides exciſi,
quoniam
viuunt.
Nam & plantarum par­
tes
, & chelæ cancrorum, & lacertarum cau­
auulſæ reparantur.
Lapides cur
exciſi
denuò
creſcant
.
Lapidibus
cur
vires
maiores

quàm
ani­
malibus
&
plantis
.
Dubitabit autem meritò aliquis, cur
lapidibus
ipſis maiores vires eſſe videantur,
quàm
animalibus, aut plantis, cùm anima­
lia
& plantæ clariore viuant vita?
Ergo
plures
huius rei cauſæ ſunt.
Prima, quòd
dum
animal & plantam multis functioni­
bus
aptam parare neceſſe fuerit, non licuit
miſtionem
adeò temperare, vt vires illas
admirabiles
aſſequeretur.
Indicio eſt, quòd
inter
animalia viliſſima quæque clarioribus
virtutibus
prædita ſunt, vt ſalamandra,
bombyx
, cicendula, chamæleon.
Et inter
lapides
non gemmæ trahunt ferrum, aut
illud
ad polos dirigunt, ſed obſcurus ac
omni
carens pulchritudine Herculeus lapis.
Altera eſt, quòd mollis materia tantam
vim
ſuſpicere non poterat, vt nec dura fa­
cilè
varietatem figurarum: ob hoc nec la­
pidibus
folia, flores, aut fructus adſunt vel
crura
, aut oculi, nec animalibus, aut plan­
tis
tam validæ, aut admirabiles vires.
Ac­
cedit
quòd generatio lapidum in longo tem­
pore
ſit, in breui plantarum & animalium:
itaque
maius aliquid temporis longitudine
adiuta
molliri natura poteſt.
Plures etiam
vires
animalibus ſunt, quæ vel à voluntatis
arbitrio
procedere putantes non miramur:
aut
ob illorum captinitatem nos latent.
Qua­
mobrem
apertè de lapidum viribus iudicare
licet
illas nec agnoſcere.
Hyacintho tribuunt non paucas laudes

viri
autoritate digni, inter quos Serapio,
quem
Ioannem Damaſcenum in commento
ſuper
Artem medicam eſſe docuimus: quòd
à
fulgure tutos reddat geſtantes, atque adeò
tutos
, vt vel cera quæ illius cœlaturæ ſubie­
cta
fuerit, etiam illud geſtata arceat.
Exper­
tumque
eſſe in regionibus illis, in quibus
plures
fulmine pereunt, cùm nemo quia hya­
cinthum
ferat, tangatur ab eo.
Simili mira­
culo
geſtantes, à peſtis periculo liberat, etiam
in
aëre peſtilenti habitantes.
Tertium eſt,
quòd
ſomnum conciliat, hocque ſe exper­
tum
fatetur Albertus Magnus.
Ego præ­
grandem
ſoleo geſtare, videturque aliquid,
non
tamen multum conferre ad ſomnum:
verùm
non puniceus hic meus eſt, atque ex
illo
optimo genere, ſed aureus, multum­
que
ab optimo dehiſcens.
Optimus enim

puniceus
eſt, qui rarò lentis ſuperat magni­
tudinem
.
Hic dum iuxta ignem eſt, id eſt,
ſuper
prunas poſitus, obſcurior fit ac rubi­
cundior
, ab igne remotus ſplendeſcit.
Verùm
parum
hoc genus à carbunculo nobilitate
differt
, rariſſima ( vt dixi ) mediocri magni­
tudine
.
Referunt ad hoc genus vires omnes
manifeſtè
, obſcurè verò ad aureum, nullo
modo
ad aqueum, hic enim vili, eſt, & effœ­
tarum
virium: augere præterea diuitias ac
autoritatem
exiſtimant, cor verò confir­
mare
admodum, lætitiamque non obſcu­
ram
gignere.
Horum igitur cauſam non
tanquam
verorum, ſed vt poſſibilium af­
feramus
.
Frigidi temperamenti eſt: atque
hoc
fermè omnibus commune gemmis, &
ſpiritui
humano commodus, ſeu ſubſtan­
tiæ
ſimilitudine, ſeu claritate, ſeu colo­
re
qui ſimillimus eſt, ſeu alia cauſa, vn­
de
illum reparans & confirmans hilarem
reddit
: nihil enim aliud eſt triſtitia, quàm
vel
contractio ſpiritus, vel paucitas, vel
obſcuritas
.
Eadem igitur ratione, vt qui­
dam
ſe expertos retulerunt, ſi quid aliud
cor
confirmat: peſtem quoque arcet,
quæ
maximè contingit ob metum &
cordis
imbecillitatem, quæ duo hyacin­
thus
abolet: ob hoc pueri, & mulieres, &
1timidi, peſte corripiuntur celerrimè: iuuenes
& fortes, non niſi valde ſæuiente, multum
igitur
iuuabit arcendo peſtem.
Sed & ob ſpi­
ritus
iucunditatem, gratum & manſuetum
reddet
& boni conſilij: vnde autoritatem au­
gebit
, ad cuius incrementum plerunque
etiam
diuitiæ augentur.
Hyacinthus
& vires il­
lius
.
Species hya­
cinthorum
.
Hyacinthus
quomodo
à
fulmine
ho­
minem
tueri
poſſit
.
Viri clari
fulmine
ex­
tincti
.
Reliquum igitur hoc vnum eſt, vt à ful­
mine
reddat tutos.
Neque hoc exiguum eſt
munus
, quandoquidem clari viri multi, hoc
mortis
genere tam repentino perierint: Zo­
roaſtres
Bactrianorum rex, Capaneus bello
Thebaico
, Aiax poſt Troiæ excidium, Ana­
ſtaſius
imperator poſt 27. imperij annum:
Carus
quoque tum Cæſares etiam alij.
Id er­
go
quot modis fieri poſſit, doceamus.
Vel
enim
prohibet ne veniat, vel vt conſilium
gerentis
dirigat, aut quòd ſolis his in men­
tem
veniat hyacinthum ferre, quos nunquam
fulmen
læſurum eſt, vel vt prohibeat ne læ­
datur
qui fert hyacinthum, etiamſi fulmine
tactus
fuerit.
Plures excogitari modos poſſe
non
video, Tangi fulgure nec lædi vix eſt ve­
riſimile
: neque qui ſcribunt, non lædi, ſed
non
tangi ſcripsêre.
Rurſus prohibere etiam
ne
veniat, maius miraculum erit quàm hoc:
actiones
enim ſaltem conſpicuæ & magnæ
contactu
fieri ſolent.
Fato verò ita eſſe con­
ſtitutum
, proximum fabulæ eſſe videtur.
Il­
lud
igitur melius eſt dicere, exhilaratum
ſpiritum
cordis etiam hoc commodi aſſequi,
vt
hominem arrigat, quò omninò à ful­
gure
tutus ſit.
Dicere autem, quod etiam ſi
tangatur
, non lædatur, medicum eſt ac ma­
gis
naturale: quanquam miraculo euidenti
proximius
ſit.
Diximus in his, morem Philoſophi ſecu­
ti
, qui in tam arduis quæſtionibus ſatis eſſe
putat
, ſi magis abſurda deuitemus.
At quòd
lapides
nos tueantur à caſu, velut de Erano,
vocata
Turcheſia referunt, quę annulo geſta­
ta
, ſi ex equo cadat homo, excipere omnem
ictum
creditur, atque frangi etiam in fru­
ſta
ſeruato homine, minus difficilem ha­
bet
cauſam, tametſi arduam: adiiciunt,
oportere
dono eſſe acceptam.
Lapis hic co­
lore
cœli conſpicuus eſt, nitetque.
Probatur
autem
, quòd nocte ſubviridis videatur,
quòd
pars auerſa & quæ in imo eſt, nigra
ſit
, quòd venas ex inferiore parte recipiat,
quòd
lenis ſit nec admodum frigidus, quòd
denique
diluta calx & ei ſuperpoſita cærulea
videatur
, coloremque gemmæ excipiat.
Et
cùm
talis etiam fuerit, nec perſpicuus, nec
gemma
: lima enim tangitur.
Quinetiam
ignibus
propè admoto effloreſcit color, &
ſolo
manuum vdo flacceſcit, & diluitur.
Ob
hoc
incertum eſt, an ſeplaſia gemmariorum
vulgata
ſit fama tantæ virtutis, vt magni
pretij
, ac modicæ pulchritudinis, ac caducæ,
lapis
reperiet emptores.
Nec hi apud quos
naſcitur
alias ei eſſe putant vires, quàm ad­
uerſus
veneficia & lymphaticos.
Ergo ſi
prohibeat
cadentium damna, hoc fiet homi­
ne
minus preſſo: nam & hanc cauſam ca­
dentibus
vilioribus ac macilentis equis non
periclitamur
.
Sed lapidem ipſum ictum
excipere
, ſupra fidem eſt: forſan adeò
mollis
eſt, vt celerius equite ipſo caden­
te
lædatur.
Eſt mihi Erano, & dono
quidem
accepta, nec experiri contigit, nec
tanti
eſt voluiſſe ſcire, vt experiri velim.

Minore
miraculo hyænam & ſmaragdum
futura
prænoſcere faciunt, ſi id faciant:
nam
nunc de ea re quæ facit diſſerere

nolo
, ſed quòd facere poſſit, & cur, &
quomodo
.
In annulo enim geſtata gem­
ma
, vel collo appenſa, quod validius eſt,
aut
etiam ſub lingua retenta, quod maxi­
tunc efficere poteſt confirmat rei ven­
turæ
opinionem, non venturæ autem ex
animo
delet.
Id quomodo faciat, ſi ſcire
cupis
, non ſecus ac per ſomnium ani­
mam
diuinare dicas: at quomodo per
ſomnium
diuinare contingit, in libello
de
Animi immortalitate, docuimus.
Poſ­
ſunt
& lapides ſub lingua retenti, diui­
nationem
facere, augendo iudicium &
prudentiam
: horum autem maximè eſt
diuinatio
, vt in libris de Sapientia, de­
monſtrauimus
.
Frangi verò ſmaragdum in
coitu
quandoque experimento compræ­
henſum
dicunt.
Vtut res ſe habet, fra­
gilior
omnium gemmarum eſt ſmaragdus.
Cùm verò abundanti, tenuique humido
concoctio
acceſſerit, calore vexata diſ­

rumpitur
.
nam humidum concalefactum in
aërem
tranſit, maiuſque occupat ſpatium,
inde
diſrumpit: hoc enim demonſtratum
eſt
ſuperius.
Incaleſcere plurimùm cor­
pus
in Venere, & anhelitus frequentia,
& ſudoris aduentus etiam quandoque do­

cet
, calorque hic magis imprimit, quia
non
quemadmodum in exercitationibus
ſenſim
diſſoluitur.
Venenis maximè reſi­
ſtit
epota hæc gemma, quoniam mollitie
vincitur
à natura, plus omni alia gem­
ma
: perſpicuitate ſubſtantiam ſpiritus re­
creat
: humidi concocti abundantia, na­
turæ
humanæ confert, & veneni naturam
retundit
: quia verò lapis, ſtabiles vires re­
tinet
.
Turcheſia.
Smaragdus.
Gemmæ quo­
modo
poſſint
facere
diui­
bationem
.
Cur ſmarag­
dus
in coitu
quandoque

frangatur
.
Cur ſma­
ragdus
præ­
cipuè
reſiſtit
venenis
.
Eſt & Occidentalis Indiæ ſmaragdus

Peru
, à Prouincia vocata, paulò antiqua,
durior
, non adeò ſatura colore, verùm
iucundioris
aſpectus.
Geſtata mihi viſa
eſt
triſtitiam afferre, & ſomnia mœroris,
timoriſque
plena.
Ob id petulantibus ac­
commodata
.
Nam prudentiores efficit, &
pacatiorem
animum reddit: vt contrà, hya­
cinthus
mœſtis àc timidis vtilior.
Eorum
verò
quæ viſui grata ſunt, fermè nullum
homini
non vtile eſt.
Dico autem gemmas,
aurum
, argentum, ſericum, purpuram,
modò
ars aſpectum non decipiat.
Itaque
ſmaragdus
cùm pulchritudine præſtantiſſi­
ma
ſit gemmarum, vt duritia & ſolidita­
te
adamas, gratia ſapphirus, alacritate car­
bunculus
, ac ſplendoris varietate opalus,
nitore
chryſolithus, diuerſitate achates,
ita
etiam ſmaragdus hominis ſalubritati
plus
confert: verùm vt molliſſima eſt, ita
obnoxia
omnibus maximè caſibus.
Vitia­
tur
ab igne & æſtu, à contactu duriorum
gemmarum
, præcipuè adamantis, à cha­
lybe
aurichalco, ære communi, tum
cyprio
, ab ictibus, attritu: denique nul­
lis
non obnoxia iniuriis hæc gemma eſt,
hacque
cauſa paucis eſt in digitis, ob pre­
tium
grande.
1
Gemmarum
nobilium

propriæ
lau­
des
.
Probatur maximè, qui maximè ſplendet,
ac
quaſi vt Sol quidam, qui neque lucos,
& virentia prata imitando oculos alacrita­
tate
implet: neque vlla eſt alacrior gemma.
Optimos etiam referunt coti Lydiæ affrica­
tos
, æream maculam relinquere.
Somnia
verò
& imagines mouere longè minus mi­
rum
eſſe conſtat, quàm præbere diuinatio­

nem
.
Sic lapis ille qui apud me eſt, imagi­
nes
mouet in ſomnis aſſiduas, & minuit
ſomnium
, ac memoriam auget.
Palàm eſt
hoc
facere ſiccitate maxima, quam habet:
magnitudo
vt piſi non mediocris aut parui,

ſed
magni: color ferrugineus in ſupremo
cum
maculis ſanguineis cum nitore, duri­
tie
maiore quàm achatis, in imo vt turbidi,
candidi
oui: maculæ illæ ſanguineæ limacis
corticem
repræſentant: vbi lapis eſt candi­
dior
, pars quaſi tunicæ interioris oua intus
ſpectatur
.
Gemmæ quo­
modo
imagi­
nes
in ſomnis
oſtendant
.
Gemma in­
certi
generis
mirabilis
.
Simili cauſa amethyſtum referunt ſom­
nia
mouere, vnde Chalam dicitur Hebraï­
, quod eſt ſomniare, teſte Rabbi Aben
Ezra
.
Quædam verò alia permutatione ſom­
nia
mouent, vt onyx, cuius nomen vulgò
Nicolus
, nam ſpiritum mutat & agitat: vel
pulchritudine
alia id agunt, vt carbunculi,
opali
, achates: quædam rurſus proprietate.
Manifeſtum eſt igitur quatuor modis exci­
tari
ſomnia à lapidibus: nam & ab aliis cau­
ſis
ſi excitentur quam à lapidibus, in hæc
quatuor
genera facilè rediguntur.
Sic enim
vigiliæ
, cùm ſomnus ſuccedit leuis, ob ſic­
citatem
mouent imagines, & cepæ, caules,
ac
ſinapis, ob vapores: & timor, gaudium,
viridiaria
, amor, quia animum mouent:
& quæ ſpontè mouent, de quibus in primo
libro
de Inſomniis diximus.
Audaciam ve­
aut promptitudinem præſtare, vel igna­
uiam
etiam, longè facilius quàm ſomnia
mouere
.
Et rurſus ſanguinem ſiſtere, aut
confirmare
ventriculum, quemadmodum
Iaſpidem
facere videmus, admiratione fer­
omni carere debet: quandoquidem ad
primas
, aut ſecundas ſaltem qualitates hæc
referri
poſſunt.
Atque in nobis vires.

Porrò
lapidum ſubſtantia dura, vtque durior
pretioſior, velut metallorum quò fuerit
magis
ductilis, vnde inter metalla auro pre­
tium
ſummum, & adamanti ſubſtantiæ ra­
tione
: nam colore cedit carbunculo, opalo,
& ſmaragdo.
Illud præcipuum adamanti,
quòd
eius ramenta etiam ſunt pretioſa: nam
ſcrupulus
ſex aureis coronatis venditur: du­
ritie
enim omnes gemmas diuidit, cælaturæ
non
tantùm commodus, ſed & neceſſarius.
Non ab alio fermè quàm à ſuo ſcobe atte­
ritur
& expolitur Adamas, ob duritiem.
Ma­
gnitudo
eius vncia rariſſimè excedit.
Indicio
eſt
quidem, qui nunc Antuerpiæ habetur
ſexagies
ſeſtertio, id eſt, aureis coronatis cen­
tum
quinquaginta millibus æſtimatur: cùm
tamen
ſctupulo ab vnciæ pondere deficiat.
Formatus & expolitus non minùs quàm qua­
tuor
aureis talentis ex more, quamvis opera

vix
dimidij.
Lapides vt
duriores
, me­
talla
vt ma­
gis
ductilia
pretioſiora
.
Adamas.
Cuſpis teli
puluere
illi­
ta
adamantis,
arma
omnia
facilè
perfo­
rat
.
Eadem etiam cauſa referunt, quòd non
obſcuram
habet rationem, cuſpidem illitam
puluere
adamantis, ſeu teli ſit, ſeu ſariſſæ, aut
gladij
, vel ſagittæ, facilè omnia arma, vt
loricam
, galeámque poſſe traiicere: incaleſ­
cit
enim ictuferrum ſeu chalybs, & obuium
ferrum
penetrat.
Hoc igitur & tenuitatis
ſummæ
, & duritiei in adamante argumen­
tum
ſit.
Aliud, quòd maximè inter gemmas

nitet
expolitum.
Tertium, quòd ignibus re­
ſiſtit
vſque ad nonum diem omninò nihil
patiens
: pòſt etiam ad multos dies illæſus
manet
.
Poſt illum carbunculus atque gra­
natus
, ad quintum vſque diem perſeuerant
abſque
moleſtia: nec tamen omnes, nec
ſemper
: igitur hi poſt adamantem ignibus
minimè
obnoxij, & ſubtilium maximè par­
tium
: nam niſi tenuiſſimarum eſſent par­
tium
, admitterent poros, per quos ingre­
diens
ignis, vt demonſtratum eſt, facilè eos
diſſiparet
.
Adiuuat ad tenuitatem, & ſolidi­
tatem
etiam ipſa frigiditas, vt hi lapides ig­
nibus
maximè reſiſtant, quò ſit vt ſapphi­
rus
, & ipſe non facilè ignibus cedat, & du­
rior
ſit carbunculo, attamen tertius in ordine
eorum
lapidum, qui iniuriæ ignis minimè
ob
noxij ſint, collocetur.
Gemmæ quæ
ignibus
reſi­
ſtunt
.
Ergo ſi quis interrogat: In quibus ada­

mas
a cryſtallo differt, cùm vterque niteat,
& coloris ſit candidi, vel potius aquei?
di­
cemus
nitorem adamantis eſſe viuacem &
robuſtum
, vt non ſolùm niteat ac ſplendeat,
ſed
rutilet ac micet: præterea ferro, vdo,
igne
, vetuſtate, vſu impermutabilem eſſe,
quorum
nullum cryſtallo conuenit celerrimè
ſeneſcenti
.
Idem brachio ſiniſtro vt carnes tan­

gat
alligatus, nocturnos cohibet timores, vt
ſæpe
ſum expertus.
Fruſtra creditum eſt non
frangi
ictu, cum malleolo in ſcobem redi­
gatur
: paulò enim quod ad ictus attinet du­
rior
eſt cryſtallo.
Sed nec magnetem impe­
dit
, quin ferrum trahat, quæ duo falſo illi
attributa
ac toties refricata etiam à nouis
ſcriptoribus
, vulgatáque paſſim quid aliud
quàm
ingentem ſocordiam ſcriptorum ac te­
meritatem
oſtendunt: nam temeritatis eſt
maximæ
, ſcribere abſona, quæ non probaue­
ris
: maioris vecordiæ, non experiri, quæ tam
facilè
poſſit.
Adamantis
& cryſtalli
differentia
.
Adamantis
vires
.
Virides verò gemmæ non ſolùm ſmarag­

dus
, ſed & omnes aliæ, vt praſſius, & to­
pazius
, ignibus obnoxiæ ac ſupra alias om­
nes
ſunt.
Cauſa eſt humoris ſemicocti abun­
dantia
.
Nam vt Philoſophus inquit, metal­
la
ex humida exhalatione, lapides è ſicca
generantur
: nutriuntur autem (vtdiximus)
& clara ratione, cùm augeantur: quod enim
augetur
non vt tophus, nutrire neceſſe eſt,
vt
Galenus inquit.
Vt verò generantur à
diuerſa
exhalatione, ita colorem ac ſubſtan­
tiam
ſuſcipiunt.
Fuſci igitur è terreo exuſto,
candidi
è puro aëreo, aqueóve, virides è
copioſo
humore, rubei à calore vehementi,
materia
tamen minimè humida, cærulæi è
rubra
ſubſtantia cùm alterius quàm par eſt
excoquitur
, varij ex variis.
Indicio eſt nu­
triri
etiam, quòd naturam primam coloris
vndequaque
ſeruent, velut & plantæ: quòd
ſi
continua fieret acceſſio, varia ſubſtan­
tia
illorum ſemper eſſet, cùm tamen va­
ria
non ſit, niſi vel ob venas, vt etiam
in
arboribus: vel ob naturam lapidis, vt in
achate
.
Virides gem­
omnes ob­
noxiæ
igni­
bus
& cur­
3
. Meteorum
in
fine.
De lapidum
generatione
,
& cauſa co­
lorum
eo­
rum
.
Libro
de
medico­
rum
nomi­
num
expoſi­
tione
vlti­
mo
.
Sed hæc varietas etiam in plantis, vt in
1oliua, eſt manifeſta, cum haud tum dubiè
oliua
nutriatur, nec acceſſione creſcat.
Er­
go
non fortuita eſt hæc exhalatio, ſed lapis,
velut
& arbos, quod ſibi maximè conuenit,
id
maximè ad ſe trahit.
Pellucidæ erunt,
cum
à terra fuerint repurgatæ aqueæ partes,
& quæ remanſerint tenues, ac aqueo hu­
mori
miſtæ perfectiſſimè.
Ea ergo cauſa con­
tingit
, nullum lapidem ſplendidiſſimum eſſe
grauem
, neque ex illis quemquam alicuius

egregiæ
virtutis expertem eſſe.
Itaque aliæ
gemmæ
vitæ longitudini, aliæ incolumitati,
quædam
diuitiis, aliæ amori, aliæ diuinatio­
ni
, aliæ robori, aliæ bonæ fortunæ fauent, aliæ
etiam
ſunt infelices: quædam pigros, quæ­
dam
timidos, quædam lætos, quædam triſtes
faciunt
.
Gemmarum
nulla
expers
alicuius
in­
ſignis
virtu­
tis
.
At dices: ſi ſplendidi lapides è tenui con­
ſtant
humido, pauco etiam terreo, qui fit vt
tamen
grauiores ſint vitro?
hoc enim ſi­
gnum
inter ea, quibus falſæ à veris diſtin­
guuntur
, appoſitum eſt.
Sed cauſa eſt, quòd
vitrum
ſubſtantia grauius eſſet: nam & craſ­
ſius
adamante: verum adamantis ſubſtantia
cum
maximè ſolida ſit, vitri autem rara ac
poris
plena, fit vt adamas grauior ſit
vitro
: nulla tamen gemma grauior nobi­
lis
eſſe poteſt, vt grauitas ſemper addat vti­
litatem
.
Cur tenuis
ac
diluti co­
loris
gemmæ
multæ
ma­
gnæ
raræ au­
tem
optimi.
coloris.
Dubitabit forſan quiſpiam, cur diluti co­
loris
ac vitioſi, tum etiam maculoſæ gem­
prægrandes non paucæ inueniantur, ele­
gantes
ac ſine vitio paruæ quidem multæ,
magnæ
admodum raræ?
Cauſa eſſe poteſt,
quòd
materiæ vilioris in vnoquoque gene­
re
ſemper maior fuit copia, quàm perfectæ.
Altera, quòd plures ſunt immaturæ gem­
, quàm quæ perfectam ſint aſſecutæ ma­
turitatem
.
Tertia, quæ etiam plurimum ad
rem
facit, quòd res parua à natura melius
elaborari
poteſt, ac ad finem deduci: ob id
magnæ
gemmæ vix vnquam ad exactam
maturitatem
perduci poſſunt.
Accidit quòd
reges
ipſi, apud quos gemmæ ipſæ gignun­
tur
, quaſcunque magnitudine, & pulchri­
tudine
eminere cernunt, apud ſe retinent:
ſolùm
paruas, aut diluti coloris, aut vitio­
ſas
ad nos deferri permittunt.
Refert Ludo­
uicus
Vartomanus Romanus, regem Pege
( hæc eſt ciuitas in India ) Pyropos habere
tantæ
magnitudinis & ſplendoris, vt ſi quis
regem
ipſum in tenebris conſpicatus fuerit,
non
aliter lumine claro eum ſplendere vi­
deat
, quàm ſi Solis radiis illuſtretur.
Pyro­
pum
vocare conſueuerunt Carbunculi genus
nobilius
: quippe tria ſunt illius genera: pri­
mum
, quòd in tenebris ſplendet, qualem
vidiſſe
ſe Albertus teſtatur: hunc igitur Py­
ropum
vocant.
Proximus illi, qui dum in
vaſe
nigro ſplendido ponitur, ſuperfuſa
aqua
in tenebris ſplendet.
Tertius autem vi­
lior
, cuius ſolùm lux eſt conſpicua alie­

no
lumine, ſcilicet diei aut candelæ.
Pro­
prium
eſt carbunculi, animum incitare, &
alacrem
facere: colores enim ſpiritus iuuant.
Latet tamen illius vtilitas, cùm lapis fue­
rit
vitioſus, aut paruus, aut qui geſtauerit
inconſtans
, vt puer, aut nimiis ac grauio­
ribus
curis obſtrictus, vt Principes ſunt ac
ſapientes
.
Carbuncu­
lus
.
Carbunculo
propria
.
Sunt & carchedonij carbunculi, quales

Germania
mittit, pulchri, ſed molles, &
ob
id nullius penè vſus.
Sub fluorum ge­
nere
ob teneritudinem continentur.
Theo­
phraſtus
ἐκ συῤῥόης, id eſt, confluxu illos fie­
ri
exiſtimat, colore quidam aqueo, quidam
amethyſtino
, alij hyacintho, alij rubeo
ſunt
, quos carbunculos vocant.
Omnibus
ineſt
carbunculis, vt cælati rapiant ce­
ram
ſecum, ob hoc ſcalpere illos nefas eſt,
tum
maximè quòd alacri illo nitore deſti­
tuuntur
.
Gemmæ
molles
.
Pulchrior carbunculo eſt opalus: adii­

ciam
in re tam præclara, vt ſi contingat in­
uenire
, non neſcius ſis quanti debeat exi­
ſtimari
, Plinij verba: is inquit, Eſt opalo
carbunculi
tenuior ignis, eſt amethyſti ful­
gens
purpura, eſt ſmaragdi virens mare, &
cuncta
pariter incredibili miſtura lucentia.
Alij ſummo fulgoris argumento colores pi­
gmentorum
æquauêre, aliis ſulphuris ar­
dentem
flammam, aut etiam ignis oleo ac­
cenſi
.
Magnitudo eius vt auellanæ: propter
hunc
lapidem Nonium Senatorem ab An­
tonio
propſcriptum recitat.
Nihil igitur in­
ter
gemmas pulchrius eſſe poteſt.
Inuenitur
in
inſula Zeilam orientalis Indiæ, arte po­
tius
naturam adiuuante, quàm quod talis
ſpontè
naſcatur.
Ignibus enim tam multi­
plex
color paratur, vt referunt.
Sed videtur
mihi
certum genus lapidis eſſe, ſi is eſt,
quem
nunc habeo.
Septem enim conditio­
nibus
dignoſcitur: primum quod (vt dixi)
diuerſis
coloribus intermiſtis niteat, velut
viridi
aureo, rubróque præcipuè, quod nul­
li
alij conuenit gemmæ.
Sed & nitet pluri­
mum
ac fulget: in medio autem conuexita­
tis
linea niue candidior nobis refertur, quæ
mutato
paululum aſpectu, vt multa alia de­
liteſcit
, nec vllibi conſpicitur.
Eſt quoque
ponderoſiſſima
gemma: vt cum noſtra bre­
uior
ſit faba, alioqui non maior, tamen de­
narios
duos, id eſt, frumenti pene quinqua­
ginta
grana pendeat: quo fit, vt ſui gene­
ris
omninò ſit: non notarum aliqua igne
elaborata
, mirúmque ſit adeò eſſe perſpi­
cuam
, tum ob id, tum ob colorum varieta­
tem
.
Solent enim gemmæ bene coloratæ
non
admodum eſſe perſpicuæ, vt ſmaragdus
hyacinthus
, carbunculus, ſapphirus: ſed
& duritie eximia huic ſimilis eſt.
Vnde ne­
ceſſe
eſt, vt aquea ſubſtantia, tenui ac den­
ſa
admodum vmbra ( vt ita dicam ) ſolùm
terræ
permiſta conſtet.
Atque ideo grauem
efficiat
, & neſcio quid diuinum geſtanti in­
fluat
.
Ego aureis 15. coronatis emi: nec ta­
men
minorem voluptatem capio, quam ex
adamante
pretij 500. aureorum: at non tan­
ti
æſtimatur?
Fateor: ſed incognita eſt gem­
mariis
, & vulgò putant nihil aliud eſſe quam
pſeudopalum
.
Sed hæc ſi gemma eſt mollis,
eſt
nec vlla in parte illi comparabilis, vtrum
verò
opalus ſit?
exiſtimarim, etſi nec ame­
thyſti
purpura fulgeat eum eſſe.
Siquidem
nulla
in gemma alia tot colorum varietates
intermiſtæ
, támque nitentes inueniuntur
plures
etiam eſſe ſpecies credendum.
Et in
quibus
pro albo colores illi refulgent, eas
præcellere
, hanc tamen ex Germanis vn­
ciam
eſſe crediderim: quod nec antiquus
1opalus, qui ſit ſcitur: nec is quem nunc
habeo
, ſit opalus verus non eſt, quænam
gemma
fuerit apud maiores coniectari poſ­

ſumus
, Auro incluſa multum hebeſcit, ob
id
4. aureis vncis comprehendi debet.
Mul­
tum
enim ab hac pſeudopalus degenerat,
candidus
hic eſt & nitet, ſed non perſpi­
cuus
, oculum vocant cati, ſeu felis.
In eo
quem
ego habeo hoc mirum videtur quòd
altera
ex parte candidus ac lacteus videtur
totus
, ex altera autem fuſcus admodum totus,
adeóque
fuſcus vt etiam obſcurus appareat:
nec
hoc illi contingit lucis varietate, quan­
doquidem
ſeu ad lumen, ſeu verſus tenebras
conuerteris
eum, albus ex ea parte, qua al­
bus
videri ſolet, ſemper eſt, fuſcus verò ex
alia
.
Itaque eadem ſuperficies ſola aſpectus
varietate
ex aduerſis partibus conſpecta,
colores
duos penè ex toto contrarios oſten­
dit
.
Horum lapidum quidam molliores,
quidam
duri, vt is quem ego habeo.
Tam
mirabilis
igitur proprietatis cauſam redde­
re
oportet.
Ea eſt, quod criſpus lapis eſt,
atque
partibus peruiis, aliis autem mini­
: partibus non peruiis lumen recipit ſed
reddit
, eóque fit vt candida ac velut nix
ſplendens
reluceat: contraria conuerſione
lumen
excipit, ſed non reddit, atque ea de
cauſa
obſcurus lapis videtur ac fuſcus.
In­
dicio
eſt ſubſtantia ( vt dixi ) illius mini­
æqualis.
At dices: Cur non excipit lu­
men
, ſi peruia eſt gemma?
Melius itaque
eſt
, vt dicamus perſpicuam totam eſſe in
ſuperficie
, altera quidem tamen parte ſca­
bram
, atque ideo nigram: altera verò po­
litam
, atque ea de cauſa ſplendidam atque
albam
.
Opali mira
pulchritudo
.
Lib.37.c.6.
Opali degene­
ris
mira na­
tura
.
Sapphirus.
Proximus adamanti ac quintus in ordine
nobilium
gemmarum eſt ſapphirus, duritie
maxima
, colore cæruleo, atque admodum
ſi
ſit non dilutus nec vitioſus, iucundo ocu­
lis
: quamobrem nullæ res magis recreant
viſum
ſmaragdo & ſapphiro: recreat etiam
hominem
, & epotus bili nigræ & melan­
cholicis
, ac ſcorpionum ictibus auxiliatur.
Refert Albertus Magnus bis expertum, quòd
Sapphirus
ſolo contactu anthraces curat:
optimum
& grandem eſſe, ac diu carni
hærere
illum oportet.
Id efficit quòd ale­
xipharmacam
habeat vim, & vt ictu di­
pſadis
ſitis inuehitur, & torpedinis con­
tactu
obſtupeſcit manus, ita contactu diu­
turno
Sapphiri virus anthracis extingui­
tur
.
Sapphiro
vires
.
Heliotropium
& vires eius.
Heliotropium gemma eſt viridis, iaſpidi
haud
abſimilis: ſed iaſpidi maculæ, aut
guttæ
ſanguineæ hærent, at Heliotropium
ſanguineis
venis interſtinguitur, expoſitus
Soli
ſub aqua ob viuacem rubedinem aut
viriditatem
colorem croceum ſpargit, vt
aërem
obnubilare videatur, atque deliquium
Solis
oſtendere.
Hunc vſque ad hanc diem
videre
non licuit, ſicut nec verum Aſtri­
tem
Hæc gemma eſt dura, quæ Solem dum
circumuertitur
oſtendit inus lucem.
Ve­

rùm
gemmarij ex Chalcedonio Onyche
eam
æmulantur, quæ nitorem & vires bre­
ui
amittit, maximè ſi calore, aut ſudore
vitietur
.
Melior eſt quæ fit ex Sarda ſplendi­
diore
, quam Carncolum vocant: optima
fit
ex ea, tum ex aliis lapidibus durioribus
cauis
, nam cauitate colligitur lumen: ſola ta­
men
vera Atrites pulchritudinem ac deco­
rem
retinet.
Aſtrites.
Pſeudoaſtri­
tes
.
Stellaris ſignificati ratione parum viribus

& ſubſtantia, multum differt ab aſtrite, nam
nec
gemma eſt, nec perſpicua, maculis ci­
nerei
coloris tota diſtincta eſt, vnde nomen
ſumpſit
.
Spontè in aceto ac etiam vino
mouetur
, ac animalium inceſſum imita­
tur
, procedens inde ad latus, inde retro­
gradiens
.
Hunc lapidem cognouit ac il­
lius
vires olim Rabbi Aben Ezra: frequens
eſt
apud nos, ac vilis pretij.
Ego cùm mo­
tus
illius ſæpius conſideraſſem, lapidem te­
nui
conſtare humido; & quod ab aceti ac
vini
vi in vaporem conuerti poſſet intelle­
xi
, vnde quærens exitum, nec inueniens,
huc
illúcque lapidem alioquin etiam leuem
facilè
impellit: nam tenuitatis vaporis in­
dicium
eſt, quòd bullas non mittit: vnde
nec
metuas habere magnos illum credere
oportet
.
Sunt qui geſtantes collo appenſos,
exiſtiment
victores efficere.
Ego quæ ſo­
lùm
expertus ſum, hic ſcribere agreſſus ſum:
verùm
hoc adiicere non piguit, vt quiſque
poſſit
experiri: nam de motu ( vt dixi ) in
vino
& aceto ego ſæpiùs experimentum
feci
.
Aſtrites &
illius
vis ad­
mirabilis
.
Iaſpis ſimilis eſt heliotropio: hunc, vi­

ridis
ſi ſit, & è directo ventriculi ſuſpen­
ſus
, ventriculum non leuiter confirmare
ſcripſit
Galenus: nos ſiſtere etiam hoc mo­
do
ſanguinem vndequaque manantem, ſed
è
naribus præcipuè, vidimus: nec mirum,
quandoquidem
vim maximam habeat
aſtringentem
.
Eligitur ex oriente non ad­
modum
paruus, ſplendens, viridis, ſan­
guineis
guttulis plurimis ac valde vinum
ſanguinem
æmulantibus conſperſus.
Iaſpis, &
eius
vires.
Omnibus tamen gemmis vnus opponi­

tur
lapis achates, & ipſe è gemmarum nu­
mero
, ſed tam varij generis, vt vnum la­
pidem
eſſe non credas: candidus, rubens,
croceus
, cinereus, viridis, niger, varius,
cæruleus
.
Quid moror? huic vni nec om­
nium
aliarum gemmarum colores ſatisfa­
ciunt
: ille lucos, prata, animalia, flumi­
na
, flores, arbores, natura ludente refert.
Celeberrimus in hiſtoriis eſt achates Pyr­
rhi
regis, nouem Muſas cum Appolline in
medio
citharam pulſante referens, ſingu­
láſque
cum propriis ornamentis, vt videa­
tur
tunc natura cum pictore certaſſe: atque
hic
miraculum dici potiùs debet quàm gem­
ma
.
Nobis tres ſunt achates, in quorum
vno
natura hemiſphærium pinxit cœli, di­
ſtinctis
orbibus: in medio terra rotunda,
quaſi
aquis ſupereminens.
Secundus, ex
hiatu
fumum emittere videtur, qui aërem
obumbret
: atque illud in eo admiratio­
ne
dignum, quòd alius fumi color, alius
aëris
, qui ex eo obſcuratur: fumus can­
didus
quaſi ac denſus, aër ſubrubens, ac
mediocriter
perſpicuus.
Tertius, cæteris
longè
admirabilior, ſcilicet Galbæ fer­
imaginem huiuſmodi depictam ha­
bet
: nec in ſuperficie, ſed quaſi ſub
vitro
: & tamen vera gemma eſt, non
vitrum
: quoniam tamen qua parte tangit
1digitum, totus rubet: iaſpidis refert ſpe­
ciem
.
Achates, &
eius
mira
varietas
.
66[Figure 66]
Expertus, quòd ſomnum conciliat:
Et ſomnia plena grauitatis oſtendit om­
nia
, vanitate remota, prudentiam quoque
auget
.
Nihilominus quia dum ferre multa
paſſus
ſum infortunia, præter errorem ac
expectationem
, iam ſecundò illum depo­
ſui
.
Alij etiam achates referunt auium ocu­
los
, & nos talem habemus: alij autem piſ­
cium
.
Ponticus, qui ſanguineis guttis in­
terſtinguitur
, aut atris, montium refert &
conuallium
imagines.
Quidam humanos
oculos
, leucophthalmi: quidam lupi, ly­
cophthalmi
: quidam capræ, ægophthalmi
vocati
.
Vidi & viridem perſpicuum lineis
duabus
candidis pulcherimè diſtinctum,
quem
dubiæ naturæ eſſe crediderim, potius

inter
achatem & praſſium.
Nam velut in
animalibus
muli ex aſino & equa, & ly­
ciſca
è lupo & cane, ita & lapides quan­
doque
miſcentur è vario genere, miſta
eorum
materia, cauſiſque illos producen­
tibus
.
Lapides è
duobus
gene­
ribus
quem­
admodum
&
animalia

gignantur
.
Cæterùm quod ad achatem Pyrrhi regis
attinet
, nimis ridiculum puto, caſu illum
adeò
ad amuſſim ornatum, ac diſtinctum

fuiſſe
.
Hoc igitur ſic contingit. Pictor va­
lidis
coloribus lapidem aliquem è marmo­
rum
genere pinxit, vt nouem Muſæ pul­
ſantem
in medio Apollinem mirarentur.
In­
de
ſeu caſu, ſeu ex induſtria lapis ille ſe­
pultus
iacuit per multos annos, eo in loco
vbi
achatis gigni lapides ſolent: contin­
git
itaque circumcirca gigni achatem per­
ſpicuum
& aqueum, inde inuentus refere­
bat
Muſas & Apollinem illum quaſi natu­
induſtria fabricatum, cùm achates iam
gemma
eſſet.
Nam ſi ſpicæ & muſcus ar­
boribus
hærens in achatem tranſeunt tra­
ctu
temporis, vt ego achatem habuerim,
cum
quinque ſpicis, quas diceres nunc è tri­
tico
excidiſſe, & tamen lapis erant, imò gem­
ma
: ſic etiam muſci non parua pars ad­
erat
: quantò facilius pictus lapis mollis
ille
, in achatem potuit tranſire?
Modus faciem
di
achatem
mirabilem
.
Itaque ſi loca achatum quis obſeruare ve­
lit
, & maximè vbi perſpicui generantur (hoc
enim
eſt neceſſarium ) ſepeliat verò pictu­
ram
ex coloribus perpetuis, quales ſunt cæ­
ruleus
& aureus, metallo conſtans, tum ma­
ximè
ſi cera punica pauco oleo temperata
alióve
perpetuo, ſed perſpicuo tamen vn­
guento
opus liniat, quale eſt quod apud nos
Vernix
liquida vocatur, quæ picturis abſo­
lutis
pretioſioribus ſolet induci, achates naſ­
cetur
ſic pictus.
Verùm dices, Frequens hic eſſet acha­
tes
ſic pictus, ſi tam parua arte parari poſ­
ſet
?
At non animaduertis primò oportere
ſepeliri
, vbi gignantur achates, tum verò
achatem
, qui circumducitur eſſe ſplendi­
dum
& perſpicuum: ac intra paucos an­
nos
tranſire in gemmam, antequam pereat
pictura
, nec dilui prius aliquo externo hu­
more
, ne aboleatur imago, demum con­
tingere
, vt abſolutus effodiatur.
Quot enim
piſces
ſunt, quos nemo vnquam piſcatur,
& ferè in nemoribus aues quas nullus vn­
quam
cepit, ſpontéque ſua in propriis lo­
cis
obeunt, tot eſſe exiſtima gemmas, quæ
latitantes
locis quo genitæ ſunt, nunquam
in
lucem prodeunt, ſed in primam matrem
terram
, vt coaluerunt vetuſtate, ita in ean­
dem
reuertuntur.
Tametſi achates varie­
tate
nobilis ſit, quia tamen parum ſplen­
det
, rarò pretium ingens habet inter gem­
mas
.
Chryſolithus verò longè nobilior eſt
æſtimatione
achate, hunc vocant noſtri
topazium
, ſicut verum topazium, chryſo­

lithum
.
Topazius,
qui
eſt ve­
chryſoli­
thus
.
Inquit enim Plinius: Chryſolithus au­
tem
, gemma eſt aurei coloris, micans.
At­
que
hæc ipſa de noſtro topazio vulgari ve­
ra
ſunt: quanquam enim topazius Germa­
nicus
, vt pleræque aliæ gemmæ, quæ ſub
frigida
zona inueniuntur, mollior ſit: quòd
calor
non poſſit adeò ſuccum illum attenua­
re
, atque durare gemmam ( nam, vt dixi,
duritiei
cauſa eſt perfecta concretio, quæ
fit
dum minutiſſimæ partes inuicem com­
miſcentur
) attamen non de illo chryſolitho,
ſed
de Orientali loquitur Plinius, quem pa­

làm
eſt prædurum eſſe, ac tantæ duritiei, vt
ſapphiro
parum, aut nihil cedat.
Itaque
hanc
ob cauſam ego in chryſolitho effigiem
meam
cælari iuſſi, cum prima nominis, ac
prænominis
litera.
Elegi hunc lapidem,
quòd
ſit duriſſimus, atque ob id æternum
opus
, ſplendeátque non parum.
Rarus ta­

men
eſt chryſolithus abſque maculis qui­
buſdam
nigris, à quibus vitiatur: alioquin
gemma
non vulgaris.
Creditum eſt libidi­
nem
ſupra omnem opinionem coërcere, ſi
tangens
carnem geſtetur.
Albertus ſcribit,
in
aqua feruentem immiſſum, illius feruo­
rem
tollere: quod haud verum eſt, ſed mul­
ta
( vt ſolet ) in his fabulatur: quædam ta­
men
quæ expertum ſe ait de gemmis, ac la­
pidibus
, ſuo loco retulimus, ac referemus:
neque
enim mendax fuit, ſed minimum cre­
dulus
, vt mos eſt eorum, qui talia ſectantur,
aut
ſcribunt.
Cur gemmæ
boreales
ple­
runque
limam
ſentiant
.
Chyſolithi
vires
.
Cæterum, gemmam eſſe ingentis frigo­
ris
exiſtimo, hoc argumento, quòd ſitim
ſub
lingua poſita febricitantium mitiget:
quòd
quamvis etiam cryſtallo, & aliis pluri­
bus
gemmis commune ſit, non tamen adeò
euidenter
.
Ergo topazium nunc habemus, qui

fuit
antiquorum chryſolithus: atque con­
traria
ratione, quem nunc vocamus chry­
ſolithum
, Topazius eſt verus antiquorum.
Inquit enim Plinius: Topazium ſubuiri­
dem
eſſe gemmam, quæ ſola inter gem­
mas
à cote poliatur, ob mollitiem, li­
máque
tangatur.
Quæ omnia de chryſoli­
tho
à noſtris vocato, ſunt veriſſima: nam
lima
tangitur, & eſt aurei coloris, non
ſynceri
, ſed ſubuiridis, & ob mollitiem
rota
ſtannea expoliunt ipſum: nitorem etiam
1per ſe amittit, adeò vt pulchra quamvis ſit,
ob
id nemo dignetur eam geſtare.
Vocant
piradotum
, & natum adagium inter gemma­
rios
, nimium eſſe vnum habere Piradotum,
ſcilicet
quòd ob mollitiem minimè vena­
lis
ſit.
Chryſolithus
qui
antiquo­
rum
topa­
zius
.
Expertus tamen ſum, quindecim illius
grana
epota, auxilio præſenti melancholicis
eſſe
.
Topazij vis.
Cæterùm, antequàm egrediar topazij
& chryſolithi narrationem, illud etiam
animaduertere
decet, gemmas quaſdam
eſſe
, quæ rapiant ceram, quaſdam quæ nul­
lo
pacto, atque inter has ſarda eſt præ­
ſtantiſſima
: nam nec chryſolithus ab hac
labe
omninò eſt immunis.
Itaque vt ad rem
reuertar
, Sarda lapis eſt rubei coloris, cu­
ius
ſpecies quæ dilutior eſt, & minus ru­
bra
, vocatur carneolus, inde litera muta­

ta
Corneolus: cùm verò imo habet ony­
chem
, vocatur ſardonyx, qualem ego ha­
beo
, in cuius imo videtur onyx, in ſupre­

mo
ſarda: ex onyche enim ( vt diximus )
ſarda
plerunque naſcitur.
Aptiſſima ſigillis
ſarda
, carneolus & ſardonyx, ob tria: pri­
mum
, quòd ceram non rapiat: ſecundum,
quòd
facilè celetur, nam tenax eſt, & me­
diocris
duritiei: tertium, quòd humores
non
facilè hebetentur.
Onyx autem gem­
ma
eſt mollis, ab vnguis ſimilitudine ita
appellata
.
Eius plura ſunt genera, Chal­
cedonium
ab vrbe Bithyniæ, in quam de­

ferebatur
, ita appellatum: aſſimilatur co­
lore
& perſpicuitate propriè vngui.
Refert
Albertus
expertum eſſe, ſi lapis hic è col­
lo
ſuſpendatur, vires omnes corporis robo­
rare
, quòd haud eſt incredibile: nam fri­
giditate
ſua conſtringit ſpiritus atque vnit,
luce
verò illos confirmat & caloris tempe­
rie
.
Eadem ratione, Venerem collo ſu­
ſpenſum
cohibere fertur, atque in hunc
vſum
Indi ferre paſſim conſueuerunt.
Sed
ille
quidem nobilior eſt quòd orientalis.
Ex hoc genere eſt cæruleum, quod pre­
tioſiſſimum
eſt, & ego tantum ſemel vi­
di
.
Genus eſt aliud cæruleum, pallens in
ſummo
& opacum, in imo autem ni­
grum
, quod vocatur Nicolus: geſtantem
facit
triſtem & audacem, & ſomniis ter­
ribilibus
agitat: nam ſpiritus adeò cogit,
vt
triſtitiam & turbationem moueat.
Ter­
tium
genus ferruginei eſt coloris in ſupre­
mo
, in imo nigri, in medio candidi, vo­
catur
à pleriſque Oculus.
Si fruſtra duo
ex
onyche inuicem confricentur, calorem
tantùm
concipiunt, vt vix ferri queat.
Fruſta namque magna inueniuntur ex illo,
adeò
vt non gemma, ſed potiùs marmo­
ris
genus eſſe videatur: nam Romæ in æde
B
.
Petri ſex ſunt columnulæ ex hoc lapide.
In Colonia Agrippina Onyx adhuc extat
latior
palmo, de quo Albertus olim, nunc
verò
Agricola refert, candidas venas ſic
illum
diſtinguere, vt duorum iuuenum ca­
pita
exprimant, rurſus nigras quæ ſerpen­
tem
effingunt è ſummo capitis vertice
vnius
in imum alterius deſcendentem.
In
mandibula
quoque vnius ex iuuenibus,
imago
apparet capitis Æthiopis cum ni­
gra
barba, reliquum lapidis vnguis co­
lorem
, vt plerunque ſolent hi lapides, ex­
primit
.
Sarda.
Corncolus
Cur corneolo
ad
ſigilla
vtamur
.
Onyx & il­
lius
genera.
Onychis vi­
res
.
Verùm iure quiſpiam dubitet, vnde fi­

guræ
in gemmis & lapidibus proue­
niant
?
neque enim credendum eſt omnem
figuram
caſu contingere, cùm (vt inferiùs
dicemus
) lapides multi ex eodem genere
eaſdem
retineant figuras.
Itaque meo iudi­
cio
dicendum eſt, duo eſſe figurarum, &
imaginum
genera: alterum, quòd ſemper
in
eiſdem lapidibus apparet, & hoc à na­
tura
prouenit, quæ non ſecùs ac in plantis
foliorum
, & fructuum numerum ſeruat &
rationem
: hoc figurarum genus vim habet,
& aliquid ſignificat.
Tale genus figuræ in­

uentum
eſt in lapide nigro, forma coni, cu­
ius
ſumma pars præciſa fuit: hic ſerpentem
in
ſuprema parte pulcherrimè expreſſum,
quaſi
pictus eſſet habuit, infima parte pal­
lidior
, nullibi autem perſpicuus.
Qui hunc
Alberto
dono dedit, affirmabat ſuper illum
coïſſe
plus quàm quingentos ſerpentes: in
prato
enim inuentus fuit inter Sueuiæ mon­
tes
poſito, atque ibi occiſis ſerpentibus, ſub
quibus
latebat, à militibus Principis ſu­
blatum
cum capite maximi ſerpentis cuiuſ­
dam
qui lapidem tangebat, tranſlatúmque
domum
.
Exiſtimandum eſt igitur huic la­
pidi
à natura vim inditam, quæ ſerpentes
ad
ſe traheret.
Sed hæc mira videri poſſent,
ni
Plinij teſtimonio conſtaret inueniri oua
ſerpentum
, circa quæ illi coëant: vnde etiam
caduceis
pingi ſolet.
Sic enim inquit: Vi­
dimus
ouum mali orbiculati, parui forma,
cruſta
cartilaginis, velut acetabulis brachio­
rum
polypi crebris inſigne Druidis.
Hoc fe­
runt
in Gallia ſalinis & ſpuma conuoluto­
rum
ſerpentum cogi.
Videtúrque ad con­
cordiam
ex generationis ratione potius fa­
cere
quàm ad lites, quamquam ferant ad
gratiam
principum, & litium victoriam.
Nam conſtat equitem Romanum Vocunt iis
euocatum
, & occiſum à Claudio Princi­
pe
, quòd ouum anguinum in ſinu geſtare
depræhenſus
eſſet.
Ego Plinium non men­
tiri
ſcio: vera an dicat vir Philoſophiæ rudis
neſcio
.
Figuræ in
lapidibus
.
Hiſtoria la­
pidis
iuxta
quæ
ſerpen­
tes
congre­
gabuntur
.
Credendum eſt etiam, lapides inuentos

in
agro Veronenſi, in quibus, vt Leo Ba­
ptiſta
, Albertus refert, ſigilli Salomoni ima­
go
ad amuſſim depicta inueniebatur, à na­
tura
ex propoſito agente ſic depictos, non
fortuitò
, atque inde vim illis ineſſe pecu­
liarem
quandam.
Harum verò duo ſunt ge­
nera
.
Primùm, quod quaſi caſu ſit, & tamen
neceſſariò
: velut rotunditatis eorum qui in
mari
naſcuntur: rotundi enim fiunt longo
fluctuum
attritu, quicquid prominet exe­
dente
.
Sed hi non exactè, neque in om­
nibus
: nam quum ante perfectionem ex­
trahuntur
, nihil tale proponente natura,
rotundi
minimè ſunt.
Qui verò in Polonia
extrahuntur
forma ollarum, cauſam ean­
dem
habere poſſunt, quòd circumpoſiti al­
teri
lapidi oriantur: vel quòd, vt in Aetitis
quodam
genere, terra incluſa non coaleſcat:
calor
enim exterior, vaſa formare poteſt.
Non cogitur autem à calore, quia humi­
dum
ſolum circumfunditur.
Vel quia na­
tura
hanc formam propriè delegit, & ſibi pro
1fine proponit, vt in retundis, Cubæ inſulæ.
Earum rurſus, quas proponit natura, quæ­
dam
ſunt velut figuræ ſubſtantiæ ac formæ,

aliæ
quaſi picturæ.
Quæcunque verò for­
loco ſunt, caſu etiam fiunt, ſed non
in
omnibus.
Illæ ergo quæ non ſemper in
eiſdem
lapidibus inueniuntur, ſed rarò,
fortuitò
non ſecùs, ac in nubibus generan­
tur
, nulliúſque virtutis ſunt, quales in ala­
bandico
lapide ſimiæ inuento Fribergi,
& qui ex eodem genere ſcutulum habuit ru­
brum
, quòd quatuor lineæ circumambie­
bant
, quarum prima, tertiaque albæ, ſe­
cunda
& quarta rubræ.
Et Annæbergi ala­
bandicus
alius formam habuit crucis, ſed
hæc
potiùs fuit forma quàm imago.
Et in­
ter
lapides bituminoſus Hercinij nemoris
pyrites
inuenitur, qui aurearum macula­
rum
diſtinctione refert formas varias, ve­
lut
marini paſſeris, ſalamandræ, galli, pon­
tificis
barbati, tum beatæ Mariæ Virginis
filium
in vlnis geſtantis.
Similiter & in Al­
ſatiæ
lacu iuxta Miſnenſes montes rana­
rum
, ac piſcium figuræ è cupro in lapidem
ſuperficie
delineatæ inueniuntur: adeò ve­
frequenter, adeò diligenter, vt caſu
contigiſſe
vix poſſe dicas.
Munſterus refert
habere
apud ſe effigiem olruppæ: hunc ( ni
fallor
) nos bottam vocamus.
Certè huic
piſci
prægrande iecur eſt, nec abſimilis
gobio
: Fluuiatilem gobium liceat voca­
re
, poſtquam olruppa, quod ſciam, La­
tinum
nomen non eſt.
An igitur quòd hic
piſcis
aliquando lapidi hæſerit, ideò cu­
prum
rariore facto lapide eruperit ea parte?
an potius quod aqua ſemine piſcis infecta
tranſeat
in metallum?
in aqua enim ipſa
metalla
fiunt.
Seu ſydere aliquo formam
illam
imprimente?
Sed minus auguſto ter­
mino
vis ſyderis contineretur.
An ſimi­
litudine
aliqua hoc natura finxit, velut
& in animalium generatione?
Ergo me­
liùs
eſt hæc ad certas lapidum ſpecies trans­
ferre
, velut in animalibus & plantis, cùm
rectè
figuræ delineatæ fuerint, & frequens
euentus
.
At ſi rarus caſus, atque figuræ
non
exactæ, vt in noſtro Achate facies
humana
quædam, tunc talia inconſtanti
ratione
fiunt, & fortuita erunt: velut &
in
nebulis, & plumbo liquefacto in aquam
conniecto
, & oſſibus lucij piſcis ad in­
ſtrumentorum
ruſticorum formam com­
paratis
.
Ergo ex hoc genere ſunt figuræ
achatum
, atque in his vis nulla, ſcilicet
figuris
, ſed naturalibus tantùm.
Lapides in
ſignes
ſigille
Salomonis
.
Figuræ in
lapidibus
.
Figuræ fa­
ctitiæ
quo­
modo
vim
habeant
.
De factitiis autem non parua dubitatio:
nulla
enim ratio id ſuadere poteſt, & ta­
men
vires habere videntur.
Exemplo igi­
tur
potiùs id quàm vlla ratione compro­
batum
.
Cauſa igitur eſſe poteſt, vel quia
vis
illa lapidi inſita ſit, quam perperàm fi­
guræ
ignari tribuunt, velut de iaſpide Ga­
lenus
inſculpto referebat: vel quoniam fa­
to
id contingit: nam nullus habet quin,
gratia
exempli, tutus fuerit ab inimicis.
Sed non ob id tutus, quia ſculptum habeat
annulum
, ſed annulus id poſſe videtur:
quoniam
eius eſt qui fortunam hanc fa­
to
eſt conſecutus: vel quia tales natura
ſumus
, prompti, fortes, ſagaces, non
quidem
lapidis inſculpti beneficio, ſed na­
tura
hominis: vel quia inani ſpe pericu­
lis
ſe exponentes, aut negotia amplexan­
tes
, à fortuna iuuantur, ob id à ſigillis
factum
putant.
Tot igitur modis contin­
git
credere vim eſſe factitiis figuris.
Quòd
verò
neque plaſtices, aut domus, aut aliud
quicquam
manu factum præter vim for­
tunæ
vires aliquas habere poſſit, nunc
demonſtrandum
eſt.
Cùm enim figuræ ma­
themathicæ
agere quicquam nequeant,
neque
magis principia ſint rerum, quàm
numeri
, manifeſtum eſt ſpontè nihil ac
per
ſe poſſe, ad actiones naturæ agendas,
aut
permutandas.
Quòd ſi à cœlo per ob­
ſeruationes
vim conſequi eas ſperes ( hoc
enim
affirmant plerique ) neceſſe eſt, vt
principium
aliquod ſit formæ: formæ enim
naturalis
actio eſt.
Formam igitur natura­
lem
mutari non figuram eſt neceſſarium.
Memorabile illud eſſe ſcio quod referunt de
Hermionis
monili, quod qui geſtarent, in­
feliciter
omnes perirent.
Recentius ac verius
de
equo Seiano, cuius poſſeſſores Cn.
Seius
primò
inde Dolobella, pòſt Craſſius atque
Antonius
, iudicio, aut caſu crudeliter ac mi­
ſerabiliter
periêre.
Erat autem forma inſignis
ac
virtute, colore autem admirabili, nempe
puniceo
.
Sic de Toloſano auro fertur, quod
cum
Cepio Romanus ſuſtuliſſet, & ipſe
malè
periit.
Non igitur hæc ſunt figura­
rum
exitia, ſed fati, de quo aliàs diximus.
Fortuita igitur, & quæ arte fiunt, attigiſſe
ſufficiat
.
At cryſtallus cur habeat ſex ſuperficies
( vix enim vnquam plures, aut pauciores
habet
) nunc dicendum.
Cauſa eſt, quòd
velut
& apum caſulæ ab aliis circumdantur,
atque
ideò & ipſæ hexagonæ ſunt, cryſtalli
fruſta
aliis fruſtis.
Sed cur quæ ab aliis cir­
cumdantur
, ſunt hexagona forma, cùm
ſphæra
à 12. ſimilibus Sphæris, non au­
tem
ſenis circumambiatur?
Meliùs igitur
erit
vim hanc in naturam corporis referre:
nam
corpus omne quod ſuperficiebus recti­
lineis
circumambitur, longitudine, latitu­
dine
, & altitudine diſtinguitur: at hæc con­
ſtat
ſenis oppoſitis ſuperficiebus, quam­
obrem
ſenas ſuperficies habent cryſtal­
lus
, & reliquæ huius generis gemmæ, vt
beryllus
.
Rurſus natura hoc conſtituit ( vt
dixi
) generationis cauſa, vt in plantis
dicemus
: nam & in Cuba inſula orbis alte­

rius
, lapides exactè ſphærici naturæ ſolius
beneficio
abundant.
At obſcurior eſt in il­
lis
vtilitas, non autem minus certa.
Sed cry­
ſtallus
ex aquea conſtat ſubſtantia atque
ideò
facillimè liqueſcit in igne, tranſitque
è
veſtigio in vitrum.
Simili ratione dicen­

dum
eſt, ipſum non ex glacie fieri, quam­
vis
inter niues ſoleat inueniri, ſed humore
ſui
generis: nam glacies quæ è montibus
pendet
, cùm deciderit igne excalefacta li­
queſcit
, non cryſtallus, niſi ignibus cir­
cumdetur
, aſſiduéque vento & flamma vr­
geatur
.
Quòd promineat è ſummis mon­
tium
cacuminibus, non ob id contingit,
quòd
ita genitum ſit, aut quòd glacies vn­
quam
fuerit: ſed quoniam terra & lapides
molliores
imbribus, ventis & niue liquefacta
1defluunt, & ſaxum nudatur: quamobrem cry­
ſtallus
, qui inter lapides, ac ſub terra geni­
tus
eſt, quomodocunque hæreat, pendere

videtur
.
In mucrone rarius, frequenter in
corpore
cryſtalli generatur argentum rude:
quòd
non inter illius vitia, ſed egregias
laudes
reponitur: namque ſic pulchrior ha­
betur
, & rarioris exempli gemma.
Inuenitur &
ex
eo ſpecies amethyſto ſimilis, adeò obſcura
eſt
, quàm quidam beryllum eſſe putant.
Vi­
di
& aquam cryſtallo ingenitam, atque in
aqua
corpus tenue nigrum, quod motu aquæ
ad
contrariam ferebatur, quòd eſſet illa le­
uius
, itaque dum conſideret cryſtallus ſpon­
aſcendebat: ludentes igitur dicebamus, &
perſuadebantur
aliquid dæmonem cryſtallo

incluſum
.
Sed cur non multùm nitet? quia
mollis
: nulla enim gemma mollis nitet.
Sed
cur
molle non nitet?
quia radios non om­
nes
, aut plurimos reflectit: igitur quod plu­
rimum
nitet, non adeò perſpicuum eſſe po­
teſt
: itaque magis perſpicuus eſt cryſtallus
adamante
, quia adamas multò magis
nitet
.
Chryſtallus
cur
ſex ha­
beat
ſuperfi­
cies
.
Lapides ro­
tundi
.
Cryſtallum
non
eſſe gla­
ciem
.
In cryſtallo
argentum

rude
genera­
tur
.
Aqua in
cryſtallo
.
Gemmarum
durities
quo­
modo
cognoſ­
catur
.
Prannium.
Eſt & alia cauſa, quòd vbi exactè leuis
eſt
ſuperficies, ad eundem penitus angu­
lum
radij reflectuntur, atque ideò validio­
res
fiunt.
Si autem non ſit dura, non erit
exactè
plana ſuperficies: quamobrem radij
diuerſis
angulis incident & reflectentur, diſ­
ſipabunturque
, ac impedientur.
Vt verò cryſtallus gemma eſt alba, ita
pranium
nigra & perſpicua, quòd rarum
eſt
.
Huius radix è genere cryſtalli eſſe vi­
detur
, & in Saxonia inuenitur.
Aliquan­
do
verò contingit radici nigræ fermè adnaſ­
ci
gemmas alias, vt ſarda in Cypro è tranſ­
lucido
non exactè nigro, & hyacinthus in
Miſena
Volcheſtein ſic exoritur.
Exoriun­
tur
& quemadmodum diximus, rubræ, viri­
des
, cæruleæ, ac amethyſtinæ.
Nebrites gemma non eſt, ſed rarus ta­
men
lapis, opacus, colorem pellis cerui ad
vnguem
referens: vocant noſtri gemmarij
Garatronium
: creditur geſtantem omninò
tueri
, ne poſſit vulnerari.
Vulgaris & vilis,
pulcher
tamen.
Garatronius
Pazar lapis
ſeu
bezar.
Nobilior hoc, ſed non ei tamen valdè diſ­
ſimilis
eſt pazar lapis, quem corrupto no­
mine
vocant bezar.
Gemma nec hic eſt, ſed
mollis
ac cinerei coloris, auellanæ magni­
tudine
, omnibus venenis egregiè reſiſtit.
Hic eſt ille lapis ab omnibus laudatus, & à
nemine
fermè cognitus: quem Scribonius Lar­
gus
, quamuis Cæſaris medicus, falsò ſcripſit
lachrymam eſſe ceruorum in Cicilia inuentam
cùm
conſtet in Pely Orientalis Indiæ regio­
ne
ſolitam inueniri.
Vbi etiam referunt radi­
cem
eſſe venenoſiſſimam, nomine bezar, quæ
ſtatim
occidat: cuius fructus non ſolùm ad­
uerſus
radicem, ſed etiam quæcunque alia
venena
, præſtantiſſimum ſit auxilium: voca­
tur
autem fructus nirabri.
Sed quomodo ale­
xipharmacum
, atque venenum ex eodem
oriri
poſſint, dictum eſt aliàs.
Amethyſtus.
Amethyſto color vini, & grata gemma
vilis
pretij, etiamſi ſit orientalis: creditur
ebrietatem
alligatus vmbilico prohibere: &
(quod diximus etiam ſuperius) ſomnia mouere.
Corallius verò gemma non eſt: eius ſpe­
cies
ſunt, candida, rubens, & nigra quæ ta­
men
omnes in eadem planta conſpiciuntur.
Quò fit vt nec ætate, nec ſpecie differant, ſed
velut
lapides reliqui vapore maris tingan­
tur
: tener eſt, atque arbuti inſtar in imo

maris
inter lapides & ſaxa oritur.
Nobiliſſi­
mus
rubens, & qui ex eo rubet, vt purpu­
ra
, igneum quendam emittens ſplendorem,
è
directo ventriculi ſuſpenſus illum vehe­
menter
confirmat, quod Albertus, Galeno
& Auicennæ adſcribere nititur: tenuis eſt
ſubſtantiæ
, & inter ea, quæ in mari con­
creſcunt
etiam tenuiſſimæ, ideóque confir­
mat
membra, & ſpiritus temperat.
Vnde
qui
talis eſt qualem ſuprà eſſe debere di­
ximus
, cor & cerebrum confirmat, men­
tem
exhilarat, & morbo comitiali aduerſa­
tur
.
Sed cùm frequentiſſimus ſit illius pro­
uentus
, optimi certè rariſſimus.
Nam quæ
abundant
, facilè abſoluuntur: & quæ fa­
cilè
abſoluuntur, perfecta eſſe non poſſunt.

Itaque
optima quæque rara eſſe neceſſe eſt.
Concreſcit & duratur aëre poſtquam è
mari
extractus fuerit, quoniam aër quod
tenue
eſt illius humidum ſiccat, & frigus
etiam
partes cogit.
Refrigeratur autem ab
aëre
etiam æſtate media, quia pars, quæ
intus
penetrat, frigida euadit: oſtenſum
enim
eſt aërem cum diſſipatur refrigerari.
Vnde Ouidius:
Nunc quoque coraliis idem natura remanſit,
Duritiem
tacto capiantur ab aëre, quoque,
Vimen
in æquore erant, fiant ſuper æthera ſaxum.
Corallius.
Vires coral­
li
.
Cur optima
quæque
raræ
ſint
.
Proprium rubei ac ſynceri, fulgentiſque,
vt
carbunculus, eſt quòd ſi annectatur collo,
vt
carnem tangat, cùm ægrotat homo, aut
breui
ægrotaturus eſt, aut ſi venenum hau­
ſerit
, quod nondum ſentiat, impalleſcere, &
nitorem
amittere, adeò vt mireris, atque hoc
non
ſemel obſeruaui.
Cauſa eſt, quod vapor
ille
, qui nondum moleſtiam homini afferre,
poteſt
, ſubſtantiam teneriorem corali affli­
git
miro experimento.
Morbis fu­
turis
digno­
ſcendis
.
igitur nobiliores ac magis vulgates
ſunt
gemmæ.
Cæterùm adulterantur miris
modis
, qui tamen in tres numero modos de­
ducuntur
.
Horum autem primus eſt vulgaris,
vt
inter duas planas tabulas cryſtalli color,
cum
glutine perſpicuo ponatur, inde coaleſ­
centibus
his gemma annulo clauditur, vt ri­
ma
coniunctionis lateat: atque hic modus
vulgaris
ac vilis eſt.
Copia hàrum gemma­
rum
, imò emporium eſt ipſa vrbs noſtra in
qua
virtus eadem cum gemmis colitur.
Peſſima eſt fraus quæ ſubiicitur, nec vul­
garis
ad fallendum, cuius autor Zocolinus ex
vrbe
noſtra, quem ob adulterinam monetam
Princeps
debito ſupplicio affici iuſſit, quan­
quam
omnes gemmarij pro illo ſupplicarent.
Vides ingenia hominum, atque ex vno collegio
argumentum multitudinis accipe: cui ſi diſpli­
ceo
, non tam pudet, aut pœnitet, quam gratulor,
quòd
horum morum hominibus odio habitus
ſim
.
Igitur ille inclytus vir, tabellam ex vero
lapide
, veluti pro carbunculo ex carbunculo,
pro
ſmaragdo ex ſmaragdo nitidam, ac vilem
1ob tenuitatem ac coloris diluti, quarum (vt
dixi
) maxima erat copia, eritque ſemper, vt
& hominem eius conditionis, accipiebat,
cui
coæqualem ac craſſam ex cryſtallo ſub­
iiciebat
, glutinóque quàm tenuiſſimè pote­
rat
, iungebat, interpoſito colore proprio, vt
rubro
ſplendido pro carbunculo, viridi pro
ſmaragdo
, cæruleo pro ſapphiro, & vt ri­
ma
latêret, auro claudebat, quò etiam ſuſ­
Picio
doli tolleretur.
Vetitum enim eſt in
vrbibus
nobilioribus gemmam adulterinam
auro
claudere.
In hac fraude nihil præter
venditoris
autoritatem deſideratur.
Rima
latet
auro abdita, & ob tenuitatem color
illuſtrem
facit: ſumma ſuperficies, cùm ex
genere
ſit veræ gemmæ, nitorem proprium
reddit
.
Ita mirificus hic artifex, gemmariis
etiam
ipſis imponebat, donec agnita, frau­
de
cum fuga ſibi conſuleret, exilio ab om­
nibus
nobilioribus vrbibus damnaretur, at­
que
ſic minima auri quantitate pudorem
vrbis
noſtræ proſtituit vndique: nec tamen
ſpernendum
latrocinium, gemma trium au­
reorum
coronatorum, trecentis perſæpe,
etiam
longè pluris vendebatur.
Ergo agni­
ta
fraude, cùm deeſſet lucri immoderati
& abſque labore modus, ad egregiam illam
adulterinæ
monetæ inuentionem ſe conuer­
tit
, eoque pœnas dedit.
Adulterandi
gemmas
tres
modi
.
Sapphirus
quomodo
in
adamantem

vertatur
.
Tertius gemmas adulterandi modus lon­
nobilior, ac minus damnatus eſt, arte
cum
natura luctante.
Gemma in gemmam
mutatur
ignis ope.
Sapphirus nitidus, ſed
alioquin
diluti coloris, cùm auro iungitur,
apponitur
igni ſenſim donec liqueſcat: fer­
uet
aurum horis tribus, aut quatuor, inde
gemma
tollitur, & ſenſim refrigerari per­
mittitur
, inuenies adamantem: gemma enim
manet
, nec lima tangitur: quicquid autem
eſt
coloris cærulei perit.
Ideò coloris ditiſ­
ſimi
ſapphiros quærimus: ſunt enim vilio­
res
& celeriùs in adamantem tranſeunt, at­
que
perfectiùs mutantur.
Qui primùm in­
uenit
hoc, ditatus eſt valde, breuique tem­
pore
.
Inde detecta re, adhuc lucrum arti
relictum
eſt: nitet enim plurimùm ob ſap­
phiri
duritiem.
Sunt qui ex aqua marina
gemma
viliore & molliore faciant adaman­
tes
pulchros.
Sunt & qui ſapphirum non
incoquant
auro, ſed creta inuolutum in
igne
ſolùm, eodemque modo res ſuccedit.
Obſeruandum tamen eſt, vt gemmæ fri­
gidæ
ignis ſenſim circumdetur, & rurſus vt
peracto
opere permittatur refrigerari ignis
extinctione
: nam detrahere ex igne haud
tutum
eſt Vitium eſt, ſi quicquam reman­
ſerit
veſtigij coloris cærulei.
Carbunculi
adulterini
.
Carbunculi finguntur Auripigmento de­
ſtillato
, ſed præter ſplendorem, & colorem
nihil
eſt quod non deſideretur.
Smaragdus
quomodo

fiat
.
Maiore negotio ſmaragdus conficitur.
Teritur cryſtallus tenuiſſimè, additur Mar­
tia
cocta & ærugo ſplendidiſſima, vel ver­
micularis
, foditur later crudus, imponun­
tur
hæc tria, ac in fornace laterum excoqui­
tur
inter alios ſigno addito, inde ex trahi­
tur
gleba ſmaragdo ſimilis, exſcinditur, po­r
tur
, vitrum tamen eſt, ſed adeò elegans,
t
niſi qui primò inuenerunt ( inuentum
enim
hoc, eſt nouum, noſtræque ætatis)
magnis
fruſtis nimis celeriter voluiſſent
ditari
, indéque ſuſpicionem copia, & magni­
tudine
inieciſſent, potuiſſet & nunc latêre
fraus
maximo ac incredibili inuentorum lu­
cro
, quanquam nec ſine lucro fuerint.
Vidi
adeò
pulchros, vt auro circundati natiuos
ſplendore
vincerent.
Optimè ſuccedit, ſi
omninò
bullis careant: nam bullæ vitrum
eſſe
declarant, & ſordidum lapidem faciunt.
Tangitur tamen lima, nam vitrum eſt. Om­
nis
enim gemma plumbi odore tranſit in vi­
trum
, præcipuè verò cùm fuerit tenuem in
puluerem
redacta.
Gemma om­
nis
odore
plumbi
tran­
ſit
in vitrum.
Porrò in Martiacocta plumbum conti­

neri
palàm eſt, Martiacocta enim conſtat
ſale
chali, alumine & arena, tum plumbo
nigro
, vel albo in calcem redacto: hac va­
ſa
figulina intinguntur, & in fornacibus
poſita
nitorem vitri recipiunt ſimul ac ſo­
liditatem
: neque enim humorem conten­
tum
combibunt, aut tranſmittunt.
Hoc au­
tem
maximè ſuccedit in figulinis quibuſdam
Germaniæ
, quæ ob terram ſolam ſpontè ta­

lia
ſunt.
Itaque Martiacocta & plumbi
odore
gemmæ in vitrum tranſeunt, colo­
rem
tamen recipiunt: igne ſolo gemmæ eſ­
ſe
non deſinunt, ſed colorem amittunt, non
recipiunt
.
Si quid igitur medium inuenia­
tur
, quo gemma colorem recipiat, molleſ­
cat
etiam, ſed non adeò vt in nitrum tran­
ſeat
, tunc lucrum maximum ſuccedet.
Opor­
tet
igitur vt minus molle reddat plumbo, &
magis
quàm ignis ſolus: ſic enim ſapphirus
in
carbunculum tranſire poterit, cùm ſit du­
rior
carbunculo: & ſi magis mollis euadat,
in
ſmaragdum, addito viridi colore: rurſus
carbunculus
in ſmaragdum, eſt enim longè
etiam
durior eo, etſi ſit non parum ſapphi­
ro
mollior: tum multa huiuſce generis, quæ
beatum
facerent inuentorem, proculdubio
eſſe
poſſunt & latent: vbi enim extrema,
ibi
etiam medium eſſe neceſſe eſt.
Vidi nu­
per
cryſtalli vnam ſuperficiem cæruleo per­
fuſam
, vt nec aqua dilueretur, nec ferro
abradi
poſſet.
Vtile inuentum ſi continuato
opere
obducatur.
Nam concors gemmæ in­
ductus
color, nullo tempore ſeneſcit: nec
concluſa
annulo, vlla arte dignoſci poteſt,
cùm
non ſecus ac natiua colorem reddat:
quamuis
in ſola ſuperficie aduerſa ſparſum:
ſpargitur
autem igne.
Porrò inter vitri ge­
nera
, quæ Martia cocta & cryſtallo fiunt,
color
ſi addatur rubens, carbunculus eua­
dit
: ſi cæruleus, ſapphirus: ſed omnes, vi­
liores
ſmaragdo: quia plus ab illarum natu­
ra
diſtant, quam vitrum, quod ſmaragdum
imitatur
: nulla enim gemma non durior eſt
ſmaragdo
, quemadmodum diximus ſupe­
rius
: ea de cauſa ſmaragdum ſolùm conan­
tur
imitari, quòd ſolùm vitrum ſmaragdo
poſſit
aſſimilari, ob magnam ipſius ſma­
ragdi
mollitiem: conficiuntur tamen etiam
illæ
in latere, quemadmodum & ſmaragdus
adulterinus
.
Martiacoctæ
compoſitio
.
Tranſmuta­
tio
vtiliſſi­
ma
nondum
inuenta
.
Sed illud mirum, quod quidam aiunt, lateres

coctos
grauiores eſſe, quam antequam in forna­
cem
ponerentur Cauſa eſſe poteſt, quòd vbi
facti
ſunt, in ſole ficcantur, concipiuntque
1aëris non parum, qui intrò latens, multò le­
uiores
eos reddit, iidem excocti, aërêque re­
ſoluto
grauiores efficiuntur, quamque humi­
dum
abſumptum ſit.
Etenin ſi pluſquàm par
ſit
torreantur, ferro ſimiles colore, pondere,
duritiéque
euadunt: ſed cùm minores fiant,
autoritati
Leonardi Iacchini inniti cogor.
An verò paruitas illa fiat grauitatis & colo­
ris
cauſa eadem eſſe poteſt: prauitas pro ra­
tione
materiæ, at paruitas ipſa fit coacto
per
vim, & liqueſcente terra, quæ metal­
licum
quid retinet, vnde fermè ſemper plus
quàm
par ſit excocti inflectuntur, atque in­
curuatur
.
Illud verò magna dubitatione di­
gnum
, cur intermiſſo igne in fornacibus, vel

breui
momento lateres frangantur.
Id verò
non
ſemper, ſed cùm calor immodicus igne
ceſſante
contrahitur frangit lateres.
Ideò
cùm
denuò accenditur etiam frangit: nam
quæ
iam ſicca ſunt, cùm nouo calore fer­
uent
, diſrumpuntur: ſicut de viro patet.
Later crudus
dum
exco­
quitur
pon­
dere
auge­
tur
.
Lateres in­
termiſſo
in
fornacibus

igne
ſran­
guntur
.
Cauſa eſt, quoniam antequàm liqueſcat,
& molliatur quod durum eſt, flatu diſtenden­
te
rumpitur.
Ob eam igitur inæqualitatem
magna
iactura figulis.
Nec verò, vt ad primum reuertar in­
ſtitutum
, gemmas ſolùm ars fabricat adul­
terinas
, ſed & lapides atque etiam cotes.

Ex
Smiri primò cotes fiunt, quæ gemmas
atterunt
, & ex Geode geodes, & ex co­
tibus
alijs cotes ſui generis: teruntur tenui­
ter
ſingula horum, provt libuerit aliquid
conficere
tale, & candido oui, oleo lini,
& l iuniperi lachryma excipiuntur, ſiccantúr­
que
ſub arena.
Fit & lithoſtroton, quo pa­
uimenta
templorum figuris variantur ho­
minum
, ferarum arborúmque, vt Conſtan­
tinopoli
in æde Sapientiæ, Venetiis beati

Marci
, & Florentiæ beati Ioannis Baptiſtæ:
aut
muri, vt Mediolani in æde beati Lau­
rentij
, ex fruſtulis lapidum diuerſorum co­
lorum
, albis, rubris, cæruleis, viridibus, ni­
gris
, glutino tenaci inuicem iunctis, vt non
ſolam
formam, ſed & colorem imagines

referant
.
Fit Maltha perpetua pro hoc ope­
re
ex calce & ſuillo adipe, vel pice, aut oui
candido
: hæc præcipuè aquis reſiſtit, vnde
etiam
canales producendis aquis iunguntur

ea
.
Alia ad eundem vſum optima, conſtat
calce
, oui candido, oleo, ferri ſcobe, ma­
rinis
vmbilicis: ac canales ipſi fiunt ex li­
gnis
abietis, vel alni, aut piceæ, vel picea­
ſtri
: habent enim hæc ligna humidum pin­
gue
valde & calidum, vnde aquarum iniu­

riis
maximè reſiſtunt.
Fiunt & è plumbo,
ſed
optimi atque æterni ex ære.
Pro regula
enim
haberi poteſt, quòd omnia quæ ignis
iuſtò
plus exuſſit, vt carbones, æs, ſulphur,
ab
aqua nunquam, etiamſi millibus anno­
rum
in ea perſiſterent, corrumpuntur.
Sed ad
iungendos
lapides, aut marmoris fragmenta
Maltha
ſufficit, ex puluere marmoris, & oui
candido
, aut pice confecta.
Palàm igitur eſt,
cur
aliqua in aquis incorrupta maneant, &
quæ
: alia tamen ob denſitatem aquarum
iniuriæ
obnoxia minimè ſunt, ſed tamen in
illis
cortex corrumpitur.
Cotes adul­
terinæ
quæ
gemmas
at­
terunt
.
Lithoſtroton.
Maltha pe­
rennis
.
Aquarum
ductus
è
quibus
.
Omnis mate­
ria
in quam
plus
iuſtò
agit
ignis
armarum
in
iuriis
perpe­
tuò
reſiſtet.
Sed his relictis ad gemmarum hiſtoriam
redeo
.
Cùm verò de his dictum abundè ſit,
quæ
ſub terra & in aquis; aut inter lapi­
des
concreſcunt, nunc de his quæ in ani­
malibus
naſcuntur ſermo habendus eſt.
Et

quamuis
gemmas veras in animalibus inue­
niri
poſſe credatur, nullam tamen veram
gemmam
è corpore animalis alicuius detra­
ctam
ad hanc vſque diem vidi: raráſque
omninò
eſſe oportet illas, quòd à frigore
concreſcant
.
Indicio eſt à frigore gemmas
concreſcere
: primùm, quòd inter lapides &
locis
frigidiſſimis oriantur.
Deinde, quòd
etiam
à frigore ſeruentur, à calore debili­
tentur
, & vitientur: aquea etiam ſubſtantia
non
niſi gelu concreta ſplendet, velut in
glacie
: at gemmæ omnes nitent, pleræque
etiam
perſpicuæ ſunt.
Molleſcunt etiam igni­

bus
, adeò vt poſſint perforari: vt adamas alię
etiam magis, quædam etiam liqueſcunt: molleſ­
cit
& liquatur, ſed difficillimè, hyacinthus,
facilè
verò cryſtallus.
Eſt etiam frigiditatis
omnium
lapidum argentum haud dubium,
& ſi reliqua deeſſent, cactus ipſe.
Ergo ſi fri­
gore
concreſcunt lapides, gemmæ autem vt
duriores
maiore, nihil mirum eſt non gene­
rari
gemmas in animalibus, vbi nihil eſſe
poteſt
frigidiſſimum.
Sed ſi omninò gene­
ratur
aliquis lapis, qualis Alectorius, ſi gem­
ma
ſit, aut vires habeat, vita carere non po­
teſt
.
Gemma enim quòd durior ſit, cùm li­
ma
haud tangatur, calore concreſcere non
poteſt
.
Quòd verò frigore fit impenetrabile,
viuere
neceſſe eſt.
Non igitur dura poteſt
eſſe
in animali gemma, nam non tam li­
quido
humore nutriri poſſet, quale eſt id
quod
in animali ſecernitur: neque mollis,
quia
gemma non eſſet, imò neque lapis.
Ab initio igitur per ſpiritum & humorem
gemmam
viuere neceſſe eſt, atque mollem
ob
id eſſe: inde paulatim hebetata vita, ve­
lut
in vteri mola concreſcere calore, donec
adeò
dura reddatur, vt non poſſit amplius
augeri
: tunc verò frigore concreſcere, do­
nec
extracta, vel mertuo animali abſolua­
tur
: nam eo viuente, perfici & perfectè du­
reſcere
non poteſt.
Cur verè
gemmæ
ra­
riſſima
in
animalibus
.
Lapides om­
nes
frigore
concreſcere
,
quinque
ra­
tionibus

oſtenditur
.
Precioſiſſima autem, quod ſciam, ex his

eſt
margarita, quæ corticibus quibuſdam
conſtat
rotundis.
Naſcuntur ex conchyliis
rotundis
nobiliores, ſed tamen minus ro­
tundæ
: aliæ ignobiles rotundæ ex oblon­
gis
, quaſi contraria ratione.
Striatum ge­
nus
conchyliorum vtrumque, & in imo ma­
ri
moram ducens.
Fabuloſum itaque eas ex
cœli
rore concipere.
Ignobile margarita­
rum
genus ex Nacaronibus (ſic enim oſtrea
vocant
longa) ſeu melius dicam conchylia,
quòd
ſtriata ſint, naſcitur.
Seneſcit celerri­
margarita, nec in hoc lapidibus ſimilis.
Mittit Indicum mare Boreale iuxta Cuba­
gua
inſulam, auſtrale iuxta Terarequi: naſ­
cuntur
& aliis pluribus locis.
Maxima laus
eſt
in candore, ſplendore, ac rotundita­
te
.
Inuenitur in conchyliis, oſtreiſve iuxta
Britanniam
, frequentior in Indico mari.
Vna
in
theca plurimæ ſunt margaritæ, tum maximè
minimarum, vnde harum copia ſuprà fidem: ma­
gnæ
raræ ſunt: quæ vitio careant: & magnæ,
ſunt
rariſſimæ: repurgant ſanguinem, tenuem­
que
habent ſubſtantiam.
Sed colos eis vt pſeu-
1doopalo, ſcilicet qui ex aſpectu mutetur.
Cauſa iam dicta eſt, nam corticibus con­
ſtant
margaritæ, quæ ſuperficie vna politæ
ſunt
, altera rudes.
Experimentum ſume plu­
ribus
ſpeculis ſimul iunctis eodem ordine,
ita
vt nitida ſuperficies tegat rudem alterius.
Inde ſi paruas eas finxeris, atque adeò te­
nues
, vt ſolùm ſcabrum non diuiſum, aut
varium
corpus efficiant, intelliges tandem
qua
de cauſa aſpectus ratio colorem, ac

ſplendorem
mutet.
Colos tamen margaritæ
plerunque
eſt candidus, nitidus, modicè fuſ­
cus
: hunc à ſuis conchyliis mutuantur.
Non
abſimilis
hic eſt cochleis, quas India ( vt di­
cunt
) mittit.
De colore, forma ac ſubſtan­
tia
dicere poſſum, quòd eas viderim ſæpiùs
vnde
veniant, non ſat dicere poſſum.
Eſt
igitur
forma triremis cùm alta puppi, in qua
vaſculum
aliud, diceres poculum à natura
excogitatum
, nam & magnitudo tanta eſt
eius
quam vidi, vt facilè cotylam capiat,
res
profectò vſus elegantiſſimi, & pulcher­
rimæ
formæ, conſtat eſſe nautilum.
Eſt &
limacis
concha margaritarum conchis, quan­
Indicus aër, ac terra, tum aqua, noſtris
elementis
ſunt præſtantiora: multorum enim
ſeculorum
curſus meliores euadunt.
Margarita.
Cochlea
Indica
.
Borax.
Borax, inuenitur ) vt aiunt ) in capi­
te
bufonis ſenis ac magni.
Braſauolus re­
fert
, in capite illius animalis inueniſſe,
eſſéque
os potius quàm lapidem.
Duplex
eſt
, cauus oſſique perſimilis, colore fuſ­
co
pallente, & alter qui in oſſe lapidem
continet
: verùm os capitis eſt, vt Braſa­
uolus
refert, quod vetuſtate concreſcit,
quia
terra alitur.
Sed vires non noui: ad­
uerſus
calculum valere putant, ego incer­
tus
ſum, an prohibeat lapidis generationem:
at
omninò prohibere non poteſt, neque om­
nis
: an verò aliquis retardet, dignum dubi­
tatione
eſt.
Limacius.
Limacius lapis in capite limacis, quæ
cortice
non integitur, ſolet generari.
Hunc
vt
oſtendere poſſum, candido colore, &
aſpera
ſuperficie eſſe oportet, quòd ex
aquea
ſubſtantia coactus ſit frigore, & ob
id
etiam paruus, quòd in paruo animali
inuentus
.
Putant alligatum, quartanam pa­
tientibus
prodeſſe non parum.
In perca piſ­
ce
paruo, hunc coruum vocant, cùm ca­
put
magnum habeat, duo lapides inue­
niuntur
candidi, oblongi, plani, altera
parte
quaſi dentati, quos lithiaſi conferre
creditum
eſt.
Auxiliatur & podagricis ( vt
ferunt
) doloribus, & quantò maior fuerit.
Perca lapis.
Quomodo in
animalibus
.
lapides gene­
rentur
.
Oriuntur lapides in animalibus, duobus
modis
: altero quidem, frigore, vt in lima­
ce
, perca, cancris, bufone, & ( vt aiunt)
Indicis
teſtudinibus: altero, à calore, vt in
taurorum
veſica fellea ſæpe, & in homi­
num
etiam aliquando: nam inuentus eſt
annis
ab hinc paucis antè lapis in fellea
veſica
hominis; eo ſcabiei genere quod le­
pra
vocatur laborantis.
Gignitur & in veſi­
ca
, ac renibus magno illorum malo: tum
etiam
apud me eſt, genitus in pulmone bo­
uis
, lenis, ac cinerei coloris.
Lapides om­
nes
qui in cancris, limacibus, de piſcibus
gignuntur
, vt coruo, manati, aliiſque plu­
ribus
, prohibent generationem lapidum in
renibus
, genitóſque diſſoluunt.
Nam hi la­
pides
in his animalibus immodico frigore
concreſcunt
: epoti igitur renes refrigerant:
aut
in hominibus lapides calore generan­
tur
immodico: talis autem materia lapidea
eſt
& frigidiſſima: conuenit igitur vt etiam
vrinæ
abundantiæ, quæ vel calore renum,
vel
ſiccitate fit, præſens afferat auxilium.
Ferunt etiam in ventre galli generari ale­
ctorium
lapidem, quaſi dicas gallinaceum.
Sed tamen ſarda, vel achate fingitur, in
quo
flammea macula appareat.
Verùm ale­
ctorium
generari in galli, aut galli gallina­
cei
ventre, penitùs non poſſe reor.
Nam
cùm
gallorum ventriculus ſit valde capax,
atque
ſorditie ſemper plenus, humor ille
paulatim
diſtillare non poteſt, ſed nec col­
ligi
, nec concreſcere.
Si verò concreſcat, in
meatibus
potiùs id fiet: at ſic lapis mini­
mus
eſſet.
Nec omninò quieſcere poſſet,
donec
coaleſcat.
In iecore autem manife­
ſtum
eſt generari lapides, quia meatus ſunt
anguſti
, & caro denſa.
Refertque Georgius
Agricola
, prægrandem gallo inuentum, &
magnitudinis
incredibilis albus erat, & ruf­
fus
, & qua parte iecur extuberat fuſcus:
inferiore
pumicoſus, vt à gemmæ natura
plurimum
abeſſet: longitudo vnciæ, latitu­
do
digiti, altus ſeſquunciæ.
Inueniuntur ta­
men
in ventriculis gallorum gemmæ, quas
fortuitò
deuorarunt: atque ſatis pul­
chræ
, quoniam à calore ventriculi purgan­
tur
, & nitorem acquirunt: nam & gemma­
rij
ſolent margaritas columbis offerre, vt
expoliantur
.
Quid mirum eſt igitur, diutur­
niore
mora & calore robuſtiore in ventre
galli
puriores gemmas expoliri?
Vtrum ve­
in iecore gemma, dubium eſt: nam calor
auium
maior eſt calore quadrupedum, &

humor
tenuior.
Inueniuntur & in aliis ani­
malium
partibus lapides, vt in chelis gam­
mari
nodo ſuperiore, atque ego ſemel re­
peri
: minorem reperit vnus è noſtris con­
tubernalibus
: quos ego ambos ſeruo.
Colos
ex
albo, rubeóque miſtus, leuis ac lenis.
Maximi non excedunt granum piſi, imò nec
æquant
.
Forma milicæ imò (ſi neſcias ) mili­
cam
eſſe credas, vt nihil habeat commune
cum
lapillis, qui in cancrorum oculis inue­
niuntur
.
Raritas facit, vt augurij loco ſit
illorum
inuentio.
Quædam etiam ſunt lapi­
dibus
ſimilia, quæ in animalibus inueniun­
tur
, nec tamen ſunt lapides, vt ouum bouis.
Hoc ſanè in ventriculo illius inuenitur magni­

tudine
anſerini, ferrugineo colore, leuiſſimum.
ac leniſſimum. Cogitur ex cibi excrementis, &
motu
rotunditatem acquirit, pituita cogente.
Vnde ſi frangatur, ex pilis conſtare videtur:
durus
eſt pro leuitate tanta.
Ita natura ludit,
vt
etiam quandoque boues oua pariant.
Lapis in gal­
li
iecore.
Lapis in che­
la
gamnari
Ouum in
boue
inueni­
tur
.
Sunt & lapides recepti in numero gem­
marum
cùm longè abſint, vt Geodes, quem

Ætitem
, quòd prægnans ſit, falſo vocant.
Fer­
rugineus
è Galliis, è Cannis in Italia defer­
tur
pallidus.
Tecolithos duplex eſt, quaſi di­

cas
lapidem conſumens, Indicus, & quem
Agricola
ſpongiæ lapidem vocat.
Geodes.
Tecolithos.
Proxima gemmis marmorum eſt gloria, pul-
1
chritudo
, gratia: genera illius nobiliora,
phengiticum
, parium, zeblicum, porphy­
rites
& ophites.
Probantur omnia vel vi­
tuperantur
, colore, nitore, duritie, perſ­
picuitate
.
Phengiticum nitet maximè, ima­
ginéſque
reddit.
Vnde Nero ædem Fortu­
olim à Seruio Tullio inchoatam, quàm
Setam
vocauit, in domo aurea abſoluit, ita
vt
intus conſtructa eſſet hoc marmoris ge­
nere
, lucem ſic excipiente, concluſis vn­
dique
foribus, vt diuturna claritas ſeruata

ibi
videretur.
Zeblicum in Miſena inueni­
tur
, quod aduerſus venena prodeſſe credi­
tum
eſt: an iuuet, neſcio: quòd iuuare
poſſit
, certum eſt, quandoquidem molle
admodum
ſit: nam ſi ex vaſis è ſeruino cor­
nu
bibamus, edamuſque, pocula vaſaque
contracta
iam mora in illis venenorum
plerumque
haud tamen omnium vires he­
betabunt
.
Marmorum
genera
.
Marmorum
ſigna
.
Phenigiti­
cum
.
Zeblicum.
Parium, &
eius
ſpecies.
Parij marmoris ſpecies plurimæ ſunt, à
colore
differentiam ſumentes.
Condidiſſi­
mum
, quod vbique cernitur in Italia: ci­
nereum
in Hildesheimio tractu, qui eſt in
Germania
: viride, vt in æde B.
Ioannis Ba­
ptiſtæ
Florentiæ.
Ferreum, ſuper quo Stol­
pa
arx Epiſcopi Miſeni fundata eſt: hoc
tantæ
duritiei eſt, vt Agricola referat in
Miſena
fabros ex eo fabricare incudes: pa­
làm
verò tenax eſſe oportere, & tenuioris
ac
denſioris ſubſtantiæ, itaque etiam gra­
ue
.
Eſt & nigrum ſplendidum, ac nitens,
quo
conſtat ſepulchrum Cardinalis Carra­
cioli
, viri ſingularis probitatis, & præſu­
lis
prouinciæ noſtræ, in æde noſtra magna,
ad
dextram conſtitutum altaris.
Eſt & va­
rium
generis diuerſi, quòd fragile plerun­
que
eſt, & ſpontè rumpitur, quoniam par­
tes
in eo quædam crudæ, quædam nimium
exuſtæ
ſunt.
Eſt & ſubruffum marmor. Quid
moror
?
nullus color marmori conceſſus non
eſt
.
Senæ ſuper altari ſeptem ſimul genera
marmoris
Parij ( Parium ſic appello, vt æs
Corinthium
: nam ab inſula quod pul­
chrum
eſt valde, ſic ſolet vocari ) viſun­
tur
: candidum, cinereum, ſubruffum, vi­
ride
, nigrum, porphyriticum, & ophites.
Eſt autem porphyrites marmor rubeis, ac
quaſi
candidis maculis diſtinctum, ſeu po­
tiùs
rubeum cum maculis internitentibus.
Sunt ex eo columnæ duæ Mediolani inſi­
gnes
in æde B.
Ambroſij ante altare, nec­
non
& ſepulchrum B. Dionyſij, quod tranſ­
latum
eſt ad templum maius vrbis noſtræ
magnitudinis
corporis humani, non paruæ
etiam
craſſitudinis.
Porphyrites.
Ophites.
Ophites verò viride eſt, maculis totum
plerunque
albis, tum verò alterius coloris
diſtinguitur
.
Frequentes vidi ex eo columnas,
tum
menſas: ſicut & ex eo alio genere
varij
coloris menſa eſt apud Andream Al­
ciatum
non mediocris pulchritudinis.
Inue­
niuntur
quandoque in pario formæ conſpi­
cuæ
venarum varietate ac concurſu, quæ
effigiem
picta haut inferiorem referunt.
Nam præter reliquas in æde Sapientiæ
Conſtantinopoli
imago B.
Ioannis Baptiſtæ
tergore
cameli tecti videtur, quæ abſolu­
tiſſima
eſt in omnibus, præterquàm quòd
alterum
ex pedibus non adeò vt pictura po­
teſt
, exprimit.
Cauſam horum iam diximus
fortuitam
eſſe, non propriam.
Sunt & mar­
morum
genera à regione nobilitate, velut
Numidicum
: hoc enim cùm ex ſubtiliſſi­
ma
lachryma conſtet, ob regionis ardorem
ſplendidiſſimum
eſt, ac maximè nitens, &
quòd
facilè cælari poſſit ob mollitiem, &
æqualitatem
.
Silex enim & cotes, quia par­
tibus
conſtant craſſioribus, ideò ſculpi com­
modè
nequeunt.
Itaque & nunc marmor
Numidicum
eſt elegantiſſimum.
Imagines na­
turales
in
marmore
.
E marmorum generibus eſt Alabaſtrum,

perſpicuum
, & plerunque candidum, quo
pyxides
pro odoratis vnguentis fiunt, robu­
ſtius
vitro, metallicis purius: figulinis præ­
ſtat
, quòd minus combibat, aut remittat
vnguenti
, ergo & illius neceſſarius vſus fuit.
Quòd ex eo perſpicuitatem acquirit aquæ
immerſum
, magis combibit ſuccos ac remit­
tit
, cuius cauſam ſuperiùs diximus.
Alabaſtrum
Proximæ marmori cotes: nobiliores ex

his
Lydia & Damaſcena.
Lydia nigra, ſub­
ſtantia
admodum tenui, ſplendens, mira
ſubtilitate
refert metallorum colores: quo
auxilio
auri & argenti puritatem aurifices
intelligunt
: tenuitate quidem ſua detrimen­
tum
non afferunt, vt liceat millies experi­
ri
etiam ſine vnius grani iactura: nigredine
autem
oſtendunt colorem metalli: nam ni­

gredo
colligit nitorem, ac colorem.
Cotis
dotes
ſunt, celerrimè ſenſim & omnia ab­
ſumere
, nec abſumi.
Ob id Damaſcenæ
præſtantiſſimæ
: cùm enim chalibem affri­
catæ
, quantumuis durum celerrimè abſu­
mant
, tum ſenſim ipſæ minimè atteruntur,
temporis
tamen ſucceſſu & longo attritu, ac
frequenti
etiam ipſæ pereunt & abſumun­
tur
: prauæ, molles, carioſæ, venenoſæ, no­
doſæ
, aſperæ nimis.
E genere cotis lapis eſt
mollis
, è quo vaſa fiunt Comi excoquendis
cibis
: tener eſt hic, vt poſſit cælari, & ta­
men
humido lento conſtat, quò fit vt igni­
bus
diu reſiſtat: cinerei eſt & ſubfuſci co­
loris
.
Omnibus cotibus illud proprium eſt,
ſed
præcipuè Lydiæ, vt ſupina parte optimæ
ſint
, quia à Sole perficiuntur: peſſimæ pro­
na
, qua terræ & humori incubant, in la­
teribus
non parum duriores eſſe ſolent.
Cos, & eius
genera
.
Cotes in qui­
bus
proban­
tur
.
Cotis memoria adductus ſum in nauicu­

recordationem.
Lapis eſt apud Indos fla­
ui
coloris, perſpicuus, qui nouaculæ inſtar
ſcindit
: par autem eſt vt vitrum, & cryſtal­
lum
chalibeam nouaculam ob tenuitatem
ſuperare
.
Sed quod addunt mirum eſt, non
cote
, aut mola, alterove lapide, ſed aqua ipſa
acui
.
Id verò contingit, ob ſubſtantiæ tenui­
tatem
.
Lapis inci­
dens
.
Onyx, eſt forma cuſpidis, potius quàm
gladij
, & neque ſatis affabre: ſi omnes ſunt,
quales
hi, quos ego vidi.
Proximus marmori ac cotibus, craſſiore

tamen
ſubſtantia, eſt Silex, & ipſe varij ge­
neris
, tener, durus, tenax, friabilis, grauis,
leuis
, ignibus imperuius, & qui celeriter in
cineres
tranſit, ſqualens, rubens, coloris
quoque
varij.
Squamoſus ſilex eſt, imbrium
ac
frigoris patiens, liqueſcit plerumque,
demum
in cineres vertitur: lapides reliqui
1vt plurimum tranſeunt in calcem. Norim­

bergenſis
è fodina extractus dureſcit, cum
reliqua
eius genera potiùs frangantur.
Eſt &
lapis
marmori natura ſimilis, quippe quòd
ſectilis
ſit, ſed coloris cinerei, & mollitiei
incredibilis
, vnde ferra, non ſecus ac li­
gnum
ſecatur ad opera.
Copia eius in regio­
ne
Veneta.
Sed ob coloris obſcuritatem, &
quia
nitorem non admittit ad ſilicem refer­
ri
poteſt.
Propria enim omni ſilici ſunt, ſqua­
moſum
eſſe, nec leue perfectè, vt marmori
nitor
, & quòd ſecari poſſit.
Huic autem la­
pidi
pars vna ex vtroque deeſt: non nitet,
ideò
marmor non eſt: ſquamis caret, ideò
non
eſt ſilex.
Silex & eius
differentiæ
.
Marmor ſe­
ctile
.
Saxa ſex
generum
.
Cæterorum lapidum nomen vnum ſaxum
ſit
, genera autem ſex: a proprietate vnum
vt
magnetis ſumptum: à viribus, vt calamo­
chus
: à colore, vt amochryſos: pictura vt
alabandicus
: forma vt trochites: ignium, vel
aquarum
reſiſtentiæ nobilitate, vt magneſia.
Igitur à primo genere incipiemus.
Magnetis
genera
.
Magnes, ſeu lapis Herculeus duorum aut
trium
generum eſſe videtur: nam ex eo fer­
rugineum
eſt, & candidum: & quod candi­
dum
, eſt diſtinctum leuibus, ac tenuibus fer­
rugineis
venis, quòd tamen fermè vndequa­
que
eſt leue.
Ferruginei generis magnes
duas
habet primò vires, nullis fermè ſecu­
lis
incognitas: trahit enim ferrum, & illitum
magnete
.
ferrum aliud trahit ferum, adeò vt
quandoque
contigerit magnetem quinque aut
etiam plures annulos perpetua ſucceſſione tra­
here
Poſt ætatem illam vetuſtiſſimam Ariſto­
telis
æuo, ſi quid Alberto credendum eſt, in­
notuit
magnetis duo eſſe genera, alterum
quod
ferrum ad Boream dirigit, reliquum
autem
quod ad Auſtrum.
Hoc autem modo
res
ſe habet.
Affricatur magneti ferrum te­
nue
in cuſpide, inde ſuſpenditur in æquili­
brio
, tum circumuoluitur ferrum ſpontè, ſi­
cut
cuſpis Boream, aut Auſtrum reſpiciat.
Iam ergo hæc quatuor nota antiquo fuêre
tempore
.
Sed & illud cognitum eſt Alberti
ætate
Magnetis eſſe genus quod vocant
Theamedem
, adnatum ipſi Magneti, quòd
abigat
ferrum.
Sed & illud, quòd à ferro
etiam
Magnes trahitur, quodque virtus
eius
corpora penetrat, vt interpoſita tabula
etiam
ferrum ad ſe alliciat.
Ergo plurima,
vt
mos eſt, iamdiu fuêre cognita, quæ non
panci
noſtro tempore inuenta exiſtimauêre:
nam
pyxidis nauticæ rationem cuidam Fla­
uio
tribuunt, quam conſtat cognitam ſal­
tem
ante Alberti Magni ætatem.
Eius enim
ille
meminit non tamen Ariſtoteli pyxidis
vſum
notum fuiſſe crediderim.
Aut quòd
fetrum
ad Boream dirigat, cùm Galenus &
Alexander Aphrodiſrenſis, qui nullum, naturæ

miraculum tametſi leue prętermiſerunt, harum
rerum
adeò admirabilium & vtilium haud
meminerint
.
Conſtat etiam tempore Roma­
norum
hæc fuiſſe ignota, tot naufragiis ob
hanc
cauſam illis ſubeuntibus: vnde non
ſemel
attritæ vires, dum aduerſus Pœnos
dimicant
, & Octauij claſſis diſiecta ad­
uerſus
Sex.
Pompeium. Ergo iam vires de­
nuò
ferruginei magnetis aggrediamur, in­
de
rationes explicemus, initio ab experi­
mento
facto.
Magnes igitur ferrum trahit,
trahit
& chalybem.
Refert & Hieronymus
Fracaſtoreus
vidiſſe quòd argentum traheret:
generaliter
autem argentum haud quaquam
trahit
.
Cauſa cur ferrum trahat eſt, quo­
niam
illius eſt pabulum: nam ( vt dixi ) la­
pides
viuunt: ob id etiam optimè in ſcobe
ferri
ſeruatur.
Quid mirum eſt igitur cha­
lybem
, in quo maxima pars ferrum eſt,
trahi
?
Sed & ferrum ſi à magnete tangatur
priùs
faciliùs trahitur: argentum verò vel
ferri
aliquid continuit, vel genus erat aliud
magnetis
, de quo, vt mihi incognita, ver­
ba
facere non decreui.
Attamen hoc no­
ſtris
ſatisfacit principiis, argentum & re­
liqua
metalla à valido lapide ſi ferri quic­
quam
contineant, trahi poſſe.
Nec ex om­
ni
parte magnes trahit, ſed vbi cortice
tenui
eſt, magiſque vna parte quàm alia,
ferrúmque
nitidum potius quàm rubigine
obſitum
: Nec, vt fabulantur, allio, cæ­
piſve
impeditur, multò minus adamante:
niſi
forſan adeò leuiter, vt in minimis ſo­
lùm
ac debilibus depræhendatur, in reliquis
autem
ſenſum effugiat.
Ferrum verò quod
cum
lapide confricatum fuerit, non ſolùm
celeriùs
trahitur à magnete, ſed & aliud
ferrum
facilius ad ſe trahit, quàm ipſe la­
pis
.
Videtur enim vis magnetis à ferro ro­
borari
: nam in ſuperficie ferri tenuiores la­
pidis
partes hærentes ferrum ad ſe alliciunt.
Sed & ferrum magnum fruſtum magnetis
modicam
partem vice verſa trahit ad ſe,
eóque
magis ſi ferrum à magnete, & ma­
gnes
à ferro contacta ſint.
Hoc ideò con­
tingit
, quoniam ferrum magnes, vt pa­
bulum
deſiderat: qui cùm illud ad ſe tra­
here
nequeat, ad ipſum mutata vice fer­
tur
.
Duas habet partes ex aduerſo poſitas
hic
lapis: alteram quæ iacet ad meridiem,
alteram
ad Boream.
Cùm verò eruitur, vim
eandem
ſeruat, vt quemadmodum anima­
lia
, ad ſitum proprium & naturalem ſpon­
redeant.
Cùm verò ob grauitatem ne­
queat
ſeipſum mouere, ferro affricatum
mouet
illud in æquilibrio poſitum ob faci­
litatem
: & etiam quoniam principium eſt
quoddam
naturale.
Nihil ſeipſum mouere.
Ergo cùm duæ ſint partes, ferrum quod a
Boreali
tangitur, cuſpidem illam ad Bo­
ream
dirigit: quòd ſi Auſtralem contigant,
ad
Auſtrum etiam impellitur, non ad Bo­
ream
.
Falſum eſt igitur, vt in noſtris la­
pidibus
luce clarius ſpectare licet, Hercu­
leum
lapidem ferrum ſemper ad Boream
dirigere
, quandoquidem pars illius ſit non
parua
in ſingulis fruſtis, quæ non minus
ferrum
dirigat ad Auſtrum, quàm notiſſi­
ma
illa ad Boream.
Quò fit vt ſerò videan­
tur
vires eius homines animaduertiſſe.
Sed
nec
ad vnguem diriguntur partes ad Bo­
ream
, Auſtrumve, ſed ſingulæ ad locum
quinque
partibus cœli diſtantem.
Quò ſit,

vt
in horologiis non eadem ſit linea ſuper
quam
ferrum quieſcere debet in pyxide, &
meridie
, vbi vmbræ ſignificant horas:
nam
linea pyxidis, ſi horologium perfectum
ſit
, paululum ad Orientem inflectitur à linea
meridiei
.
1
Ferrugineus
magnes
quas
habeat
vi­
res
.
Lib. 2. Me­
tal
.
tract. 3,
cap
.6.
Cauſæ no­
uem
experi­
mentorum

ferruginei

magnetis
.
Cur in horo­
logiis
non
eadem
ſit li­
nea
pyxidis
& meridiei.
Horologia,
quæ
lineam
meridiei
abſ
que
pyxide
oſtendunt
.
Nuper verò inuenta ſunt horologia, quæ
abſque
pyxide, & horas, & Meridiei lineam
oſtendunt
: nam ſupra, ante, & à lateribus,
cùm
eandem ſemper horam referant, & di­
uerſa
ratione, fieri non poteſt, vt alter idem
contingat
, quàm cùm ſemper meridiei li­
neam
media horologij fuerit conſtituta: Ad­
mirabile
ſanè Germanorum inuentum.
At
verò
de Herculeo lapide, quod ab Oriente
ad
dextram inflectatur, cauſa alia non eſt,
quàm
ſitus lapidis.
Lapis autem ea parte vires recipit, quo­
niam
ortum ſtellæ in cauda Vrſæ minoris,
quæ
quinque partibus orientalior eſt Polo
mundi
, reſpicit.
Verùm ratione oppoſita, non
à
ſtellis Auſtralibus, ſed ab eadem cauſa Vr­
ſæ
, ſed ortu ſuo pars in magnate, quæ Au­
ſtrum
reſpicit, vires acquirit: ita fit, vt lapis
hic
contrarius habere vires habeatur.
Nihil mirum eſt igitur, ortam eſſe
ſuſpicionem
Theamedis, quòd ferrum re­
pellat
, cùm magnes ſit.
Res autem ita ſe
habet
.
Magnetis pars vna ferrum ad Boream,
altera
ad Auſtrum (quemadmodum dictum
eſt
) impellit: quòd ſi pars quæ ad Auſtrum
dirigitur
, ferro quod partem Borealem petit
applicetur
, inſita inimicitia illud maiore im­
petu
propellit à ſe, quàm ferrum ad Auſtrum
tendens
trahat: & rurſus pars Magnetis, quæ
Boream
reſpicit, applicata ferro ea parte qua
Magnetem
ad Auſtrum tendentem tetigit à
ſe
repellit.
Simile ferrum, atque ad eandem
partem
tendens ad ſe trahit vehementer,
Magnetis
expers ferrum mediocriter.
Cauſa
huius
luce ipſa clarior eſt: nam diſſimilia re­
pelluntur
, ſimilia trahuntur.
Itaque non iam
ferrum
abigitur ab vllo lapide Herculeo,
ſed
vt particeps contrariæ qualitatis, aut
quoniam
cuſpis alterius lateris ſimili ma­
gnete
contacta eſt: vnde dum illa trahitur,
reliqua
fugatur.
Ergo ſi ferri vtraque cuſpis
à
Boreali parte tangatur, vtraque ab Auſtra­
li
repelletur, quaſi totum ferrum propellat.
Sunt qui affirment, partem in eo lapide eſſe,
quæ
ad Orientem, & aliam quæ rurſus ad
Occidentem
ferrum impellat: de quo nihil
certi
afferre poſſunt.
Verùm ſimili ratione
qua
ferrum à magnete, aut trahitur, aut im­
pellitur
, ſimili etiam ratione à ferro, cui ma­
gnes
contactu inhæſerit, ferrum aliud, aut
trahitur
, aut impellitur.
Dico cuſpis ferri
magnetis
parte Auſtrali illita, ferro fixo cuſ­
pidem
aliam à ſe propellit, quæ in æquili­
brio
poſita Borealem partem magnetis conti­
gerit
.
Atque eadem ratione magnetis fruſtu­
la
à magnete trahuntur, cùm vires ferri ma­
gnes
, aut illius fruſta combiberint.
Itaque
non
magnes magnetem trahit, ſed ferrum
magneti
hærens occultè.
Accedit his tot præclaris partibus, quòd
magnes
ſub tabula poſitus, ferrum ſuper ta­
bulam
in æquilibrio poſitum, quanquam
interpoſita
tabula, celerrimè circumagit, non
ſine
leui aſtantium admiratione.
Vnde peluis
lignea
aqua plena ſuperponitur tabulæ, in
ea
nauicula collocatur, tenuiſſimis tabellis
compaginata
, ſine ferro, ſed glutine tantùm:
in
prora muliercula formoſa flexa remo na­
uiculam
agens, ita vt illius nauiculæ motu
remus
moueatur, & cùm eo mulieris imago:
ſub
pede poſtremo mulieris clauiculus lato
capite
, cuius pars illa latior, pileus vocata,
promineat
è tabula, ſic figatur, vt lateat ſub
prora
, nec tamen aquam tangat: optimi tan­
dem
magnetis fruſtulum capiti virgæ lineæ
ex
abiete, vel cornu inſeratur, qua circumdu­
catur
lapis ipſe ſub tabula poſitus, atque ſic
ſuppoſito
magnete claui capiti producetur
nauis
lapidis motu quocunque voles, vide­
bitúrque
his qui virgam non poſſunt conſ­
picere
imago illa quaſi animata, nauim quo­
cunque
velis circumagere, ac ducere, audien­
ti
quidem ac remiganti ſimilis: non igitur
materia
ipſa tranſit, ſed aliquid ſpiritui ſi­
mile
: nam tabula impediret motum, cùm cor­
pora
ſe inuicem nequeant penetrare.
Statua quæ
quolibet
fer­
ri
videtur.
Simili ratione Dæmon reſponſa dabit.

Fit
ſtatua parua ex orichalcho coronati viri,
aurea
veſte, cùm cornibus in capite, facie,
pedibus
ac manibus nigris, pedes ac manus
gryphis
.
Huic imagini ſceptrum ex ferro
diligenter
inaurato, ac viribus magnetis im­
buto
, in dextra manu collocetur.
Sedeat ima­
go
hæc ſuper ſolio ex ære ſplendenti, aut cæ­
ruleo
.
Toti fabricæ vitrum in forma colum­
circumponatur, vt quandoque tale in
manibus
habuerim ſolidum, vel ſi placet
inane
& ſolum ſolio vitrum iungatur.
Inde
ſuſpendatur
machina tenui filo ad perpen­
diculum
, vt pro arbitrio poſſit circumuolui.
Deinde in cacumine elegantis virgæ con­
ſtituto
occultè fruſto magnetis virga mota
ad
partes interrogetur imago.
Pulchræ virgæ
ignotæ
notæ, ac characteres tum figuræ
adiiciuntur
.
Poteſt & magnes annulo aureo

abſcondi
.
Eodem exemplo ſtatuam ſuper al­
tare
collocabimus è leuiſſima materia, atque
in
ea ferrum magnetæ imbutum, lapis au­
tem
magnes ea parte muri collocetur, vt cùm
ferrum
illum reſpiciat facies imaginis con­
uertatur
ac ſacrificium.
Veriſimile autem eſt
talibus
technis, nondum hominibus adeò
ſolertibus
, ſacerdotes antiquos plebi ignaræ
ſæpius
illuſiſſe.
Dæmon vt
reſponſum

dare
videa­
tur
.
Statua ſem­
per
reſpiciens
ſacrificium
.
Succedit ferrugineo magneti candidus, &

creagus
, quaſi ſi carnem ducens: experimen­
tum
eſt quòd labiis hæret leuis, & venis
quibuſdam
diſtinctus, rarus etſi, tamen
etiam
nunc inuenitur, cùm nihil voluerit
nobis
natura occultum eſſe.
Trahitur for­
ſan
ſiccus ab humido, hærétque labiis,
non
alia ratione quàm feſtucæ ſolent ſuc­
cino
.
Magnes car­
neus
.
Non abſimilis huic videtur magnes alius,

cuius
ego experimentum tale vidi.
Attule­
rat
Laurentius Guaſcus Cheraſcius, prouin­
ciæ
Turonenſis medicus empiricus, his die­
bus
hunc lapidem, pollicebatúrque poſſe, ſi
vel
ſtylum, aut acum tangeret, carnem to­
tam
abſque vllo dolore penetrare: quòd cùm
nobis
, vt par eſt, ridiculum videretur, rem
experimento
in meis contubernalibus con­
firmauit
.
Ego tandem, vt tam incredibilis rei
periculum
facerem, acum ipſam priùs lapidi
affricatam
cuti adiutorij brachij inutili, ſen­
ſique
primò leuiſſimam punctionis imagi­
nem
: pòſt cùm totum muſculum quaſi di­
rectà
penetraret: acum quidem in profun­
dum
, quà pererrabat penetrare ſentiebam,
1dolorem nullum penitùs ſenſi: túncque fa­
miliaribus
, quod in me fueram, expertus
credidi
.
Dimiſi verò longo ſpatio flectens
vndique
brachium, nec quicquam mole­
ftum
ſenſi, nec detracto effluxit ſanguis: nec
foramen
vllum relictum eſt: quandoque ſe­
miguttula
leuis cruoris, non autem ſangui­
nis
, effluit, qua veſtigium vulneris deprehen­
ditur
.
Nec qui autor rei huius erat, loco ner­
uorum
, aut venarum obſeruari volebat, vt
planè
intelligeremus vim lapidi ineſſe.
La­
pis
faba parua minor fuit, candidus, buxeúſ­
que
potiùs, quàm candidus, venis ferrugi­
neis
diſtinctus, lenis admodum ac leuis, vt
totus
pondus granorum 13. tritici impleret.
Ipſa verò acus, quam ei obtuleram, confri­
cata
, etſi duriſſima eſſet, vt priùs, adeò ta­
men
apparebat lenis, vt non ampliùs ferri
naturam
retinere videretur.
Ergo cùm con­
ſiderarem
, tria mihi occurrebant.
Primùm,
vt
non arcus ingrederetur, ſed permutata
ſimilitudine
cum noſtra aliam obtuliſſet,
quæ
in ſe rediret, artificio non difficili, ſed
huic
obſtabat, quòd acum ima penetrare
ſentiebamus
: & dum extraheretur, magno
labore
opus fuit.
Secundum, quòd cum ſub
cute
ſit pinguedo inter cutem, & carneam
membranam
, inducta acu inter membra­
nam
, & cutem per ipſam pinguedinem, ſit
introitus
ſine dolore eſſet.
Sed enim huic
rationi
ſubſcribere poterat, quòd acum in
ſummitate
paululum inflexerat, ſeu dum la­
pidi
affricat, ſeu dum in muſculum per vim
immittit
.
Verùm ratio hæc haud ſatisfacit,
propter
multa.
Primùm, quòd ſenſu perci­
piebamus
vſque ad os penetraſſe.
Secun­
dùm
, quòd ſummitas, quæ prominebat ex­
tra
carnem, angulum fermè rectum conſti­
tuebat
, vt ratio mathematica non pateretur
ſtante
acu tota recta, niſi in ſummitate, at­
que
ibidem etiam paululum flexa, non mul­
tum
, ſitum habere cuti ipſi fermè æquidi­
ſtantem
: accedit, quòd acus ſub cute iuxta
foramen
relucebat, nigræque virgulæ for­
mam
referebat.
Quòd ſi tota adhæſiſſet cuti,
nigra
illa virgula acus longitudini fermè
fuiſſet
coæqualis.
Vltimò adiiciatur, quòd
curuitas
illa vix potuiſſet ſine læſione cutis
aut
membranæ carneæ penetrare, tum præ­
cipuè
, quòd hanc operationem cuicunque

libuiſſet
demandabat.
Ergo ad tertium in­
uentum
confugi, quo pueri vti ſolent, ſcili­
cet
cùm cutim abſque dolore digitis com­
prehenſam
brachij perforant acu, & car­
neam
auris prominentiam inferiorem prius
attritam
digitis.
Attritione ipſa quatuor vi­
dentur
commoda haberi ad dolorem leuan­
dum
: raritas partis, per quam abſque dolore
acus
præterlabitur: caliditas, quæ dolorem
non
permittit ſentiri: vnde calida omnia
acopa
: & quoniam dolor, qui atterendo ſuſ­
citatur
, dolorem punctionis leuat.
Scriptum
eſt
enim, duorum dolorum, qui ſecundùm
eandem
partem fiunt, maior minorem obſ­
curat
.
Sed hoc non ſolum contingit, verum
& minor maiorem, cum non ex eodem fue­
rint
genere.
Denique è parte illa, quæ magis
ſentit
, & eſt neruus, attritione ſpiritus exclu­
ditur
, ſicque pars ea ſenſu carere poteſt.
Sed
tamen
in priore experimento cutis ipſa ne­
que
atterebatur, imò paululum ſenſu dolo­
ris
retinebat, neque in ſummo hæſit acus, ſed
muſculum
tranſgreſſa eſt.
Quid ergo? aliò
ducenda
ratio.
Docet experimentum, ſepo
illitam
acum dolorem penetrando non ex­
citare
, aut leuem: an forſan in lapide illo vis
erat
pinguior, aut adeò frigida, quæ ſenſum
omnem
ac ſanguinis fluxum prohiberet?

an
illud proprium omninò huic lapidi, ve­
lut
& ferrugineo, quod ferrum (vt dixi) ad
eas
partes, quæ iuxta polos ſunt, dirigatur?
an forſan præcantationi locus. Sed quis dicat
hoc
commento quantum lucri liceat facere?
aut quis poſſit excogitare? Multa hîc narra­
mus
, quæ parua videntur, & tamen ſi ad
vſum
humanum conuertantur, magnam af­
ferent
vtilitatem, pleraque verò turpe lu­
crum
.
Eadem arma ſunt pro tuenda patria,
& quibus latrones vtuntur ad peregrinos
occidendos
.
Nam quis non diceret, non tan­
ti
eſſe habere fundum quingentorum iuge­
rum
, imò neque mille, quanti eſt ſcire hanc
technam
?
Idque oſtendit Alexander Vero­
nenſis
nuper Mediolani.
Nam vulneratis
ferro
hac arte præſtigioſo ſeruis, tum pue­
ris
& tota pectoris carne transfoſſa, tum
verò
coxis, illíſque vulnere perterritis, ac
nec
cogitantibus, quod non dolerent (erant
autem
vulnera non ex acu, ſed gladiis præ­
grandibus
) oleo impoſito, quod vel modi­
cum
ſarcocollæ, aut thuris, aut aloës, aut al­
terius
cuiuſpiam rei, quæ oleum non eſſe
ſimplex
oſtenderet, ſtatim ſanabantur.
Sa­
nabantur
autem (vt dixi) ob vulneris præſti­
gioſi
naturam: & cùm nihil conferret oleum,
omnis
tamen vis ſanationis in ipſum con­
ferebatur
.
Quamobrem tanti vendebatur,
quanti
ille licitator æſtimaret.
Facilè eſſet
hoc
vel naſuto cuique perſuadere, has præ­
ſtigias
ac venefaciam ignoranti, quòd oleo illi
tam
repentè perſanarentur.
Addebat in tam
procliui
mortalium lapſu alias vires, vtpo­
te
ſedandi dolores, comitialem morbum de­
pellendi
, vermes occidendi, finiendi febres,
quæ
tum fides ipſa, tum caſus, tum impoſi­
ta
illa medicamenta iuuabant.
Amara enim
pleraque
& odorata multos poſſunt finire
dolores
, flatus diſcutere, coctionem iuuare,
vermes
occidere, ſoluere lentas febres, &
comitialibus
prodeſſe: hæc enim omnia in
humore
pituitoſo, vt plurimùm, ſedem ha­
bent
.
Itaque medicamentoſum hoc oleum,
omnium
opinione erat.
Tantum verò ex eo
vendebatur
, & tanti æſtimabatur, vt ſenos
fermè
aureos circulator ille indies collige­
ret
, præter id, quód ad ægros curandos non
ſecus
ac medicus quiſpiam famoſiſſimus vo­
cabatur
.
Indutus purpura, aſturcono gene­
roſo
, multis comitatus famulis, ſycophantiæ
fidem
faciens, & lucri exuberantis terras
circuibat
.
Neque minore potuiſſet tantum
impenſæ
ferræ.
At egregium illud oleum
vulneribus
aliis adhibitum cum ille abeſſet,
prodebat
dolum, nihilo aut certè valdè pa­
rum
melius oleo puro oliuarum: nam & pu­
rum
oleum, vt aliàs docuimus, vulnera re­
centia
ſanare poteſt, quoniam (vt anteà di­
ximus
) non putreſcit.
Magnes alius
carneus
miræ
virtutis
.
Quomodo
auris
abſque
dolore
perfo­
retur
, & cu­
tis
, & cauſa
huius
.
Fraus maxi­
mi
quæſtus.
Sed iam de his ſatis dictum eſt, quemad­
modum
& de cauſis lapidis Herculei, quibus
1ad boream ferrum dirigit, vel ad auſtrum.
Relinquere etiam aliquas dubitationes po­
ſteris
licet.
Nunc ad ferrugineum magnetem
oratio
ipſa retrahatur.
Naſcitur in Hiſpania
& Ilua etiam inſula, quæ inter Cyrnum ſeu
Corſicam
, atque Italiam iacet.
Elba nunc
dicitur
, pluribúſque aliis regionibus: ſed
propinquioribus
adduximus, vt manifeſti
erroris
arguantur, qui ob regiones ipſas, in
quibus
oritur ferrum, dirigi putant: neque
enim
regiones ipſæ vbi oritur hic lapis, re­
ſpiciunt
oras eas, quas ferrum magnete illi­
tum
, neque vna eſt tantùm regio, quæ illum
ferat
.
Eſt & ſubſtantia ferro ac pondere ſi­
milis
, vt maſculus quaſi dicatur.
Porrò in
his
, quæ ſenſu prædita ſunt, maſculus ad fœ­
minam
mouetur: ſenſu enim trahitur.
In his
quæ
ſenſu carent, fœmina à maſculo trahi­
tur
.
Ob id igitur ferrum à magnete trahitur
ac
rapitur: mutuò tamen (vt dixi) feruntur
alterum
ad alterum.
Sed cur nullum aliud
metallum
à lapide vllo alio trahitur?
quo­
niam
nullum metallum adeò frigidum eſt,
quemadmodum
ferrum, neque forſan om­
ninò
eſſe non poteſt, vt metalla alia ab aliis
trahantur
lapidibus.
Viribus celebrantur,
ſarcophagus
, calamochus, halcyonium, pu­

mex
, ſmiris, tripolis.
Sarcophagus quaſi car­
nes
edens, leuis, candidus, ſubcinereus, fria­
bilis
, in cuius ſuperficie ſumma velut ferina
quædem
leuis reſidet, in imo autem at­
que
intus vt venæ luteæ.
Ex hoc antiqui ſe­
pulchra
faciebant, quòd in quadraginta
diebus
corpora ipſa præter dentes abſume­
rentur
.
Sarcophagus.
Eadem verò ratione calx viua in cryptas
concameratas
iniecta, ſuperfuſa aqua, ſi in
ea
cadauera ſepeliantur, exedi ſolent, tum
verò
à cadmia cum terra mixta: immodicè
enim
omne tenue atque ſiccum, & quod vre­
re
poteſt, abſumit, non ſolùm carnes mor­
tuorum
, ſed etiam oſſa: atque non ſolum mor­

tuorum
, ſed etiam viuentium: vnde fit eſcha­
roticum
abſque dolore, facilè quod autem
pertundit
in horis 24. Si ſana eſt cutis, ipſum
ſolum
corio circumdatum imponitur: ſin au­
tem
ſanies, vt in ſuppurationibus ſubeſt, lo­
cus
aceto acerrimo lauatur.
Conſtat medi­
camentum
è tenore ſapone, & calce viua
tenuiſſimè
miſtis, adeò vt in vnguenti mol­
lis
formam tranſeat.
Eſcharoticum
ſine
dolore.
Ergo eadem ratione ſarcophagus confert,
ſi
quid aliud doloribus podagricorum, hu­

mores
extenuando.
Sed & acetum verum
quantò
acrius, magis vt dolore, ita & ſen­
ſu
priuat: nam euocant hæc quod intus eſt,
& attenuat, & diſſoluit: ideò ſtrenuè ſiccat.

Calamochus
ſeu adarces, harundinum ſpu­
ma
, in humidis ac paluſtribus locis circa ha­
rundines
, & cremia naſcitur, in ſiccitati­
bus
ſapore ſubſalſo, viribus ſarcophago
non
abſimilis.
Colos alij lapidis, fora­
minibus
plenus, calidiſſimus eſt, & acer­
rimus
.
Podagricorum
doloribus
.
Calamochus.
Halcyo­
nium
.
Huic ſimile viribus, & forma ferè quod
vocatur
halcyonium, id eſt, maris ſpuma: &
eſt
copioſum, at in vſu.
Videtur autem à ni­
do
auium deductum nomen, de quo dicemus
inferius
.
Sed non ſolùm nidum verùm maris
recrementum
quoddam vile hoc nomine
appellamus
: & vt in vniuerſum dicam, Hal­
cyonium
homonymum eſt.
Pumicem conſtat eſſe genus lapidis mol­
lioris
, igne ſulphureo exuſti, ac per auras de­
lati
.
Prohibere dicitur muſtum ne ferueat,
& præſumptum ebrietatem, ſed non abſque
iactura
vehementi.
Pumex.
Smiris è genere eſt lapidum Oſtracoſo­

rum
: atterit ænea rota, gemmas pleraſque, &
dentes
mundat fricando.
Porrò lapide, &
fragmentis
Obſidianæ cælabant gemmas
Romani
.
Quòd ſi non ſit Smiris Potus lapis,
ignotum
illis eum fuiſſe neceſſe eſt.
Te­
nuium
partium ac denſarum, ſolidæque ſub­
ſtantiæ
eſt Smiris, adeò vt ferrum poliat &
exacuat
: nitorémque illi, & chalybi addit.
Nitor enim fit deraſa ſuperficie, donec
æqualis
ac denſa reddatur.
Quamobrem
quædam
nitent, quædam non.
Nitent quæ­
cunque
dura, ac vt magis, & denſa.
Itaque
lapilli
pretioſi magis metallis, & metalla li­
gnis
.
Et inter lapides adamas, quòd ſit duriſ­
ſimus
: inter metalla aurum, quòd ſit denſiſ­
ſimum
: inter ligna ebenus, inter oſſa ebur,
inter
cornua buffali, eiſdem rationibus, &
quæcunque
his erunt denſiora ac duriora,
magis
ſplendebunt.
Additur ergo ſplendor
polita
ſuperficie, auróque ilito, quod aurum
quantumuis
tenue ſit, ſit ſemper denſiſſi­
mum
.
Quæ verò expoliunt, dura omnia at­
que
æqualia ſunt: quod verò æquale eſt,
idem
tenue, vel ex tenuibus.
Quamobrem
exactiùs
expolit ſmiride tripolis: hæc gleba

ferruginea
eſt croceo proximior, aut ſi vis
tener
lapis: non ob duritiem, ſed ob tenui­
tatem
ſubſtantiæ.
Multa autem videntur in
his
molliora, cùm dura ſint.
Quædam ex
mollibus
dura conſtant tenaci glutino, vt ſi­
lex
: alia ex duris mollia, vt tripolis.
Smiris.
Tripolis.
Fit & tartarum ex vini fæce, quod in de­

tergendo
compar non habet: ob id ſordida,
& duris nata locis, & carnis excreſcentia
purgat
, ac viuam carnem oſtendit.
Tartarum.
Gypſum terra candida, tenax, leuis, fin­

gendis
operibus idonea, glutinans vlcera, &
illius
flos à pluribus talchum vocatur.
Sunt

qui
talchum lapidem alium a ſpeculari eſſe
velint
.
Quicquid ſit talchum, eſt ſimile vitro
ſquamoſum
, & perſpicuum, ac quaſi ſpecu­
lare
.
Epotum talchum vnius auellanæ pon­
dere
, difficultati inteſtinorum mirum in
modum
prodeſt.
Gypſum.
Talchum.
Ex eodem genere lapis eſſe videtur cru­
ſtaceus
, coloris nigri, aureis diſtinctus vęnis,
ex
quo tabulæ fiunt, quæ ex Norimberga
deferuntur
.
Forma lapides inſignes ſunt abſ­
que
numero.
Cauſa varietatis ea, quæ in
herbis
atque arboribus dicetur.
Trochites ſtriatus in plano: & in plani

medio
punctus eſt, ex quo diriguntur ſtriæ:
ſed
planum illud leui tympano circumanbi­
tur
.
In aceto poſitus non ſecùs ac Aſtroites
mouetur
ſpontè.
Entrochos verò ex multis
Trochitis
componitur: éſtque vis eius qua­
lis
partium ex quibus conſtat.
Trochites.
Pentacrinos quinque lilia refert, ſtria­

tus
lapis.
Pentacrines.
Encrinos è pluribus conſtat Pentachrinis,

ruber
lapis, nigro adnaſcens.
Sic Belenites
forma
eſt ſagittæ, rimam habens intùs
1ſecundùm longitudinem: alium continet la­
pidem
, qui aurea ei iungitur armatura.
Cúmque ex his quidam paleas trahant, fru­
ſtra
creditum eſt Lyncurios eſſe, cùm his naſ­
cantur
locis, quibus procul ſunt Lynces.
Encrinos.
Belenites.
Conchites.
Conchites conchæ ſimilitudine, liris in­
curuis
, atque aurea decorus armatura.
Eſt
& aliud Conchitis genus, marmoríſque ſpe­
cies
, candida, mollitia, in qua conchyliorum
teſtæ
ſemper inueniri ſolent: olim nullibi
niſi
apud Megaram vrbem, teſte Pauſania.
Atque hoc certum indicium, perfuſam an­
teà
mari regionem illam.
Nam conchylio­
rum
teſtæ cùm diuturnæ ſint, inter lapides
ac
ſub terra multis in locis lapideſcunt, for­
ma
retenta, ſubſtantia verò mutata.
Cur ve­
armaturis plerique muniantur aureis vel
argenteis
, cauſa eſt materia ſalſedinis mini­
expers: nitet enim ſal: & ex pura qua­
dam
parte conſtant.
Quæ verò ex conchiliis
fiunt
, è ſalſa quadam parte conſtant: hæc ex­
terius
eiecta, immenſo loci frigore armatu­
ram
conficit, quoniam aquea pars ſplendet.
Quoniam verò aqueum benè immiſtum eſt
terreo
tenui, non abſumitur.
Sunt verò ho­
rum
quædam ſagacis naturæ, & certum fi­
nem
ſpectantis, quædam perennis mundi
argenta
.
Oſtracis verò oſtreis ſimilis, vt ſpe­
cularis
foditur.
Sic onychites odoratis vn­
guibus
forma haud abſimilis.
Et Ctenites in
pectinis
effigiem ſtriatus.
Strombites verò
in
cochleæ formam turbinatus, atque in
acutum
tendens.
Oſtracis.
Onychites.
Ctenites­
Strumbites
.
Porphoroi­
des
.
Myites.
Rhonbytes.
Porphyroides cinerei coloris, aculeis, pur­
pureis
inſtar armaturæ clauis ſcatens.
Myi­
tes
muſculo ſimilis eſt, extremis tenuioribus,
medio
tumens.
At rhombites duorum eſt
generum
: alius ſquamis conſtat rhombi ſi­
militudinem
habentibus, à quibus nomen
accepit
, hic candidus eſt: alius habet cylin­
dri
compreſſi figuram, verùm ſtriatus infrà,
ſupráque
, adeò vt rhombi figuram refe­
rant
.
Pentagonus.
Hexagonus.
Pentagonus, hexagonúſque marginem
habent
, & in medio planitiem vt fritillus,
in
qua punctus eſt, à quo vt in trochitis ra­
diis
vſque ad extrema deferuntur.
Omnes
hos
Hildesheimius Saxoniæ tractus mittit,
detulítque
ad Georgium Agricolam Vale­
rius
Cordus herbarum vir ſcientiſſimus,
quem
ſtudio varia diſcendi Romæ degen­
tem
, cùm Germanus eſſet, mors immatura
præuenit
, omnium eruditorum ac bonorum
dolore
.
Hic idem alios etiam detulit lapides, for­
ma
ſingulari ac mirabili: quemadmodum
gloſſopetram
pici linguæ ſimilem, Lunæ
bergi
in aluminoſis fodinis inuentam: & Se­
leniten
forma renaſcentis in cornua lunæ:
hic
aurea modò, modò argentea, vel ada­
mantina
armatura integitur, inuenitúrque
in
Mariæburgo.
Sicut in agro Treuirenſi
hyſterapetra
, quæ formam pudendi refert
muliebris
: nigérque hic eſt lapis, ac prædu­
rus
.
Et iuxta Salphedam Truringiorum in
puteo
viginti orgiis profundo effoſſus lapis,
qui
ad vnguem pectoris humani integri for­
mam
referebat, cum coſtarum diſcrimini­
bus
: erat tamen paulò pectore humano an­
guſtior
.
Gloſſo petra.
Selenites.
Hyſterape­
tra
, lapis mi­
ras
.
Detulit ille idem lapides colore conſpi­

cuos
.
Amochryſum aurei coloris, ſquamo­
ſum
ex qua arena fit aurei coloris literis ſic­
candis
apta: expertus ſum, ſi in igne conti­
neatur
die vna tota, vberiorem arenæ co­
piam
reddere, ac meliorem, pulchriorémque.
Sic & Armaturam: ſquamoſus eſt & hic la­

pis
, verùm coloris argentei, eidem vſui, ſi
non
alteri ſaltem aptus.
Hieracites quoque

ſtriis
& colore pennas accipitris, aut perdi­
cis
imitatur.
Et pyrauſtus, qui rutilus eſt co­

lore
, aurea inſignis armatura, cauus, nitens:
vnde
non ſecùs ac ſpeculum cauum Soli ex­
poſitus
, ignem accendit: in Hildesheimio
tractu
hic etiam ab illo inuentus eſt.
Porrò
de
Alabandico, quòd diuerſas referat figuras

pictas
, ſatis eſt ſcire.
Diximus & de onyche,
& lapidibus, qui in agro Veronenſi inue­
niuntur
: nam & in marmore quandoque re­
gij
capitis figura cum diademate viſa eſt: at­
que
hæc (vt dixi) quandoque fortuitò, quan­
doque
ob naturam lapidis contingunt.
Di­

ximus
& de cruſtaceis lapidibus, qui igni re­
ſiſtunt
: & de ſilice, qui etiam aduerſus aquas
reſiſtit
, & ab ignibus liquatur, quódque mon­
tium
cacumina ob ventos, & frigora fran­
guntur
, lapidum fruſtis decidentibus.
Super­
eſt
, vt de nigris ſectilibus agamus, quorum
in
Italia copia maxima eſt, pretium nullum.
Molles ſunt, & fruſtis eiuſdem lapidis albæ
lineæ
in eis deſcribuntur.
Lituram ſola ſali­
ua
facit.
Nec diu tamen retinent, etiamſi
non
deleas.
Vtiles meditationibus, ſi non
tam
facilè frangerentur.
Ob id tabulæ exco­
gitatæ
è tenui lino obducto gypſo, ac ſuper
gypſum
vernice (ſic enim hoc liquoris ge­
nus
vocant) quæ flectuntur, nec franguntur:
atramentúmque
ſcriptorium recipiunt, diú­
que
retinent, nec remittunt niſi madida
ſpongia
: quod olim tabularum genus cogni­
tum
fuiſſe credo, atque in vſu, ex Auguſti
ioco
, quòd Aiax in ſpongiam incubuiſſet:
quamuis
frequens vſus eſſet ceræ ac ſtyli pro
epiſtolis
ac medicationibus: æterna autem
monumenta
ære cælabantur.
Alij nunc ta­

bellis
ex ligno ficus ac cinere oſſium, quod
antiquitus
ex M.
Marcelli elogio cognitum
fuiſſe
perſpicuum eſt, pro abacis vtuntur.
Quòd verò animam lapidibus ineſſe neceſſe
ſit
, hoc abundè ſuperiùs demonſtratum eſt.
Atque vtinam non ineſſet vita lapidibus, ni­
hil
enim prohiberet puluere è multis ſma­
ragdis
ſepulto ſub terra, additóque humore pel­
lucido
, magnam gemmam procreari.
Amochryſo
Armatura.
Hieracites.
Pyrauſtus.
Alabandi­
cus
.
Tabulæ ſcri­
ptoriæ
.
Ni lapides
viuerent
,
gemmæ
ar­
te
fieri poſ­
ſent
.
Duplici autem modo augeri lapides, ex
dictis
intelligere poſſumus: vel quòd per
venas
materia accedat ſemper, nutriatúrque
lapis
non ſecùs atque humo: vel quòd po­
tentia
tale ſit, velut in generatione pulli ex
ouo
, fiat actu tale: nam ſucceſſione dierum
totus
pullus abſoluitur: partes autem in ma­
teria
eodem tempore cum magnitudine ſua
fermè
tota initium ſumunt, vt prius candi­
dum
rubeſcat, inde concreſcat in neruos,
oſſa
, membranas, ac talia.
Nec etiam quòd
in
aqua deſcendant lapides, terrei dici me­
rentur
, ſed ſufficit concreto humido quan­
tulacunque
pars terræ ad deſcenſum.
Pellu­
cidi
tamen omnes aquea ſubſtantia ſunt,
vel
frigore concreti, quamobrem ab igne
1diſſoluuntur. Silex autem non pellucet, quia
terreus
eſt: diſſoluitur tamen, quia frigore
concreuit
.
At lapides opaci, quales plerique
ſunt
, & qui in calcem vertuntur, nec frigo­
re
omninò concrenerunt, nec aquea ſunt
ſubſtantia
: aut ſi modò frigore concreue­
runt
, quoniam frigidi eſſe videntur, terræ
multum
, aquæ autem parum continent.
Ma­
nifeſtum
eſt igitur cryſtallum, quòd ſit per­
ſpicuus
hic lapis, & facilè liqueſcat, aquea
ſubſtantia
pura ac frigore concreta con­
ſiſtere
.
Lapis qui
percuſſus
la­
pillo
imagi­
nem
ſonæ ci­
tharæ
refert.
Atque hæc clara quidem ratione con­
ſtant
.
Cæterùm aliqua ſunt ſubtilioris ac
obſcurioris
contemplationis, vt propè ad
miraculum
accedere videantur.
Quale illud
eſt
, quod Pauſanias refert, fuiſſe in arce Me­
garæ
iuxta focum lapidem, qui percuſſus
lapillo
cithatæ plectro pulſatæ ſonum re­
ferret
.
Id ſcio, quàm multi ridebunt me nu­
gas
, & etiam antiquas nugas, Plinij more
referentem
: ſed nos quòd hoc contigerit,
quamuis
locuplete teſte, non contendimus:
quòd
verò contigiſſe potuerit, quódque in
poſterum
contingere poſſit, non dubitamus.
Illud potiùs diligenter perquirendum, quo­
modo
hoc fieri poſſit.
Quòd verò natura, aut
arte
, nullum eſt diſcrimen.
Ab arte igitur,
tanquam
nobis notiore ac faciliore, ſuma­
mus
exemplum.
Cùm enim citharæ reſo­
nent
, ob id quòd lignum cauum eſt, & ca­
uernis
plenum, ac ſpongioſum, atque multi­
pliciter
per anfractus diuiſum, illud idem in
lapide
oportet excogitare.
Vt verò tale eſſet,
præter
cauernas & cauitatem, metallicam
materiam
ſono aptam immiſtam fuiſſe, ne­
ceſſe
fuit.
Inter autem metalla ſolùm & ma­
ximè
æs reſonat: nam cuprum diximus eſſe
æs
Cyprium.
Fabulabatur igitur antiquitas
illic
Apollinem citharam repoſuiſſe.
Sed eſt
aliud
oſtenti genus, quod non parum admi­
rabatur
antiquitas.
Lapis erat in Olympia,
qui
adeò perterrebat equos, vt currus fran­
gerent
, & ſeſſores excuterent, aurigarum lo­
cis
ac minis contemptis: vnde lapidi nomen
inditum
Taraxippus, quaſi equorum con­
turbator
, & formido.
Nec in eo veneficium,
ſiquidem
ars nulla: ſed talis ſpontè lapis, vt
qui
ruberet ac ſplenderet flammæ in modum
ingens
, ex quo imago relucebat equorum:
vnde
illi vel ignem imaginati, vel propria
ſpecie
decepti, vertebantur in fugam.
Ignem
enim
maximè equi formidant.
Succurrit me­
moriæ
, quod mihi contigerit propè iam
triennio
exacto.
Eram Genuæ, cœnaueram
apud
illuſtrem virum Franciſcum Duardum
Cæſareum
quæſtorem, à cœna pluit imbres
maximos
: pileo, ocreis, gabanio, cùm mihi
eſſem
oneroſus.
Dat ille, vt eſt merè huma­
nus
, equos generoſos, conſcendimus: aderat
autem
mecum Ludouicus Ferrarius.
Dum
viam
quandam tranſimus, ſuccedunt nobis
viri
, faces ferentes: flabat ventus ab ea parte,
& ſcintillas ferebat ante nos, quamuis pro­
cul
: ob id exterritis equis tamen magno
fuimus
in periculo, vt iam vix contineri
poſſent
ab his, qui nobiſcum erant ſeruis,
etiam
arreptis frænis ne erigerentur.
Et erat
callis
anguſtus laterum ſtructura quaſi in
fornicem
procliuum, vt ſi erecti fuiſſent,
actum
de nobis eſſet, præcipuè quòd ob plu­
uias
neque pediſſe qui, nec equi ſtare po­
tuiſſent
, quin laberentur.
Et cum de his aliàs
dixerimus
, nunc ſatis fuerit monuiſſe, equos
ignibus
maximè terreri, atque ob id Tara­
xippum
non miraculo aliquo, ſed certa ra­
tione
illos in fugam compuliſſe.
Taraxippus
lapis
.
Sed vt tandem metallicorum omnium
narrationi
finem imponam, docere operæ
pretium
eſt, quomodo veræ gemmæ à falſis

dum
in annulis latent dignoſcantur.
Docuit
autem
nos primo hoc Hieronymus Gueri­
nus
ab oculis gemmarius, de quo ſuperius
mentionem
fecimus, demonſtrationem au­
tem
nos addidimus.
Annulo conuerſo angu­
li
, & latera inſpiciantur, & videbuntur di­
lutioris
coloris: nam ſit co­
lor
C, oculus D, anguli A
& B, manifeſtum eſt, quòd
D
non videbit A colore
C
, quia linea DC cadit in­
fra
punctum A.
Et rurſus ſi
conuertatur
annulus, idem
continget
.
Quòd ſi AB ſu­
67[Figure 67]
perficies
vngui ſupponatur, non videbitur
color
in angulis, ſed erit dilutior: refran­
guntur
enim radij potentes in vera gemma
ex
vnguis plano.
Quomodo
falſæ
gemmæ
dignoſci
fa­
cilè
poſſint.
Eſt & alia non leuis lucri ſeplaſia, cùm

ex
concha margaritarum pulcherrimi fin­
guntur
vniones.
Adeò autem rectè fraus
hæc
ſuccedit, quòd nec à gemmariis dignoſ­
cuntur
: color, ſplendor, ſubſtantia, pon­
dus
reſpondent.
Sunt qui etiam ex duobus
fruſtis
ob conchæ tenuitatem vniones con­
ficiunt
.
Margarita­
rum
adulte­
ratio
.
Dum hæc ſcriberem, lis agebatur de mar­
garita
68. aureis empta à gemmario, quæ ex
concha
facta erat: pretium æſtimationis au­
rei
ducenti.
Sperabant imponere Germanis
aut
Gallis, quòd ingenio, & arte minùs va­
lere
eos exiſtimant: hos enim barbaros pu­
tant
: cùm nos veriùs ſimus barbari: ſiquidem
magis
barbarum eſt decipere, quàm decipi.
Sed ſatis de metallicis actum eſt: nunc au­
tem
ad plantas tranſeamus.
1 68[Figure 68]
LIBER OCTAVVS.
De Plantis.
NOBILIORES metallicis
plantæ
ſunt, atque in his quæ­
dam
ſenſus imago relucet.
Etenim & odiſſe, & amare
plantas
, & membra habere
functionibus
opportuna, ſatis clarum eſſe

puto
.
Nam vitem oderunt olea, ficus, caules,
atque
adeò, vt frequentes ſatæ apud eam
vinum
in vappam vertant: & cucumis oleam
fugit
, & vlmum diligit vitis.
Sic Myrtus
iuxta
punicam malum conſita, eam fructuo­
ſiorem
reddit, ipſa odoratior, vtraque mi­
rum
in modum læta prouenit ac luxuriat.
Vna tamen eſt cauſa generalis, cur plantæ
quædam
aliis ſibi vicinis pernicioſæ ſint:
nam
cum Solis calore, & humido terræ lu­
xurient
, neceſſe eſt arborem omnem opacam
noxiam
eſſe aliis, tum etiam multifidæ radi­
cis
: nam multifida radice exhauritur humor
vitalis
, quo planta vicina atque imbellis ali
debet
: vmbra verò refrigerantur, & plantæ,
& ſolum, vt tabeſcere ob id ipſæ videantur
arbores
, aut herbæ, quæ vmbræ ſubiacent.
Itaque nux noxia eſt vtroque vitio: conſita
habet
enim folia, & multiplicem radicem:
ficus
verò prægrandia.
Animaduerti dum
hæc
ſcriberem triticum iuxta ſepem in agro
natum
, humile, aridum ac rarum, & mini­
fruticoſum fuiſſe, cum ſeps humilis, &
rara
orientem aut occidentem Solem, nec
diu
tamen, nec ex toto prohiberet.
Ergo
generalia
hæc, alia quidem (vt diximus)
propria
.
Plantarum
odium
, &
amicitia
.
Plantarum
genera
.
Genera plantarum quatuor, arbores fru­
tices
, ſuffrutices, herba.
Arbor eſt, cuius
truncus
aut denuò, aut perpetuò vireſcit, &
ad
egregiam peruenit magnitudinem, vt
pyrus
.
Frutex, cuius truncus manet, ſed non
in
iuſtam creſcit magnitudinem, vt roſa, &
myrtus
.
Suffrutex, qui & ipſe manet trunco,
ſed
tamen herbarum magnitudinem non
excedit
, vt bruſcus.
Herba, quæ caule caret,
vt
aizoum, id eſt, ſemperuiua, & ſaluia: vel
caulem
in ſingulos annos mutat, vt fœnicu­
lus
.
Poteſt & quintum genus addi medium
inter
herbam, & fruticem, velut ruta: hæc
enim
arboreſcit quandoque, quandoque her­
ba
manet.
Quòd etiam cauli contigit. Caulis
verò
maximè capitatus creſcit in immen­
ſum
, vt in Pannonia.
Sed arte arbores, her­
bæque
tum fructus creſcunt plurimùm, vt
punica
, & citonia, tum perſica.
Et ex oleribus
quæcunque
virent, etiam hyeme, in fruticem
induſtria
tranſeunt.
Sed nullum aptius ruta,
vt
de qua Ioſephus Hebræus ſcriptum reli­
querit
, vidiſſe ſe in Machæro Iudææ rutam,
quæ
proceritate, & magnitudine nulla ficus
planta
eſſet inferior.
Vidimus & nos in vi­
ridario
medici Mediolani rutam, quæ mul­
torum
annorum beneficio in arbuſtum tran­
ſierat
.
Itaque manifeſtum eſt, plantas, neque
ob
magnitudinem, neque viuacitatem ſpe­
cie
differre.
Sed neque ob id, quòd folia ma­
gnitudinem
non eandem retineant, vel quòd
huic
perpetua, illi decidua ſint, aut quòd flo­
ris
colos non vnus ſit, aut quòd ſterilis ſit
altera
, reliqua fructum ferat.
Ergo planta­
rum
diſcrimen ex quatuor rebus ſumendum,
quarum
præcipua eſt facultas, ſeu vis: vires
enim
à forma proueniunt: forma autem eſt,
quæ
ſpecies ipſas diſtinguit.
Fieri enim mul­
minùs poteſt, vt ſalix ſit vitex, quàm vt
aſinus
ſit bos, tametſi ſalix, ac vitex frondi­
bus
, & cortice ſint ſimiles.
Nam vitex calida
eſt
, & ſicca in tertio ordine.
Indico eſt pri­
mùm
, quòd flatus diſcutiat, & quòd prima
inter
arbores floreat: cùm ſalix humida ſit ac
frigida
, ſeróque floreat, & flatum gignat.
Produnt etiam odores temperiem. Ergo quæ­
cunque
eiuſdem ſpeciei ſunt, etiam ſi alte­
rum
in India, reliquum in Scythia naſcatur,
eiſdem
viribus præcipuis neceſſariò partici­
pant
.
Ideò abſurdum eſt credere, eiſdem
plantis
diuerſas atque contrarias vires ineſſe,
vt
diuerſis eaſdem, aliámque eſſe rationem
plantarum
, & animalium.
Secunda diſcrimi­
nis
ratio ab odore, tertia à ſapore ſumenda
eſt
: quarta verò, quæ & ipſa præcipua, à fi­
gura
foliorum, florum, fructus, ſtipitis, corti­
cis
radicum, denique totius plantæ.
Nam
quod
ad magnitudinem attinet quænam ar­
bor
ceraſo procerior?
Sunt tamen ex illis Ma­
cedonicæ
vocatæ, palma non altiores.
Itaque
dubitatio
ea ceſſat, quæ olim de bugloſſo, &
boragine
habita eſt.
Nam cum forma, &
viribus
, odore atque guſtu penè pares ſint,
vtraſque
ſub eadem ſpecie collocari debere,
palam
eſt.
Etenim cùm propter vires nomina
illarum
quæramus, palam eſt apud medicum
illas
eodem nomine dignas cenſeri debere,
quæ
eiſdem viribus præditæ ſint: herbario
non
item, ſed iuxta figuræ rationem, me­
dico
verò non.
Sed vbi iam hæc duo con­
ſenſerint
, reliqua etiam adeſſe neceſſe eſt.
Erga ipſa rerum natura potiùs, quàm Dioſ­
coridis
verba ſunt exploranda: is enim
quanquam
egregius fuerit in dignoſcendis
medicamentis
, & diligentiſſimus in tractan­
dis
, & clariſſimus in explicandis, fuit tamen
doctrinæ
genere empiricus, diſciplina verò
miles
, & cuius ſcripta ad poſteros multis
vitiis
macula tranſierint.
Vnde tot illorum
contentiones
, vt iam pudeat inconſtan­
tiæ
.
Exploranda ſunt igitur medicamen­
ta
non à nominibus, aut magnitudine, vel
colore
, aut fœcunditate, aut his, quæ
pro
regionum varietate mutantur, ſed à vi­
ribus
atque figura, odoréque ac ſapore.
1Illa verò eiuſdem ſpeciei cenſenda, erunt,
quæ
in his conueniunt, diuerſarum, quæ
diſſident
.
Specie autem idem multis modis
dicitur
, alia quidem vltima, alia cuius rur­
ſus
diuerſæ ſunt differentiæ.
His autem ca­
rere
, aut illis abundare, non eſt differentiæ
ſpeciei
, ſed locorum argumentum: quan­
doquidem
magis & minùs ſpeciem non va­

riare
certum ſit.
Vnde fraxinum & linguam
auis
, quam quidam fraxinellam vocant, &
diptamum
, quo vtimur, non antiquum il­
lum
Dioſcoridis, ſed neque Virgilij, de quo
ille
:
Diptamum genitrix Cretæa carpit ab Ida,
Puberibus
caulem foliis & flore comantem
Purpureo
.——
Differentia
plantarum
,
in
quibus
conſtituta

ſit
.
Fraxinus,
lingua
auis,
& diptamus
eiuſdem
ſpe­
ciei
.
Verùm ( vt dixi ) hunc noſtrum, eiuſdem
ſpeciei
eſſe non dubito: ſiquidem vires eæ­
dem
, & forma.
Sed fraxinus arbor eſt, fra­
xinella
arbuſtum, diptamus herba, omnes
immodicæ
ſiccitatis plantæ, & ob id ſer­
pentibus
inimicæ, & vermibus admodum
lethiferæ
.
Fraxinus verò vt robuſtior, etiam vm­
bra
ſola ſerpentes abigere fertur.
Extenuant

& ob id omnes præter modum.
Vnde re­
ferunt
Sanctium Hiſpaniarum Regem,
cùm
adeò obeſus eſſet, vt neque equita­
re
, neque manus circumuertere commodè
poſſet
, tædio quaſi vitæ aduocaſſe medi­
cum
egregium à rege quodam Africæ, cu­
ratúmque
ſemine herbæ, quam exiſtimo
fuiſſe
linguam auis: ſed ſeu veneno adie­
cto
, ſeu mutata ex contrario contemperie,
corporis
, breui obiit.
Itaque extenuare im­
modicè
omnia hæc genera conſtat, cùm
ſplenem
abſumant: digerunt enim vehe­
menter
quæcunque attenuarint.
Hoc autem
obeſorum
iure merito medicamentum opti­
mum
eſt.
Sed dices: Non regio his eſt
cauſa
paruitatis, quandoquidem omnia
hæc
genera in eadem regione reperian­
tur
?
Verum non ex ſola regione hæc con­
tingunt
, cùm ceraſiorum Macedoniorum
plantæ
primùm in ea regione originem
duxerint
: inde tranſlatæ, eandem paruita­
tem
retinent.
Idem contingit in fraxini
ſpeciebus
, & ſabina, cupreſſo, atque ſan­
tonica
.
Sanctij Regis
Hiſpania­
rum
hiſtoria.
Extenuantur etiam arbores alimentis, ve­
lut
& canes, quos è magnis ſubtracto alimen­
to
in mediocres, & horum prolem in par­
uos
, atque ex his in minimos mutamus.
Nec
aliud
magis norunt mulieres.
Eadem igi­
tur
ratio in plantis, quas ex alio loco,
ſeu
regione, ſeu montibus atque arido ſo­
lo
agreſtes, & tenues tranſplantamus, qua­
ſi
noui generis arbores, aut herbas.
At di­
ces
: Non omnia quæ conueniunt forma,
viribus
, odore, atque ſapore, eiuſdem ſunt
ſpeciei
?
Namque ſalix, & vitex folia, &
truncum
ac corticem habent ſimillima:
item
odorem grauem ambæ, ambæ amaræ,
ambæ
infructuoſæ, ambæ viros effœminant,
& ſteriles reddunt.
Sed vitex quia calida,
& ſicca, ſalix quia humida, & frigida, hoc
faciunt
.
Amarus ſapor, & odoris grauitas
non
ſunt ſimilia, ſed diuerſæ ratione in
vtriſque
hæc fiunt.
Salix quoque lachry­
mam
mittit, licet concretam, & pappos
poſtquam
floruerit: quorum vtroque vitex
omninò
caret.
Pappus autem fit humido

putreſcente
, vel ob tenuitatem, vt in car­
dis
: vel ob frigus, vt in ſoncho, & ſalice.
Parte autem ea, quà per aëra fertur, eadem
ventos
, & tempeſtates prænunciare ſolet.
Eſt autem pulmoni ac ſpiritui inimicus pap­
pus
.
Sed redeo ad plantarum differentias:
non ex florum colore, vt dixi, ſed aliis
cauſis
ſumendæ ſunt: luſit enim natura mi­
rum
in modum in florum coloribus.
Sunt

alibi
, vt cucurbitæ, lilij: & arborum mul­
tarum
, velut pyri, cotonij, fraxini: ru­
bei
, vt amaranthi: punicei, vt mali puni­
, & papaueris eius, quod inter ſegetes,
vt
in maceriis murorum naſcitur: ita enim
vocatur
, etſi papauer non ſit.
Iris cæru­
leos
fert, crocus croceos, & calendula vo­
cata
herba, quæ etiam in extremis frigori­
bus
floret, vnde nomen, quòd ſingulis ca­
lendis
floreat, ſumpſit.
Aureum fert cheli­
donia
, miſtum malua, & diptamus ille, de
quo
nuper verba fecimus.
Varios in flori­
bus
colores edunt roſæ primùm, inde vio­
, & garyophyli vocati, tum iaſemin, &
helleborus
: ille enim & albos, & virides,
& puniceos ferre ſolet.
Sed admirabitur
quiſpiam
, cur cum tam variè in floribus na­
tura
luſerit, neque virides tamen, neque
nigros
flores produxerit?
Sed de viridibus
parua
quæſtio eſt: nam ſalix, & vitis flores

habent
virides, hos ob ſimilitudinem, quam
cum
foliis habent, dedignamur quaſi flores
appellare
, cùm tamen vitium floribus tam
egregius
fructus ſuccedat.
Verùm de nigris
altior
eſt contemplatio.
An quòd nigri ſint
aliqui
?
Sed ſi ſunt, cùm rariſſimi ſint, ad­
huc
dubitatio manet.
An ſplendor copioſus,
qui
in floribus eſt, nigrum cæruleum eſſe
oſtendit
?
Vel quia nigrum in craſſa ſub­
ſtantia
neceſſariò eſt, omnis autem flos è
tenuiſſimo
ſuæ plantæ ſucco fit?
Sed cùm
omnium
plantarum differentiæ, quaſi nu­
mero
careant, noſtri propoſiti non eſt de
his
diffusè tractare, velut de metallicis fe­
cimus
: nam obſcuriora tantùm, non quæ
ſubiiciuntur
oculis, attingere deſtinauimus:
ob
hoc breuiſſima plantarum, & anima­
lium
hiſtoria erit.
Aliæ igitur plantæ vr­

banæ
ſunt, aliæ ſylueſtres, aliæ in mari,
aliæ
in fluminibus, aliæ in ripa, quædam
in
paludibus, aliæ inter ſaxa, aliæ medio­
cri
terra, aliæ etſi raræ, inter arenas na­
ſcuntur
.
Sunt & quæ in puteis, vt lichen:
quæ
in nemoribus, quæ in aprico proue­
niunt
.
Quædam etiam peregrinæ tantùm, vt
Garyophylum
, & caſſia, & agallochum.
Creditum eſt & de terebintho & lentiſco,
quanquam
in Italia tamen inueniantur.
Sunt
rurſus
fructiferæ, ſteriles, & quæ carent ra­
dice
, & quæ foliis, & aliæ ramis, aliæ flo­
re
.
Et quæ vix vnum ex his habent, vt tube­
ra
fungi polytrichum.
Sunt & benè odora­
, & malè olentes, & nihil olentes.
Item
quæ
ſemper frondent, quæ amittunt folia?
aliæ item raræ, aliæ denſæ, vt cupreſſus: aliæ
& patulæ, vt lotos, & fagus.
Sunt & ſubli­
mes
, & humiles, enodes & nodoſæ, vt arun­
do
: ſolidœ quædam, vt ſancti ligni arbos: quæ­

dam
penitùs inanes, vt calamus: quædam
1mediæ, vt ſambucus. Sunt & quæ ſpontè
proueniunt
, & quæ ſeruntur, & quæ in­
ſitione
aut ſurculis defoſſis, vt ſalix, &
vitis
: vel alieno ſemine.
Hærent quædam,
vt
hedera: aliæ innaſcuntur, vt viſcum:
aliæ
repunt, vt chamæciſſos: aliæ terræ ad­

naſcuntur
, vt muſchus, & lichen.
Sed muſ­
chus
etiam arboribus hæret, & aquis.
Sunt
& ſalubres, & noxiæ: nam taxus, nux, cau­
les
, & ſabina, & ſpartum ac lipum, & ge­
neraliter
omnia malè olentia, vt bombyces,
& cuniculi, & his magis ſues, aërem vitiant.
In quibuſdam eſt videre ſexum, vt in quer­
cu
, & robore, ac ilice: in quibuſdam nequa­
quam
, velut oleis ac vitibus.
Quædam
propriam
quandam habent ſubſtantiam, vt
palma
.
Quædam fructus habent hærentes
ramis
, quædam ſiliquo, quædam tegmi­
ne
alio, vt caſtanea, incluſos: quædam
pediculo
annexos, vt ceraſa.
Quædam non
niſi
certis regionibus inueniuntur, aliæ au­

tem
paſſim.
Nam buxus, rebus, & filix,
frigido
cœlo, atque vbi ſæuiat hyems,
ſpontè
, meliúſque proueniunt: de rubo mo­
ra
ferente loquor, ideò argumenta ſunt
frigidæ
prouinciæ, vt triticum temperatæ:

& odorata vehementer, quæ aromata Græ­
ci
vocant, calidæ.
Nam vehementer cali­
da
ſemina in frigido aëre, cùm tenuiſſimæ
ſint
ſubſtantiæ, adoleſcere nequeunt.
Nec
natura
abſque aëris auxilio adeò poteſt
fructuum
ſubſtantiam concoquere, ſiccare
& attenuare: poteſt hoc tamen in radici­
bus
.
Pappus vnde
fiat
.
Florum co­
lores
.
Flores cur
virides
, net
nigri
.
Plantarum
differentiæ
.
Modi quibus
proueniunt
.
Plantæ aërem
vitlantes
.
Rubus, & fi­
lix
arguunt
aſperam

hyemem
.
Cur aroma­
ta
ſolum in
calidiſſimis

regionibus
.
Plantarum
partes
.
Porrò plantarum partes ſunt, radix,
truncus
, rami, folia, fructus, pediculi, vm­
bellæ
, acini, ſemina, flores, lanugo, lig­
num
, cortex, neruus, membrana, vena,
matrix
, ſeu medulla, humor, lachryma,
nodus
, & alia multa: his igitur atque aliis
cauſis
arbores, & herbæ inuicem diffe­
runt
.
Tenuitatis
ratio
in ar­
boribus
.
Lib. 1. de
plantar
. cau.
1
.
Ergo tenuiores ſunt arbores: primò quæ­
cunque
fronde perpetua circumueſtiuntur,
vt
quæ calidiores ſint ac ſicciores, vel Theo­
phraſto
teſte, velut palma, oliua, cedrus,
myrtus
.
Hæc tamen ratio haud in herbis
conſtat
, cùm ſemperuiuum craſſioris ſub­
ſtantiæ
ſit, & tamen hyeme folia reti­
neat
: in vtriſque tamen, & agreſtes dome­
ſticis
, & odoratæ olentibus grauiter, aut
omninò
nihil olentibus, ſunt tenuiores.
Similiter, ſi in montibus naſcantur: vnde
omnes à medicis præferuntur.
Sed cur
radices
frequentiùs cæteris partibus, flori­
bus
duntaxat exceptis, odoratiores?
ve­
lut
in ſanamunda.
At cauſa eſt, quoniam
in
radicibus melior concoctio perficitur.
Olent autem benè, quæcunque humidum
benè
concoctum habent, tale enim tenuiſ­

ſimum
eſt ac denſiſſimum eſt.
Quocirca flo­
res
omnes fermè benè olent, quoniam te­
nuiſſimus
eſt humor, ac admodum exi­
guus
, qui in eis continetur, vnde facilli­
concoquitur.
Sed vt facillimè conco­
quitur
, ita etiam eadem cauſa faciliùs pe­
rit
: manet in radicibus, & truncis, ve­
lut
aſpalatho, ſanthalum nos vocamus:
nam
terreæ ſubſtantiæ firmiter tenuis illa
humidi
concocti ſubſtantiæ hæret.
Itaque
pueris
quibuſdam, & iuuenibus, etiam
benè
olere aliquando non fruſtrà ſpiritum

perperàm
poſſe ſenibus aut intemperatis
creditum
eſt: nam in pueris humidum te­
nue
, in iuuenibus modicum à magno calore
optimè
, benè poteſt concoqui.
Senibus ca­
loris
paruitatis, intemperatis certè humidi
qualitas
obſtat, quò minùs perfecta con­
coctio
poſſit abſolui.
Atque ea ratione re­
ferunt
quidam Alexandro ſpiritum olim

ſuauem
fuiſſe, quòd corpus ſiccius haberet,
& colorem vehementiſſimum: quamobrem
multis
diebus inter ſummos calores cada­
uer
illius abſque odore tetro ſeruatum eſt:
quanquam
non negauerim aut arte ſerua­
tum
, aut veneni eadem vi, qua etiam extin­
ctus
fuiſſe creditur.
Cur radices
plerunque

odoratæ
.
Cur flores
omnes
fermè
benè
olent.
Pueris & iu
uenibus
ſpi­
ritus
benè
olere
poteſt,
non
ſenibus,
nec
intempe­
ratis
.
Alexandro
ſpiritum
be­
olentem
fuiſſe
.
Verùm vt ad partes plantarum redeam,

quæ
animalibus ſingulæ ac illorum par­
tibus
reſpondent: radices ventri vt exiſti­
mat
Theophraſtus, nos tamen potiùs ori
illas
aſſimilamus, caudicis verò, & trunci
partem
imam, ventri, folia pilis, cortex
corio
ac cuti, lignum oſſibus: venæ venis,
ac
nerui arborum, & herbarum, his qui
verò
ſunt in animalibus: viſceribus anima­
lium
in quibuſdam matrix, quæ ſine matrice
viuere
nequeunt: in aliis autem, vt ſalice,
quarum
vita eſt in cortice, cortex non ma­
trix
, imò in ſalicibus matricis pinguedinis
loco
habenda: oua floribus, ſemen ſemini,
extremitates
autem animalium, ramis: fru­
ctus
ipſe ſanguinem menſtruum refert, cui
includitur
plerunque ſemen.
Sunt verò &
partium
partes dignæ conſideratione, ve­
lut
radicis: ipſius enim eſt lignoſa media,
ex
qua plerunque planta germinat.
Ea ma­
ioribus
ob id viribus prædita eſt.
Vnde ſi ex
allio
auferatur, neque adeò quod relinqui­
tur
acre eſt, nec tam malè olet, videtúr­
que
minùs certè ſuccoſa.
Secunda eſt tuni­
ca
, quæ tenuis eſt admodum: tertia verò,
ipſum
pericarpium: quarta, tunica exterior
pericarpium
circundans.
Pericarpium voco
non
propriè, cùm tamen dicatur de eo,
quod
ſemen in fructu, imo fructum cir
cundat
, ſed quod lignum in radice ſeminis
loco
ambit.
Vnde in decoctis malè faciunt

medici
, qui ligneam partem abiiciunt, cùm
ſit
omnium præſtantiſſima: quod enim ger­
men
effundit, hoc ſolùm habet vires, quia
ſolùm
vixit.
Ideò lignoſa pars, aut ſola,
aut
maximè medicamentoſa eſt: pullulat
enim
ſolùm quod viuit, atque ea parte, qua
viuit
.
In cichorea autem ac ſimilibus, fo­
lia
quædam etiam è cortice germinant, ſed
ſemen
, & flos maximè è ligno.
Ergo vt
folia
ſtipiti, ita cortex ligno: vtrunque enim
tutelæ
gratia.
Mutatur autem ima parte ſuc­
cus
in radicem, media nutritur radix, ſu­
prema
quod radicis eſt in germen.
Opti­

ma
igitur ſuprema radicis pars, & à terræ
naturæ
magis aliena.
Similiter & in flo­
ribus
: eſt enim ſolium floris, quod ſem­
per
nitet, & in omnibus, quoniam ex te­
nuiſſima
ſubſtantia conſtat: & calix ſeu va­
ginulæ
, quibus flos continetur: & ſemen,
cuius
cauſa flos factus eſt, ſicut illud genera­
tionis
, & pediculus, in quo omnia hæc im­
plantantur
.
Quærendum eſt igitur forſan, cur
1floribus omnibus calix adſit? Sed non

pollinis
flori, hic nanque calice caret, &
croceus
eſt, ſenis in eo foliis: ſub vtroque
crepuſculo
clauditur, meridie totus patet.
Sunt qui dicant nocte media arctè conſtrin­
gi
, vt ſint velut erraticis in paruo circulo
mutationes
quatuor, geminæ, quæ ad cre­
puſcula
, mediæ & inuicem ſimiles, reliquæ
contrariæ
.
Vnus caulis, vnus flos, bulboſa
radix
, folia velut ari.
Vidimus hunc apud
Gulielmum
Caulium nobilem Gallum.
Cæ­
terùm
cur plerique flores calicem habeant,
ratio
eſt, quoniam antequam perficiantur,
à
ſole tenuis florum ſubſtantia diſſiparetur.

Quocirca
Apollinis craſſæ ſubſtantiæ neceſ­
ſariò
eſt, ac quaſi folium.
Sed colore ( vt
dixi
) & ſemine medio multùm à folio dif­
fert
.
Flos enim fructus cauſa, imò potiùs
ſeminis
.
Sed cur ſeminis? Videtur autem
ſemen
ex terrea parte concocta eſſe, aliter
neque
in illo vis genitalis eſſe poſſet, nec
conſeruari
.
Omni autem terreo, vt coaleſ­
cat
humidi tenuioris aliquid ineſſe eſt.
Hu­
midum
autem, præſertim ſi totum conti­
neatur
, impedit & genitalem vim, & con­
ſeruationem
.
Cùm verò ſit in eo, quod
concoquitur
, & celeriùs ob ſubſtantiæ te­
nuitatem
concoquatur, fructus omnes ali­
quis
flos antecedet.
Priùs ergo ſemen ge­
neratur
, quàm flos, ſi quidem illius gra­

tia
, ſed tardiùs abſoluitur.
Neque verò cre­
dendum
eſt, odoratas plantas inodores flo­
res
ſemper mittere: nam quædam olent om­
ni
parte, vt nardus, medica malus, in qua
folia
, flores, fructus præcipuè olent opti­
, nec reliqua odoris ſunt expertia.
Sunt
autem
medicæ mali plures ſpecies, notiſſi­

autem quinque.
Prima quidem, quæ
propriè
medica malus dicitur, prægrandis
fructus
& humani capitis magnitudinem
perſæpè
ſuperans etiam in Italia.
Secunda
vocatur
arantium, ſeu deducta appellatio­
ne
corrupta ab aurantio, quòd aurei colo­
ris
cortex ſit, ſeu ab Arantia Corinthia­
regionis vrbe iuxta Aſopum flumen.
Tertia limunium, quòd in eo genere ſuc­
cum
habet acidiſſimum, adeò vt illius con­
tactu
dentes ſtupeant.
Quarta limuniata,
ex
malo medica primæ ſpeciei, & limunio
per
inſitionem commiſta, cuius odor, &
ſapor
iucundiſſimus eſt.
Quinta Adami
malus
vocatur, quòd ſingula poma mor­
ſus
imaginem in cortice retineant.
Quòd
verò
eiuſdem ſpeciei ſint hæc omnia, pri­
mùm
quidem partes oftendunt, quæ om­
nibus
eædem numero ſunt, cortex, caro,
ſuccus
, tunicæ, ac ſemen.
Planta omni­
bus
etiam ſpinoſa, perpetua fronde virens,
tota
redolens: fructus aureus omnibus: ſed
in
citrio dilutior color ob magnitudinem,
in
luminio autem ob frigiditatem.
Tran­
ſeunt
etiam inſitione mutua altera in alte­
ram
, & ligna in frondes, & flores adeò ſi­
miles
, vt non niſi à peritis ſine fructu al­
tera
ab altera ſecernatur.
Sunt & vires
omnibus
eædem, & ſapor acidus omnibus
communis
eſt.
Diu quoque ſeruari fructum,
ſeróque
matureſcere, omnibus conuenit.
Lædi quoque ab eiuſdem cauſis omnibus
contingit
, ſcilicet frigore.
Seruantur, &
vnà
omnes vbique, modò calor non deſiit.
Vnde magno orbi beneficio non ſolum in
Europa
, & Aſia ac Africa, ſed etiam tota
in
Æthiopia, Indiáque ſingulæ ſpecies
inueniuntur
: nec vllus tam communis in or­
be
fructus, neque adeò frequens.
Nomen
etiam
ipſum vnicum mali medicæ, docet
vnam
fuiſſe olim arborem.
Nam neque
arantium
, aut limunium.
Latinæ voces
ſunt
, nec Græci ipſi horum nominum loco
quicquam
habent.
Conſtat igitur pro re­
gionum
, & artis varietate, tum ſapori gra­
tia
, nominum diſcrimina inuenta, non ab
antiquis
, ſed parùm ante nos.
Nam Adami
pomum
inſitione ex citro, arantióque con­
ſtat
, arte morſum æmulante, inde propa­
gatum
, vt docebimus inferiùs.
Viſum eſt
enim
memoria primi parentis vile pomum
iam
abundantia factum, carius vendi poſſe.
Sed malè quidem technam, quicunque il­
le
fuit, excogitauit, in tam inſuaui fructu
tantùm
mulieris incontinentiæ exprimens.
At dices: Arantij cortex inſuauis valde eſt,
citrij
ſuauis: caro quoque citrio craſſiſſima,
arantio
propè nulla.
Sed à regionibus diſ­
crimina
ſumpta fuêre: calidior enim & ſic­
cior
, & agreſtis magis arantij fructus, ma­
lus
autem medica, quaſi domeſtica plan­
ta
, vt arantij ſylueſtris.
Propagantur au­
tem
vtræque, & eiſdem modis.
Odoratiſ­

ſimæ
plantarum, quod ſciam ( nam dies no­
ua
ſemper afferre ſolet ) ſunt agallochum,
ſeu
xyloaloës, cinamomum, aſpalathum,
nardus
, laſer, & crocus.
Piper & zingiber
etſi
ſint calidiſſima, parùm tamen olent.
Arbores tenuioris ſubſtantiæ ſunt herbis,

ſed
& denſiores: nam temporis longitu­
do
vim Solis adiuuat, vnde concocta te­
nuiora
redduntur, & denſiora: arbores
enim
diu viuunt, herbæ pereunt citò.
Quæ etiam benè olent ex herbis, odorem
niſi
in radicibus ob tenuitatem diu retine­
re
nequeunt, & quæ retinent, vt nardus,
ad
arbuſculas potiùs, quàm herbas debent
referri
.
Sed tamen egregiæ tenuitatis eſt
ſiliquaſtrum
, ſeu piperitis, aut occiden­
tale
piper.
Herba eſt caule longo, & qua­

ſi
rubro, crebris geniculis, foliis lau­
ri
, floribus candidis, radice vnica ſub­
alba
, capillamentis fibrata, ſiliquis ob­
longis
, magnis ac rubentibus admodum
vt
purpura, cum non leui ſplendore, vt
virulentum
quid referant, ſemine intùs
flaueſcente
, molli: adeò acri, vt longè
piper
ſuperet, vnde in vltimo caliditatis,
ac
ſiccitatis, tùm tenuitatis conſiſtere ne­
ceſſe
eſt.
Acrius etiam vrget, dum imma­
tura
eſt ſiliqua, & ipſe cortex ſiliquæ: vn­
de
tametſi in vſum venerit, & Hiſpanio­
la
inſula orbis alterius in noſtrum aduecta
anno
1493. veneni haud eſt expers.
Ve­

nenum
enim plantæ plerunque retinent,
aut
natura, aut caſu: ſed natura in his po­
tentior
eſt.
Natura pernitioſæ ſunt, quæ
odorem
habent grauiſſimum, aut ſapo­
rem
, qui ferri non poſſit, qualem huic ſi­
liquaſtro
eſſe diximus: aut quæ ſuccum non
viridem
emittunt, vt tithymalorum ge­
nera
omnia.
Sed & ficus lac exedens
mittit
, & lactuca cùm ob ſenium immodicè
1frigida euaſerit. Nam cùm ſuccus ad alie­

num
transfertur colorem à viridi, neceſſe
eſt
, vt vel ab immodica frigiditate, aut ſic­
citate
, aut putredine corrumpatur.
Frigidi­
tas
enim opus caloris impedit: ſiccitas verò,
ne
mutetur, quod concoquitur, facit.
Vn­
de
ſicca priùs ac potiùs vruntur, quàm con­
coquantur
: putredo verò, quod iam fa­
ctum
eſt, euertit.
Candidus quidem ex
omnibus
his colos in ſuccis fit, à quibus
etiam
croceus, ſed non à frigiditate: ſicut
& niger, ſed non ob putredinem.
Quam­
obrem
omnis color ſucci in plantis, viri­
di
excepto, venenoſæ qualitatis eſt argu­
mentum
.
Partes plan­
tarum
, & ani­
malium
ſibi
inuicem
ſi­
miles
.
Radicum
partes
.
Decocta ex
lignoſa
parte
fieri
debent.
Florum
partes
.
Apollinis
flos
.
Cur calix
floribus
.
Flores cur
neceſſarij
.
Quæ plantæ
ex
toto odo­
ratæ
.
Mali medi­
ſpecies.
Quæ plantæ
maximè

odoratæ
.
Arbores her­
bis
plerunque
tenuioris

ſubſtantiæ
.
ſunt.
Siliqua­
ſtrum
.
Venenoſæ
plantæ
qua
ſunt
.
Lac in plan­
tis
cur.
Lac planta­
rum
cur te­
nax
.
Viſci compo­
ſitio
.
Sed cur omne plantarum lac admodum
tenax
?
Quoniam viſcidum fit, quoties ca­
lor
in humidum tenue ac pingue terreo mi­
ſtum
plus iuſto egerit.
Itaque ex planta­
rum
radicibus, quæ lac emittunt, fit viſ­
cum
: lac enim ( vt dixi ) plantarum tenax
eſt
.
Miſcentur autem ſuccus radicis plantæ
lac
ferentis cum laricis lachryma, & Græ­
ca
pix cum olei modico: & tandiu ſimul co­
quuntur
, donec diſtrahendo non frangatur.
Reſiſtit hoc aquæ, quia oleum prohibet,
ne
aqua illi hæreat, aut miſceatur: Gigni­
tur
autem viſcum in radice è lacte putrefa­
cto
, velut & lac in plantis è ſitu quodam ſuc­
ci
, vnde in lactucis, & cichorea, & ob hu­
midi
abundantiam in ficu.
Indicio eſt, quòd
vbi
viſcum generatur in radice, generantur
& vermes.
Plantæ plures generant ex his,
ſed
præcipua quæ florem candidum profert,
& poſtquam effloruerit pappos.
Sunt & quæ
in
radicibus generant alia, velut tuſſilago
lanam
, ex qua optima fit eſca.
Et alia co­
lores
gignunt: nihil enim prohibet multa
ſub
terra generari, cùm ſuper terram nemo
admiretur
: terra enim parens omnium.
Quæ­
cunque
tamen ſub terra gignuntur ad ſuc­
cos
pertinentia: clariora euadunt in germi­
ne
: vnde tithymalus album ( vt dixi ) ſuc­
cum
, chelidonia verò croceum emittit: Sunt
& quæ ſplendeant, vt ranunculorum ſpecies
omnes
, & præcipuè aconitum, quod maxi­
exitiale eſt: nam ſplendor ille ob immo­
dicam
prouenit ſiccitatem.
Caſu verò natæ
plantæ
in metallorum fodinis, aut iuxta cu­
bicula
ſerpentum, & quæ iuxta æs aut fer­
rum
rubigine obſitum adoleuerint, & in
paludibus
, ſtagnis; cloacis, ac ſepulchris.

Fungi
etiam iuxta oleas.
Malè & grauiter
olent
ſolani omnes ſpecies.
Neſcio ſtramo­
niam
, ſeu malum ſpinoſum, ac inter ſolani
ſpecies
adnumerem, certè folia ſuccum ni­
gri
papaueris olent: ipſa verò poma cocta
ſi
edantur, præſentem inſaniam, ac ridicu­
lam
quaſi excitant.
Herba eſt radice mul­
tifida
, ferruginea, caule digitali, & craſ­
ſiore
etiam longè, quaſi rotundo, folio am­
plo
, ex aduerſa parte ſubnigro: domeſtica
viridi
flaueſcente, oblongo, molli, tenui
quaſi
ad vitis inſtar: flores candidi è vagi­
nis
prodeuntes calathi modo, ſuaue olentes
liliaceum
.
Sed nulla certior nota, quàm po­
morum
, quæ Armeniaca æquant magnitu­

dine
, & forma, cæterùm viridia ac ſpino­
ſa
: intùs complentur ſemine ferruginei co­
loris
, magnitudine erui.
Sunt autem quæ­
dam
, quæ figura ipſa vires produnt: velut
echij
ſemen, quod capiti ſerpentis ſimile
eſt
, aduerſus etiam venena viperarum præ­
ſtantiſſimum
auxilium præbet: & napelli
flores
antequàm aperiantur, capitis humani
mortui
ſeu potiùs caluariæ effigiem præbent:
etenim
radix ipſa lethifera admodum eſt.
An
hoc
quidem caſu, an ratione quadam natu­
rali
conſtat?
an melior aliqua mens hoc præ­
ſtitit
?
Nam & in animalibus hoc idem mani­
feſtum
: ſiquidem canes norunt herbam, quæ
illis
vomitum cit: & capræ diptamum Cre­
tenſe
, teſte Virgilio:
——Non illa feris incognita capris
Gramina
, cum tergo volucres hæsêre ſagittæ.
Eſca ex tuſ­
ſilagine
.
Malum ſpi­
noſum
.
Plantæ quæ­
tlam
forma
vires
pro­
dunt
.
Aſini quoque ſi quando atra bile labora­
uerint
, edunt aſplenum, ſpleniſque tumo­
rem
finiunt.
Feruntur & hirundines cheli­
doniam
agnoſcere, & vires illius experiri
reparatis
oculis.
Eadem ratione cardueles eu­
fragiam
, viperæ fœniculum reparandi viſus
cauſa
norunt.
Sæpè enim cardueles matuti­
nis
horis viſi ſunt oculos eufragiæ affricare.
Plura ſunt huius rei exempla. Sed in proui­
dentiam
referre cuncta, abſurdum, cùm ca­
ſu
pleraque contingant: abſurdius autem, ni­
hil
: non enim efſet prouidentia.
Quæ igitur
prouidentia
fiant, & quæ non, alibi diſſe­
remus
.
Verùm his relictis ad olentes plantas re­

deamus
, eáſque quæ potiùs vſui ſunt, quàm
iacturæ
: Ergo Laſeri primo tanta iucundi­
tas
ac illius floribus, vt cogantur, Ariano
teſte
, pecus incolæ arcere, ne diſrumpatur.

Naſcitur
in Paropaniſo monte, quamvis
Macedones
iactarent in Caucaſo eum vidiſ­
ſe
.
Caulem habet ferulæ ſimilem, folia
Apij
, ſemen latum, quaſi foliaceum, radi­
cem
nigram.
Affinem ſuccum habemus
Belzoi
, ſed non eundem: nam præter id,
quod
nec tenuis, aut calidus ſit, aut acris,
in
ſummo ex arbore etiam oritur.
Vnde
Vertomanus
erroris cauſam dedit.
Simili

fermè
diſcrimine ferunt lignum eſſe aloën
vocatum
, hoc noſtro, quod ad nos defer­
tur
longè fragrantius.
Sunt enim illius tria
genera
: optimum quod colampat dicitur,
adeò
fragrans, vt in manu detentum om­
nem
alium odorem obſcuret: huius rei cau­
ſa
ad nos non vehitur.
Naſcitur enim in
Taprobana
inſula, quæ noſtra ætate Suma­
tra
, tùm ab incolis, tùm a Luſitanis dici­
tur
, vbi præter opes egregias luxus etiam
prohibet
, ne thymiamata pretioſiora ad
nos
deferantur.
Hoc illud eſſe exiſtimo,
quod
accenſum, in lachrymam totum ver­
titur
, licet lignum ſit.
Idque nobis ſpectan­
tibus
oſtendit Gulielmus Caſanatus Beſun­
tinus
medicus.
Secundum quod in aqua
mergitur
, vt buxus, lignum ſanctum, li­
cet
leue, cùm robur innater, aëris enim ex­
pers
eſt.
Meminit huius experimenti D.
Eraſmus
, & nos periculum fecimus illius.
Huius quàm primi maior copia eſt, minor
tamen
, quàm viliſſim; Hoc eſt, quod neque
ſoluitur
in lachrymam ab igne, nec in aquam
deſcendit
: ſed tamen dum flagrat, fragrat
mirum
in modum: quapropter cùm inter
odorata
odore præſtet, medica ratione inter
1aromata meritò mirantur. Iam loco agal­

lochi
diu vendiderunt oleaſtrum.
Hic enim
Rhodonatus
, ſeu regionis natura, ſeu
quòd
planta ſit alterius generis, colore re­
fert
agallochum: nec videtur omninò odo­
ris
expers, ſuauiter enim, ſed parum olet.
Videtur autem hoc haud difficilè, cùm rara
ligna
à calore proprio meliùs concoquantur.
Odor autem bonus, eſt humidi benè conco­
cti
exhalatio.
Lazer ex quo
Belzoi
.
Lib. 3. de ge­
ſtis
Alexan­
dri
.
Xyloaloes.
Oliuaſtes
Rhodius
.
Ligna cur
prona
ad ſu­
perficiem
aquæ
maneant
non
recta
.
Sed cur ligna in aqua non erecta ad per­
pendiculum
manent, ſed prona ac aquæ ſu­
perficiei
æquidiſtantia, quum tamen ex al­
tis
locis præcipitantur, deſcendunt in aëre
altero
capite ac rectè?
Cauſa eſt, quòd ſo­
let
è capite altero præcipitari, vnde in aëre
ob
temporis breuitatem & impetum non
poteſt
ſe conuertere: at in aqua quum ob
illius
craſſitiem lentè deſcendat, caput reli­
quum
ligni, & ipſum petit fundum, vnde
in
aqua totum lignum ad æquilibrium ma­
net
.
Hac ratione firmantur naues, ancho­
ra
A B C, fune F, naui alligata proiicitur
in
mare, ita vt imo B, tangat fundum:
protracta
igitur ne trabs DE, infixa iaceat
ſublimis
, & ad perpendiculum ſuperficiei
aquæ
, mariſque fundum ( nam DE, iacet
69[Figure 69]
ad
perpendiculum ſuperficiei A C, ita
quòd
ſi eſſet in B, faceret crucem cum vn­
cis
) igitur quum A C, iaceat ad perpen­
diculum
ſuperficiei D E, & D E, ſit æqui­
diſtans
fundo maris, erit ( ex conuerſa quar
decimæ vndecimi Elementorum ) A C,
iacens
, neceſſariò perpendicularis ſuper
fundum
maris, quare vncorum alter A, vel
C
, infigetur ob grauitatem maris fundo,
nauiſque
retinebitur.
Ergo ſi tignum DE,
non
adeſſet, ratione propoſita A C, cade­
ret
ſemper æquidiſtans fundo maris, qua­
re
nunquam figi poſſet, nec nauim retinere.
Ea de cauſa fiunt & anchoræ vncis quatuor
in
crucem actis, ſed minùs tutò committun­
tur
his, qui binos habent tigno tranſuerſo,
quòd
ſi hæreant, etiam longè ſunt imbe­
cilliores
.
Sed ad plantarum hiſtoriam redeo. Ci­
namomum
lauri arbori haud abſimile eſt,
folia
foliis truncus trunco ſimilis, niſi quòd
humilis
eſt, & latè vt ſalix diffunditur.
Sed
& cinamomi baccæ lauri baccis: verun­
tamen
illæ his minores ſunt, & candi­
cantes
.
Vnde licet coniectari arborem
vnam
eſſe, ſed regionibus ſolùm diſtingui.
Calor enim Indiæ humorem corticis con­
coquere
optimè poteſt, Europæ nequit.
Eſt
autem
cinamomum cortex ramorum detra­
ctus
( truncum enim non violant, ne pe­
reat
arbor ) ſiccatus: nam menſis ſpatio
odoris
ea ſuauitas, poſtquàm delibratum
fuerit
: abſoluitur.
Sunt qui cinamomum
arbori
mali punici ſimile dicant.
Surculo­
ſum
eſt, ſiccitate gaudens.
E baccis quo­
que
velut è lauri oleum effunditur effica­
ciſſimi
ac iucundiſſimi odoris.
Cinamo­
mum
appello, quod in vſu eſt: non olim
ab
antiquis quæſitum.
Illud enim iucun­
diſſimi
, & fragrantiſſimi odoris erat, no­
diſque
plenum, & coloris ex candido, cæ­
ruleo
, nigróque miſti.
Sed & tunc rarum
etiam
apud Cæſarem.
Noſtrum verò caſſiæ
nomine
potiùs dignum videtur.
Quod ve­
tale erat, tenuiſſimæ ſubſtantiæ eſſe ne­
ceſſe
fuit: eſt enim fragrantia, & ipſa ſub­
tilitatis
donum.
Myriſtica verò nux in in­

ſula
Bandan naſcitur, vt cinamomum in
alia
inſula nomine Zailon, Indiæ vtræque.
Porrò arbor ex toto perſico caudice ramis
ac
folio eſt perſimilis, niſi quòd arbos ma­
ior
, & folia anguſtiora paulò ſunt.
Flore
quodam
& ipſæ myriſticæ nuces circundan­
tur
, vt cortice, tum alio etiam non ſecùs ac
iuglandes
.
Porrò interior cortex, qui etiam
tenuior
eſt ac reticulatus ſub nucamento, ſo
let
vocari Macer, & ipſe odoris iucundi, &

nobis
frequenti in vſu: aſtringit enim, nec
multùm
excalefacit.
Cinamo­
mum
.
Myriſtica
nux
.
Macer.
Garyophylum in Moluchis inſulis, quæ

quinque
ſunt paruæ ſub æquinoctij circu­
lo
, naſcitur.
Naſcitur & in Gilo inſu­
la
, quæ Sicilia maior eſt non parùm: atque
in
parua quadam alia inſula vltra Tidorem,
quæ
vna eſt ex quinque Moluchis.
Sunt
enim
Moluchæ, Tarenas, Tidor, Muttir,
Macchiam
, Bacchiam.
Verùm quod in inſula
parua
oritur proxima Moluchis, non verum
eſt
garyophylum.
Cortex lignum & folia
garyophyli
non minùs ipſo fructu acria ſunt.
Naſcitur in collibus, ac collium accliui­
bus
: nebuláque quotidie circundantur, quæ
illis
non parùm ad maturitatem confert.
Arbor hæc alio tranſlata areſcit, vt ſa­
tis
conſtet aromatum eſſe nobiliſſimam,
vt
thymiamatum vltimam.
Planta eſt bu­
xeo
caudice, foliis lauri paulò rotundiori­
bus
, denſatúrque arbores adeò vt lucum effi­
ciant
.
E ſummitate ramuſculorum garyo­
phylum
naſcitur maius, quod vocant cla­
uum
, corolla prius tamen in ea flos per­
ſimilis
floribus citranguli: cuſpis fructus
garyophyli
ſtipiti inſidet, parte verò latio­
re
abſcedit à planta: rubeſcit initiò, mox
deinde
nigreſcit.
Mittunt Moluchæ etiam

zingiber
, quod paſſim naſcitur: ſed & ali­
bi
pluribus in locis: vilius inde, tum quia
herba
eſt.
radices iridis ad modum habens,
è
cuius genere ipſam eſſe reor, multipli­
ces
& prægrandes, adeò vt quædam vncias
duodecim
pondere æquent: relinquitur vna
ad
propagationem.
At piper hederæ haud

abſimile
eſt, humilis arbuſcula, & quæ
per
ſe nequeat conſiſtere, ſed aliis inhæreat
arboribus
, nec tamen pediculis putant an­
necti
, ramos emittit plures duorum, aut
trium
palmorum longitudine: è ſingulis mal­
leolis
ſeni dependent racemi palmo haud
maiores
, & vuis è quibus paſſulæ fieri
ſolent
haud abſimiles, verùm granis crebrio­
ribus
ac magis confertis, quæ Octobri ac
1Nouembri menſe adhuc viridia colligunt,
ac
expoſita ſub Sole triduo, nigra efficiunt.
Cæterum arboris folium plantaginis folio
quaſi
perſimile, quod pediculo admodum
breui
adhæret ſurculo iunctum: ſed qua
parte
pediculo iungitur, folium ea rotundum
eſt
, in ſummo autem vertice mucronatum,
non
ſecùs ac medicæ mali, folia illa quæ in
mucronem
deſinunt: à tergo folij ſeptem
nerui
ſunt, vt in plantagine: ſed non oriun­
tur
qui à lateribus, ab eo qui eſt in medio,
verùm
ex interuallis, ab imo ad ſupremum
folij
tendentes, medium ſepiunt, obliquè
quaſi
diſpoſiti, nec ex æquo, nec craſſitu­
do
illa quæ folio mali medici.
Longi autem
piperis
procerior arbor, & folia maiora
quàm
rotundi, attamen ſimillima.
Satis au­
tem
conſtat vt cinamomum arborem lauri
eſſe
docuimus, ita piper hederæ ſpeciem,
regionis
cœlo perfectam ac excultam: quip­
pe
in Calechuto Indiæ naſcitur, atque etiam
in
agro ſuburbano.
Huius quod diximus ar­
gumentum
erit, quòd tranſlata ad nos hæc
arbor
, paucis propagationibus in hederam
tranſibit
.
Garyophy­
lum
.
Zingiber.
Piper.
Scio hæc aduerſari Dioſcoridi: ſed anti­
qui
audita ſcripſerunt: audaciores, neceſſi­
tate
& ſtudio gloriæ, cuius cauſa venia
digni
ſunt?
alioqui neque laboribus, nec
diligentiæ
, aut pecuniæ parcentes.
Sed à ga­

ryophylo
fructu flos quidam apud nos ſua­
uitate
odoris nomen ſumpſit.
Candidus
eſt
, alius rubens, alius è duobus colori­
bus
miſtus: humilis herba, porri foliis,
ſed
anguſtioribus: maxima cura in vaſis
educatur
, nec minus iucundus aſpectu quàm
odore
.
Garyophy­
lus
flos.
Thus.
Eſt & thuris planta, cuius lachryma ſuffiri
templa
ſolent, quòd odore ſit iucundiſſimo,
dum
ardet.
Abies, hæc eſt puſilla: quæ apud Sabæos, ob
ſiccitatem
cœli, lachrymam hanc mittit.
Vnde Mutuanus Poëta:
——Molles ſua thura Sabæi.
Validior quæ ſpontè fluit, imbecillior
quæ
ex ſaucia arbore: quod in omnibus li­
quoribus
obſeruatione dignum.
Sed apud
nos
, abieti vnica laus eſt, quòd rectà ma­
ximè
inter arbores aſſurgat: propterea in
plaſtices
proplaſmatis atque fabrili omni
alio
opere cunctis aliis lignis præfertur, vt
quod
vix in aliis nec tutò conſequi arte poſ­
ſis
, in huius arboris trunco natura optimè

præſtet
.
In tantam verò magnitudinem cre­
ſcit
, vt in Zofingen, Bernenſis Prouinciæ
Heluetiorum
, pleræque centum & triginta
pedes
longitudine ſuperent.
Pars verò re­
cta
, craſſa, vndique æqualiter & eno­
dis
, pedes centum & decem.
Vnde tam
longo
tractu Ianuam ( ſeu Genuam appel­
lare
malis ) ad malos nauium fabricandos,
vehi
merentur: ſiquidem primùm per Aro­
lam
fluuium adducuntur, inde Rhenum, po­
ſtea
per mare Anglicum, inde Hiſpanum,
demum
Mediterraneum deducuntur.
Vidi­
mus
nos dum Genuæ eſſemus, plures incre­
dibili
proceritate, rectitudine, æqualitate
atque
craſſitie, vt mirari neceſſe eſſet natu­
conatum.
Naſcitur in montibus, teſte
Virgilius
.
——Abies in montibus altis.
Abies ſola ex
arboribus
,
ſpontè
recta.
Abietis ma­
gnitudo
in­
credibilis
.
Cauſa horum eſt primùm ſucci copia: ne­
que
enim ſine materia quicquam magnum
eſſe
poteſt.
Inde viuacitas: nam tempore
augmentum
indiget.
Eſt etiam minimè mul­
tifida
natura neruorum, quibus arboris cau­
dex
conſtat, ſed ſimplex, & enodis, quia
humidi
ſubſtantia æqualis eſt, & terreo
æqualiter
miſta.
Quòd verò nerui ſimplices
ſint
, hoc contingit ex vi propriæ ſpeciei:
nam
hypericum vndequaque bifidum eſt,
alia
ſimiliter in neruorum multitudine ean­
dem
ſeruant rationem.
Sed ad thuris redeo hiſtoriam. Vt ſabina
cupreſſo
, ita libanotis abieti proxima eſt,

quòd
arbuſculoſa ex arboris genere ſit: ita­
que
in Apennino herbam, aut potius ſuf­
fruticem
libanotidi ſimile, imo ex illius ge­
nere
, anguſtioribus foliis, acri ſapore, vi­
di
, quod ita thuris odorem, ſaporémque
refert
, vt non dubium ſit, thus non ex alio
plantæ
genere fluere.
Ergo thuris arbor,
abies
, libanotiſque, eiuſdem ſunt generis,
ſed
regionum qualitate & naturæ robore dif­
ferunt
, Thus in Arabia fœcunditate ſoli
prodit
è planta: frigore cœlo abies in arbo­
rem
creſcit, & lachrymam minus effica­
cem
, copioſiorem tamen, emittit.
Liba­
notis
nomine thus referens, ſiccior abiete,
non
excreſcit in arborem, frigidior thure
lachrymam
emittere nequit.
Vires tamen
ex
his coniectari & vſum transferre licet,
mirarique
naturæ in his opera: nam eadem
fermè
ratio in cunctis arborum, & herba­
rum
generibus.
Thus verò ipſum ſeu lachry­
ma
non eiuſdem generis, nec æqualis apud
omnes
.
Æthiopicum nanque adeò fragrat,

vt
noſtrum hoc thus dici non mereatur: ſed
non
omne, verùm ſpecies tantùm quædam.
Indicio eſt quòd rarum id ſit, & etiam apud
illos
in pretio: quamobrem eo ſolùm vtun­
tur
Reges, quos Neguz materna lingua vo­
cant
, ad ſuffitus ceremoniarum.
Neque mi­
rum
: ſpecies enim ſunt & equorum, & ca­
num
, atque ſingulorum quædam genero­
ſiores
, nonnihil conferente ſolo.
Facit & ad
id
arborum cultus, vt quæ inter lapides, &
in
apricis locis, & colligendi ſucci modus,
aut
quoniam ſyncerum omnino eſt, aut quia
ſpontè
manat, velut de vinis, quorum diſ­
crimina
colligendi atque extrahendi ratione
tam
multa ac varia ſunt, atque adeò ma­
gna
, vt vix credere cuiquam liceat, qui non
experiatur
.
Nam plerique ſucci igne adu­
runtur
: & qui inter eos arteriaci vocantur,
peſſimi
: vt liquiritiæ ſeu glycyrrhizæ.
Op­
timus
ſuccus omnis, qui tranſlucet & con­
ſiſtit
: nam quia tranſlucet, purus eſt, &
minimè
aduſtus: quum conſiſtit, pingui hu­
mio
abundat.
Sic aloës optima, & reliqui
ſucci
, tum lachrymæ.
Sed thymiamatum

ratio
longè diuerſa: nam odor eſt in ſiccato
humido
: nec comburi debet, ignis enim
non
olet, ſed fumus: non igitur puluis,
exuritur
enim, & non emittit fumum.
Quæ­
cunque
igitur olent, craſſa eſſe oportet: &
quæ
ſubſtantia ſunt craſſiore, vt thus, mo­
dicè
contrita.
Puluis autem tenuiſſimus ni­
hil
olet, & quanto rei fuerit ſubſtantiæ te­
nuioris
.
Sed & aqueum humidum impedit
1odores: dum enim manet, non redolet: dum
abſumitur
, vritur quod pingue eſt: facilius
enim
abſumitur igne pingue humidum
aqueo
.
Pingue verò humidum eſt, quod vri­
tur
.
Sic Virgil.
In pingui feruent incendia ſucco.
Libanotis.
Thus Æthio­
picum
nobi­
liſſimum
.
Aloes opti­
ma
.
Odorum ra­
tio
.
Antequam igitur humidum aqueum ab­
ſumatur
, vritur pingue, atque ita tollitur
fragrantia
.
Sed ad lachrymas arborum atque
herbarum
reuertor: quarum nobilitas eſt,
vel
ab odore, vt laſeris, vel à colore, vt lac­
ca
, quæ ex arbore ceroſa ſimili oritur in

orientali
India: vel ab vſu, vt laricis, quæ
phthiſicis
& leproſis maximè confert.
Vnde
æſtuarium
ex laricis arboris lignis concale­
factum
, hos quidem perſanat, illis autem
non
parum confert, atque adeò vt aqua di­
ſtillatione
excepta etiam egregiè iuuet
vtrumque
morbum.
Sed larix ipſa ad opera
melior
, cùm non flectatur pluuiis, aut ven­
tis
.
Videntur autem abies, larixque, tum pi­
nus
, eiuſdem eſſe ſpeciei.
Sed nobilior la­
chryma
abietis, picea deterior, media lari­
cis
: conueniunt enim ſucco & forma, & om­

nibuſque
penè accidentibus.
Succus verò
hic
adeò pinguis, velut in animalibus ſan­
guis
: vnde dilutior in tenerioribus plantis,
obſcurior
in antiquis, lucidus & pinguis in
adultis
: ideoque calidior & humidior la­
chryma
quæcunque ſplendet, frigidior di­
luta
, ſiccior verò obſcura.
In larice præcipuè,
quaſi
fungus quidam extuberat agaricum,
qui
cùm leuiſſimum fuerit, & candidiſſi­
mum
, tum minimè lignoſum, tum ab amari­
tate
dulce, optimum erit.
Dulcia enim quæ­
dam
poſt amaritatem, velut cubebarum fru­
ctus
, & agaricum, ficut poſt dulcedinem
amara
aloës.
Cauſa dulcedinis poſt ama­
ritatem
, eſt ſubſtantia tenuis terra cum hu­
mido
benè concocto: ſiquidem tenue illud
citò
expirat dulcior verò pars manet: velut
in
aloë humidi quidem ſubtilis benè conco­
cti
pars modica, multum verò terrei craſſi
atque
exuſti.
Fit verò vetuſtate in aëre aga­
ricum
candidius, & leuius ac minus contu­
max
, vt fermè nihil in ipſo ad perfectio­
nem
deſiderare poſſe videaris, cùm tamen eo
ſit
deterius, quo videtur elegantius.
Hoc au­
tem
intereſt, vt diſtinguas dulcedine non
parua
in optimo conſpicua: nam & ex vetu­
ſtate
fit amarius.
Oritur igitur quaſi ex ſitu
lacrymæ
lariciæ.
Eadem natura fungorum,
qui
arboribus glandiferis innaſcuntur, vt
Ilici
, ſed non eadem perfectio, neque enim
idem
calor, ob id nigri, quibus pro eſca vta­
mur
.
Ergo & aliis arboribus commune eſt.
Conſentaneum autem rationi, pinguiſſimi
ſucci
ſolidiſſimum eſſe mucorem: vt verò
magis
exaruerit, & ſuccus tenuior fuerit,
erit
quaſi magis concoctus.
Itaque eſt &
modus
quidam coctionis, in his quæ ſitum
contrahunt
: demonſtratum eſt enim, in ſi­

tu
non perfectam eſſe putredinem.
Porrò la­
ricis
planta decora, flore rubenti, atque odo­
rato
.
Inter lachrymas pulchritudine ipſa no­
biles
, eſt ſanguinis draconis ſuccus: à ſimili­
tudine
ſanguinis animalis dictus.
Hic oritur
in
inſula Soquotra, ambitus ſexaginta mil­
lia
paſſuum in Æihiopico mati poſita, iuxta
Gingim
promontorium.
Arbor ipſa mirabi­
lis
: ſenſim enim in cuſpidem aſcendit, velut
ſalis
, aut ſacchariconus, ex lato ab imo in
anguſtum
tendens: quercus folio.
Lachry­
ma
huius eſt antiquorum thymiama canca­
mus
.
Lacce, quam pro draconis ſanguine
quidam
ſubſcripſerunt, copia noſtro æuo
eſt
, ſanguinis draconis autem penuria maxi­
ma
.
Adnumeratur odoribus etiam lignum
aſpalathi
, quod ſuaue eſt, ac refrigerat, non
ſecus
ac roſa vaciniaque, atque ideo inter

rara
.
Cauſa quòd odor iucundus rarò ſit fri­
gidus
, quia calore perficitur: ob idque calo­
rem
vincere neceſſe eſt: ob hocque plera­
que
odorata, quæ aromata Græci vocant
calida
.
Laricis la­
chrymæ
vi­
res
.
Agaricum.
Amara cur
quædam
, in­
de
dulcia.
Sanguinis
draconis
ar­
bor
.
Santhalum.
Odorata cur
plerumque

calida
.
In ſanthalo autem & vaciniis, quæ vio­
las
cæruleas vocamus, calor eſt in tenuiore
tantùm
parte, reliquum totum eſt frigidum
quod
craſſum eſt, moleque ſuperat.
Sed in
his
obſcura non eſt frigiditas, velut in ro­
ſis
, cùm in quibuſdam odore excitent
capitis
dolorem, in aliis etiam ſanguinem

proliciant
è naribus.
Eſt & è frigidarum
plantarum
bene olentium genere myrtus,
arbuſtum
ob elegantiam Veneri dicatum:
olet
bene totum, ligno, fronde, fructu.
Sed ex

fructu
defrutum.
Liquor hic ſeruatur in
annum
, non minus ſalubris vſu, quàm odo­
re
iucundus.
Adnumerari poteſt his ex parte
muſcus
odorata planta: ſerpit arbores, & vir­
tutem
illarum quibus hæret: retinet.
Cedro
optimus
innaſcitur: poſt larici, demum po­
pulo
albæ & quercui.
Quercui deterior. Qui
larici
hæret, facillimè ardet, & ardendo fra­
gat
ac ſcintillas mittit.
Verùm muſcus inter
herbas
potius quam inter arbores adnume­
rari
meretur: imò ne herba quidem omninò
eſt
.
Sed aſpalathum arbor eſt in India pro­

cera
, quæ in frigidiore cœlo, arbuſcula eſt
ſpinoſa
.
In calidis enim ac humidis regio­
nibus
omnia proceriora, ſuccoſiora, viuacio­
raque
, niſi propria plantæ natura obſtet, adeò
vt
nemora etiam in occidentali India aſpa­
lathi
inueniantur.
At in calidis ac ſiccis re­
gionibus
minores ſunt plantæ & ſicciores,
validæ
tamen in humidis ac frigidis imbe­
cilles
, ſucci plenæ: at quæ natura calidæ ſunt

proceræ
, amplæque: frigidæ, paruæ.
Quamvis
quædam
natura etiam frigidæ, vt cicuta, lo­
co
humido, vmbroſoque melius proueniant,
viribus
etiam efficaciora.
Talem enim elige­
bant
Chij, cuius cortice iam detracto ſuc­
cum
aquæ miſtum damnatis propinabant,
ad
mortem abſque vllo dolore accerſen­
dam
, Theophraſti teſtimonio.
Imitabantur
enim
mortem quæ in extremo ſenio contin­
git
.
Nanque dolor qui in morte ſentitur,
contingit
aut ob ſpirandi difficultate, aut ob
ſpiritus
vitalis reſolutionem.
At ſpiritus cùm
ſpontè
diſſoluuntur, dolorem nullum affe­
runt
, velut in laboribus.
Sed cauſa quæ ſpiri­
tum
diſſoluit, vt febris, vulnus, plerunque
ipſa
dolorem affert.
Cicutæ igitur ſuccus ſtu­
porem
grauem inducens, frigiditate immo­
dica
ſpiritus ipſos abſque dolore extinguit:
difficultatem
verò ſpirandi non maiorem
ea
, quæ ſpirituum paucitati ſatisfaciat.
Quò
fit
vt non acerba mors accidat, velut his qui
aqua
ſuffocantur, multò verò minus quàm
ſtrangulatis
.
Itaque mors hæc quæ ex cicutæ
1ſucco paratur, & quæ ex morſu viperæ ſui
generis
, de qua Plutarchus in M.
Antonij
vita
, cum ſapore graui fit, & ſimillima eſt ei,
quæ
in vltima contingit ſenecta, vnde etiam
abſque
dolore eſt.
Itaque nihil mirum, ſi
Chij
, Athenienſeſque viros egregios quos
morte
damnaſſent, cicutæ ſucco perimerent,
vt
quod adimerent vitæ ac dignitati illo­
rum
, mortis lenitate compenſaretur.
Sunt
& poma mortis in prouincia Peru occiden­
talis
Indiæ nuper inuenta: ſorba ſunt odora­

taque
, quod mirum eſt: arborque ipſa
fruticoſa
, pyri foliis, denſis, crebris ac viri­
dioribus
nec mirum varietate regionis adeò
pernicioſam
hanc plantam euadere.
Nam
Perſeæ
poma in Perſide vbi primum orta

nomen
ſumpſerunt, & inde tranſlata cùm
ibi
pernicioſa eſſent, in Ægypto innoxia fa­
cta
ſunt.
Arbor hæc ligno ſolido, procerior
pyro
, cui ſimillima eſt.
Viret perpetua fron­
de
, fructu amygdalæ non diſſimili, prælongo
& viridi.
Nucleus pruni, ſed minor ac mol­
lior
.
Anni ſpatio maturantur, altero alteri
ſuccreſcente
.
Adeò facilè concoquitur, vt
nec
copia grauet.
Vnde alium longè à Perſi­
co
eſſe certum eſt: quandoquidem conſtet
eius
arbores, à perſici arbore multum differ­
re
.
Miteſcunt ergo pleraque tranſlata, alia
etiam
deteriora euadunt: itaque cùm mortis
pomum
exitialem ſuccum ferat, quo illitæ
ſagittæ
mortem afferant illicò, atque nullo
redimitam
auxilio: arbos verò vmbram quæ
faciem
totam, & palpebras inflet ac oculos
àbſcondat
: ros ex arbore decidens ſi in ocu­
lum
incidat, corneam exedendo cæcitatem
pariat
: lignum dum vritur capitis dolorem
excitat
, odoremque teterrimum.
Simile quip­
piam
apud Sardos efficit rhododaphne: nam
non
ſolùm dum editur pernicioſa eſt, & ſi
quis
ſub illius vmbra quieſcat amens fit,
æſtuat
, & inquies fit, patiturque in ventre
rugitum
: ſed ſi qui balneum ex illius lignis
concalefactum
ingrediantur, ſyncopen pati
conſueuêre
.
Petrus enim Apponenſis maxi­
mam
horum partem teſtatur ſe vidiſſe: talia
verò
contingunt, quòd humidum tenue, mo­
dicumque
bene coctum atque odoratum,
multo
craſſo & pernicioſo miſceatur.
In no­
ſtra
regione ſorba ſolùm guſtu ingrata red­
duntur
, quoniam materia exitialis humi­
di
à calore aëris ambientis putrefieri ne­
quit
.
Myrtus.
Muſcus.
Arborum
differentiæ

ex
regioni­
bus
.
Mors abſque
dolore
.
Poma mor­
tis
.
Perſica in
Perſide
ve­
neno
præ­
dita
.
Verùm, poſtquam vmbram arboris huius

noxiam
eſſe diximus, quum etiam exitialem
nucis
multi ſint experti, haud ab re fuerit
huius
cauſam docere.
Nucis planta tota fri­
gida
eſt, & malè olet, præcipuè folia & etiam
ſurculi
, vnde multi vapores ab ipſa prodeunt,
quorum
maxima copia ſub ipſa arbore per­
petuò
eſt, nec foliorum multitudo ac denſi­
tas
patitur vim Solis illos abſumere, vnde
dormientibus
noxia vmbra, imò potius locus
eſt
: frigidiores enim qui dormiunt cerebro
ſunt
, atque externis partibus, calore ad cor
reuocato
.
Indicio eſt, Lunæ lumen in eis
hæmoptoim
excitare, non in vigilantibus.
Facit ad hæc incommoda laſſitudo, & æ­
ſtus
præcedens, & corpora imbecillia & hu­
mida
, vt ſunt puerorum corpora, & malis
humoribus
plena, & diuturna mora: cùm
enim
hæc acceſſerint, ſydere percuſſi viden­
tur
: alij fiunt attoniti, alij in longas inci­
dunt
febres.
Vnde nata opinio, ſub nucibus
mortuos
habitare.
Non igitur vmbra noxia.
ſed propinquitas: nam vmbra, priuatio quæ­
dam
eſt.
Vmbra nucis
cur
exitia­
lis
.
Proximæ venenis ſunt lympathicæ plan­

, cuiuſmodi in Hiſpaniola inſula occiden­
talis
Indiæ Cohobba, quæ ſolo odore ine­
briat
, & phanaticos reddit.
Herba hæc eſt
credo
è ſtrimoniæ genere, quæ ſi bibatur, in
furorem
vertit: nullo modo viribus abſimi­
lis
ei quam Turcæ aſſeral vocant, cuius vſus
apud
eos plurimus eſt, quòd non ſolùm lætos
reddat
& alacres, ſed etiam curam omnem
ac
metum pellat, vt ad munia etiam belli
ſint
promptiores.
Eiuſmodi apud nos cro­
cus
eſt: nam vt & aſſerat ſi copioſius eda­
tur
, non iam ſolùm alacres, ſed temulentos
reddit
: inde etiam copioſius ſumpta occidit.
Talia ſunt vinum, & quæ è vino aqua ardens

& fax bibita, & vt fertur olim œnopia ra­
dix
, à vini quadam ſimilitudine nomen
adepta
.
Olim Ioſepho Hebræo teſte, Baara
radix
erat colore ac ſplendore flammæ, quæ
niſi
muliebri ſanguine, lotióve perfundere­
tur
, mortem iis, qui eam tractarent affere­
bat
.
Sed & ſic exitialem fuiſſe auellentibus,
quare
à cane auelli ſolitam: qui & ipſe ea
auulſa
periret.
Eadem ſuſpenſa curabat dæ­
moniacos
atque lymphaticos.
An igitur hoc
fabuloſum
penitus?
Nequaquam tam gra­
ui
autore.
An hiſtoria vera? neque id: pro­
ximum
enim nimis miraculo: ſed æſtiman­
da
eſt ratio rei, ex qua veritatis imago re­
fulgebit
.
Eſt Iudæa primùm regio vehemen­
ter
calida, atque tota fermè montuoſa.
Baa­
ram
verò vallis, vnde radix ſic vocata, bitu­
mine
abundans, cuius pars excocta immo­
dicè
ac tenuiſſima defluebat è montibus.
Ex
hac
igitur ardenti materia ac tam tenui, in­
ter
ardores Solis maximos neque paſſim in
valle
naſci veriſimile fuit, ſed vel ſub ipſis
Solis
ardoribus, à quibus exacueretur ſimul
& concoqueretur, aut in ipſa perpetua vm­
bra
, vt nihil veneni illius penitùs, exhalaret,
herba
hæc oriebatur & alebatur, ignea ſub­
ſtantia
: quæ cùm auellebatur, vapor ille ar­
dens
& putridus ( diximus enim putridum
vni
eſſe quod alteri ſit naturale ) cerebro
exceptus
illicò enecabat auellentes ſeu ho­
mines
, ſeu canes proximè adſtantes.
Perfu­
ſa
verò radix muliebri ſanguine, obtunde­
batur
venenum ab ea putredine, vel acredi­
ne
lotij, ſi lotio atque ita tractabilior erat.
Superſtitioſa verò gens addiderat, quòd
quomodocunque
, etiamſi procul auellere­
tur
, occideret, vt res à naturalibus cauſis ad
religionem
traduceret, qui mos ſemper fuit
gentis
, cùm tamen hoc falſum eſſet: niſi for­
ſan
, vt in venenis diximus, quædam tradu­
cantur
continuitate rei, quòd etiam in torpe­
dinis
ſtupore docebimus, atque ita vis exi­
tialis
per funem ſerpens procul etiam quan­
tumvis
occidat: fieri enim id potuit.
Quòd
verò
ſuſpenſa collo lymphaticos curaret, aut
dæmoniacos
, id partim ob id creditum eſt,
quòd
tantis prædita viribus eſſet, idque per­
ſuaſum
ſit optima quæque difficillimè &
maximo
cum periculo haberi, cùm tamen
1non omnia quæ maximo cum periculo ha­
bentur
, & difficillimè, optima ſint.
Auxit
hanc
opinionem ſuperſtitio gentis, quæ ( vt
dixi
) maxima ſemper fuit & ruditas: nam
nullus
populus adeò à diſciplinis abhorruit
vt
Iudaicus, totus in ceremonias ac legem
intentus
.
Neque ergo mirum tantùm po­
tuiſſe
Baaram, nam nec tutum omninò eſt
nunc
napellum effodere.
Compara modò
ſpeciem
plantarum, & regiones, & alimen­
ta
, quid probabilius eſſe poteſt quàm, quòd
miraculi
loco hucuſque, aut fabulæ habi­
tum
eſt?
Nihil mirum verò ali plantam bi­
tumine
, nam & ſulphure alitur.
Narrat Ari­
ſtoteles
, in ſulphureis fontibus herbas puſil­
las
gigni: flantibus enim ventis ab ære exci
dit
fæs, quam vocant auripigmentum, ea pu­

treſcit
, & ideo herba oritur.
Propagantur
enim
plantæ quinque modis, ſemine, radi­
ce
, ſtolonibus, ablaqueatione ac putredine,
quam
caſum meritò poſſumus appellare.
Se­
mine
quidem pleræque, vt abies & larix: ra­
dice
, vt glycyrrhiza ac lilium.
Lymphaticæ
plantæ
.
Baara radix
admirabilis
.
Herbæ in
aquis
ſul­
phureis
naſ­
centes
.
Modi gene­
rationis
plan­
tarum
.
Liliarum hi­
ſtoria
.
Eſt autem lilio tanta viuacitas, vt ſurculi
eius
ſuſpenſi radicem emittant.
Exiſtimat
autem
Theophraſtus lachrymam cogi, & ex
lachryma
propagari: quod verius eſt.
Nodi
quoque
huius plantæ ſub camino ſuſpenſi,
abſque
foliis etiam, inde ſiccati obruuntur
fæce
rubentis vini, ſepultique in ſimo cum
eadem
fæce flores edunt purpureos.
Seruati
quoque
botri in vaſis fictilibus, vel toto an­
no
quum aqua tepida perfuſi fuerint, flo­
rent
.
Neque id mirum: cauſa enim omnium
vna
eſt, humidum ſcilicet valde pingue.
In­
dicio
eſt, quòd in cubiculis flores quaſi toto
menſe
ſeruantur, & quòd lenta quaſi humo­
ris
ſubſtantia eſt.
Pulcherrimus flos hic vel
ipſo
Deo teſte: candidiſſimus ſpontè.
Sed &
iridis
flos in Italia quandoque candidus.
Quædam plantæ omnibus modis propagan­
tur
, vt olea & ficus, quæ ſola inter nobilioris
fructus
plantas, non floret.
Sed ſpontè naſci
omnes
plantas poſſe docuimus, quoniam
concoctio
vbique & ſola anima ſtirpes in­
digere
videntur.
Sol autem anima eſt. Surcu­
lo
prouenit ſalix, ſed & vitis.
Ablaqueatio­
nis
genus eſt, & peculiare quoddam viti,
quum
ſepelitur in biennium truncus, effuſa­
que
radice à priore præſcinditur.
Idem fieri
docent
veteres ex arbore in arborem.
Con­
ſtat
igitur pingui humido nutriri plantas,
quod
& inferiùs docebimus.
Sed vt ad odorata reuertar, lilia, nardus &

crocus
ex eorum ſunt genere.
Italica nardus
ſuffrutex
eſt foliis roriſmarini longioribus,
anguſtioribus
, craſſiuſculis, mollioribus, odo­
ratis
: flos paruus admodum inter cæruleum
ac
purpureum.
Truncus & rami lignoſi, vi­
ret
hyeme: hæc ſi ſit grauior, moritur.
Ea
tamen
quam vocamus Indicam, alterius ge­
neris
eſt.
Nardus enim illa non hæc ſed plan­
ta
ſui generis, odoris ſuauitate nomen ade­
pta
: caret enim ſpica.
Communia omnibus
folia
anguſta ob ſiccitatem, odorque iucun­
dus
.
Eadem cauſa eſt omnibus plantis folia
amittendi
frigus ipſum: ob id in frigidis re­
gionibus
obducta ramis & trunco palea, ra­
dicibus
equi fimo, tota arbore in hypocauſto
collocata
, non ſolùm illarum ſeruari nihil
mirum
eſt, folia ne decidant, ſed arbores, &
fructus
edere.
Seruantur & ſpontè calidio­
ribus
, ſiccioribuſque plantis etiam apud nos
folia
(vt dixi) nardo, rorimarino, ſaluiæ, iu­
nipero
, lauro, cupreſſo: buxo verò ob ſolam
vehementem
ſiccitatem, mediocremque ca­
liditatem
, amara enim eſt.
Sed in India, quòd
calidiſſima
ſit regio, nulli arbori folia deci­
dunt
, præterquam ſiliquæ, quam vocamus
caſſiam
.
Hanc conſtat cùm radices mittat
ſubtus
ad aquam vſque, natura eſſe frigi­
dam
, & humidam triplici ratione: exhau­
ſerit
enim copioſius humidum, abeſt pluri­
mùm
à Solis calore radix, & frigore aquæ
quam
tangit, perfrigeratur.
Nardus.
Vt verò ex foliorum natura differentiæ

ſumantur
in plantis, earum quinque ſunt
genera
.
Quædam enim perpetua, ſed non ea­
dem
virent fronde, velut laurus, & me­
dicæ
mali omnes ſpecies.
Succreſcentibus
enim
aliis, primæ decidunt.
Aliæ eadem ſem­
per
fronde virent, vt palma eſt: eſtque id
rariſſimum
.
Quædam ſemper virent, at non
eiſdem
foliis neque ramis, vt ſaluia & ai­
zoum
.
Nonnullæ, vt ceraſus iiſdem manenti­
bus
foliis & ramis frondem amittunt.
Quæ­
dam
etiam truncis exuuntur, vt fœniculus.
E quibus quædam prorſus intereunt, vt
cucurbita
.
Tot igitur genera accepiſſe
oportet
.
Folia arbo­
ribus
cur de­
cidant
.
Sed vt ad odorata redeam: croco radix
bulboſa
, copioſa, viuax, folia porracea, ſed
adeò
anguſta vt capillata dici poſſint.
Cau­
lis
maculoſus: flores coloris vinoſi, colchicis
ſimiles
in quorum medio ſtamina croci
flammea
ſurgunt.
Erat & olim balſamus
in
pretio.
Conſtat fuiſſe arbuſtum ſanſuci
quidem
folio, atque ex eodem genere fer­
, nec vlla res propior, iaſemino planta
non
valde abſimili.
Sed periiſſe arbuſta om­
nia
penitus, affirmat Petrus Martyr Ange­
rius
ciuis noſter, legationis vice functus pro
regibus
Hiſpaniarum apud Sultanum Ægy­
pti
dominum, annis abhinc penè quinqua­
ginta
.
Referunt alij adeò propagatum, vt
paſſim
in hortis Chairi habeatur.
Sed cur
Angerius
regibus ſuis, quibus opus inſcri­
bit
, mentiatur, aut in re tanti momenti oſci­

tauerit
, non video.
Illud ſatis conſtat om­
nium
teſtimonio, etiam eorum qui propa­
gatum
eſſe volunt, iam ab eo tempore ne­
que
fructum, neque lignum, nedum ſuc­
cum
illum celebratiſſimum ad nos defer­
ri
: vnde verum balſamum interiiſſe exiſti­
mandum
eſt, ſuppoſitum verò eius loco plan­
tam
aliam, incolarum ambitione, vel aua­
ritia
.
Balſamum.
Porrò iaſemini flos candidiſſimus eſt at­
que
odoratus, alius cœleſtis, luteus alius, quem

vidiſſe
me memini.
Vere florere cum roſis,
aliiſque
coronariis ſolet: vidi tamen qui
Septembri
menſe, ex Hiſpania aduectum.
Frutex eſt, ſed diſtentus, & pertractus, alli­
gatuſque
: quamvis exilis, arbores æquat ma­
gnitudine
: neque tamen è ſerpentium ge­
nere
eſt, cùm ei non ſint capreoli, vt viti,
brioniæ
, cucurbitæ, neque radicoſa arbos,
vt
hedera.
Vnde facilè in erectam arborem
cura
non magna atque elegantem tranſire
poſſet
.
Folio viridi, molli, tenui, ſubnigro,
1oleæ fermè ſimili: flos in vmbellis.
Iaſeminum.
Illud admiratione certè dignum, quòd
huic
nullus fructus, aut nullius vſus, vt nec
alteri
nobiliori flori, non lilio, non croco,
roſæ
, vaciniis, garyophylo.
Cauſa eſſe putant,
quòd
virtus tota in flore abſumitur: vel
quum
ſint tempora florum & fructus di­
uerſa
, fructus humida, & craſſa ſubſtantia
conſtant
, vt egregij ſint, flores calida & ſic­
ca
: ita difficillimum arborem inuenire tam
diuerſa
temperie, vt vtrique ſui temporibus
ſatisfacere
poſſit.
Sic rarò patri egregio cla­

rus
filius, & pueritiæ præter ætatem genero­
ſæ
, ſenectus decora: quod in Hermogene
Tarſenſi
ſophiſta etiam Philoſtratus ani­
maduertit
.
Floribus
doratis
cur
nulli
fructus
nobiles
ſuc­
cedant
.
Vt verò plantarum bene olentium hiſto­
riam
abſoluam, Ocymi mentio habenda eſt,

quòd
hæc herba bene oleat, & paſſim oria­
tur
, adeò vt vniuerſa Æthiopia illo abundet.
Videtur autem non abſque ratione vtilium
copiam
natura excogitaſſe.
Et quædam quum
vbique
abundent, mutato colore, diuerſa eſſe

videntur
quemadmodum Cyperus in Italia,
Galanga
in Babylonia, & Curcuma mediis
in
regionibus: facultate quidem & natura
eadem
, formâ verò & viribus diſſimilia.
Nam Galanga quantò robuſtior eſt Curcu­
ma
, tantò Cyperus eadem imbecillior.
Vide­

tur
tamen Cyperus Curcuma odoratior.
Sed
cœlo
, ſoloque variari plantas ſuperiùs do­
cuimus
.
Similiter & fructibus: nam Myrabo­
lani
( non ego dicam falsò Myrobalanum,

vnguentariam
glandem ) è prunorum ſunt
genere
, atque hi, vt Ariſtoteles refert, dul­
ces
ſunt ante maturitatem: in calidiſſimis
enim
regionibus orti aqueo, nec pingui hu­
mido
, raraque ſubſtantia, celerrimè conco­
quuntur
& abſoluuntur, contraria ratione
Tamarindorum
, qui ob humidum pinguius
ac
terreum ſemper acerbi manent & acidi.
Oriuntur hi in Æthiopiæ parte, quam vo­
cant
Bernagaſſum, vltra Cancri circulum
iuxta
mare Rubrum, parte Occidentaliore
inter
nemora, ex arbore prægrandi fructum
vuarum
racemis ſimilem ferente.
Oſſa, fabis
magnitudine
& forma ſimillima: cortice
etiam
, niſi quòd colos ferrugineus eſt, ac
fuſcus
: vtraque pars oui figuram
refert
: lineis nigris, vt à latere
vides
, per tranſuerſum ductis.
Cortex oſſis amarus valde, nu­
70[Figure 70]
cleus
candidus, durus, inſipidus.
Fructus
oblongus
, magnus, pruno non abſimilis.
Ocymum
fermè
vbi­
que
naſci­
tur
.
Cyperus, Ga­
langa
&
Curcuma

eiuſdem

ſpeciei
.
Myrabolani.
Tamarindi.
Mirabilia ſunt naturæ opera, atque illius

induſtria
in memoriam reuocauit Balſami­
fructum à virium & plantæ ſimilitudine
ſic
appellatum.
Fructus enim vulnera recen­
tia
celerrime ſanat fructus, & arbos ipſa ſer­
pit
, vt olim balſamus, palos ſcandens, qui­
bus
ſuffulta eſt.
Mirum, quòd fructus eius,
qui
ruber eſt, & Halicacabo, quaſi perſimi­
lis
, quum in terram decidens paululùm diſ­
rumpitur
, ſpontè totus ſcindatur.
Cauſa eſt,
quòd
ſubſtantia teneriore conſtat, & nul­
lis
villis ſecundum latitudinem contineatur,
ob
id ab impetu ſcinditur videtur & glacies
eodem modo abrupta parte diuidi quod enim
villis
caret omninò, & grauitate dehiſcit, ob
illam
, fractum neceſſariò totum diſrumpi­
tur
: partes enim prægràuant, & rectæ cùm
ſitn
, diſtant æqualiter, igitur ſecundum to­
tum
diuiduntur.
Balſamina.
Ob has igitur duas cauſas, cùm villis
ſecundum
latitudinem caruerint, ſecun­
dum
longitudinem diuiduntur.
Quamo­
brem
medicamentum ſiccum eſſe neceſſe
eſt
: ligna enim ſicca ſic parte diuiſa diui­
duntur
.
Sed in lignis, quòd villos habeant ſecun­
dum
latitudinem, pars integra diuiſam in
vnum
cogit, in balſaminæ fructu diuiſa ſe­
parat
integram.
Balſamum verò, vt ad rem redeam, nihil
cum
hoc commune verè habet, ſed ſuccus
ipſe
aureo colore erat, & ipſe vulneribus ſa­
nandis
aptiſſimus: rugas tollebat, & mor­
tuorum
faciem à corruptione vindicabat,
lapidemque
renum comminuebat, delebat
oculorum
maculas, venenis reſiſtens, ma­
ximè
aconito, & rigoribus febrium ipſa­
rum
, atque in his omnibus vires Balſami
excellebat
.
Nunc verò ex Hiſpaniola genus aliud

Balſami
defertur colore iuiubarum, ſplen­
dens
ac tenax, odoris ſuauitate admirabi­
li
, adeò vt quiſquam exiſtimare nequeat
quam
iucundus ſit.
Vidimus ipſum apud
Sebaſtianum
Serlium Bononienſem archi­
tectum
regium Lugduni, virum certè inge­
nioſum
, noſtrique amantem, ibique tracta­
uimus
.
Alias Ianuæ ( ſiue Genuæ ) videra­
mus
, quod linguam feriret vt piper: ſed
illud
( opinor ) corruptum erat ab igne:
exuſtum
enim quippiam & grauè ole­
bar
.
Balſamum
Indum
, &
eius
vires.
Hoc verò qualecunque ſit, vulnera &
ipſum
recentia celerrimè ( ſi quid aliud ) ſa­
nat
, & rugas tollit.
Crediderim, ſi non cer­
ad omnia, ad plurima ſaltem, id olei ge­
nus
eſſe efficax: ad quæ & Balſamum
verum
.
Inueniſſe fertur Codrus medicus Italus,

qui
auidus vſque fuit nouarum rerum
quærendarum
, vt cùm eſſet prædiues, mor­
tuus
tamen ſit ſenex in Orbis noui Auſtra­
li
parte, iuxta Pumidæ portum, inſuraſque
Zorobari
.
Codrus me­
dicus
.
Igitur vt ad hiſtoriam reuertar, arbos
quæ
oleum iſtud parit Goacomax, Puni­
forma & magnitudine fermè ſimilis, ſed
tamen
folio paulò maiore, tenuioreque
cortice
quaſi arido, ligno quod ardet vt tæ­
da
, fructus vt vuarum racemi, rarioribus ta­
men
& paulò maioribus acinis, vinoſi co­
loris
, qui cum ſurculis aquæ diu incocti, id
olei
genus reddunt.
Sic facilè oleum odo­
rem
, ac vires plantæ referens, in his quæ
oleum
abundè continent, exprimitur.
Oleæ
enim
fiunt, aut ſeruandæ ſubſtantiæ, aut vi­
rium
excipiendarum cauſa.
Vix excipitur
alieno
oleo: aut repentè, velut cùm oleo
quadruplum
aquæ adiungitur pluſve, aut
minus
: minus quidem, pro floribus aut fo­
liis
: plus autem, pro lignis: mediocriter,
pro
radicibus atque fructibus: inde igne
tamdiu
excoquuntur, vt quicquid eſt aquæ
abſumatur
.
Si verò non repentè excipere
conſilium
eſt, id commodius fiet calore tem­
perato
: is erit aut Solis, aut cineris, vel bal-
1nei, aut fimi, aut vinaceorum, aut
fracium
: omnibus his etenim vnguenta
fiunt
.
Olea odorata
quomodo

fiant
, modi
tres
.
Vulgatiore itaque hoc ſecundo modo
atque
antiquiore Dioſcoridis, in purum
oleum
flores quadriduo infundebantur, ex­
ponebanturque
in Sole: inde expreſſo oleo
diligentiſſimè
tantundem florum recentium
addebatur
, ac rurſus ſub torrente Sole ex­
ponebatur
: totieſque id facere licebat, do­
nec
odorem oleum combiberet: addebantur
& ſpiſſamenta pro vnguentis, vt ex melle,
tum
aliis odoratis.
Tertius modus vt calo­
re
nullo indiget, ſic repetitione numero­
ſiore
, & diuturniore mora.
Itaque flores hoc
exemplo
reddunt.
Flores ſuper amygdalas,
vel
, quod longè melius eſt, ſuper myrobo­
lani
grana purgata, ea enim non ranceſcunt,
aut
etiam cinamomum vel crocum ( modus
enim
omnium vnus eſt ) conſpergito, ac
ſub
ipſis, alternaque diſpone florum, &
amygdalarum
folia, compreſſaque tandiu
tene
, donec florum odor euaneſcat: quibus
abiectis
, pro eis alios flores ſuppone, eadem
ratione
: & hoc toties repete: nam non vna
eſt
ratio in omnibus, donec amygdalæ ma­
ximum
contraxerint odorem, inde illas tor­
culari
ſubiicito.
Oportet autem prius cortice
nudare
eas, & paululum torrere: hoc modo
plus
contrahit virium oleum, & minus cor­
ruptioni
obnoxium fit, quòd ſucci nihil in
eo
relinquatur.
Subſtantia verò olei totidem modis exci­
pitur
, quot modis etiam vires ipſæ.
Sed
non
ſine viribus ſubſtantia, at ſine ſubſtan­
tia
vires habentur.
An verò oleum aliquod
abſque
viribus?
Dubium non eſt excepta
enim
igne plurimo, vruntur, nec vim pro­
priam
retinent.
Talia verò quæ repentè ac
vi
ipſa ignis excipiuntur, ad primum modum
pertinent
.
Verùm is floribus aptus non eſt,
ſed
lignis, & his quæ illis ſimilia ſunt, velut
garyophylis
.
In vitreo vaſe A contrita po­
nuntur
, & quantò leuiore licet igne diſtil­
lantur
: & ſi liceat, aqua feruente cir­
cum
vas poſita oleum elicere, longè erit
melius
.
71[Figure 71] 72[Figure 72]
Summitati vaſi pileus vitreus C impo­
nitur
, qui quantò latior, melior ad vi­
res
, odorem ſaporemque transferendos: at­
que
idem in vtriſque canalibus.
Ergo pileus
luto
, ne reſpiret, aptatur: cui de more, cana­
lis
adiacet C, cui alter canalis vitreus adiun­
gitur
D, ita luto ſeptus, vt nihil poſſit reſpi­
rare
: hic per vas ligneum E tam ſit, quod
aqua
perpetuò frigidiſſima repletum habere
oportet
: cannula H detrahentes quicquid
iam
calorem contraxerit, aliam nuper hau­
ſtam
denuò addendo: nam D infrigidatur,
fumique
non vruntur, ſed in aquam, vel
oleum
tranſeunt, conuerſique per F cana­
lis
partem obliquam, & vltra vas aqua
plenum
exporrectam, guttatim in vas G
cadunt
.
Vt igitur vidi, primò turbidum quod­
dam
effluit, ſubſtantiam rei tenuiorem ef­
ferens
, pòſt aqua clarior exit, demum oleum,
quod
exuſti potius odorem refert, quàm rei
illius
à qua defluxit.
Poteſt & canalis D in
ſerpentis
figuram effingi, atque ſic minus è
rei
ſubſtantia tum virtute peribit.
Secundus modus proportione reſpondet
alteri
, cùm beneficio temperatioris caloris
aquæ
incocta oleum reddunt, velut de Indi­
co
balſamo nuper à nobis dictum eſt.
Atque
eadem
ratione è lauri baccis oleum quoque
excipitur
.
Ergo generaliter in his ſubſtan­
tiam
pinguem, & facilè ſeparabilem eſſe
oportet
: ſed & frigore ac ſiccitate coactam,
neque
aliter calido & humido ſolueretur,
aut
ſepararetur.
Tertius non calore, ſed vi conſtat: com­
munis
eſt omnibus fructibus, velut amyg­
dalis
, piſtaciis, nucibus, ſeu iuglandibus,
ſeu
auellanis, ſeu etiam Indicis, tum myricis
ſeu
moſchatis, aliiſque innumeris, puta pi­
neis
, piperi, hederæ fructui, perſici & ceraſi
nucleis
: tum etiam ſeminibus omnibus, ve­
lut
raparum, ricini, raphani, lini, Apollinaris
herbæ
, papaueris: hæc enim famoſa, conti­
nentque
oleum tum hæc, tum ſemina omnia
alia
.
Nam in omni ſemine vita eſt, vita au­
tem
omnis in humido pingui, pingue autem
omne
, aut in animalibus, & vocatur pingue­
do
, cuius tres ſint ſpecies: pinguedo generis
nomine
, adeps qui circa certas partes, non
communis
eſt toti, vt renum adeps, aut
omenti
: & ſeuum, quod ſiccius vtroque eſt,
ob
id ſolùm fermè in cornigeris animalibus,
& maximè: & quod in ſenſu carentibus, vt
lapidibus
, & partibus plantarum, imò totis
plantis
, tum bitumine ſaleque, metallis, aliiſ­
que
pluribus, oleumque vocatur.
Eſt autem
lachryma
vniuſcuiuſque arboris oleum ter­
reo
miſtum.
In omni igitur ſemine oleum
continetur
.
Viuere autem omnia ſemina ex
hoc
conſtat, quòd ex omnibus, iuxta Theo­
phraſti
opinionem, plantæ ſui generis pro­
creantur
: aut ergo ex omnibus id fiet, aut
maxima
parte, ſiquidem nihil prohibet ali­
qua
ſemina oblæſa eſſe etiam toto genere,
cùm
etiam quædam animalia talia ſint, vt
talpæ
, atque plantæ illæ putredine, aut radi­
ce
, vel alio modo quàm ſemine prouenient.
Semen autem dico, quod aliquo tegmine
concluditur
: fructum, qui nullo.
Semina
leum
conti­
nent
.
Oleum &
pinguedinis

diſcrimen
.
Ob hoc, ſemina quædam vaginulis, vt

phaſelli
, cicereſque: quædam ariſtis hærentia,
1pleraque tenui cortice, vt frumentum: quæ
verò
in fructibus ſunt pericarpio continen­
tur
velut melonum, pomorumque, ac pyro­
rum
ſemina.
Omne etiam ſemen, plantæ
ſuæ
pars calidiſſima eſt, quod generationis
cauſa
factum ſit, non tamen acerrima: ne­
que
enim tenuiſſimum, nec ſicciſſimum: nam
multorum
radix, vt fœniculi?
multarum lo­
bus
& cortex, vt vniadis, quo Indi incolæ
inſulæ
ſancti Thomæ, zinziberis loco vtun­
tur
, acris vehementer eſt, cùm ſemen ſit in­
ſipidum
.
Multitudine enim pinguis humidi
calor
obtunditur: vnde ex illo copia olei
emanat
.
In cortice verò aduritur, vt in
diſtillatione
, quoniam plus terrei ineſt, at
non
ſimpliciter: nam Indici phaſelli cortex,
de
quo inferiùs agimus, multo abundat oleo,
nucleus
non ita: quoniam ob humidi abun­
dantiam
illud concoquere nequeat, nec in
olei
formam cogere.
Seminis ac
fructus
diſ­
crimen
.
Seminum igitur quædam multum oleum
continent
, vt nux & lini, ac heliotropij ac
rapæ
.
Nucem enim appello, partem quæ in
toto
fructu continetur, quæ ( vt dictum eſt )
quod
contineatur ſemen eſt: quamvis quo­
niam
edi ſoleat, à pleriſque fructus appelletur.
Fructum enim dicunt alij magnum ſe­
men
, alij quicquid vltimò à plantis produ­

citur
& editur, quod verò vltimò produci­
tur
, & non editur, ſemen.
Verùm hæc ( vt di­
xi
) non eſt ſeminum & fructuum propria
differentia
.
Rapæ igitur ſemen tantùm pro­
ducit
olei, vt in regionibus quibuſdam Ger­
maniæ
, non ſolùm indigenarum neceſſitati

ſatisfaciat
, ſed mercis loco in finitimas vr­
bes
conuehatur.
In Æthiopia, copia maxima
eſt
herbæ Henæ, è cuius ſemine oleum non
ſolùm
abundantiſſimum, ſed & optimum
elicitur
.
Ratio docet, ea quæ plurimum con­
tinent
oleum, optimum etiam continere.
Nam plurimùm calore bene temperato, &
humido
etiam abundanti indiget à quibus
etiam
optimum, non ſolùm copioſum gi­
gnitur
.
In quibuſdam autem quæ paucum
continent
, optimum eſſe poteſt, nihil pro­
hibet
tamen eſſe deterrimum.
Optimum igi­
tur
, & cum abundantia & paucitate eſſe po­
teſt
, prauum autem cum ſola fermè pauci­
tate
: nam ( vt dixi ) in omnibus monſtra
quædam
contingunt, quæ à natura fiunt.
Ni­
hil
enim probet aliquid eſſe quod oleo abun­
det
plurimo, atque eodem prauo vel fœtido

vel
inutili, quia non abſoluto.
Abſoluitur
autem
quicquid plenè concoquitur.
Sed ad
rem
redeo.
Elicitur oleum vi torcularis: &
quamvis
multiplex ſit hæc ratio, ſufficiat
tamen
eam tribus exemplis declaraſſe.
Pri­
mum
erit myriſticæ nucis, quæ in parua di­
uiditur
fruſta, diuiſa vino Crettico per tri­
duum
infunduntur, ſiccantur biduo in vm­
bra
, & in ſartagine caleſcunt, aquaque ro­
ſacea
conſperguntur & exprimuntur.
Quòd
ſi
copioſius oleum, ſed minus efficax atque
iucundum
, extrahere velis, diuiſam contun­
des
, inſperſamque vino Cretico infundes, in­
fuſam
Soli exponito, donec contrahat cru­
ſtam
, iterum miſcebis non amplius infun­
dens
, ſed aſpergens Creticum, ac denuò ſic­
cabis
, idque toties repetes, donec quaſi pu­
treſcat
, tunc enim copioſum reddit oleum.
Atque hic modus etiam ſemini Apollinaris
herbæ
, tum papaueri ſatisfaciet: ſed vini lo­
co
aquam adhibeto, & permittito, donec
putreſcat
, tunc verò ſub torculari ponatur.
Licet autem putredinem expectare in his
quæ
non bibuntur.
Hocque ſecundum eſt
exemplum
, quòd ſemen Apollinaris longè
ſit
humidius myriſtica nuce, velut amygdala
pinguior
eſt eo ſemine.
Inde tertium exem­
plum
in amygdalis, quæ duplici purgatæ
cortice
torrentur paululùm, inde quinta
aquæ
parte perfunduntur, qui modus eſt
communis
ſeminibus etiam, tum vini pro
nuce
myriſtica, inde maſſa ab igne caleſcat,
& exprimatur ſtatim: nam quia bibitur,
ranceſcit
dum moram patitur.
Manifeſtum
eſt
autem, quòd calore & aqua hi modi in­
digent
: nam oleum niſi liqueſcat, non fluit,
nam
congelatum fluere non poteſt: quod
verò
liqueſcit, calore indiget, calor autem
conſumit
oleum, ob id aquam adiicere ne­
ceſſe
eſt, aliter oleum, & paucum, & toſtum
effluet
.
Hoc verò magis neceſſarium in ſic­
cioribus
corporibus, vt nuce myriſtica: ad­
ditur
ibi vinum, quod odorem exacuat po­
tius
, quàm obtundat: aliorum verò grauis
eſt
odor.
Sed & vinum magis ad intima pe­
netrat
, & diſſoluit, quod ignis calori com­
mune
eſt: verùm ignis etiam trahit ex in­
timis
partibus ad exteriores.
Non igitur ex
aqua
, aut vino oleum fit, ſed eius ſunt propu­
gnacula
.
Vtrum verò pars aquæ, an vini, in
oleum
tranſire poſſit, dignum dubitatione
eſt
: nam oleum aqueo & aëreo humido con­
ſtat
: vbi efficax ſit humidum aëreum, facilè
aqua
: faciliùs autem etiam vinum tranſit in
oleum
, nam & vinum ardet.
Sunt verò quæ
adeò
oleoſa ſunt, vt tuſa & calore naturali
temperato
fota, in oleum abſque expreſſio­
ne
tranſeant, quia præpinguia ſunt, & oleo
copioſo
, ac non multum excrementi terrei
habente
abundant.
Velut ſambuci flores.
Oleum quoque quod ſine igne ex amydalis
extrahitur
, multò ſuauius eſt, & pectori
vtilius
.
Seminis rap &
oleum
.
Hena herba.
Nucis myri­
ſtica
oleum
quomodo

fiat
.
Sed eſt alius humor mucoſus, in omnibus

radicibus
fermè atque ſeminibus: quæ verò
inter
hæc magis celebrantur, ſunt lini, al­
theæ
, pſilij, marrubij, cotoneorum, pyro­
rum
, pomorum, fœnugræcique ſemina: in­
ter
radices verò quæcunque magis mucoſæ,
vt
altheæ atque ariſtolochiæ: ab his omni­
bus
hanc partem, tanquam illis naturaliter
inſitam
detrahere licet.
Mundata hæc repo­
nuntur
in vaſe, & quadruplum ponderis
aquæ
calidæ iniicitur, manentque per no­
ctem
: inde reiecta aquâ radices, aut ſemi­
na
ſacculo ex canabe linóve rarò excipiun­
tur
, ligatoque ore ſuperiore & vaſe ſuppo­
ſito
, modò concutiendo cum baculo, modò
exprimendo
manu, ſuccus mucoſus colligi­
tur
: vt collectum fuerit quicquid ex eo tum
effluxit
, faciliùs arctiùs conſtringitur, atque
eadem
ratione exprimitur ſenſim, ac denuò
arctiùs
religatur, donec ipſum ſemen ſolum
relinquatur
.
Præſtat igitur conſiderare, quæ­
nam
ſit hæc materia, quæ ſic effluit.
Atque
illud
à viribus ac ſubſtantia, tum modo ex­
trahendi
, coniectari licet.
Mucoſi hu­
moris
ratio
& modus
detrahendi
.
Cùm enim emolliat & glutinoſa ſit, cali
1doque humido detrahatur, conſtat partem
& ipſam eſſe pinguioris ſucci, hoc ſolùm
ob
oleo diſtantem, quòd terream partem ſe­
cum
contineat: at pars hæc craſſa eſt ſi ad
oleum
comparetur, in quo minimum eſt ter­
.
Propterea detracta parte hac, minus
continent
olei ſemina ſeu radices.
Radices
igitur
& ipſæ oleum continent.
Eſt & aliud diſcrimen, quòd mucoſus
ſuccus
ſit frigidior & crudior oleo, ob id
copioſior
in radicibus in quibus parum
eſt
olei.
Fit igitur oleum quaſi ex mu­
coſo
ſucco, ſic vt quod in ſeminibus eſt,
iampridem
fuerit in radicibus.
Vnde li­
ni
ſemen, quod hoc mucoſo abundet ſuc­
co
, oleum etiam ſine aqua emittit, quòd
ſuccus
in loco aquæ ei ſit: atque hoc oleo
ad
dolores tanquam puriore vti ſolemus.
Eadem ratio, ſed non adeò tamen euidens,
in
amygdalis: parum enim mucoſi conti­
nent
humoris, ſed aqua addita ſemper ſi

non
melius, ſaltem copioſius oleum excipi­
tur
.
Horum memoria me reuocat ad ſcri­
bendum
, quibus modis pinguedines im­
buantur
odoribus, v iam deſueta multis ſe­
culis
quod ſtudium nobis ſemper fuit, in
vtilem
vſum reuocarentur.
Igitur pingue­
dine
à membranulis omnibus purgata ad­
dantur
ſanſuci tantundem cum floribus con­
tuſi
, ſerpillum, myrtus, cyperus, & aſpa­
lathum
citrinum octaua ponderis: parte vi­
ni
albi odorati & aquæ pro pondere om­
nium
: ſimul hæc coquantur, ſed non diu:
inde
maneant diei ſpacio, & defæcata pin­
guedine
omnia percolentur: denuò eadem
addantur
, aut duo triáve ex his, aut vnum

pro
odoris natura, additiſque vino & aqua
vt
prius, eadem ratione ferueant, reſideant,
defæcentur
ac percolentur: totieſque id fiat,
donec
pinguedo odorem combiberit.
Sic
aliis
etiam odoribus imbuitur, ſeruatur­
que
non ſolùm calore ignis, ſed expreſſa di­
ligenter
aqua, ſiccataque in vmbra: nam
( vt dixi ) humidum ſolum aqueum putreſ­
cit
: quod verò corrumpitur pingue, pu­
treſcere
neceſſe eſt.
Sunt igitur humida
quæ
in miſtis continentur quatuor gene­
rum
: aut penitus cruda, vocanturque aquea:
vel
concocta perfectè, vocanturque pinguia:
vel
mediocriter concocta, hæc autem muco­
ſa
dicuntur: aut præter modum, hanc par­
tem
ignem alchymiſtæ vocant, præſertim ſi
dum
extrahitur hæc pars, multo igne indi­
geat
, velut in metallicis, dum igne reflexo
humidum
acre excipitur.
Manifeſtum eſt
igitur
, quòd neque plura, neque pauciora
poſſunt
eſſe humidorum genera.
At in qui­
buſdam
miſtis non omnia eſſe nihil prohi­
bet
: ſed quæcunque miſta ſunt verè, tria
prima
ſaltem habent.
Latet autem in me­
tallicis
pleriſque quod medium eſt ex illis.
Vltimum verò quoniam terreo iungitur, ex­
trahi
non facilè poteſt: vnde ignibus adhi­
bitis
incertum redditur an ſpontè acre ſit,
an
ob vim ignis ſolam, an vtroque modo.
Vt verò à primo humidi genere magis di­
ſtant
, putredini etiam minus ſunt obno­
xia
.
Aquea igitur & celeriter & perfectè
putreſcunt
: mucoſa perfectè, ſed ſerò: pin­
guia
ſerò etiam ſed non perfectè: exuſta au­
tem
nec perfectè, nec imperfectè.
E carni­
bus
quicquid eſt pingue, quo ego modo vti
ſoleo
extrahitur, inciſis his in fruſta, & vaſe
vitreo
concluſis: hoc contectum pergamena

charta
feruenti aquæ per ſex ſeptemve ho­
ras
immittitur, totaque caro fermè in pin­
guedinem
tranſit & colliquatur.
Tartarum
verò
humido colliquatur, ſeu in marmore

ſub
terra ſepultum, ſeu in vitro fumum fer­
uentis
aquæ excipiens.
Aliter, vt pater meus:
ollam
cum tartaro accenſam in aquam in­
funde
, ſtatimque oleum ſupernatabit: quibus
modis
multa igne in calcem redacta mutan­
tur
in oleum.
Vnde incertum, an tartari ſuc­
cus
ille oleum ſit, an potius aqua.
Sulphur

verò
ardendo tranſit in oleum: fumus enim
qui
colligitur dum refrigerantur, oleum ef­
ficitur
, vt expertus ſum.
Opus eſt autem va­
ſe
vnico tantùm vitreo, quod nolam vocant.
Et vt ſenſim vratur, induſtria eſt. Sed cur
exuſta
metallica faciliùs oleum reddunt, &
aquam
etiam retinent?
aqua autem acerrima
eſt
.
An quia terreum admiſtum, vt prohibet
pingue
humidum conſumi, ita etiam aquam
non
totam?
an verò quòd non exuruntur,
ſed
potius torrentur?
nam in cineres redirent.
Videtur ergo aqua ſublata, maxima ex par­
te
celerior exitus olei: quod autem celerius
exit
, non adeò vim patitur ignis, quia non
adeò
incaleſcit, ob id faciliùs oleum extra­
hitur
, ac copioſiùs.
Modus autem horum ad

librum
Secretorum pertinet.
Sunt & lachry­
, & ligna quæ oleum mittunt abſque co­
ctione
, atque illud efficaciſſimum eſt, vt te­
rebinthi
, vel lentiſci.
Cùm enim partes te­
nuiores
ſolùm educantur, quòd exit, eſt im­
becille
: nam neque abſque ſubſtantia perfe­
ctæ
vires eſſe poſſunt, nec modus eſt vt ſcia­
mus
cum perfectè eductę fuerint.
Quod verò
ignibus
extrahitur, non puras rei à qua ex­
73[Figure 73]
trahitur
, nec incorruptas vires retinet.
Op­
timum
igitur cuius ſubſtantia abſque co­
ctione
effluit: pòſt tutiſſimum quod per in­
fuſiones
fit: efficaciſſimum quod per coctio­
nes
: coctionem dico ſiccam, non in aqua,
ea
enim ſecundo loco habenda eſt.
Quarto

igitur
ordine quod amygdalis excipitur,
quinto
antiquus, vltimò qui oleo & aqua
per
coctiones fit.
Aquarum verò diſtillatio
eodem
modo fit: ſed longè melius odorem
retinet
, ſi hac vtaris arte: nam roſacea, fra­
grans
mirum in modum euadit.
Accipe vas
figulinum A, ſuper quod linteum lineum rarum B
1extende & ſuper ipſam roſas, aut vacin ia,
floreſve
alios, aut herbas ſparge, inde ha­
beas
patellam C, quæ vas integat, & ſu­
per
fundum D ignem pone, diſtillatur odo­
ratiſſima
non ſolùm, ſed etiam efficaciſſi­
ma
aqua Roſacea in Sole concluſa poni
ſolet
vt fumi odore priuetur, cùm tamen
odorem
roſæ retineat.
Conficitur & re­
pentè
aqua, dum calefacto, aut feruente
ſucco
cyathus ſuperponitur vitreus, in quo
fumus
tranſit in guttas, guttæ inde collectæ
in
aquam coguntur: ſic acetum in aquam
facilè
vertitur.
Vtilis hæc ad oculorum ma­
culas
, & ſuffuſiones detergendas, maximè
ſi
albo aceto ruta incoquatur.
Sunt qui in
primo
modo iuxta F moſchum ponunt, alia­
que
precioſiora odoramenta, retinetque
aqua
odores non ſolùm proprios, ſed
etiam
moſchi, & aliorum quæ appo­
nuntur
.
Modus quo
pinguedines

odoribus
im­
buuntur
.
Humida in
miſtis
qua­
tuor
.
Carnes quo­
modo
colli­
quentur
.
Tartari
leum
.
Sulphuris
oleum
.
Oleorum
comparatio
.
Aqua odo-
rata
.
Cur diſtilla
tione
non
omnes
odores
retineantur
.
Sed cur odor florum quorundam non
retinetur
in aquis, verùm vt in iaſemino
& garyophylo flore ac lilio, aqua euadit
odoris
expers?
Dictum eſt alibi, quoniam
tam
tenui ſubſtantiæ nulla pars craſſior iun­
gitur
.
Ergo in his iuuabit, ſi foliis herba­
rum
quæ odore careant alternatim poſitis,
materiæ
craſſiori, non tamen quæ vratur,
adiungatur
odor, inde diſtilletur: atque hæc
vnica
ſpes proliciendi odoris, cùm aquis in­
fuſa
non remittant odorem, ſed putreſcant.
Ignis autem ſi non moderatè adhibea­
tur
, exurit ea quæ terreæ ſunt naturæ: ſi
tamen
moderatè, ſolùm exacuit.
Vnde
aqua
ex auena diſtillata vtuntur Moſcho­
uitæ
, quòd vino careant: nec minus ex­
calefacit
, aut inebriat quàm vinum.
Cùm
enim
auena craſſioris ſit ſubſtantiæ, neceſ­

ſe
eſt vt ex diſtillatione incaleſcat, attenue­
tur
ac exacuatur, & ad naturam aquæ ar­
dentis
accedat.
Canabis folia in farinam
verſa
, quòd caput feriant, potum ſuauiter

inebriantem
efficiunt.
Eadem ratione de­
cocta
folia eius ac ſemina, quod etiam
de
viridiore nucum cortice fertur, ſi ſu­
per
terram effundatur aqua illa, vermes
ad
terræ ſuperficiem trahit, ſeu odore
alliciat
illos, ſeu expellat.
Vnde piſcato­
res
ea vti ſolent.
Idem ſemen gallinas,
ſi
ab his edatur, fœcundas hyeme reddit:
calefacit
enim & attenuat.
Sed ad rem re­
deo
.
Apud Tartaros referunt, aquam è
lacte
diſtillato inebriare: oportet igitur
lac
denſius eſſe, & moram apud ignem

contraxiſſe
.
Itaque ex lacte forſan equo­
rum
id contingit.
Cæterùm quid amplius
dubitandum
?
omnis aqua cùm ſæpiùs di­
ſtillatur
, hoc poteſt efficere: nam incaleſ­
cit
, attenuatur, & vim ignis magis reci­
pit
: vnde ardens ſæpiùs diſtillata acui­
tatis
deducitur, vt bibi non poſſit.
Li­
quet
igitur ex his manifeſtè, & quòd
vinum
igneam vim habet, & quòd ex
omni
fermè re, tum maximè denſa, po­

tus
repetita diſtillatione fieri poteſt, qui
plus
vino excalefaciet & inebriabit.
Potus
enim
ratio eſt, vt ſuauis ſit atque potens:
ſuauitate
quidem guſtum, robore olfactum
delectat
, & ventriculum confirmat.
Quæ­
cunque
verò diſtillantur, & iucunda, &
odorata
euadunt: iucunda quidem, inſuaui
omni
ſublata parte: odorata, ob vim ignis,
& acuitatem ſubſtantiæ.
Quæ enim tenuium
ſunt
partium, magis redolent: odor enim
eſt
vaporis, vapor autem in tenui ſubſtan­
tia
fundatur.
Eadem verò ratio inuenta eſt
in
potibus, qui abſque diſtillatione fiunt, &
tamen
inebriant, vt Medo apud Moſcho­
uitas
.
Conſtat autem melle & lupuli ſemi­
ne
, ſeruaturque in picatis vaſis, quum ta­
men
nullum horum fermè ad inebriandum
ſufficeret
.
Aqua ex
uena
quæ in­
ebriat
.
Canabis vi­
res
.
Vermes vt è
terra
exeant.
Galinæ vt
hyeme
oua
edant
.
Aqua lactis
diſtillatione

excepta
ine­
briare
poteſt.
Potus ratio.
Medo.
Modus alius nobilioris potus, radioſque,
veluti
candens ferrum emittentis.
Zethi par­
tes
quatuor, mellis vnam, ſeminum myrti
mediam
: ſimul excoquuntur ac deſpuman­
tur
, donec ſpuma eſſe deſierit: inde additur
zethi
ſex, & quadraginta horis contecta
ſeruantur
.
In vulgari Medone, pro zetho
tantundem
aquæ aſſumitur, cætera vt in
nobiliore
.
Sed & ſeminum myrti loco lupu­
li
ſemina aſſumuntur: quæ & ſeorſum co­
quuntur
, modus donec amaritas non inſua­
uis
ſentiatur.
Hic ſæpiùs repetitis iudicibus,
ſenſibus
, ratione magiſtra, odor, vires, ac ſua­
uitas
comparantur.
Lupuli ſemen cum hordeo vel ſiligine
aut
tritico, zethum aut zythum facit, quod

vocatur
apud Germanos birra.
Modus hic
eſt
, vt Nicolaus Poll.
Cæſaris medicus ſcri­
ptum
reliquit: Hordeum infundito in aquam
donec
diſrumpatur, inde ſiccatur, teritur
tenuiter
, imò molæ ſubiicitur.
Alij, triduo
tantùm
in cumulis madefaciunt: & vt ger­
minare
cœperit, ſparſum alio triduo ſiccant:
poſtea
linteis ſubſtratis, in clibano torrent.
Incredibile dictu: referunt hoc torrendi mo­
do
ſuauitatem ac dulcedinem melleam adi­
piſci
.
Huius partes duas, aquæ ſeptem ſumi­
to
, coquuntur ſimul donec aqua tertia par­
te
decedat: deinde ſumunt dimidium illius
aquæ
, cui quadrageſimam partem ſeminis
lupulorum
addunt, hordeique tantundem
quantum
prius, coquuntur omnia horis cir­
citer
tribus aut quatuor: inde reliquam me­
dietatem
aquæ excolatam priori miſcent, ac
denuò
coquunt donec ad dimidium rediga­
tur
: vltimò proiectam in ligneum vas, ad­
dito
modico fermento, diſtribuunt.
Vt verò
neceſſariò
, qui Boream inhabitant, zethum
ex
hordeo, & ſiligine & tritico faciunt: ita
qui
Auſtrum, cùm vino vti non liceat, legis
ſuperſtitione
, conficiunt zethum ex oryza,
atque
hi omnes potus inebriant: ſed mitior

eſt
qui fit ex oryza, non quòd oryza ſit hor­
deo
frigidior, ſed quia lupulis caret zethi id
genus
: nam hi haud mediocriter calidi ſunt
atque
ſicci igitur nulli voluptas potus ne­
gata
eſt: nam oryza nullibi non naſcitur.
Multò verò iucundius hoc vinum ex oryza,
atque
ſalubrius alio zetho.
Efficaciſſimum
in
quo ſeminum copia myrti, aut lupulo­
rum
.
Ideo Daci ac Sarmatæ plus iniiciunt.
Omnibus igitur mortalibus vinum atque
incundum
conceſſum eſt imò duplex: nam
& mel vbique fit.
Zethi confi­
ciendi
ratio.
Zethum ex
oryza
.
Salubrius autem omni zetho eſſet anti­

quum
oxymel, quanquam paulò carius.
Con­
ſtabat
ex mellis triginta, aceti vigintiquinque
aquæ
nouemdecim, ſalis tribus thymbram
1addebant, decies feruefaciebant, elutria­
bantur
, & in vaſe inueterabantur.
Quidam
aquam
augebant.
Alij ſine thymbra confi­
ciebant
.
Quum verò tantundem aquæ di­
luendo
, vt vinum admitteret, ſalubrius erat,
ac
minoris impenſæ.
Oxymel an­
tiquum
.
Vinum Æ­
thiopum
.
Æthiopes, credo quòd vina non ſeruen­
tur
, & Chriſtum colant, paſſas vuas aqua
per
diem madefaciunt, ſiccantque modicè,
ac
exprimunt.
Hic potus melior, quò mi­
nus
ſuauis.
Deeſt robur, deſunt mala vini:
quodque
maximum eſt, in eo ſuauitas ni­
mia
ad perniciem hominis & ebrietatem
nata
.
Videtur & ob id natura mel potius
quàm
vinum paraſſe ad potum.
Nam mel,
nulla
regio non gignit.
Idem vinum efficit,
nam
temporis auxilio, ex melle & aqua pa­
ratis
vinum fit.
At vina vuarum, neque fri­
gidiſſimæ
regiones ferunt, nec calidiſſi­
ſeruant: reliquorum fructuum vix ſer­
uantur
.
Fiunt enim ex cotoneis, punicis, pyris,
malis
, prunis, herberis, moris, præſertim
greſtibus
, meſpilis, ſorbis, & generaliter ex
omni
fructu ſuauem ſuccum, ſalubrem, &
qui
ſeruari poſſit habente.
Nam qui ſeruari
non
poteſt, quum clareſcere nequeat, vinum
fieri
non poteſt: vnde neque ex ceraſo, nec
perſico
.
Ob id zinziber, piper, garyophylos,
cinamomum
, macerem, nucemque myriſti­
cam
addere ſolent.
Qui autem ſucci ad me­
tam
coquuntur, ſeruantur: ſed dum ſpiſſeſ­
cunt
, neque potus ſunt, nedum vinum: erunt
ergo
defruta.
Sed vinum ex vuis album ve­

tuſtate
flaueſcit, quia pars aquea reſolui­
tur
.
Nigrum autem potens conditum, in
multos
annos odorem & ſaporem ardentis
aquæ
acquirit, & fit fermè album, minus
certè
habens coloris flauo: nam craſſior
pars
ſeparatur reliqua attenuatur.
Ita fit ar­
dens
aqua.
Reconditur autem frigidis locis.
Vinorum ra­
tio
& ſpe­
cies
.
Vinum ve­
tuſtate
in
aquam
ar­
dentem
tran­
ſit
.
Vidi reconditum annis ſeptuaginta antè,
quod
ex vigintiquinque amphoris, ad quin­
decim
redierat, pallidum ex nigro euaſerat,
eoque
ardente aqua ſuauius, quo infirmius.
Vtile crudis humoribus, frigidiſque ac hu­
midis
morbis.
Audio Lubicenſem Sena­
tum
gloriari, quòd Rhenenſia vina du­
centorum
annorum in penubus ſeruet.
Olim
Falerno
, inde Surrentino, pòſt Setino pre­
cium
maximum, quòd alioqui egregia &
chara
, in multos annos conderentur.
Tran­

ſeunt
& vina nigra in candida, amiſſo etiam
ſapore
odoreque, percolata lapide Indico:
nam
craſſior pars ac nigra retinetur in lapi­
de
: quod tranſit, immutatur ab egregia il­
lius
frigiditate.
Marmoris igitur genus eſſe
oportet
.
Lapis quo
vinum
in
aquam
tran­
ſit
.
Mignol po­
tus
.
Sunt & alij potus iucundi & inebriantes,
vt
Mignol apud Senegam, quæ vltra For­
tunatas
inſulas paulò verſus meridiem ex­
tenditur
.
Succus eſt hic, ſero lactis ſub­
ſtantia
& colore, niſi quòd magis ad ci­
nereum
vergit, haud abſimilis, arboris
ſauciæ
.
Alius è cocco ( palmæ id eſt genus ) eli­
citur
hoc præſtantior.
Naſcitur copioſa in
Chimam
prouincia Sureni litoris hæc ar­
bos
, excelſa palmæ foliis, fructus illius ma­
ior
capite humano.
Hic à ſumma ſuperficie
ad
medium vſque membranis ac ſtupa obſi­
tus
eſt: ex huius craſſiore parte funes, è te­
nuiore
veſtes contexunt: iuxta medium cor­
tex
vt iuglandis ſub quo medulla tenuis &
candida
, guſtu, ſubſtantia naturaque amyg­
dalis
recentibus ſimili.
Ipſa rurſus medulla
recens
contrita lac emittit nihilo minus dul­
ce
lacte animalium.
In medio igitur medul­
huius ſuccus continetur ſuauitate nulli
alij
potui comparandus.
Porrò ex cortice qui
medullam
circumit, quoniam nitet, & ni­
ger
eſt ac durus, procula fiunt gratiſſi­
mi
vſus.
Fructum hunc Itali nucem Indi­
cam
appellant.
Integer venalis apud nos ha­
betur
.
Coccus, pal­
genus.
Sed poſtquam in cocci mentionem inci­

dimus
, cùm nulla arbor tot vſus præſtet, de
illa
referre tempeſtiuum erit.
Hanc igitur
mittit
India, quam Auguſto menſe putant,
effluitque
interim lachryma candida, vt è
putatis
etiam vitibus ſolet, quæ toto triduo
vinum
refert.
Sed ſi hanc coxeris ad tertias,
mel
fit ſuauiſſimum.
At ſi nec coquatur, nec
bibatur
, tranſit in acetum.
Rurſus mel ip­
ſum
ſi aqua purgetur, in diebus viginti,
tranſit
in vinum.
E fructus nucleis oleum ex­
primunt
: aut iuglandium vice ad amygda­

larum
eduntur.
Fiunt & carbones ex exte­
riore
cortice, vt ex libro dum nentur ve­
ſtes
, etiam goſſipinis delicatiores, ſericeis
fermè
pars.
Foliis tegularum vice ad domos
tegendas
vtuntur.
Itaque cùm omnia pal­
marum
genera ſint multi vſus, præſtantiſſi­
mum
coccum.
Eſt palma foliis prælongis,
aculeatis
viridibus, & ob longitudinem cur­
uatis
, collectiſque in ſuprema parte comæ
in
morem: cortex mollis ac per ſquamas
prægrandes
, inuicemque ſuperequitantes

inæqualis
totus, non ſecus ac piſcium qui
ſquamis
integuntur tergus.
Talem in æde
pacis
vidi Genuæ, ſed haud fructiferam.
Nam
arbores
quæ transferuntur, aliæ non viuunt,
vt
in Italia ex India lignum aloës: aliæ viuunt,
ſed
non edunt fructum, vt Genuæ palmæ:
aliæ
edunt fructum, ſed oblæſum, vt piper
apud
nos: & quædam fructum reddunt per­
fectum
, quòd vtriuſque cœli ſunt patien­
tes
, vt vites ex Hiſpania in Indiam tranſla­
.
Summa caudicis palmæ pars vbi toro fo­
lia
iunguntur & rami, mollis eſt, & amputa­
ta
non ſolùm manditur, ſed etiam habetur
in
deliciis: ſapore tamen inſipido, & ſuba­
maro
: carnea ſubſtantia toti ex ligno, ſed
hac
ſolùm in parte adeò mollis, vt edi poſ­
ſit
maximè iuuencularum arborum.
Iuuenis
diu
eſt, quòd qui palmam ſerit, vix vnquam
illius
fructum videt, tam ſerò fructificat.
Vi­
deturque
planta hæc magnam ſenſus ſpeciem
præferre
.
Nam in Data Numidiæ vrbe, vbi
abundat
, niſi maſculi florentis, ramus flo­
rentis
fœminæ ramis miſceatur, fructus
macilenti
, ac inſuauis ſaporis oſſe præ­
grandi
naſcuntur.
Quòd ſi nullum auxi­
lium
à maſculo ſuſcipiat, fiunt fructus
decidui
: at vel cinere, vel foliis, vel
cortice
illius confirmata, fructus ad ma­
turitatem
producit.
Nec mirum ſimilibus
confirmari
, quòd ſimilibus alitur.
1
Palmæ de­
cem
vſus.
Palmæ for­
ma
.
Arborum
quæ
tranſ-
feruntur

differentiæ

quatuor
.
Melius igitur eſt cum Platone, ſenſum
quendam
ineſſe plantis exiſtimare.
Palmites
qui
eduntur,
ſeu
Chiphil­
tum
.
Palmites eundem guſtum referunt: ea­
demque
ſubſtantia carnea, candida, ſolida,
ſed
illorum pars ima, quæ radici iungitur,
manditur
ſolùm: ſurculi, qui palmæ folia
referunt
, candidi & ipſi, ſed lignoſi, non
apti
cibo.
Sapor idem qui palmæ ſummo
caudici
, ideoque cum ſale, pipere oleo edi
ſolet
.
Differunt tamen plurimùm à palma Pal­
mites
: quemadmodum enim Palma procera
eſt
arbor, & dactylos ferens, ſic illi race­
mos
: inſtar vuarum, edunt: cætera palmæ
ſimilia
.
Verùm, hoc vno illa præſtantior,
quòd
Venerem mirum in modum, ac vehe­
mentiùs
omnibus aliis philtris, excitat.
Nam
plurimùm
excrementi in concoctione ter­
tia
, plurimumque flatus gignit, & mul­
tùm
ſtimulat, & diu manet in ventri­
culo
.
Bdelium.
Sicilia hoc ſuffrutice abundat, è quo etiam
Bdelium
excipitur, ſed ſubnigrum & mi­
nus
efficax: vim tamen habet iucundi odo­
ris
.
Optimum adeò olim in precio erat, vt
Moſes
plantam hanc in Geneſi inter præci­
puas
, auro illam iungens, collocarit: ſeu
lachrymæ
excellentia ſolùm, ſed etiam vſu
plantæ
.
Viſum eſt profectò illi, vt planta
hæc
tam egregia, & è cuius fructu thy­
miama
elegans effunderetur, iuxta hortum
deliciarum
collocaretur.
Sed videtur, Mo­
ſes
aliud genus plantæ intellexiſſe, atque
regionem
Bactrianam: ſiquidem ibi Bde­
lium
ex arbore, non è frutice naſcitur.
Hæc
oleæ
magnitudine, nigraque folio, roboris
eſt
, ac fructu caprifici: ex hoc inquam po­
tius
quàm ex palmite naſcitur Bdelium.
Nam quod à Moſe laudatur, ſingularis fra­
grantiæ
erat: noſtrum hoc malè olet, ne­
dum
vt inter thymiamata poſſit numerari.
Aloës hepati
ca
cur pin­
guibus
fo­
liis
.
Cæterùm, vt palmites aridis ſurculis ſunt,
ita
nonnullæ aliæ herbæ pinguibus admo­
dum
foliis, vt aloës & ſemperuiuum, &
arbor
Indica folio admodum grandi, non
tamen
adeò pingui vt aloës, ſed ſpinoſa in
dorſo
, quod mirum eſt, paruis tamen ſpinis.
Ergo vt pingues humoris multum conti­
nent
ſic aculeata olera, vt ſunt carduorum
genera
omnia, vrinam prouocant, quòd
igneum
humidum in eis neceſſariò abun­
det
.
Sed cur aloës cùm amariſſima ſit, folia ha­
beat
pinguiſſima?
nam ſemperuiuo ſimilli­
ma
, ſed nigricanti, & cubiti magnitudine, vt
ſæpe
vidi.
Cauſa eſt, quòd cúm & ipſa
aculeata
ſit in extremitate foliorum, neceſ­
ſe
eſt, vt in tam copioſo humido calor abun­
det
ac ſiccitas, quæ ſpinas efficere poſſit:
quamobrem
cùm parum prodeant compa­
ratione
magnitudinis foliorum, exuſtum
oportet
eſſe humidum quod intus eſt, ſuc­
cumque
reddi amariſſimum.
Ligni ſancti
deſcriptio
.
Sed ad arbores reuertor, raras maximè, è
quibus
eſt lignum ſanctum vocatum, quod
ex
Indiæ occidentalis inſulis aduehitur, vn­
de
morbus etiam irrepſit.
Et quamvis de
morbi
illius natura libros octo ediderimus,
formam
tamen hic arboris deſcribere pro­
poſui
.
Naſcitur in Hiſpania, circumque ia­
centibus
inſulis noui orbis, iuglandæ pau­
minor, cortice maculoſo alternantibus
viridi
, ac cinereo, folio arbuti minore, ac
viridiore
.
Flos candidus, croceus fructus,
forma
cuius ac magnitudo duobus iunctis
lupinis
ſimilis eſt: arbor adeò frequens, vt
luci
paſſim, vt apud nos quercea nemora
videantur
.
Extrahimus ex hoc non ſolùm,
ſed
etiam quocunque alio ligno lachrymam,
quæ
pretioſior eſt ipſo ligno, hoc modo:
Secatur
lignum in fruſta digiti craſſitudine,
exponunturque
igni, inde colligitur quic­
quid
ineſt lachrymæ in ligno.
Eſt autem
lachrymæ
genus duplex, liquidum atque ſic­
cum
: & rurſus crudum, vt ceraſi ac pruni:
& pingue, vt tædarum omnium: ardet enim
Cur
autem ardeant, illæ non, dictum eſt
priùs
.
Sed cur liqueſcant, aliæ rema­
neant
ſiccæ, nondum dictum.
Liqueſcunt
quæ
parum continent terrei: nam lateres,
quia
plurimum habent terræ, non liqueſ­
cunt
.
Igitur concocta magis tædarum la­
chryma
, & maturando aptior: non ta­
men
calidior, nam Euphorbij calidiſſi­
ma
, quamvis è lactis genere, non tædarum
lachryma
.
Modus la­
chrymam
e
quocunque

ligno
extra­
hendi
.
Lachryma­
ram
arbo­
rearum
ge­
nera
.
Eſt autem Euphorbium ſpinoſæ plantæ

lac
, ſed non exquiſitè candidum, tempore
tamen
quia ſiccatur, vt lentiſci lachryma,
& dentes flaueſcit: quòd etiam ſignum ve­
tuſtatis
.
Simile quiddam habet cum barbara
radice
dum colligitur, acris enim ſuccus,
tum
quia lac, vt dictum eſt, omne planta­
rum
, aut ex putredine, aut ex frigiditate, vel
ſiccitate
.
Verùm cùm non exquiſitè ſit can­
didus
hic ſuccus, ſed ſubcroceus, non à fri­
giditate
ſit.
Declarabimus autem inferiùs
omnem
plantam aculeatam eſſe immodicè
ſiccam
: ſicciſſimum igitur Euphorbium.
Eſt
verò
calidiſſimum, atque ob id ſuper impoſi­
tum
nudis oſſibus vna die, ea deſquamare
ſolet
, tanta eſt ill ius vis.
Eadem ratione &
lac
tithymalorum dentes frangit.
Euphorbium
Sed dices: Cùm quatuor ſint tantùm
humida
in miſtis, lachryma ad quódnam
genus
reducetur?
Eſt autem lachryma in
arboribus
, quòd mucoſus ſuccus in herbis:
nam
hic in plantis vix eſt, rara quoque
in
herbis lachryma.
Mucoſus ſuccus im­
perfectus
eſt ad olei pinguedinem compa­
ratus
: lachryma verò pingue humidum
aqueo
miſtum ac terreo.
In omni igitur
lachryma
oleum, ideoque facilè extrahi­
tur
.
Siccæ autem lachrymæ, qualis ſtyrax
& pix Græca, naualiſque.
Excipiuntur
ex
fruſtis pini in fornacem coniectis, dum
diutiùs
ardent: diftillat enim pix, quam

vocant
naualem, nigra lucidaque, con­
ſumit
oleum, & ab illo eluitur?
lachry­
enim ab oleo, oleum à furfure de­
tergitur
.
Picata igitur vaſa oleum ſi im­
ponatur
abſumunt, ob ſiccitatem cum
tenuitate
iunctam.
Quia verò omne gum­
mi
pingue eſt, atque ex aquea ſubſtan­
tia
, perſpicuum eſt etiam omne, & vbi
abundat
.
Pix cur
leum
abſu­
mal
Vndæ larigneæ tabulæ tenues, ſi ex his ta­

bernacula
fiant, impoſitis luminibus exteriùs
1adeò relucent, vt tota ardere videantur. Eſt
enim
laricis lignum rubicundum & perſpi­
cuum
: propter id facilè fuit barbaris, & an­
tiquis
his experimentis turbæ imponere,
nunc
ſatis ſit ad ſcenas vti.
Tabernacu­
lum
ardens.
Pix autem Græca fit è piceæ lachryma,
& quam vocant colophoniam, apta ple­
ctris
.
Pinus igitur lachryma cruda colo­
phonia
, excocta pix Græca: quod verò re­
ſudat
è ligno in fornacibus excocto, pix
naualis
.
Reſtat igitur ſolùm vt doceamus,
cur
pingue omne humidum ſit perſpicuum.
Eſt autem tale, quia in illo viget calor
cœleſtis
, ab illo enim concoctio: calor au­
tem
cœleſtis claritatem affert, vt de Sole,
Luna
, ſtellis, earumque lumine conſtat.
Si igitur plurimum terræ miſceatur, ni­
tet
: ſi parum, & nitet, & ſplendet, ac
perſpicuum
eſt.
Sed de his ſatis, ad propoſi­
tum
redeamus.
Eſt & fructus, quem Caſſiam vocant fi­

ſtulam
in illis regionibus, ſiliqua teres, fer­
ruginea
, nigrave, pollicis magnitudine, cu­
bito
nonnunquam longior, obliqua, ſucco
prædulci
, ſed ingrato, nucleis paruis, lupi­
niſque
ſimilibus, ſed longè durioribus: ar­
bor
procera, folio fermè nucis, anguſtiore
tamen
ac tenuiore: flore luteo, geniſtæ per­
ſimili
, frigoris impatiens, humoris auidiſ­
ſima
, vnde radices vſque in ſubiectam
aquam
profert.
Nec ob id naſcitur in no­
ſtris
regionibus, quòd ab initio, cœli in­
clementia
obſtet, creſcenti deſit humor:
nam
in noſtris regionibus, profundiores
ſunt
latices.
Caſſia fiſtula
cur
in noſtris
regionibus

non
creſcat.
Vmbræ quàm
ſalutares
, &
quàm
morti­
feræ
.
Sunt & arborum vires etiam ex vmbra
admirabiles
: exitiales namque (vt diximus)
toxico
, iuglandi, tithymalo, adultæ ficui,
ſorbo
indicæ, aconito, taxo, rhododaphni:
hæc
arbos apud nos frequens fructum,
caſſis
nigræ, non amygdalæ ſimilem fert:
geniculis
ſtipes abundat: quod cùm Dioſ­
corides
prætermiſerit, in fructu verò de­
ceptus
ſit, effecit, vt hanc quam habe­
mùs
, rhododaphnen eſſe non exiſtimarem:
verùm
ob fructus ſimilitudinem, caſſiam
nigram
: at caſſiam non eſſe conſtat, ſed
cùm
iumentis, ouibus, capris, ſuibus,
folio
, ac flore exitialis ſit, cuperem de his
ſententiam
eorum, qui in minimis adeò
ſunt
curioſi, audire: nam & hominibus
( vt dixi ) noxia eſt, licet haud exitialis.
Salutares verò loto, fago, & Indicæ ho­
bio
.
Quibus ob odorem vtilis, vt roſæ,
myrto
, nardo, malo medico, iunipero, ve­
lut
mala buxo.
Certauit & in his colorum
varietate
laudatiſſimum braſilium, alij ver­
zinum
vocant.
Prouincia eſt Braſilia, à
nemoribus
, quæ hoc ligno conſtant, voca­
ta
, arbos non magna, Enzinæ ſimilis, ſed
tenuior
, & magis obliqua: folium querci­
num
, non tamen aſperum: cortex ex arbo­
re
potius propter ſiccitatem ſpontè excidit.
Braſilium.
Enzina ar­
bor
.
At quia diximus Enzinæ ſimilem, eſt
enzina
quercus in Hiſpania genus, minus,
& non adeò rectum, cuius glandes ob ſua­
uitatem
eduntur: vetuſtate braſilium fit me­
lius
, rubeſcitque magis, quo differt ab adul­
terino
: leue eſt, ſubdulce, aſtringentiſque
ſaporis
.
Præclara vis ad tincturam, & ad
ſcribendum
, multiſque modis hoc rubrum
atramentum
paratur: alij lixiuio potenti, &
adhuc
feruente illius ſcobem immittunt: de­
raſum
vitro ſufficit ligni pars octaua, addi­
toque
modico aluminis inter cineres cali­
dos
, per horam excoquitur, protinuſque in
vſum
admittitur, nec deſideratur lachryma
Arabica
.
Conſueui & aliter parare: lignum
in
tenuiſſima fila deductum ſeco in fruſtula,
quæ
aquæ decuplo pondere immitto, relin­
quens
infuſum horis ſaltem ſex, inde exco­
quitur
aqua cum ligno, donec tres è qua­
tuor
partibus decedant, fitque colos ru­
beus
, ſplendidus: ſi paulò plus exco­
quas
, ſanguineus ruber: ſi adhuc diutiùs,
cæruleus
.
Neutro tamen modo, ni protinus
in
vſum admittatur, diu ſeruari poteſt.
Pro­
prium
eſt enim omnibus coloribus, qui è
plantarum
fiunt partibus, tempore muta­
ri
, nec purum omninò eſſe, quòd materia
plantarum
imbecillis ſit, & humoris plena.
Vnde ex eadem planta, Indi omnes colores
coquendo
diutiùs, aut breuiori tempore
excipiunt
.
Certior & viuacior ruber color,
qui
ex cinnabare conficitur: diſſoluitur in
aqua
Arabica iam lachryma imbuta, vel oui
candido
longa agitatione ad aquæ ſpeciem
deducto
.
Sed & huic ſuum vitium: nam ſi
humoris
plurimum miſceas, ſubſidente cin­
nabare
colos dilutior redditur: ſi parum ce­
lerrimè
abſumitur humor, quòd cinnabaris
immodicè
ſiccet.
Atramenti
rubri
deſcri­
ptio
.
Inter arborum genera quæ colorum va­

rietate
præſtant, radix eſt vlmi, pòſt oleagi­
na
.
Ex his ob id vaſa & tabulæ gratiſſimi
vſus
, non ſolùm ob colorem, ſed & ob
ſplendorem
.
Varietatis colorum cauſa, va­
rietas
caloris & pars oleagina.
Vt enim in
veſtibus
, ſic & in his dum vitiat oleum,
priſtinos
colores mutat.
Sed in veſtibus ma­
cula
dicitur, in his grata & varietas, quia
cum
nitore coniuncta eſt.
Vlmi radix
lignorum

pulcherri­
ma
.
Betullæ primus honos eſſet, ſi tam nobis
quàm
Getis, ac Sarmatis communis foret.
Depictas enim in radicibus imagines ha­
bet
, plantarum, volucrum, quadrupedum:
ipſa
arbos quaſi media inter populum ac
pinum
, capreolos auellanarum inſtar edit:
fructum
, ex quo panes conficiunt: ſub cor­
tice
liquor latet ſuauis, qui ſitim leuat:
cortice
domos tegunt.
Virgæ contumaces,
ob
id Romanorum lictoribus in vſu: lignum
& ipſum non facilè frangitur, ob id materia
ſcutorum
?
mirabili candore, ac quòd in fru­
ſta
tenuiſſima pro tabulis ſcindi ſe patiatur:
virgis
etiam pro vinculis ruſtici vtuntur:
adeò
lenta ſubſtantia.
Locis frigidiſſimis
gaudet
: & amica ſerpentibus, quorum copia
in
radicibus perſæpe inueniri ſolet.
Sic ſuccus limunij colorem in coriis al­

terna
varietate mutans commendat: nam
priorem
dum vitiat, retento nitore, va­
rium
dicitur reddere, non maculoſum.
Sunt
& cannarum Indicarum radices varietate
coloris
ac nitore gratæ.
Atque in om­
nibus
his præſtant arborum, quæ in mon­
tibus
naſcuntur, his quæ in humiliori
bus
locis.
1
Coria vt va­
rium
color­
recipiant
.
Naxus.
Numerantur inter pulchra ligna Naxi
arboris
, ex quo arcus fiunt: roſeus in illis
colos
ac ſplendens.
Sed Fraxini truncus om­
nium
eſt pulcherrimus: ſecatur in tenues
bracteas
, fiunt ex eo tabulæ, ac menſæ pre­
cioſi
vſus: natiuum decorem, qui vndarum
varietate
ſubtili conſtat, illito oleo è lini ſe­
mine
adeò augent, vt aureæ videantur.
Com­
bibunt
ipſum intus ob calorem, & tenuita­
tem
illarum, ſubſtantiæque olei ſubtilita­
tem
: quod vt combiberint, ſplendor & colos
additur
non deciduus, ſed æternus: omne
enim
oleum ( vt dixi ) ſplendet, ſed hoc
maximè
, vnde etiam ligna alia pulchriora
reddit
.
Fraxinus.
Fraxinus è Germania eligitur, vt naxus

è
Medera inſula Occidentis.
Verùm, vt
ligna
pulcherrima edunt, ita arborum pul­
cherrima
platanus eſt.
Hæc aliquando re­
gum
regem Xerxem meruit amatorem.
Pri­
mùm
enim admiratus eam eſt: deinde ada­
mauit
ita, vt in expeditione proficiſcens diem
vnam
integram ſub illa conſumpſerit: inde
diſcedens
, cuſtodes amaſiæ reliquit, & do­
na
: etenim armillas, torques, chlamy­
des
, cæteraque nobilitatis ornamenta,
in
amoris ſui teſtimonium ramis illius ap­
pendit
.
Platanus
arborum

pulcherri­
ma
.
Xerxes rex
amauit
pla­
tanum
.
Plantarum
pulchritudo

quibus
con­
ſtet
.
Quæres forſan, Vnde plantis tanta pul­
chritudo
?
Hæc conſtat fronde denſa, ſem­
perque
virente, ramis patulis atque robu­
ſtis
, vmbra ſalubri, copioſaque trunco te­
rete
, craſſo ac firmo, profundis radicibus,
quas
limpidus fons perpetuò irriget, læta
viriditatis
ſpecies, concutienteſque aſſiduè
venti
.
Hæc inquam, potuerunt maximum
regem
in ſui amorem trahere.
Ob quæ, loto arbori ſecundus pulchritu­
dinis
honos debetur.
Non eſt hæc adeò in
Italia
frequens: exoritur tamen & in illa,
omnium
bonorum ſimul atque malorum
parente
.
Eſt lotos arbor procera, patula, am­
pla
, cortice leni cæruleo, fructu ceraſij
parui
, dulci & odorato.
Gratia tanta ar­
bori
, vt etiam ad nomen vſque peruenerit.
Nam herba eſt eiuſdem nominis, de qua
fabulantur
Poëtæ, eos qui ederint, tanta af­
fici
voluptate, vt è loco illo vbi abundet,
diſcedere
nequeant.
Sed non eſt hîc locus
fabulis
, hiſtoria peragatur.
Lotos arbor.
Diximus itaque, colores omnes plantas
excipere
, non ita ſapores, nam ſalſo carere

videntur
: reliquos habent, amarum, dulcem,
acrem
, acidum.
Amaræ, gentiana, aloës, ſan­
tonicum
abſynthij genus dulces, glycyrrhi­
za
, ſaccharum, polypodium: acres, ſiliqua­
ſtrum
, piper, naſturtium, allia, cepe: acidæ, vt
oxalis
, oxyla pathum: inſipidæ, vt rapæ, mal­
ue
, betæ: at ſalſi ſaporis nullas eſſe Theo­
phraſtus
putat, quanquam muſcus ſalſus ſit,
ſed
non admodum.
Cauſam huius eſſe dicit,
quòd
alimentum ipſum plantarum ne­
quaquam
ſalſum eſſe poſſit.
At cùm plures
ſint
terræ ſalſæ, nec quæ naſcuntur herbæ
in
maris littore tamen ſalſæ ſint, exiſti­
mandum
non eſt, cauſam eſſe inopiam ſal­
ſi
alimenti.
Ergo plures plantas ſalſas eſſe
dicimus
, non tamen tot quot amaræ, vel
dulces
: nec tam euidenter.
Cùm verò ſal­
ſus
ſapor ſolus erodat, plantæ verò tardè
eiiciant
excrementa, ob id vix fieri po­
teſt
, vt planta egregiè ſalſa ſit: humida enim
eſt
, & ſalſum erodit humida, vt etiam
in
animalibus videmus, quæ à ſolo humo­
re
ſaporem hunc præferente eroduntur &
exeduntur
.
Quædam verò plantæ cùm non
vehementer
ſalſam ferant terram, vt ci­
trangula
, limunia, mala medica, ſi non
ſæpiùs
aqua perfundantur, areſcunt ſta­
tim
, quoniam non miteſcens ſalſugo plan­
tam
illicò perimit.
Accedit quòd cùm om­
nes
ſapores in tenui poſſint eſſe ſubſtan­
tia
, præter ſalſum, tenue alimentum ſo­
lùm
trahente planta, omnes ſapores
etiam
trahere poterit, præter ſalſum.
Sal­
ſugo
etiam imbecillima eſt ſaporum:
nam
multa quantitas ſalis, vt aqua ſalſa
reddatur
, eſt neceſſaria: cùm igitur & pa­
rum
nutriat quod ſalſum eſt, & diffici­
trahatur, quia craſſum, & multum
offendat
, & parum guſtum afficiat, ne­
ceſſe
eſt paucas plantas, ac quæ tales ſit,
tenuiter
ſalſas videri.
Nutrit tamen Indi­

cum
mare ſalſam herbam, quam vocant
ſalgazum
, quæ in eius ſuperficie perpe­
tuò
natat, adeoque copioſam, vt floren­
tia
prata referat: nam viridis partim eſt,

partim
crocea: alitur tamen non ſalſo, ſed
( vt dixi ) gingni humido, quod ſali con­
iunctum
eſt.
Noſtrum quoque mare mol­
liſſimum
herbæ genus alit, algam voca­
tum
, quæ ſimili ratione relicta ſalſugi­
ne
, nutritur ex pingui, quare & vere
pullulat
, & æſtate viret, & hyeme emo­
ritur
, ob id etiam quòd ex pingui alatur
ferendis
vrceis accommodata, vnde in
illa
ſepulta vaſa vitrea Veneti ad nos
tranſmittunt
.
Eſt & coralina, muſci ma­
rini
genus, egregiè ſalſa, ſed in exte­
riore
ſuperficie tantùm: vnde cùm manſa
fuerit
, aſtringens ſolùm ſapor apparet in
fine
.
Herba eſt exili caule, minuto folio:
optima
punicea, purpureáve ac ſplen­
dens
.
Contra vermes maximo præſidio,
maximè
cum lacte.
Itaque ſalſus ſapor ei
inhæret
, potiùs quàm inſitus eſt.
Sed
vnde
origo plantarum in aquis?
Inquit
riſtoteles
, & rectè, quòd quieſcente aqua,

ſumma
pars à calore aëris corrumpitur,
atque
putreſcit, atque ſic vitam recipit.
Sed quia contingit, aquam moueri, herba
ſine
foliis, ac radice generatur.
Indicio
eſt
, ob quietem herbas generari, quòd in
fluminibus
aqua perpetuò fluit, herba nul­
la
generatur.
Quum igitur herbam vide­
ris
in aquis naſcentem, indicium ti­
bi
erit aquas illas quieſcere & putreſ­
cere
.
Omnia ſapo­
rum
genera
in
plantis,
præter
ſal­
ſum
.
Salgazus
herba
maris.
Alga maris
herba
.
Origo plan­
tarum
in
aquis
.
Rurſus quia ſuperſtare aquis abſque fo­
liis
herba non poteſt, diximus autem ca­

rere
illam foliis, ipſa planta foliorum
conſitorum
inſtar erit.
Carere verò foliis,
indicio
eſt herbas, quæ aquis inaſcun­
tur
: quoniam iunci fronde carent, quam­
vis
non aquæ: ſed aquarum alueis tum ri­
pis
inaſcantur: ob fluctus enim neceſſe eſ
ſet
, vt frondes, foliave, ſi qua eſſent ex­
ciderent
.
1
Iuncus cur
flexilis
, &
fronde
ca­
rens
.
Dantes Al­
digerio
Flo­
rentinus
.
Simili ratione flexiles ſunt, vt Dantes in
Purgatorio
eleganter docet, & quæcunque
aliæ
plantæ fluctibus aquarum exponuntur,
vt
cannæ: nam aquarum fluctibus frange­
rentur
, aut extirparentur, ſi non flexiles
eſſent
.
Cannæ & ca­
lami
cur
inanes
.
Præſtitit autem omni calamorum generi,
tum
cannarum, vt eſſent inanes: nam craſ­
ſum
flecti non poteſt, niſi ſit inane.
At fin­
ge
cannas craſſas & ſolidas, ac flexiles, num
ſua
grauitate ſponte torquebuntur?
Vt igi­
tur
rectæ eſſe poſſent, & grandes, inanes,
ac
duræ factæ ſunt.
Vnde baculi ſenum tum
ex
his, tum ex ferulis elegantes fiunt.
Ve­
rùm
cannæ Indicæ quædam enodes viden­
tur
, ſiue ſit genus aliud, certè inane atque
leuiſſimum
.
Creſcunt autem ibi in incredi­
bilem
magnitudinem: mediocriter dum vi­
rent
molles, dum ſiccantur duræ.
Pingui au­
tem
, non ſalſo aluntur humido: ob id pin­
guiſſimum
& minimè ſalſum Indiæ ſolùm
exiſtimandum
eſt, quòd in immenſum ibi
creſcant
arbores.
Referunt enim ibi quan­
dam
inuentam è Ceibæ genere ( nam hoc
eſt
arboris genus omnium maximæ ) trifi­
dam
inter cæteras, cui ſinguli trunci vigin­
ti
pedum ambitu cingebantur.
Spatia verò
ipſa
inter truncos iuxta terram totidem pe­
dibus
diſtabant: per ipſa verò ſpatia currus
onuſtus
pulchrè duci poterat.
At vbi trunci
in
vnum coïbant, hoc autem a terra procul
fermè
pedibus quindecim, craſſitudo arbo­
ris
pedum erat quadragintaquinque.
Ab
ima
parte craſſioris trunci, vſque ad locum
vbi
primò prodibant rami, pedes octogin­
ta
: ſuperior pars, ex qua rami pendebant,

abſque
menſuræ modo.
Huius tantæ proce­
ritatis
cauſa ſolùm fœcundum, cœli robur
arboris
natura: nam lignum eius leuiſſimum
eſt
, terræ modicum & tenuioris habens,
humidi
plurimùm.
Innituntur plerunque
radicibus
profundioribus magnæ arbores,
quò
fit vt vbi ſicca eſt regio, tribus, aut
tantùm
quatuor cubitis radix procedit in
profundum
: nec arbores ſolidioris materiæ
in
immenſum creſcere poſſunt, velut in
Hiſpania
inſula Noui orbis.
Atque ibi tum
in
montibus, vbi arbores radices in imum
terræ
non demittunt, homines infidi ſunt
& inconſtantes, ſeu quòd immodica ſic­
citas
, ſeu mutatio ventorum frequens, mo­
bilia
& leuia mortalium ingenia reddit,
atque
ideò infida & inconſtantia.
Homi­
nes
enim plerunque ſui cœli naturam ſe­
quuntur
.
Arborum
magnitudo

incredibilis
,
nomine
Cei­
barum
, ab
Hiſpanis

Gordarum
.
Solum quod
arborum
ra­
dices
in pro­
fundum
mer­
gi
non pati­
tur
, homines
gignit
infi­
dos
& incon­
ſtantes
.
Arborum
vile
.
Ipſæ verò arbores, quæ ob ſoli ſiccita­
tem
profundas non mittunt radices, diu vi­
uere
nequeunt.
Quippe arborum natura
ſponte
ſua in immenſum æuum producitur.
Narrat enim Ioſephus, quercum Abra­
ſua adhuc ætate manſiſſe: Interſunt inter
excidium
Hieroſolymę & Abrahæ ſomnium,
anni
ad vnguem bis mille.
Poſt quercum, palma, plantanus, fagus,
olea
, pinus, vlmus.
Aliter ſentit Theo­
phraſtus
: ſed rebus ipſis magis credendum,
quàm
Græcorum nugis.
Oſtendit plerun­
que
ſenectutem longam, arborum magni­
tudo
, radicúmque amplitudo.
Cauſa diu­
turnioris
vitæ, paucitas fructus, ac (vt ita
dicam
) ſterilitas, tum verò ſolida ſubſtantia
ligni
.
Vnde etiam quercus lignum ſub aqua
illæſum
perpetuò manet, tantummodóque
denigratur
: ſolidum enim cùm ſit, nec cor­
rumpitur
ab aqua, necdum viuit facilè ab­
ſumitur
.
Quercus li­
gnum
aquæ
minimè
ob­
noxium
.
Contraria ratione arbor, quæ poma fert

paradiſi
, breuiſſimæ eſt vitæ, anno enim
ſecunda
truncus, areſcit: fructus fert in bo­
tris
, vt ſunt acini vuæ, ſed mali magnitu­
dine
, ac in botro vno quandoque centenos,
vnde
ciſtæ magnitudinem refert botrus: cro­
ceo
verò velatur amictu, quo detracto fru­
ctus
prædulcis, ac ſuauis ſubeſt folium tam
longum
fert, vt hominem ſtantem æquet:
latum
non parum.
Ita fructuum multitudi­
ne
, ac magnitudine tum foliorum exhau­
ritur
.
Vnde nulli propemodum arbori lon­

gæuæ
folia ampla: ſed potiùs herbis, cauli,
lapatho
, cucurbitæ: nec huic prodeſt pro­
ceritas
, cùm anno eodem quo nata eſt in­
tereat
, nam humido copioſo indigent ma­
gna
folia: hoc autem cùm plurimùm ſit nec
pingue
, mortem affert celeriter: ob id
etiam
agreſtes cultis, & quæ naſcuntur
in
terra, his quæ in aquis, vitæ diutur­
nioris
.
His de cauſis breuis vitæ ſunt lau­
rus
, ligno ſpongioſo, punica malus, tum
ficus
, & quæ mala etiam fert: omnes enim
fructibus
pro arboris magnitudine nimis
luxuriant
.
Poma Para­
diſi
.
Cur arbores
non
habeant
tam
lata fo­
lia
vt olera.
Inter fructiferas, ne vitem ſilentio præ­

teream
, quæ quandoque ter in anno ferat
fructum
, vnde trifera vocata eſt, vltima
tamen
vua non matureſcit.
Ficui familiare
eſt
, bis anno eodem ferre fructum, primò
rariorem
ac maiorem, ſecundò tantò fre­
quentiorem
, quantò etiam minorem.
Pa­
làm
eſt autem, omnem arborem præter fi­
cum
toties florere, quoties fructum editu­
ra
eſt.
Fructifera
maximæ
ar­
bores
.
Sunt & arbores arboribus inhærentes, vt

hædera
: aliæ etiam innaſcuntur, vt viſ­
cum
: huius ſemen à pica, aut turdo cùm
comeditur
, haud concoquitur, ſed ſtercori
immiſtum
calore, ac humore dum arbori in­
ciderit
, radices gignit.
Tria ex arbore com­
moda
habet: quòd plus ſtercoris habeat,
non
enim plurimùm in terra colligi poteſt:
quòd
nec imbre, nec Sole ramis intectum
facilè
læditur.
quòd humore ſoli non dilui­
tur
.
Eſt igitur denſum valde, quòd non co­
quatur
in ventribus auium, paucóque indi­
get
humido, multóque calore: innaſcitur
optimum
abieti, quercui, pinóque: per­
petuò
viret, etiam in arboribus, quibus fo­
lia
decidunt: videtur enim vim habere
γενάρχιον.
Narrat Ariſtoteles lincoſtim her­

bam
fuiſſe multum aculeatam, quæ aliam
ex
ſe pareret, hac ratione.
Nam cùm in
aqua
oriretur, & eſſet aculeata, multum
humoris
inter ſpinas colligebat, qui tem­
poris
ſucceſſu putreſcens, à calore Solis aliud
herbæ
genus producebat.
Perſpicuum igi­
tur
, quomodo & cur planta plantæ innaſ­
catur
: illud dubitatione dignum, an quæ
innaſcitur
, ſemper ſit, eadem videtur enim
herba
, quæ alteri innaſcitur, certis generi­
bus
definiri: non enim omnis innaſci poteſt:
vt
plurimùm ergo eadem, ſemper non.
Vi-
1dentur autem omnes plantæ quæ aliis innaſ­
cuntur
, quippiam habere nobilioris natu­
, ac viribus præſtare: nam ſolet natura
ea
nobiliora facere, quæ aliis indigent.
Finis
enim
rationem habet, quòd in altero & ex al­
tero
fit.
Quæ verò celeriter pereunt, vt vene­
ris
labrum, licet aquam contineat & rorem,
nihil
aliud generant.
Obiter autem in om­
nibus
arboribus plantas generari commune
eſt
, dum cortex dehiſcit, aut ſcinditur, aut
vetuſtate
deficit, vel cum quomodolibet ob
planitiem
ſuccus aliquis, vel aqua colligi­
tur
cum terra.
Dico autem ſuccum, quia
perſæpe
ex proprio plantæ humido nutriun­
tur
, vt hedera: vnde etiam illud, vt hede­
ra
ſerpens vires arbor eas necat, Comico
ſignificante
, Adnatam plantam matri fore
pernicioſam
.
Definiunt igitur ortus plan­
tarum
genera certo modo, non tamen ne­

que
ſemper, neque exquiſitè.
Cupreſſus
enim
cùm magna arbor ſit valde, attamen
in
Creta, aut ſpontè naſcitur, aut è ſemine
minimo
, atque ob id triplex miraculum vi­
deri
poſſet, niſi ſuprà docuiſſemus, eadem
in
plantis & ſpontè, & ex ſemine fieri.
Sed
tantam
arborem ex tam paruo naſci ſemine,
aut
ſine ſemine, quid admirabilius ſit, non
ſat
ſcio.
Eſt autem ſicciſſima arborum, pin­
guiſſimum
habens humidum & maximè
concoctum
: vnde odit fimum.
ſtercora, &
iuxta
aquas areſcit.
Eſt lignum illius odora­
tum
, nec vetuſtate odorem amittit.
nec
tineis
eroditur, nec corrumpitur aliter.
Quinimò folia illius tuſa veſtibus, aut gra­
nis
permiſta, omnem ab animalibus his,
qualia
ſunt tineæ, blattæque, iniuriam pro­

hibeat
.
Illud tamen mirum, quòd ſemen
eius
ametur à formicis.
Lachrymam & hoc
ipſum
lignum emittit, atque vt par eſt
acrem
.
Igitur non ſpeciem mutant planta­
rum
principia, ſed potiùs magnitudinem,
formam
, viréſque augent, aut minuunt.
Sunt autem duo plantarum principia, locus
& ſolum: atque ob id alia aliis locis, vel
ſolo
proueniunt, velut apud Ambroſſenſes

in
Phocide coccus naſcebatur olim, quo
etiam
nunc noſtra purpura tingitur.
Frutex
eſt
, vt Pauſanias veridicus vir refert, rham­
ni
magnitudine, iunco ſimilis, ſed mollio­
ribus
, ac nigrioribus foliis: fructus qualis
ſolano
, magnitudine erui: cùm præmatu­
rus
eſt, naſcitur ex eo animal culici ſimile,
ſed
minus, quòd euolat: ob hoc igitur col­
ligi
ſolet antequàm erumpat.
Simile ratio­
ne
in campis Galliæ abundat herberis, ma­
ximè
Lugdunenſi Prouincia: & in monti­
bus
buxus: nam Gallia, vt dici ſolet, ma­

ximè
pars illa, ſaxoſa eſt & ventoſa & ri­
xoſa
.
Buxus igitur ſolo lapidoſo, cœlo pau­
frigidiore, ventiſque gaudet.
Pinaſter
autem
frigidioribus in vallibus, montibúſ­
que
naſci ſolet.
Sic frumentum contraria

ratione
in inſula B. Thomæ, quæ ſub æqui­
noctij
circulo poſita eſt, ob ſoli & cœli
temperiem
in herbam tranſit fruſtratis agri­
colis
.
Idem contingit in noſtris regionibus,

cùm
nimis imbribus abundauerint.
Et vi­
tes
eadem ratione ob nimias pluuias vuas
mutant
in capreolos.
Ergo cùm cœlum mu­
tare
non liceat, ſolum mutetur.
Id fiet, ſi
certo
cinere, aut terra effoſſa, aut fimo
pingueſcant
arua.
Vt enim fluuij omnes pe­

culiares
herbas alunt, aut arbores, ita &
putreſcentes
materiæ, aut cineres alij aliis
conueniunt
.
Generaliter tamen omnes ſuis
ramentis
plantæ haudent: quoniam dum
corrumpitur
materia, aliquid prioris natu­
ſeruat, atque ob id ſimile manet.
Tranſ­
mutatio
autem & nutritio melior, atque fa­
cilior
ex ſimilibus.
Maximè autem hac ſimi­
litudine
gaudet ceraſus.
Nec ſolùm plan­
tis
hæc ratio conuenit, ſed animalibus ple­
riſque
, quæ ex putrida materia ortum ha­
bent
.
Vnde vermium cinis fomitem ver­
mium
retinet, atque alios generat vermes,
& ſcorpionum ſordes ſcorpiones: & gene­
raliter
ſimilia à ſui generis putredine gene­

rantur
, vt etiam ſuperiùs docuimus.
Mu­
tant
igitur alimenta plantas, adeò vt ana­
cardus
fructum ferat exurentem rubeum,
fabæ
ſimilem, ſeu paruæ amygdalæ, mel
intus
continentem.
Gignitur inter Siciliæ
incendia
, & rarò alibi.
Poterat forſan amyg­
dalæ
arbore comparari, nam præter mel nu­
cleus
in fructum paruæ amygdalæ ſimilis
continetur
candidus.
Nigreſcit totus vetu­
ſtate
, ita Solis & loci qualitate planta mi­
tiſſima
in venenum tranſit.
Nec ſolùm re­
gio
, ſed ſitus multum facit: nam plantæ,
quæ
exorientem excipiunt ſolem, celeriter

creſcunt
: quæ occidentem, ſerò.
Chryſo­
comos
quòd auream habeat comam, foliis
ac
fructu caret, corymbis aureis, & radice
nigra
: naſcitur locis aridis & opacis: frigi­
da
igitur & ſicca, & ob id foliis & fructu
carens
.
Videntur igitur in plantarum gene­
re
velut animalium, manca quædam atque
oblæſa
: ſic igitur alimentum omnia mutat.
In Hiſpania lac ſerum, aut nullum habet,

aut
perquàm exiguum.
Vnde dum coagula­
re
ſtudent, etiam aquam addunt: ſunt enim
paſcua
aridiora: ideò non vbique, neque
ſemper
, quæ regula generaliter intelligen­
da
eſt, cùm de erroribus naturæ loquimur.
Aberrat autem natura non ſpontè quidem,
ſed
materiæ vitio.
Aſininum autem lac ob ani­
malis
naturam caſei habet minimum, at­
que
ob id egregiè purgat, & ſalutare eſt.
Sunt enim in lacte partes ſex, ſpuma, pin­

guedo
, butyrum, caſeus, coloſtra, ſerum.
Neque prohibet quicquam, quin etiam plu­
res
numero ſint.
Serum eſt pars aquea, quæ
pingui
omni extracta materia remanet.
Co­
loſtra
alij vocant recoctam, quòd extracto
butyro
, caſeóque coquendo ſerum colliga­
tur
, ſomnifera & vehementer humida, ac
frigida
.
Porrò ſpuma, butyrum, & pingue­
do
eadem conſtant materia, quamobrem de­
tracto
vno, reliqua eſſe deſinunt.
Pinguedo
dulciſſima
atque iucundiſſima: cùm verò
embola
lac agitatur in modiolo inani pin­
guedinis
pars melior cogitur in butyrum.
Eadem agitata facit ſpumam. In vniuerſum
autem
, quemadmodum & in vino & ſan­
guine
, lac partes tres continet: aqueam,
quæ
eſt ſerum: terream, caſeum: aëream,
butyrum
.
Vnde etiam manifeſtum eſt,
quod
aliàs ſæpe diximus, tria tantùm eſſe
elementa
: nam plures his ſubſtantias, ne­
que
in oleo, neque melle, lacte, vino,
1ſanguine, liquoréve vllo alio licet inuenire.
Sed etſi quarum eſſet elementum, nulli eſſet
vſui
.
Neque tamen tria ſunt verè in miſtis
elementa
, ſed duo tantùm verè, plura verò
actionis
cœleſtis habita ratione.
Pingue
enim
humidum ex aqueo, & ignea pars ex
terreo
conſtat.
Quæret forſan aliquis, quid ſit

hoc
humidum pingue, de quo toties ſermo­
nem
habuimus?
Eſt autem humidum
aqueum
, quod caloris cœleſtis tamdiu vim
ſuſtinuit
, vt eum contineat.
Viſcum cur
aliis
innaſ­
catur
arbori­
bus
.
Lincoſtis.
Cupreſſus.
Plantarum
duo
princi­
pia
.
Cocceus.
Euxus.
Inſulæ B.
Thomæ
.
Modus quo
plantæ
omnes
omnibus
in
locis
proue­
nire
poſſint.
Plantæ om­
nss
fermà ſuis
ramentis

gaudent
.
Anacardus.
Chryſoco­
mos
.
Lac Hiſpa­
niæ
minus
habet
ſeri,
Lactis par­
tes
.
Pingue hu­
midum
quid
ſit
.
Manifeſtum eſt igitur hoc tale eſſe, vt ad
animam
, & vitam ſit paratum, & ob id
etiam
nitorem in ſe continet.
Cùm enim
aqua
immota quieuerit, calorem concipit, à
quo
immutatur, & nutritioni, ac generatio­
ni
plantarum, & animalium apta fit.
Sed
tunc
denſior redditur, quia tenuior, vt pin­
guedo
olei comparatione, oleum lachrymæ
arborum
.
Pingue enim lapidum ac metallicorum
omnium
, ac metallorum, ſimile eſt oleo te­
nuiſſimo
, ſolidiſſimo, atque pauciſſimo:
nec
nomen obtinuit apud Græcos, Lati­
nóſve
, quia incognitum fermè ad hanc vſ­
que
diem.
Pingue herbarum & pericardij fru­
ctum
mucoſus ſuccus: omnis enim ſuc­
cus
herbarum, & foliorum talis: ſed
mucoſum
vocamus ſolùm ab excellen­
tia
, in in quo manifeſta apparet muci ſimi­
litudo
.
Pingue autem lignorum lachryma, pin­
gue
ſeminum oleum, pingue animalium
adeps
pinguedóve, aut ſeuum.
Cùm verò homo aliquid excellentius ſit
animalibus
, illius pinguedinem aliis præ­
ſtare
veriſimile eſt.
Nitet autem plena calo­
ris
temperati vixque ſiccatur, aut abſumi­
tur
.
Verùm in tenuiſſimas partes extenditur,
æqualis
vndique, ac ſibi ſimilis: nec refri­
geratur
, nec putreſcit, nec ardet, aut vix.
Vt enim ad ignem metallicus adeps, ita
ad
febris incendium humanus: neque enim
diuiditur
.
In lacte igitur & ouis multa eſt copia
pinguis
humidi: in hoc quidem, vt ali­
menti
, in his verò vt ſeminis: quamobrem
& hæc vicem alimenti ſubeunt, nam ho­
mines
& carniuora animalia, oua non ſe­
cus
, quàm animalia deuorant.
Sunt igitur
in
lacte partes plures, quæ coagulatione
ſeparantur
.
Coagulatur autem lac à calore

proprietate
vlla: nam non viuit, nec à vi­
uente
re cogitur.
Calor autem hoc modo
lac
cogit: dum enim tenuiorem pinguis hu­
midi
partem reſoluit, reſoluit & vinculum
quo
pingue humidum aqueo nectitur.
Ex
hoc
igitur manifeſtum eſt, quot modis poſ­
ſit
coagulari: nam vel calore ſolo, dum
in
ſtanneis vaſis caleſcit, inde vas in frigi­
dam
mergitur: qui modus eſt ſynceriſſimus:
vel
admiſto coagulo hœdi, vel ſemine cni­
ci
, ſerúmque detrahit pituitam, vel lacte
ficus
, túncque & bilem, & pituitam pur­
gat
.
Manifeſtum eſt etiam ex his, quæ
nunc
dicta ſunt, quòd ab omni plantæ la­
cte
coagulatur: coagulatur & flore ruben­
ti
cardui, qui in pappos exire ſolet necnon
oxymelite
, atque hic modus ſalutaris eſt
hominis
.
Mutatur autem ſubſtantia lactis
poſt
ſanguinem ab alimentis: itaque empta

capra
, vel aſina, pabulo poteſt lac effice­
re
medicamentoſum, ſeu polypodium dede­
ris
pro nigra bile, ſenam ad omnem humo­
rem
detrahendum, ſeu agaricum, aut ti­
thymalum
pro hydropicis, aut fumum ter­
, vel lupum ſalictarium ad purgandum
ſanguinem
, vel mercurialem ac maluam, vt
aluum
, tantùm exoneres.
Mutantur enim
( vt dixi ) corpora ex alimentis, atque pri­
mùm
ſanguis & mores, inde lac & ſemen,
ac
fœtus, vltimò carnes & vires propriè ſi­

miles
præcantationibus.
Itaque Germani
cùm
magna ex parte lacte belluarum maxi­
vaccarum alantur, iracundi ſunt, intre­
pidique
, atque agreſtes.
Tauri enim tales

ſunt
, qui eodem alimento vtuntur.
Et Cor­
ſicæ
inſulæ accolæ cùm catulis paruis non
ſolùm
cicuribus, ſed etiam agreſtibus veſ­
cantur
, iracundi ſunt, crudeles, infidi, au­
daces
, prompti, agiles, robuſti: talis enim
eſt
natura canum.
Quòd ſi quis luporum
carnibus
vtatur & maximè corde, adhuc
euadet
longè magis ferus & audax, ac perfi­
dus
.
Euidentius autem hoc in animalibus,
quàm
hominibus, & plantis quàm anima­
libus
, quia non aliunde mutantur.
Et cùm
arbores
ab alimento mutentur, magis etiam
& frequentius herbæ, lolium in triticum,

& triticum rurſus in lolium, ſimili fermè
ratione
, qua ex cæcis ac claudis, cæci ac
claudi
non gignuntur, ſed ſani, & tamen
ex
ſanis rurſus cæci claudique.
Robore ſo­
li
ſoliſque, lolium in triticum tranſit, &
imperfecta
in ea quæ perfecta ſunt: imbe­
cillitate
vtriuſque perfecta in obleſa.
Hanc
commutationem
pulchrè tuus ô Princeps
Poëta
expreſſit cùm dixit:
Infelix lolium & ſteriles dominantur auenæ.
Modi coagu­
landi
lac.
Lac medica­
mentoſum
.
Germanorum
mores
.
Corſicorum
mores
.
Triticum cur
in
lolium
vertatur
.
Tranſit & triticum in ſiliginem, tertio

anno
, ſi frigido & humido loco ſeratur.
Vt
noſtra
ſiligo pro ſegete eadem antiquæ ſint:
licet
conſtet tritici quoddam eſſe genus,
quod
toſellam vocant, craſſius ac rotundius,
ex
quo panis leuior, ac ſuauior longè fit: ip­
ſa
verò planta ſine ariſtarum aculeis, vt pro­
ximior
videatur.
Sunt qui exiſtiment zeam
eſſe
ſiliginem, certè ex ea leuiſſimus fit pa­
nis
.
Vtut ſit, cùm quædam etiam muten­
tur
præciſa, vt quercus, quæ nec periit,
nec
integra renaſcit: ſed plerunque tranſit
in
quercus humilius genus, nonnunquam
in
geniſtam multis cauſis hoc contingit.
Sed
tamen
inſitæ euidentiùs arbores, cùm ſur­
culi
alienis tunicis inſeruntur, vt perſicus
iuglandi
, ferente arbore Perſica parua, vi­
ridia
, ſubamara, dura, non ſecùs miſta
vtriuſque
plantæ natura, quàm in mulis aſi­
ni
& equæ.
Oportet autemtempora feren­
di
ſructum, vt etiam in animalibus, fic in
plantis
conuenire: nam præcox ceraſus, me­
ſpilo
ſerotinè inſerta, cùm trahit alimentum,
ſtipes
haud ſuppeditat, cùm ſuppeditat ſur­
culus
, quod proprium tempus pręterierit non
trahit
, nempe qui iam refrigeratus ſit, ac fo­
lia
amiſerit.
Inſerendi
ratio
.
Dicunt tamen, vitem inſitam ceraſo vuas
præcoces
ferre: quod neque ſemper, nec
1vbique contingit. Sed eſt modus in his præ­
ſtantior
: Triennis aut paulò antiquioris ce­
raſi
truncum terebra transfodito: per id
foramen
bimæ vitis, quæ iuxta nata ſit, ra­
mum
traducito, locum diligenter com­
plens
fimo, vnde cera & ſtupa claudens,
ſic
vt qui prominet ſurculus ab vtraque
planta
trahat alimentum: inde poſt bien­
nium
in calidæ regione, in frigida poſt
triennium
: præcinde ramum à vite iuxta ce­
raſum
, vt vitis à ſola ceraſo trahat alimen­
tum
: vtque vitis hæc præcoces feret vuas,
ſic
eodem modo inſita, mala, roſa, flores, ſub
bruma
.
Eiuſdem rationis eſt, quum ſemen li­
ni
cepis inditum profert herbam lini fo­
lio
, ſapore verò acri.
Oportet autem &

alimentum
conuenire.
Atque ea ratione
excogitatam
puto ſcalongiam, quæ tuni­
cis
ac forma allium refert, odore autem &
ſapore
tum ſubſtantia cepam: vt inter hæc
duo
media, ad vnguem videatur: medium
enim
prorſus eſt inter omnia, ſeu natura,
ſeu
arte.
Scalongia,
ſeu
macro­
cronion
.
Conuerſio fo­
liorum
in
plantis
an­
nua
diurna­
que
.
Vertunt & arbores quædam folia ſolſti­
tio
, vt olea, tilia, vlmus, ſalix, populus
alba
: alia verò ad curſum Solis toto ſemi­
circulo
ſingulo die, vt lupinus, heliotro­
piúmque
, vnde nomen illi impoſitum.
Cau­
ſa
huius conuerſionis poſtremæ, eſt hu­
midum
tenue ad Solis calorem ſe habens,
vt
corij ad ignem: quoniam & ipſum iux­
ta
ignem poſitum, inflectitur ad illum.
Flores cur
matutinò

aperiantur
.
Eadem ferme ratione, flores quum te­
nues
ſint, ac ſpongioſi, calore Solis ſicca­
ti
, ſuperueniente frigore conſtringuntur
Solis
occaſu.
At poſtquàm humorem noctis
combiberint
, impleti ſucco, ac tumidi ne­
ceſſariò
à Solis calore matutino aperiuntur.
Verùm plantæ, quarum folia ſolſtitio in­
uertuntur
, aliam rationem habent ſui mi­
raculi
.
Quum enim folia prope caſum
ſunt
, quod humidum ſit, tenacius con­
uertuntur
: conſpicuáque fit foliorum ob id
mutatio
.
Itaque omnibus arboribus id con­
tingit
.
Verùm animaduertimus ſolùm in ea­
rum
foliis, quarum domeſtica à ſylueſtri,
pars
colore multùm differt.
Sed neque cre­
dideris
, hanc conuerſionem totam ſolſti­
tij
die fieri ( propè enim ad miraculum res
accederet
) ſed quod paulatim factum eſt,
dum
perficit, id totum ad tempus in quo per­
fectum
eſt, referunt mortales.
De nucibus
florentibus

ia
feſto B. Io.
Baptiſtæ.
Velut & de genere quodam pumilio­
num
iuglandum, quòd folia, flores, aut
fructus
ſimul emittere creditur nocte illa,
quæ
feſtum Beati Ioannis Baptiſtæ præcedit.
Quòd ſi ita eſſet, quod aliud ( quæſo ) argu­
mentum
illuſtrius noſtræ religionis aduerſus
pertinaces
Iudæos, aut ſuperbos Mahumeti
cultores
, aut garrulos Philoſophos deſidera­
remus
?
Verùm (vt dixi) quod natura arboris
iuxta
illud tempus contingit, id totum in
religionem
diui illius clariſſimi verſum
eſt
.
Arbores quæ
ex
herbarum
genere
ſunt.
Sunt & quædam ex genere arborum, at­
que
herbarum, vt ruta, de qua iam di­
ximus
, ſaluia, caulis: arboreſcit & pha­
ſellus
in Senegæ regno, de quo iam di­
ctum
eſt: ex arbore copioſiſſimus proue­
nit
: ſunt autem parui, rubri, oculóque ni­
gro
.
Alius verò Indicus eſt, magnitudi­
ne
amygdali, quem apud me ſeruo, & cu­
ius
feci periculum.
Is nulla in parte à ve­
ri
phaſelli forma deficit: magnitudine ve­
atque ſubſtantia tam corticis, quàm nu­
clei
amygdalis perſimilis eſt.
Cortex qua­
cunque
tæda melius ardet: olei enim plu­
rimùm
continet, atque id adeò acre, vt li
guam
feriat magis quàm piper: & ob id
creditum
: mirum in modum prodeſſe vul­
neribus
.
Nucleus, piſtacij ſaporem refert. Ob
id
ſi ex herba naſceretur, non leuis lucri pro­
uincia
eſſet illum transferre: nam impenſam,
oleum
corticibus exceptum ad lampadum
vſum
, ſuperaret: toto medulla vſuræ loco
eſſet
.
Phaſellus
Indicus
.
Herbæ enim quum ſingulis annis proue­

niant
ex cœli varietate, non ideò mutantur,
vt
vel ſemine careant, vel ſemen edunt in fœ­
cundum
: multorum tamen annorum curſu,
viribus
deficientibus, ſemina proculdubio
degenerant
.
Herbarum
tranſlatio

tutior
ad lu­
crum
, quam
arborum
.
Igitur re ex voto ſuccedente, licet ſequenti
anno
vberem induſtriæ tuæ tibi fructum col­
ligere
: fruſtratus annua iactura parum po­
teſt
afferre detrimenti.
At in arboribus
haud
tanti eſt experimentum multarum
plantarum
, pereunte agri vſu, & labore
irrito
.
Quicquid enim detrimenti multis herba­
rum
ſationibus irritis ſuccedere poſſet, hoc
totum
vna in arborum iactura eſſet, ſi vel ſa­
non orirentur, aut ortæ non adoleſcerent,
vel
adultæ fructum non ederent, vel ſi fru­
ctus
edantur inutiles.
Ergo experiri in arborum multitudine,
periculoſum
: in paucis, ob temporis lon­
gitudinem
inutile: & ſi etiam benè ceſſe­
rit
, ingratum.
Longa enim expectatio­
ne
dum iterare nobis rem, neceſſarium eſſe
intelligimus
, ſpes homines torquet, non
allectat
.
Qui tamen primus in agro Mediolanen­
ſi
moros plantauit, lucrum tulit non tam
ſapientis
inuenti, quàm audacis: ſed præ­
mium
potius tulerunt ſucceſſores, quàm
auctor
.
Sed vt ad phaſellum Indicum redeam, in
regione
naſcitur, cui nomen eſt Benin.
Cortex eius ſolùm apud incolas in vſu pro
gingibere
, vocatúrque ab eis Vnias.
Be­
nin
regio in Oriente poſita, in itinere re­
ctà
ad Calecutum è Luſitania ducente.
No­
ſter
verò phaſellus herbæ ſemen eſt, vt reli­
qua
legumina.
Cauſa igitur eſt, quòd quæ
herba
eſt, ob humidum copioſius in calidio­
re
, ac ſicciore tum cœlo, tum ſolo, in arbo­
rem
vertitur.
Oſtendimus enim iam herba­
rum
genus generaliter eſſe humidius arbo­
rum
genere.
Nihil autem prohibet, vt in ca­
nibus
, puſillas herbas ac morticinas cum
viuacibus
, ac magnis arboribus ſpecie con­
uenire
.
Memoria horum me admonet, vt de

olei
in Senegæ regno naſcentis natura re­
feram
.
Colore crocum imitatur, magiſque
illo
dapes tingit, odore violæ, ſapore noſtri
olei
quod ex oliuis conficitur.
Optimum autem
1olim oleum Titorenſium in Phocide, colo­
re
atque dulcedine Hiſpano præſtantius: vn­
de
ad coquenda vnguenta ipſum ſolum ve­
lut
rex habebatur.
Omne igitur ſemen cùm
oleum
emittat, eligitur quod vel copio­
ſum
, vel optimum habet.
Optimum ſim­

pliciter
oliuæ.
Quædam verò ad morbos,
vt
lini, vel heliotropij.
Copia præſtant
oliuæ
, lini ſemen, nuces, amygdalæ, he­
liotropij
ſemen, & rapæ, & henæ herbæ.
Sed
& plura alia, quæ ob ignorantiam abiiciun­
tur
: nam & nuclei omnes, vt ceraſi & pru­
ni
, oleum continent.
Octauo igitur loco
cortex
phaſelli Benin adnumeretur.
Atque
hæc
de oleis compendij familiaris rei cau­
ſa
, dicta ſint.
Naſcitur & arbos in inſula
Portus
ſancti, quæ prima eſt ab Hiſpa­
nia
in Indiam tendentibus, fructum fe­
rens
ceraſo perſimilem, ſed coloris cæru­
lei
: exiſtimo eam ex genere ceraſi eſſe, ſed
regionum
varietas efficit, vt illius lachry­

ma
pro lacca in vſu ſit, admodum enim
rubet
, ac ſplendet: digeritur in paſtillos,
creditúrque
tum maximè antiqua firmare
dentes
.
Sed lachryma hæc vel ſpontè fluit,
vel
etiam ſauciata arbore, quæ inferior eſt
prima
.
Oleum ad­
mirabilis

naturæ
.
Oleum opti­
mum
.
Quæ copiam
olei
emit­
tunt
.
Laccæ arbor.
Iſatis incre­
dibilis
merx.
Proximus huic è plantis colori honos eſt
iſatidi
, quo cæruleo colore panni inficiun­
tur
, Guadum vocat vulgus, nec pro vlla her­
ba
tantum impenditur argenti: cùm ex tam
vili
merce vectigal ad multa aureorum mil­
lia
aſcendat.
Vt verò hæc herba lucroſior,
ita
pulcherrima omnium Lithoſpermon, in­
ter
cuius folia ſemina, lapidea duritie, can­
dore
margaritarum nitent.
Cretenſe di­
co
: nam Italicum ab hoc non parum de­
generat
.
Lithoſpermi
pulchritudo
.
Sed quæret forſan quiſpiam de palmarum
ligno
, cur in fornicem incuruetur, quum
alia
pondere preſſa flectantur in ſinum?
Vulgaris eſt fama, & tanti etiam miracu­
li
Theophraſtum teſtem inuenio.
Id verò
etiam
cantheliis aſinis contingere, auctor
eſt
Xenophon.
Cauſam eſſe reor, quòd
prius
flectatur, quam prematur: dum verò
iam
curuata eſt, inflectitur ſurſum: habet
enim
neruos, qui ad vnam partem incli­
nantur
.
Aut ſi modò ad vtramque partem
flecti
poteſt, ob ſiccitatem id contingit, velut
& in coriis: nam pondus ſiccare poteſt pre­
mendo
.
Palma cur
in
fornicem
incuruetur
.
Plutarchus verò cenſet, quoniam ignea
vi
polleat, irnitari pondere, atque ſiccatum
reparatis
viribus contrahi: vel quia aëre ex­
cuſſo
robuſtius fiat, & magis flectatur in
aduerſum
.
Atque vt ex multis vna fiat ſen­
tentia
, lignum hoc quum pondere vexatur,
diſcutit
, ſeu humidum, ſeu aqueum, ſeu
aërem
: v unde breuius factum, retrahit ſe­
ipſum
.
Sicomori li­
gnum
quod
in
aqua ſic­
catur
, & non
in
aëre.
Videtur enim ſimili ratione fieri hoc, ve­
lut
& de ſycomoriligno, quòd in aëre nun­
quam
ſiccatur, in alueis tamen fluminum
& aquarum gurgitibus celeriter.
Nam
quum
humido præpingui abundet, aëri re­
ſiſtit
, ne ſiccetur: ab aqua autem multis
modis
diſſipatur humidum, motu primùm
abradente
, frigore verò partim cogente,
& experimente, partim congelante.
Ipſum
verò
lignum pulchrum eſt, ſolidum atque
nigrum
, & ob id, ad multa opera vtile.
Vtrunque igitur horum, à contrariis contra­
ria
patitur.
Minore admiratione dignum eſt, quòd
ſtatuæ
ſudent: nam ratio in promptu eſt,
quum
humidum pingue, vi caloris ex­
preſſum
, ſudoris imaginem præſter.
Ob id
maximè
ſudant, quæ ligno conſtant cedri,
oliuæ
, vitis ac cupreſſi.
Contingit hoc ma­

gis
Auſtris flantibus, quòd humor ſit co­
pioſior
, ac tenuior.
At quæ in terra ſulphu­
rea
, ac bituminoſa naſcuntur, ſi aërea ac
ignea
ſubſtantia ſint, parúmque terræ, ac
aquæ
contineant, quales ſunt alnus, abies,
pinus
, piceáque dum franguntur, maximè
ſi
iam putruerint ſcintillas igneas emitte­
re
ſolent.
Conſimili ratione cortices qua­
rundam
adeò redduntur vetuſtate candidi
ac
ſplendentes, vt nocte prunæ inſtar lu­
ceant
.
Ligneæ ſta­
tuæ
ſudantes.
Ligna quæ
cùm
frangun­
tur
, ſcintil­
las
igneas
emittunt
.
Nec verebor inter plantarum miracula

reponere
, quòd Theophraſtus in quarto re­
citat
de fruticibus, herbam ab Indo allatam,
qua
commanducata coïtum ſeptuagies ille
in
die explere poſſet.
Sitne hoc verum vel
non
, nolim affirmare: quòd tantum eſt præ­
ſentis
inſtituti, adiiciam, in Venere ſcili­
cet
duo eſſe neceſſaria, flatum & ſemen.
Er­
go
vt in ſatyriaſi citra coëundi appetitum
immodicè
tenditur veretrum, ita nihil pro­
hibet
herbam eſſe, quæ guſtata idem effi­
74[Figure 74]
ciat
: quòd ſi ſenſim edatur, ſen­
ſim
etiam ſemen procreabit.
In­

di
nunc, Bethel in ore, perpe­
tuò
ferunt huius cauſa: quan­
quam
non admodum ſalaces,
forſan
repugnante loci natura,
quæ
nimio calore illos eneruat.
Viride autem Veneri plurimum
prodeſſe
videtur.
Denigrat au­
tem
dentes, ſi maſticetur.
Ser­
pit
eius planta vt hedera: fo­
lium
lauro ſimile, quinque li­
neis
, vt in figura vides, diſtinctum.
Ma­
gnitudine
palmum excedit, & ſapore lau­
rum
ad vnguem refert, nerui interiores
margini
, quàm medio propinquiores: ſyl­
ueſtri
parte multum prominent: non er­
go
malabathrum: nec Dioſcoridi nota
planta
.
Diligentius tamen eius explica­
tionem
proſequutus ſum, quòd aſſumptum
illius
folium copioſius, mirum in modum
hominem
exhilaret: adeóque vehemen­
ter
, vt inſtantis mortis curam omnem
tollat
, ſenſu tamen ſtante.
Hoc autem il­
li
præcipuum: nam ſenſum ſi auferas, au­
feres
& triſtitiam, & timorem, vt in
ebriis
, ſtultis, & his qui halicacabum,
aut
ſtrimoniæ fructus ederint.
At ſtante
ſenſu
, omnem poſſe abiicere curam, om­
némque
timorem, hac mirum eſt, atque
rarum
.
Turcæ huius cauſa opio vti di­
cuntur
.
Sunt qui croco hoc tribuunt. Iti­
dem
Indi ad Venerem excitandam Am­

phiam
medicamento, quod Hiſpani opium
eſſe
dicunt, vti ſolent.
Herba quæ
coitum
ad
70
. vices in
die
excitat.
Folium Be­
thel
.
Amphiam.
Quærunt igitur iurè meritò quidam,
quomodo
meconium, cùm immodicè ſit
frigidum
, atque adeò vt occidat, poſſit
1Venerem excitare? Itaque aliud meco­
nium
ab amphiam eſſe exiſtimant.
Sed &
amphiam
venenum eſt apud Indos, atque
ex
eorum genere, quæ abſque moleſtia oc­
cidunt
: quod meconio proprium eſſe, ne­
mo
ignorat.
Sed forſan aliud eſt quippiam
quod
& curas leuat, & Venerem ſti­
mulat
, & ſomnum affert, quale amo­
mum
& crocus.
Ergo quòd ſint quædam,
quæ
Venerem immodicam excitent, do­
cuimus
: quænam autem ſint illa, per­
fecta
plantarum hiſtoria etiam explica­
bimus
.
Flores cur
varij
.
Folia plan­
tarum
cur
omnia
viri­
dia
.
Partium plan­
tarum
tempe­
ramentum
.
Nunc docere expedit cur floribus non
vnus
eſt colos velut foliis: id contingit,
quoniam
ſiccatur humidum, nec aliud ſup­
peditatur
.
Folia namque cùm humidum per­
petuum
ſubminiſtretur, agente calore om­
nia
neceſſariò ſunt viridia, qua de cauſa &
ſuprema
ſuperficies ſtantium aquarum talis
eſt
, & vda loca, quæ ſub ſtillis tectorum in
terra
poſita ſunt, vbi Solis radij non ap­
parent
.
Igitur humidiſſima totius plantæ
ſemper
, & plerunque frigidiſſima, fo­
lium
: calidiſſima & ſicciſſima, ſemen: in
quarum
medio flos eſt collocandus.
Sunt
tamen
& flores parte aliqua virides, cæ­
tera
cærulea: calathi forma: & hyacintho­
rum
genere eſſe aiebant.
Parùm odorati,
atque
humidiores.
Frigidiſſima rurſus ac ſic­
ciſſima
radix: vt calidiſſima, ac humidiſſi­
ma
, fructus: in quorum medio truncus, pro­
pius
tamen ad radicem accedens.
Trunci
denuò
calidiſſima ac ſicciſſima pars, cor­
tex
: humidiſſima ac frigidiſſima, matrix:
lignum
quaſi in horum medio collocatur:
totus
tamen ( vt dixi ) truncus frigidus ma­
nifeſtè
ac ſiccus.
Folia tegunt ſtipitem,
flores
, fructus, ſemen: lignum velut in
animalibus
oſſa omnia ſuſtinet, integitur
à
cortice defenſionis cauſa: at in quibuſ­
dam
etiam cortex eſt, per quem defertur
alimentum
: matrix & ipſa in quibuſdam eſt
nutrimenti
cauſa: in omnibus humectat
lignum
.
Partium in
arboribus

vſus
.
Quamobrem quæ matrice carent omnia
lachryma
abundant, vt lignum ſanctum: quæ
copioſam
habent matricis ſubſtantiam, la­
chryma
carent, vt ſambucus.
Radix tra­
hendi
gratia alimenti à terra: flores ob fru­
ctum
, vel ſemen, nam in illa ſemper ver­
tuntur
: fructus verò propter ſemen, nam in
omni
fructu ſub pericarpio ſemen contine­
tur
.
Igitur fructus perfectio videtur plantæ,
ſemen
verò ad propagandam ſpeciem.
At in
quibus
fructus non eſt, ſemen commoda &
vſus
præſtat.
In hoc videtur natura plantis inclemen­
tior
fuiſſe quàm animalibus, cùm plantis
hyeme
veſtes decidant, animalibus creſcant,
ſcilicet
pili.
Armauit & plantas velut &

animalia
, duritie, magnitudine, flectendi
facilitate
, tum ſpinis.
Muniuit enim qua­
drifariàm
follia, ſpinis ( vt dixi ) roſarum,
minoribus
aculeis.
vt boraginis: lanugine,
vt
mentaſtri: pilis, vt violæ, & piloſellæ
vtriuſque
.
Lanugine denſior pilus, ideò ad
vulnera
conſolidanda nil par.
Sed & errores,
vt
in animalibus, atque ftequentiores,
quò
viliores.
Inde fit vt etiam in paruis ani­
malibus
, in his quæ à materia gignuntur
putrida
, in piſcibus, in metallicis abundent,
velut
in plantis.
Sed in animalibus propriè

perfectioribus
monſtra ob raritatem, à mon­
ſtrando
dicta ſunt: licet tamen & hoc no­
men
etiam ad plantas transferre.
Nam ſi
plantæ
ſuum ſeruent ordinem, non ſolùm
partibus
certis conſtant, ſed etiam numero
foliorum
.
Adeò ſolers etiam in minimis na­

tura
fuit, cuius cauſam intellige: cùm motus
plantis
deeſſet ad generationem, vtrunque
ſexum
coëgiſſe neceſſe fuit, vnde plures per­
ſæpe
in vnum coëunt.
Plantarum
arma
.
Plantarum
monſtra
.
Plantas om­
nes
certo nu­
mero
folio­
rum
conſta­
re
, & quo­
modo
.
Cùm igitur in animalibus velut in cari­
nis
ſpina vna eſſet neceſſaria, in quam om­
nia
oſſa implantarentur, atque in plantis
neruis
vice ſpinæ fungerentur, neceſſe fuit,
vt
& in neruo plantarum ſi vnus eſſet, aut
in
ſingulis ſi plures folia altrinſecus dextra
ac
ſiniſtra pari ratione, tum rami exoriren­
tur
: nam & in animalibus omnia duplica­
ta
, vt rectè Ariſtoteles dicit, videntur.
Er­
cùm in ſummo cacuminis loco folium
eſſet
neceſſarium, gemina verò hinc inde
in
nodis cuilibet plantæ vnicam ſpinam ha­
benti
, neceſſaria fuit ratio ordinis hu­
ius
, vt in ſingulis nodis duo folia, in
ſummo
tria haberet.
Itaque cùm arida
fuerit
planta, nec folia emittere poſſit iux­
ta
nodos efficitur enophyllum, cuius eſt hæc
forma
.
75[Figure 75]
Folium vnum breui ſtipiti

adnaſcitur
abſque venis, ner­
uiſque
hederaceo molliori per­
ſimili
tamen, vbi folium ſtipi­
ti
iungitur, prodit ſimul vagi­
na
criſpia tenuis ac viridis, fo­
lio
procerior, in qua ſemina
parua
continentur, viridis ad­
modum
tota herba, radix vni­
ca
forma capitis ſerpentis: cúmque Aprili
menſe
in pratis oriatur, iuxta Papiam Ma­
io
areſcit: odore nullo, ſaporeque Vul­
neribus
prodeſſe creditur.
Itaque cùm
hic
non ſuppeditaret materia, è neruo
naſci
oportuit folium, atque in cacu­
mine
: nam aliter tota planta tegi non
poteſt
.
Enopyhlli
forma
mira.
Hac ratione pinguis, & pauca in eno­
phyllo
, in trifolio mediocris, paucáque,
ſed
pinguior in helleboro ( non enim ſi te­
nuis
fuiſſet, tot folia neceſſarium fuiſſe fa­
cere
) in pentaphyllo verò tenuiſſima ac he­
ptaphyllo
: nam in pauciora redacta fuiſ­
ſet
pauca materia, ſi fuiſſet craſſa.
Quar­
enim plura ſunt folia ſi ſtipes craſſus non
fuerit
tenuiora eſſe neceſſe eſt: vbi
etiam
materia ſicca pauca, pauci nerui,
aut
nulli.
vt in enophyllo, trifolio, pen­
taphyllo
: vbi plurima, plures nerui, vt in
arboribus
.
Quilibet autem neruus ordinem
ſuum
ſeruat: cùm plures fuerint, ordinem &
numerum
foliorum confundere videntur.
Ita ſyderum motus cùm pluribus æqualibus
motibus
conſtent, confuſi & inæquales ap­
parent
.
Ergo quòd folia in ſummitate plantarum
imparia
numero eſſe neceſſe ſit, iam manife­
ſtum
eſt.
Nam vel à ſolis neruis prodeunt,
& fit enophyllum: vel hinc inde, fiuntque
1trifolium, pentaphyllon, heptaphyllon, hel­
leborus
qui nouem habet folia: nam ſi plura
ſint
, melius eſt, vt per totam plantam iuxta
nodos
bina ac bina digerantur, nec tantùm
oneris
cacumen ſubeat.
At contraria ratio­
ne
ſi pauca, melius fuit totam ad ſummum
plantæ
traduci: nam folia ibi melius totam
plantam
, atque ideò etiam flores & fructus

tegunt
.
Indicio eſt, folia propter flores, &
multò
ante fructus naſcuntur: quibuſque
perpetua
ſunt, his etiam toto tempore anni
fructus
, aut flores: & quòd ſi folia ſeriùs
floribus
naſcantur, his maxima pars fru­
ctuum
perit: hyeméque cum folia decidunt,
nulli
flores, ac fructus naſcuntur, viden­
turque
ob id ſolum nata: nam cum hyeme
non
pariat arbos, decidunt folia.
Ergo im­
paria
ſunt folia plantarum, quoniam quæ
in
cacumine ſunt, imparia eſſe neceſſe eſt,
inde
hinc de alia prodire æqualiter dextra
ac
ſiniſtra.
Indicio primum eſt, quòd nul­
la
planta, quæ nudum habeat truncum, pa­
ria
habeat in vertice: deinde, quòd medium
folium
ſemper ſit maius, pinguius ac ro­
buſtius
reliquis, tum illi proximiora remo­
tioribus
, quodque ex aduerſo nerui ſemper
cauitas
in ſtipite adiacet, ipſeque truncus
faciliùs
inflectitur in ipſam cauitatem, quàm
in
neruum.
Folia pro­
pter
flores &
fructus
facta
eſſe
oſtendi­
tur
.
Nerui folio­
rum
cur
impares
.
Eadem ratione nerui foliorum etiam im­
pares
ſunt, vt in plantagine: nam vel qui­
ni
, vel ſepteni, vel etiam plures: nam præ­
ter
eos, qui bini à lateribus ſtant, medius
adiicitur
.
Sed ſi plantarum materia pro fo­
liis
abundauerit vnico cum neruo, adhuc
eadem
ratione in cacumine imparia, per to­
tam
plantam bina ac bina in ſingulis no­
dis
.
Quòd ſi plures nerui in trunco vt bini,
erunt
quaterna folia in nodis: aut bina ac
bina
, ſed non è regione: in cacumine verò
ſena
vel dena.
Eadem ratio in ramis, vnde
niſi
quid oblæſum fuerit, aut monſtrificum
quod
(vt dixi) frequenter contingit in plan­
tis
, foliorum numerum in omnibus certa
ratione
colligere licet.
Mala omnia
certo
grano­
rum
numero
conſtant
.
Simili modo & in fructibus: atque vt à
difficiliori
ſumam exemplum, mala punica
quæque
pro ſuo genere, & quæ ex eadem
arbore
naſcuntur, certum granorum nume­
rum
retinent, quædam nongenta quadra­
gintaquatuor
, alia centum viginocto, atque
alia
alio numero, omnibus certo ordine ex
ambitu
latiore corticis in anguſtum verſus
centrum
tendentibus.
Sic pyrorum ſemina,
ſic
malorum, aut meſpilorum.
Annectun­
tur
pediculis omnes, quia humidum, ſic
aqueum
melius ab aëre diſſipatur, & fructus
etiam
ob id melius nutriuntur.
Semina ve­
in his contenta, & quorum gratia fructus
facti
ſunt, robuſtiora euadunt, & magis apta
generatio
.
Sycomori
fructus
&
biferarum

plantarum
Indicio eſt huic, quòd ſycomori fructus
abſque
pediculo innaſcuntur trunco: nam
cùm
hæc arbor valde pingue habeat (vt dixi)
humidum
, non indiget, vt in pediculo hu­
mor
amplius ſiccetur.
His de cauſis fructus
quater
in anno edit, & quæ niſi ſaucietur
arbor
non maturantur.
Quòd iudicium in
ficu
& vitibus, quæ ſæpius in anno fructifi­
cant
, facere debemus: abundant enim co­
pia
pinguis humidi, & ſerò vel vix matu­
rantur
, & ventriculo graues ſunt, velut &
ſycomori
.
Oportebat autem talem eſſe arbo­
rem
, quæ fructum adeò vberem ferret, vt
frumenti
vice apud incolas haberetur, ſatiſ­
facerétque
hominum vitæ.
Quæ igitur plantæ fructum vnicum edunt
& celeriter maturantur, parum habent pin­
guis
humidi, & adeò maturantur, vt facilè
putreſcant
, vt ceraſa: quæ verò non matu­
rantur
, vnicum tamen habent fructum, fri­
gida
ſunt & ſicca, vt ſorba, ac meſpila: quæ
verò
multiplicem edunt fructum, vt ficus,
vitis
, ſycomorus, omnia difficulter ad ma­
turitatem
perducunt extremos fructus, ſunt­
que
humida valde, & humido quidem pin­
gui
, & multum nutriunt, & ſerò conco­
quuntur
.
Quidam verò fructus poſtquàm decerpti
defuerint
ſeruantur & areſcunt, vt iuglan­
des
, auellanæque alij ſeruantur, nec areſ­
cunt
, vt punica: quidam non ſeruantur, vt
ceraſa
.
Reuireſcunt, qui ſeruantur aridi, vt
quaſi
nuper decerpti è planta, ſi perforato
cortice
in ſacculo per octo dies in puteum
demittantur
, aut quindecim diebus ſub hu­
mida
terra ſepeliantur.
Cato verò & hos, &
vuas
nondum maturas vaſis vitreis ſub terra
reconditis
ſeruari docuit.
Fructus du­
ri
corticis
quomodo
re
uireſcant
.
Multa ſunt quæ ad hæc pertinent, non

tamen
ſunt ex his de quibus, vt ſermo ſit
completus
, nunc dicendum erit.
Huiuſcemo­
di
ſunt, quomodo transferantur plantæ è
regione
in regionem, vt ex India in Ita­
liam
: aliæ quidem ſemine tranſlatæque aliæ
in
vaſis integræ, ac terra obſitæ, aliarum
ſurculi
in melle ſepulti: quandoquidem mel­
lis
humidum, tenue eſt, dulce ac tempera­
tum
, non pingue, non putredini obnoxium
hoc
autem alendis teneris germinibus com­
modiſſimum
.
Quamobrem & iuglandes to­
to
anno virides in eo ſeruantur, fructus
verò
& caro non paucis diebus abſque pu­
tredine
.
Plantæ quo­
modo
tranſ­
ferantur
in
longinquas

regiones
.
Sed ſucci poſtquàm efferbuerint (ſic enim

humidum
aqueum, quod eſt putredinis prin­
cipium
, reſoluitur ) ſuperiniecto oleo ſer­
uantur
.
Fumi terræ ſuccus tamen, vel ſic
ex
amaro in acerbum tranſit & acidum,
quoniam
pars terrea, quæ cauſa eſt amari­
tudinis
, deſcendens ſuccum inſipidum relin­
quit
: hic cùm ab aere vitiatur, tranſit in
acidum
, vt omnia dulcia, & inſipida.
Præ­
ſtat
igitur & diu coxiſſe, & loco frigidiſſi­
mo
condidiſſe.
Succi quo­
modo
ſer­
uantur
.
Putredo etiam (vt dixi) omnis, calida eſt: ob

id
tubera naſcentia, niues in directo ſuper­
ſtantes
colliquant: calor enim putridus dum
terreum
humidum ſecernit, radices gignit
ſine
germine, quæ tubera vocantur: contra­
ria
ratione cùm frigidam, & humidam, te­
nuemque
materiam concoquit, germina ſi­
ne
radicibus emittit, quę fungos appellamus.
Ideóque fungi humidiores, tubera ſecuriora.
Tubera vbi
ſunt
, niues
diſcutiunt
.
Generaliter autem conſeruamus, ne pu­

treſcant
, vel ſiccatis, vel refrigeratis, vel hu­
mido
pingui obratis.
Quod enim putreſ­
cit
, vt humidum habeat, aqueum neceſſe
1eſt, & vt à calore putreſcat. Sicca igitur aut
omninò
frigida, aut pinguiſſima putreſcere
non
poſſunt.
Siccantur autem trifariàm om­
nia
vel, calore viuaci, hic autem triplex,
ignis
, fumus, & Sol: vel abrodente humi­
dum
, vt vento, vel ſale: vel ſenſim ſiccan­
te
, vt aloë, atque myrrha.
Refrigeratis au­
tem
putredo non contingit, ob id gelu mul­
ta
non putreſcunt.
Et piſces apud Sarmatas
ſeruantur
recentes, in quinque menſes.
Et
anguillæ
vento ſiccatæ, ſi crudæ edantur,
ſuaues
ſunt.
Sed & corpora mortuorum ar­
gento
viuo obruta ſeruantur: ſic tamen, vt
& intùs penetret metallicum.
Seruantur au­
tem
humido pingui quæcunque parum pu­
tredini
obnoxia ſunt, vt farcimina, ſalitæ­
que
carnes oleo, & piſces aſſati, ſeu potius
frixi
: quanquam hic modus etiam ad com­
poſitos
reduci mereatur.
Quædam verò mi­
ſta
cauſa, vt quæ vel melle, quod pingue
ſit
, & ſiccet, vt fructus plerique: vel aceto
quod
ſiccet ſimul atque refrigeret.
Quam­
uis
igitur putredo ad incendium via ſit, non
tamen
quæ putreſcunt, quia humidum ad­
huc
habent aqueum, verum quæ ex putre­
dine
relinquuntur, ardent.
Sed fungi: vt tu­
bera
non ardent, quia putredo pingui, &
aqueo
miſta genita, non à putredine reli­
cta
ſunt.
Modi præ­
ſeruandi
à
putredine
.
Lauri, & iu­
niperifolia

igne
conce­
pto
cur cre­
pitent
.
At lauri folia, quæ à quadam putredine
relinquuntur
, & ſicca ſunt, celerrimè ar­
dent
: iuniperi quoque, ſed ob vehementem
ſiccitatem
.
Sed quia concipiunt ignem celeriter an­
tequam
aqueum humidum vel eiiciatur, vel
ſiccetur
, crepitum neceſſariò emittunt.
Ob
id
igitur lauri folia, & iuniperi, dum ardent,
valde
crepitant.
Sed ſunt qui ardentibus lauri foliis diui­
nationem
ineſſe putant, ſeu quòd arbos ipſa
ſacra
ſit Apollini, ſeu quòd hæc flamma in
varias
formas diducatur: ſiue quòd natura
aliquid
contineat, mentem mouens.
De iuniperi
ligno
.
Fuerunt qui exiſtimauerint truncum li­
gni
iuniperi accenſum, & proprio cinere
contectum
, ignem annuum ſeruare.
Tamdiu,
certè
mirum: at diu, nihil mirum, ſubſtan­
tia
enim denſa & pingui admodum eſt, &
ad
opera incorruptibili, niſi quod noſtris in
regionibus
haud multum creſcit: & vbi creſ­
cit
, cedrus dicitur.
Cedrus iuni­
peri
ſpecies.
Vernix.
Sola enim fructus rubedine cedrus à iuni­
pero
differt ac magnitudine.
Iuniperi lachry­
ma
vernix vocatur: ne diffluat atramentum
ſuper
chartam commodè ſpargitur: quia
enim
ſicca, & tenuis, combibit liquorem ac
ſiſtit
.
Pumex quamuis ſiccus, non combibit:
quia
craſſum, & ſine calore.
Quinimò ſi ſolo
pollicis
vngue, chartam comprimas iam de­
raſam
, minus ſpargetur atramentum, quàm
ſi
pollinem pumicis addas.
Ob id igitur è
ſicca
vernice, & lini oleo, fit liquida vernix
ad
omnes cœli impetus coërcendos aptiſſi­
ma
: vnde picturis addi ſolet.
Olim loco eius
cera
tenuiſſima, vel oui albo, ac ſandice
factitio
, vel creta, cum nitro vtebantur.
Cera aduerſus Solis calores, ventoſque
ac
ſalſi imbris, tum vaporum iniuriam, pi­
cturæ
defendebantur.
Oui albo, & ſandice,
etiam
calor purpureus præter tutelam adde­
batur
.
Sed creta, ac nitro, ſplendor iucundiſ­
ſimus
.
Apelles verò atramento tenuiſſimo ( ſic
enim
ab vſu, non à calore, vocabatur li­
quor
ille) præter id, quod picturas à pulue­
re
ac ſordibus, iniuriiſque cæteris tueretur.
claritatem magnam addebat eis, etiam re­
percuſſo
lumine.
Quæ omnia, vernix noſtra
ætate
, commoda etiam præſtat.
Probatur
autem
pura, quæ colores non vitiet, perſpi­
cua
, tenuiſſima, ſplendida, adeò vt colores
illuminet
, non obtundat.
lumen verò ipſum
repercutiat
: & ſolida ac firma, ſicut aquę vdo,
ſalſugini
, ventis, pulueri, Solíque incorru­
pta
maneat, & æterna.
Sed vt ad plantarum hiſtoriam redeam,
quæri
ſolet, cur quibuſdam folia criſpa, aliis
etiam
capitata, vt caulibus?
Cauſa eſt, hu­
midum
terreum abundans.
Nerui enim
quia
terrei, ſeriùs creſcunt: at folij ſub­
ſtantia
, humidior: quum quod ineſt, ob
denſitatem
non facilè reſoluatur, ſinuatur,
neceſſarioque
criſpatur.
Quæ igitur criſpa
habent
folia, talia ſunt: vt lactuca, inula,
lapathum
.
Quæ autem extenſa, vel tenui vel
pauco
humido prædita ſunt.
Capitata verò
criſpa
valdè, vel lenta magis, propterea non
ſeparantur
, ſed in eodem, & iuxta idem ex­
tenſa
coëunt.
Abſoluiſſe iam plantarum hiſtoriam ſcio
ſed
quoniam attamenti rubri atque puni­
nci
compoſitionem docui, cæterorum etiam
adiiciam
.
Cœruleum, à cœrulea terra, vel
lapide
Cyaneo, tum aureum è purpurina,
vel
auro: reliquique omnes è metallicis co­
lores
, vtriuſque ad vnguem modis, quibus
rubrum
è cinnabari ſuprà miſceri docuimus,
perficiuntur
.
Atramenti
ſcriptorij

aurei
, & cœ­
rulei
ratio.
At nigrum quod commune eſt, ſic fit:

Gallæ
confractæ recentis libram vnam: la­
chrymæ
Arabicæ, baccarum liguſtri ma­
turarum
, ſingulorum libræ dimidium: octo
diebus
in ſex libris aquæ macerentur: pòſt
coquantur
, donec aquæ pars tertia dece­
dat
: feruenti, amotóque ab igne addantur
calchanti
tenuiſſimè triti libram vnam,
miſceanturque
omnia, donec frigeſcat: &
poſt
dies decem, linteo denſiore coletur ac
ſeruetur
.
Atramentum
nigrum
ſcri­
ptorium
con­
ficiendi
ra­
tio
.
Antiquo tempore pro ſcribendis libris

fuligo
balneorum & fornacum in vſu erat.
Et nunc typhographi fuligine olei lini cum
ipſo
oleo vtuntur.
Scio qui fecerit optimum
quod
tamen poſt ſex menſes ex toto euaneſ­
cere
è chartis magna fraude.
Literæ quæ
ſponte
eua­
neſcunt
.
Quærenda igitur ratio huius. Scimus quo­
niam
terrea manent, humida non manent:
& quæ tenuia ſunt, euaneſcunt celerri­
: vnde aqua ardens ſtatim diffugit. Cal­
chantem
igitur in ſpiritum redactum, & hu­
midæ
, tenacique materiæ miſtum, hoc effi­
cere
poteſt.
Vnde quæ pro magno miraculo referun­

tur
de Apollonio Tyanæo, quòd bis accuſa­
tus
chartam ſynceram ac puram accuſator
inuenerit
, ſeu Imperator, ſeu Tigillinus: ſi
modò
vera ſunt hæc inter tot Philoſtrati
1impudentia mendacia & meras fabulas, mi­
raculo
omni carere potuit.
Literas quæ
deleant
.
Sed literæ, quæ arte hac carent, multis
modis
delentur: aut tenuiſſimo gladio cha­
lybeo
, aut puluere noſtri aluminis, quem ſæ­
vtilem expertus ſum, aut aqua deſtilla­
tionis
calchanti, & halinitri, lachrymæ quæ
larignæ
.
Delentur & aqua ſecunda, quæ inferiùs
deſcribentur
ad tollendos pilos.
Verùm, plus eſt ſcientiæ in vſus modo,
quàm
in inuentione.
Siquidem, ſi pulue­
re
delendæ ſunt, affricandus eſt digitis mol­
liter
.
Si ferro, celerrimè, & leuiſſimè tra­
ctandus
gladius.
Si aqua, caue, ne dum
literas
ſtudes abradere, chartam laceres.
Et ad ſummum, ne tam accuratum nego­
tium
ruditer tractes.
Dictum hucuſque de Elementis, Cœlo,
Luce
, Miſtione, Metallis, Lapidibus, &
Plantis
: tranſeamus iam ad Animalium hi­
ſtoriam
, & primò ad inſecta.
76[Figure 76]
LIBER NONVS.
De animalibus, quæ ex putredine
generantur
.
De inſectorum
differentia
.
ANIMALIVM genera prima
duo
ſunt, alterum, quod præ­
ciſa
parte vitam in ea retinet,
inſectumque
dicitur: atque id
ad
imperfectionem attinet,
quòd
plantis idem contingat.
Alia ſunt ani­
malia
perfecta, quibus id minimè conuenit.
Verùm altius communis animalium hiſto­
ria
petenda eſt: ac primò quærendum, cur
animalia
non in rectum adeò creſcant, vt
plantæ
, ſed potiùs in latum atque profun­
dum
.
Deinde cur natura animalium quæ­
dam
ex ſemine genuit, alia verò abſque ſe­
mine
?
Demùm, cur quædam animalia aliis
veſcuntur
, quædam verò plantis ſolis?
Ne­
que
idem eſſe credendum eſt, animalia è
putri
materia generari, aut imperfecta eſſe,
aut
inſecta.
Nam lacertæ, & ſerpentes in­
ter
inſecta: numerantur, & tamen non ex
putri
materia generantur, ſed ex ouis.
Atque
viperæ
etiam prodeunt ex vtero, quamuis ex
ouis
neſcantur: ſed animal tamen, non ouum
naſcitur
, quia in vtero ex ouo abſoluitur.
Mures etiam, qui ex materia putrida gene­
rantur
, inter inſecta non ſunt.
Serpentum
etiam
multi omnes ſenſus habent, cùm ta­
men
ex putri materia ortum habuerint.
Ita­
que
ex putredine perfectum animal oriri
haud
eſt inconueniens ſicut verſa vice talpa
imperfecta
oritur ex animali ſui generis.
Cùm igitur hîc deſerpentibus ſermo habea­
tur
, tum de inſectis, non eſt tractatio hæc
pura
ac generalis, ſed quoniam inſectorum
maxima
pars eo modo naſcitur abſque ouo,
& abſque vtero, ne dicam parente, ſimiliter
ſerpentum
plurimi eodem modo, ideò de
omnibus
his tractandum hîc cenſui.
Porrò
vt
ad inſtitutum ſermonem reuertar, cauſa
cur
plantæ directè plerumque ſursùm creſ­
cant
, animalia verò non, ſed in latum potiùs
atque
profundum, eſt, quoniam humor ani­
malium
eſt pinguior, ideò vndequaque ma­
gis
extenditur: plantarum verò calor eſt in
radice
, ideò impellit, quà erumpere magis
poteſt
: cùm igitur eruperit non tam facilè à
priore
motus forma recedere poteſt: vnde fit
vt
in molli terra plantæ magis craſſæ, & mi­
nùs
altæ euadant, & in ſolida tamen iuxta
aquas
contrario modo: humor enim ille mi­

nùs
pinguis eſt.
Cur verò animalia quædam
ſolis
plantis veſcantur, alia verò ipſis ani­
malibus
, demonſtrandum.
Animalia fuiſſe
ſola
, quæ aliorum carnibus veſcerentur, poſ­
ſibile
non fuit: nam altero alterum comeden­
te
, nec alio cibo ſuppetente, cum ſemper ali­
quid
loco excrementi ſuperabundet, quanti­
tate
primùm moles tota animalium & nu­
mero
minueret, demum etiam imò breui de­
ficeret
.
Quòd ſi plantis omnia animalia veſ­
cerentur
, non adepta fuiſſet natura perfe­
ctionem
quoniam ſanguis ille, & caro non
ex
elementis confractis, & optimè tempera­
tis
conſiſteret.
Ob id nullum animal, quod
carne
non veſcatur, ſagax eſt, & prudens, ex­
cepto
elephante.
Non ergo aues ſagaces,
non
piſces, non animalia pedibus ſolis præ­
dita
, ſolicita, ſagacia & moribus humanio­
ribus
facere poterat.
Nam quæ carnibus
vtuntur
, ſenſu proximioria homini ſunt
quàm
quæ plantis, vt canes, vulpes, cercopi­
theci
, feles, leones, delphini, vrſi, aquilæ.
Tria
igitur
animalium genera ſunt ciborum va­
rietate
diſtincta: quædam enim ſolis plantis
veſcuntur
, vt equi, aſini, boues, oues, capræ.
Quædam ſolis animalibus, vt leones, delphi­
ni
, pantheræ.
Quædam vtroque genere, vt
homines
, cercopitheci, gallinæ, ſues.
Quæ
animalibus
veſcuntur, ſi animalia excipias,
quæ
illis loco cibi ſunt, cum reliquis ciuilia
ſunt
, velut coruo cum vulpe, pifici cum mil­
uis
, vulpi cum ſerpente, crocodilo cum regu­
lo
, aut lupo piſci cum mugili.
Sed quæ plan­

tis
veſcebantur, dentibuſque obtuſioribus
indigebant
: alia vngulis armauit, vt equos,
aſinos
, & camelos, alia cornibus, vt
boues
, & capras.
Et quoniam paruis
animalibus
vngularum, & cornuum præ­
ſidium
fugam retardaſſet, & ob virium
imbecillitatem
parum attuliſſet auxilij, ob
id
vtrumque illis negauit, vt leporibus, cu-
1niculiſque Fera autem omnia, & quæ car­
veſcuntur
, dentibus, & præacutis armauit,
præter
aues: in his verò roſtrum fecit adun­
cum
.
Sed vniuerſis fermè quibus aut den­
tes
non dedit, vt auibus: aut minùs firmos,
vt
felibus, ac his, quæ ſimilia illis ſunt, vn­
gubus
curuos & robuſtos largita eſt.
Carni­
uora
igitur dentibus, & vnguibus mitia cor­
nibus
, aut vngulis, ſi magna erant parua
celeritate
ſola muniuit.
Reliquum eſt igitur
his
intellectis, vt doceamus, cur quædam
animalia
è putredine generentur, alia per

propagationem
.
Cauſa igitur huius diffe­
rentiæ
eſt, quia natura generationem pau­
ciſſimis
indigere voluit: ob id principaliter
generationem
ex putrida materia in omni­
bus
animalibus quæſiſſet: ſed quoniam per­
fecta
, vt abſoluerentur, longo tempore in­
digebant
, non potuiſſet materia tamdiu
abſque
motu conſeruari, maximè ob tem­
porum
viciſſitudines abſque conceptaculo:
itaque
neceſſarius fuit vterus, vel oui cor­
tex
, in quo ſeruaretur fœtus, donec perfi­
ceretur
: atque ideò etiam generatio ex ſe­
mine
.
Itaque manifeſtum eſt, ſolam gene­
rationem
ex putredine intentam eſſe à na­
tura
, eamque exiguo tempore abſolui: reli­
quam
coactam eſſe, nec primò à natura in­
tentam
, atque tardiorem.
In quibus igitur
liberum
fuit generare abſque auxilio vllo
nihil
exegit, vt in fructuum vermibus: in
aliis
vtitur colluuie abſque certa materia, vt
in
muſcis.
Perfectiora his generantur cer­
ta
materia, quam animal ipſum coinqui­
nat
, vt apes ex melle, quod proluunt ſorte
ſua
: & crabones ſimiliter agreſti melle,
Alia
indigent ouo.
Perfectiſſima autem
ſunt
, quæ in vtero generantur.
Atque his
quinque
ordinibus natura ad ſummum per­
fectionis
acceſſit.
An verò eorum, quæ ex
putri
generantur materia, generatio perpe­
tua
ſit, & an vnquam deficiant, ad libros
de
Arcanis æternitatis inquirere pertinet.
Libri enim dum leguntur, aut ſcribuntur,
mens
ſunt: hæc autem æterna.
Hoc igitur
differunt
, generationes ex ſemine, & putri
materia
, quia in ſemine eſt materia, quæ
calorem
excipit ſemper ſimilem ei, ex quo
ſemen
generatur: in aliis calor quidam eſt,
ſed
materiam contingit hîc vel illic eſſe, vt
ſit
generatio talium fortuita: ob id ergo
pleraque
horum puſilla ſunt, & impercta:
puſilla
quidem, quia parum materiæ adeſt
generationi
aptæ cùm fortuitò collecta ſit,
imperfecta
autem, quia paruam habet quie­
tem
talis generatio, & ob id breui perfici­

tur
.
Quod verò breui perficitur, vt in ope­
ribus
etiam artis perfectum eſſe nequit.
Ob id nullum penitùs animal ex putredine
genitum
, quamuis omnes habeat ſenſus,
poteſt
illos habere perfectos, & abſolu­
tos
.
Sed in omnibus exterioribus ſenſibus
deficiunt
, & multò magis in interioribus,
imò
etiam carent prudentia penitùs, & ſtu­
pida
ſunt.
Apes verò prudentes: nam ex
certa
materia generantur, nec ſine paren­
te
.
Aut ſi ex vitulo generantur, non eſt
opus
earum proprium, ſed naturæ: vt pi­
ctura
florum hyacinthi, quam nemo men­
te
ſanus prudentiæ, plantæ tribuet, ſed na­
turæ
.
Formicæ autem prudentes videntur,
ſed
ex ſemine, & ouis fiunt.
Itaque ob eas
cauſas
nullum animal è putri materia ge­
nitum
, diſciplinæ capax eſt, neque manſueſ­
cit
.
Principium enim cognitionis non eſt
intus
.
Magnitudines verò alia ratio, incer­
táque
meta, & ſi pleraque ( vt dixi ) parua
ſint
.
Etenim ea animalium genere debetur,

non
generationi.
Sed generare animalia talia
negat
Philoſophus, & rectè: verùm non quia
animal
alterius generis naſcatur, materiæ
ratione
.
Sed huius cauſam propriam do­
cebo
.
Plantæ cur
in
longum
creſcant
ma­
gis
anima
vndequa­
que
.
Animalium
cur
diuerſus
cibus
.
Animalium
arma
.
Animalia
ex
putrida
materia
cur
facta
.
Animalia è
putredine

genita
ſem­
per
ſunt de­
bilibus
ſen­
ſibus
& ple­
rumque
par­
ua
.
Vermis auel­
lanæ
nucis.
Virtus generandi robuſtis, & perfectis
animalibus
debetur.
Indicio eſt, quòd mu­
tila
, & læſa, & valdè parua non generant,
aut
rarò, nec ſibi ſimilia.
Ex imperfectis,
quæ
ſenio aut morbo debilitata ſunt, aut ad­
huc
non adoleuerint, generare non poſſunt.

Igitur
animalia è putrida materia genita,
quum
plerumque ſunt imbecillia, non gene­
rant
, aut ſi generant, debilius parente ge­
nerant
, vt pediculi, lendes, & mures alios
mures
, in quibus ceſſat vis generandi quo­
niam
imbecilliora ſunt parentibus, in qui­
bus
vis generandi adeò debilis erat, vt non
poſſent
ſibi ſimile generare.
Animalia è
putredine

genita
an
generent
&
on
eiuſdem
ſpecisi
.
Relinquitur igitur, vt animalia è putre­
dine
genita, vt plurimùm non generent
penitùs
: quædam verò generant, at imbe­
cilliùs
, nec ſibi ſimile: pauca verò calore
regionis
, vt in Ægypto, vel bona fortuna,
robuſta
in ſpeciem continuam tranſeunt,
propaganturque
vt reliqua animalia.
Quæ igitur non generant, non ideò ſunt
ſterilia
, quia è putri materia ſint genita:
ſed
quia ex illa genita, à perfectione pro­
priæ
ſpeciei deficiunt: plerumque & ob id
monſtra
ſunt.
Ob id quæſtio illa ceſſat, an
mures
è putrida materia geniti, alterius ſint
ſpeciei
, ab his, qui ſucceſſione ſunt gene­
rati
: certè non, forma enim eadem, & ope­
rationes
, ſed ſolùm differunt, vt mon­
ſtrum
ab animali ſuæ ſpeciei integro.
Ne­
que
enim dicet quiſpiam hominem vnocu­
lum
, aut ſedigitum, aut ex cuius vtero in­
fantis
poſtrema pars promineret, eſſe al­
terius
ſpeciei animal ab homine, ſed ho­
minem
monſtroſum.
Ita murem illum è pu­
tri
materia genitum, murem dicemus de­
bilem
atque monſtroſum.
Ita lendes ſunt
monſtra
pediculorum, & quæcunque talia
monſtra
enim non conſtituunt ſpeciem.
De­
mirorque
ſatis de Ariſtotele, quòd cùm in
omnibus
tantùm formæ tribuat, tam parùm
verò
materiæ, hæc in cauſa formæ mate­
riam
prætulerit, cum manifeſtum ſit in hac
animalium
differentia nihil ad plenam for­
mam
atque figuram, tum mores deficere,
præter
quàm vim generandi, quæ etiam de­
ficit
in caſtratis animalibus, debilibus, ſen­
ſibus
, nimiumque iuuenculis.
Sed ſi modò fuit Ariſtotelis error, & non

aliquid
in eius contextu deficiat, vt ſit potiùs
argumentum aliorum, certè hunc errorem emen­
dauit
Theophraſtus, vir ſanè qui à Galeno
iudicio
præfertur Ariſtoteli, & meritò, ſi ſo­
lum
ad ſcripta, quæ habemus, reſpicimus.
Nam
1de litera Ariſtotelis, quòd multis in locis
corrupta
ſit, non obſcuræ ſunt coniecturæ.
Itaque anima calore cœleſti determinatur,
& numerum ſuum ſpecies omnes habent.
Nec ex materia ſpecies mutatur, medò for­
mam
ſuſcipere poſſit.
Varietates autem ex
materia
, vt etiam in his, quæ à parentibus
generantur
, ad monſtra referendæ ſunt.
Quòd ſi ad ſpecies referas, fient prorſus ſpe­
cies
infinitæ.
Eſt etiam aliud argumentum,
cùm
videamus muſcas in Italia, in Germa­
nia
, Indiâque, & Æthiopia, tum aliis regio­
nibus
tam procul inter ſe diſtantibus, & ex
tam
diuerſa materia genitis, forma, & mo­
ribus
ſimiles eſſe.
Quòd ſi hæc vis in cœlo
non
eſſet materiaque diuerſa, ſpecies diuer­
ſæ
generarentur, propemodum tot eſſent

ſpecies
muſcarum, quot muſcæ.
Quòd verò
genita
è putri materia in perpetuum pro­
pagari
poſſint, aliàs demonſtratum eſt.
Quæ
igitur
diuerſæ ſint ſpeciei, & quæ ſolùm
deficiant
, & monſtra mereantur appellari,

iam
dictum eſt.
Reliquum eſt, vt oſtenda­
mus
, nullum animal ex putredine genitum
manſueſcere
: ſed omnia talia admodum
agreſtia
eſſe.
Quod primò contingit, quia
(vt dictum eſt) ſenſus habent interiores de­
biles
: quæ autem manſueſcunt, imaginatri­
cem
vim & memoriam conſpicuam habere
debent
: tum quia exanguia, ideóque timi­
da
: timor autem, vt inferiùs docebimus,
impedit
, ne cicura fiant.
Sunt etiam ple­
runque
breuis vitæ: tempore autem indigent
quæcunque
manſueſcere debent.
Demùm
nullum
eſt contractus huius manſuetudinis
imò
neque conſuetudinis veſtigium à paren­
tibus
, quod plurimùm facit ad propoſitum
animalium
, quæ cicurare volumus: hoc au­
tem
infrà docebimus.
Etſi aliquid in rem
facit
, talia omnia cùm fœda ſint aſpectu,
& horribilia, nemo illorum conſuetudi­
nem
deſiderabit, etiamſi intentum aſſequi
poſſe
ſperet.
Sed quædam horum planè no­
bis
vtilia ſunt, vt apes: quas tractare ob
commodum
cogimur.
Sunt autem potiùs
inſecta
, quàm è putri materia genita.
Inſe­
ctorum
enim alia volant, vt muſcæ, & apes:
alia
in terra degunt vt vermes, & lacertæ:
alia
ambigui generis, vt formicæ: alia vi­
uunt
in aquis, vt ſcolopendræ: aliæ volant
& in aquis tamen viuunt, vt muſcæ fluuia­

tiles
: alia in aquis, & terra, vt crocodili.
No­
biliſſima
ſunt omnium tria genera: ſerpen­
tes
ob magnitudinem, apes, & bombyces
ob
opus.
Serpentes in immenſam magnitu­
dinem
creſcere teſtatur euentus, cùm M.
At­
tilius
Regulus ad Bagradam fluuium, tor­
mentis
atque baliſtis in Africa vnum lon­
gitudinis
pedum 120. occiderit.
Et in ven­
tre
Boæ temporibus Claudij Cæſaris inte­
ger
inuentus infans, Boa interfecta.
Alitur
hoc
genus lacte, ſugitque vaccas lactantes.
Dracones etiam eſſe referunt, qui elephan­
tem
totum exugant, & interimant.
Sunt

& in Calecuto Indiæ orientalis animalia
ſerpentibus
ſimilia, ſcilicet ore, oculis,
cauda
prælonga, abſque pilis, aprorum
magnitudine
, aliquando etiam vaſtiore ca­
pite
, ſed pedes habent quatuor venen ó­
que
carent.
Alia his ſimilia edunt in Hiſ­
paniola
inſula occidentalis Indiæ, vocata
Hyuana
, dorſo ſpinoſa, aphona ſeu abſque
voce
, quatuor pedibus, lacertarum cauda,
dentibus
acutiſſimis, cuniculis maiora, ceu
leporum
magnitudine, in arboribus, terra,
& aquis abſque diſcrimine degentia, famis
ad
multos dies patientia, pelle coloribus va­
riis
diſtincta ac leui, vt ſerpentibus cæte­
ris
, venter ſupremus qualis auibus eſt, ſed
ampliſſimus
à mento ad pectus.
Sunt &
quos
vocant Bardatos à phaleratorum equo­
rum
ſimilitudine, teſtudinei generis, iu­
cundi
guſtu, magnitudine cuniculi, colore
albo
, & cinereo diſtincto: in terræ foueis,
quas
pedibus excauant, habitare ſolent, &
ipſi
quatuor pedibus, anguina pelle, & cau­
da
: fert hos India occidentalis, iuxta ean­
dem
inſulam.
In aurea Caſtiglia frequentes
ſunt
viperæ, quæ longitudine 20. pedes
æquent
, quibus caput non minus eſt, quàm
hœdo
.
In regno etiam Senegæ, miræ ma­
gnitudinis
ſerpentes abſque pedibus, & aliis
inueniuntur
, quales Boas eſſe diximus.
Ma­
iores
mittit Taprobana.
Olim Epidaurij
maximos
ſerpentes nutriebant, & cicura­
bant
, vnde nata etiam fabula Alexandri
apud
Lucianum.
Et Romani in ſuperſtitio­
nem
conuerſi, cùm in Æſculapij ſtatua la­

tuiſſet
.
Latêre autem hoc genus ſerpentum
ſolet
, & diu poteſt, quoniam exiguo con­
tentum
eſt cibo, propter viſcerum anguſtiam
& paucitatem caloris natiui, temperaturæ­
que
ſiccitatem.
Atque hoc norunt circula­
tores
, qui eos in pyxide lignea circumfe­
runt
, cumque commodiſſimè, modico furfu­
re
appoſito.
Sed magnitudinis ſerpentum
cauſa
eſt calor regionis: nam ſerpentes du­
ra
ſunt carne, ob id in immenſum creſcere
apti
: nam & arbores plurimùm creſcunt, quia
denſiores
ſunt ſubſtantia: ſic & elephantes.
Sed ſerpentibus frigida natura obſtabat, ob
id
non niſi in calidiſſimis regionibus illi ad
tantam
poſſunt peruenire magnitudinem.
At

qui
nequeunt creſcere calore auxiliante, ne­
ceſſariò
ſicciſſima ſunt natura, atque ob id
pernicioſiſſimi
.
Regulum ſeu baſilicum fe­
runt
, vel voce ſola, vel intuitu homines oc­
cidere
: quòd ſi ita eſt, infici aërem in vtro­
que
ſpiritu eſt neceſſe: nam ſimulachrum
illud
quod lucis auxilio mittit, veneni par­
ticeps
eſſe non poteſt.
Igitur non ſecùs ac
mulieres
ſpecula vitiant dum menſibus de­
tinentur
, homines ac animalia voce, vel in­
tuitu
ſerpentum affici poſſunt.
Obſeruatum

eſt
ſerpentes, anguéſque, & quibus vene­
num
adeſt, in trifolio non habitare, lateréve,
quod
herba illis exitio ſit, vt illi cæteris, ob
id
commodè in locis calidioribus ſeritur.
Viperæ etiam, quæ aquas inhabitant, parum
aut
nihil veneni retinent, non enim poſſunt
eſſe
ſiccæ.
At venenum aut eſt immodica ſic­
citas
, aut cum immodica ſiccitate coniun­
ctum
.
Itaque vt non omnes ſerpentes vene­
noſi
, ita neque omnia animalia, quæ veneno
prædita
ſunt ſerpunt.
Nam & ſcorpij, & buſ­
fones
, & araneæ, & cancrorum genera quæ­
dam
in India occidentali, & formicarum
nonnullæ
quamuis pedes habeant, non tamen
1veneno carent, vt neque veſpæ, & alia
multa
.
Theophraſtus
Ariſtoteli

præferendus

in
his, quæ
ad
ſerſum
pertinent
.
3. Contr ad.
tr
. 2. cont. 19
Animalia è
putri
mate­
ria
genita, non
manſueſcunt

propter
4.
cauſas
.
Serpentum
mira
magni­
tudo
.
Serpentes
quadrupedes
.
Serpentes cur
diu
ſine cibo
viuant
.
cauſa cur
ſerpentes
in
immenſam

magnitudinem
creſcant
.
Serpentes
parui
cur
omnes
perni­
cioſiſſimi
.
Serpentes
non
inue­
niuntur
in
trifolio
.
Tarantula.
Sed nihil mirabilius eo aranei genere,
quod
vocant Tarantulam, qui demorſos
morte
per lethargum occupat.
Remedium
palàm
eſt ex muſica, quòd ad ſaltandum in­
citentur
: nam ſaltando veternus diſcutitur,
ac
cum eo ſimul venenum, quod natura
frigidiſſimum
eſt.
Nam & apud Platonem
in
Phædone inducitur quies Socrati à car­
nifice
imperata, vt cicuta illum occidere
valeat
.
Non igitur muſica, ſed labore ve­
nenum
diſcutitur: at ad laborem incitantur
vario
muſicæ genere.
Genus enim illud ve­
neni
ſpiritus ad intima contrahit, naturali­
rer
verò à muſica ſpiritus incitantur, vt in
equis
, pueris, & ſtultis: quamobrem dupli­
ci
ratione ab ea iuuantur.
Cur anima­
lia
vencno­
ſa
alis &
pedibus
ca­
reant
.
Cur igitur tam paucis animalibus pedes
habentibus
venenum, atque illud perexi­
guum
natura dedit?
quoniam ſi pedibus
valerent
, nimis pernicioſa eſſent, ob id
etiam
tarda, & puſilla ea genuit.
Aranea
in
India occidentali ad poſſeris magnitu­
dinem
creſcit, quùd natura hoc animal
( vt dixi ) ſit frigidum, quod etiam ex ve­
neni
auxilio docuimus.
Sed ibi vt maior
eſt
, minùs venenoſa.
Ea de cauſa nul­
lam
auem venenoſam natura fecit: aut ſi
fecit
, facietve, debile venenum illius
erit
, vt veſpæ, aut non erit magna, aut
non
frequens, & puſilla, aut in deſertis
locis
habitabit.
Manifeſtum eſt igitur, cur
ſerpentes
ſine alis & pedibus ſint.
Sed hoc ad finem pertinet: ratio quæri­
tur
propria?
Diximus ſicca eſſe immodice,
quæ
veneno prædita ſint, ob hoc cornua,
& vngues, & oſſa carni immiſcuit, nec
plumis
ornauit, ſic enim ſiccius corpus ef­
finxit
.
Ideóque & ſerpentum ſtercus ple­
runque
bone olet, & lacertorum maximo­
rum
, quos crocodileos vocant: hi ſunt
crocodilis
magnitudine, & forma ſimiles,
& in India occidentali, alibi etiam, ſed ra­
riùs
longè naſcuntur: anguibus quippe, qui
calicem
quaſi depictum habent in fronte,
ſtercus
optimè olet: nam odor ( vt dixi)bo­
nus
à ſiccitate prouenit: at ſerpentes ( vt
dixi
) natura ſicca ſunt, ideò ſtercus eorum
optimè
concoquitur tum ob viſcerum angu­
ſtiam
, atque bene olet, hac cauſa.
Huius
generis
etiam eſſe exiſtimantur duces vipe­
rarum
, quæ ſub quercubus habitant: hos
referunt
in capite candidam criſtam, ve­
lut
coronam gerere.
Abundant in antris
ambuſtarum
domuum etiam apud extre­
mos
Sarmatas, adeò vt nouos habitatores
earum
terreant.
Refert Olaus Magnus, ſer­
pentes
euomere venenum varij coloris: ſi­
bique
dum puer eſſet conſpurcatam ex eo
veſtem
: nudóſque homines ab eis non at­

tingi
.
Sunt & quibus ſpiritus procul adeò
redolet
, vt moſchus videatur: atque hi in
orientali
India inter Calecutum, & Cano­
nor
.
Duplici autem ratione eadem, quæ
ſtercus
ſpiritus redolet.
Sunt verò alij ibi
pernicioſiſſimi
, qui ſtatim occidunt, Manda­
lique
vocantur hi.
Porrò è viperarum ge­

nere
ſunt, quoniam viperas appellamus per­
nicioſiſſimos
ſerpentes.
Præſtantiſſimæ in
hoc
genere ſunt, quibus caput latum, ca­
uumque
, & in rhombi figuram diſpoſitum,
oculi
viuaces, duoque dentes tantùm cani­
ni
, vnguis in nare, vel cauda: cauda verò
breuis
, breuéque corpus, cuius color luri­
dus
, inceſſus, motuſque celer, & caput ere­
ctum
.
Tales enim tranſeunte in mortuas

etiam
veneno, carnem habent ad theriacæ
compoſitionem
aptam.
Quædam enim ſunt,
quæ
cum morte venenum amittunt, vt ra­
bidi
canes, ſcorpiique: quædam ſeruant, vt
viperæ
: neque enim aliter prodeſſe poſſent
carnes
earum in theriaca, ſi omninò ex­
pertes
fierent veneni.
Et vnde ab eſu ea­
rum
excoriatio illa in elephantiaſi, ſi nihil
omninò
ſeruatur virutis in illis?
Quibuſdam
verò
contigit, vr cùm boues veneno ani­
malis
enectos atque tumidos excoriarent,
conſimili
correpti morbo interierint, alij
non
ſine maximo labore euaſerint.
Videtur
autem
contagium hoc deſcendere ad corpo­
ra
putrefacta.
Sed in viperis alia ratio eſt:
nam
potentia venenum manet, ob vehe­
mentem
ſiccitatem, vt ſecurè tractare mor­
tuas
poſſis, non edere.
In quibus verò non
caro
tota, ſed pars ſolùm veneno affecta eſt,
vt
in ſcorpiis aculeus, in canibus dentes,
hi
cum morte venenum amittunt.
Fiunt verò
deteriores
viperæ, aut regione, vt in Nu­
midia
, vbi & ferociores ſunt, & pernicio­
ſiores
, & ſcorpij ſimiliter: velut & mon­
tanæ
nemoralibus: aliæ cibo, vt quæ ra­
nis
rubetis, quas buffones vocant, veſ­
cuntur
.
Inficitur enim ſanguis alimento,
tum
membra: ſed magis omnibus ſaliua fit
peſtilens
, vnde inuentat ratio ſagittas in­
ficiendi
veneno.
Dentes autem pro ſagit­

tis
habentur.
Ob ſiccitatem etiam arida cu­
tis
exuitur verè ab ipſis, vocantque ſene­
ctam
.
Contingit enim illis, quod & homi­
nibus
elephantiaſi laborantibus, ſcilicet vt
ex
vapore corrupti humoris curis, ſiccet ac
eleuetur
.
Ob id verè exuunt illa diuturna
fame
, ſiccati.
Fames enim ſiccat corpus,
humoriſque
corrumpit: initium autem à
capite
faciunt.
Quoniam verò viperarum ha­
bitus
ſecundùm naturam ei, qui elephanti­
cis
præter naturam ineſt, ſimilis eſt neceſſe
eſt
, viperarum carnes elephantiaſim patien­
tibus
auxilio eſſe, ſicut comitialibus aſino­
rum
, ceruorum bile perfuſis.
Senecta an­
guis
ſi oculi confricentur ſingulo mane, ne­
gant
omninò corripi hebetudine viſus, aut
ſuffuſione
.
Sed vt minùs verum, ita magis
mirum
crematam ſenectam, dum Luna ple­
na
luminibus in prima Arietis parte fuerit
cinerémque
collectum ſi inſpergatur capiti
ſomnia
terribilia mouere.
Si ex eo cum aqua
diluto
facies lauetur, terribilem videri: ſi
ſub
lingua teneatur: ſapientem & eloquen­
tem
: ſi ſub planta pedis, gratioſum coram prin­
cipibus
ac magiſtratu.
Serpentum verò qui­
cunque
etiam vel in cauda vulgulam, vel in
fronte
cornu habent, immodicè ſicci ſunt, at­
que
ideò pernicioſiſſimi.
Vt igitur ſerpentes
veneno
præditi eſſent, pilis, plumis, cruribus,
aliiſque
carere debuerunt, & parum etiam
bibere
his neceſſe fuit, & vt oculi ruberent,
1Hac de cauſa nulli fermè piſces venenoſi:
quòd
ſi ſint ſicciſſima parte tales ſunt, vt
lepores
marini felle, & ſpinis aranei piſces.
Quinetiam veſpæ, aculeo, quòd ſicciſſima

pars
earum ſit.
Indicio rurſus eſt quantum
poſſent
afferre perniciem animalibus cæte­
ris
, ſi vel curſu, vel volatu valerent ſerpentes,
quòd
præter tigridem nullum animal fermè
rapax
pernix fuit: & in regionibus vbi ia­
culi
arbores aſcendunt, vix homines poſ­

ſint
habitare.
Multæ verò in ſerpentibus non
ſecùs
ac in piſcibus, variæque formæ, adeò
vt
hac varietate freti quidam noſtris tem­
poribus
, auſi ſint oſtendere ſerpentem pe­
dibus
duobus, capitibus ſeptem: velut in
Apocalypſi
legitur: medium quidem caput
longius
, craſſiúſque, reliqua vt æqualiter ab
illo
diſtabant paria atque æqualia: vt verò
magis
recedebant ab illo, ſic etiam colla
erant
tenuiora ac breuiora.
Capita quidem
viperarum
, oculi poſt aures, hiatus maximus,
dentes
caninis dentibus ſimillimi, ſed gra­
ciliores
, anteriores autem exigui cum his,
qui
à lateribus ſunt longioribus: lingua la­
ta
, vt homini, capútque humano capite ſi­
mile
: cutis duriſſima, continua, cum ſudibus
cartilagineis
velut in ſturione maculoſa.
Colla inter ſe diuiſa è corpore prodibant.
Cauda dimidio longior corpore toto, ſer­
pentum
caudæ ſimilis.
Pedes parui, longis
vnguibus
: magnitudo cuniculi: ſub ventre
candidus
, in dorſo citreus ad vnguem, id eſt,
viridi
diluto, palearíque intermiſtus.
Adde­
bant
inuentos viuos, & vtriuſque ſexus: ſed
cùm
ego commentum eſſe exiſtimarem, hac
ductus
ratione, quòd duo principia in ani­
mali
eiuſdem generis, aut plura multò mi­
nùs
eſſe nequeant, ac fictitiam hydram, vir

doctus
Ioannes Meona Piſanus rem mihi
totam
aperuit.
Mantuæ ſcilicet diſfectum
narrabat
hoc monſtrum, fictúmque inuen­
tum
.
Quanquam neſcio quodnam maius mi­
raculum
dici debeat, an naturæ produxiſſe,
an
artis tam appoſitè finxiſſe.
Tantum po­
teſt
auri ſacra fames.
Sed an animali duo,
aut
plura poſſint eſſe principia, à pluribus

dubitatum
eſt: quia Salamandra animal no­
tiſſimum
, & lacertæ fermè ſimillimum, quod
in
fontibus, maceriis murorum & ſub terra
inuenitur
. (Eſt autem frequentiſſima in Ita­
lia
, maximè prope Patauium, vbi aliquando
tranſiens
riuulorum fundum, non ſecùs ac
lapillus
conſperſum vidi) maculoſo colore,
& lurido, cauda verò ſerpentis fermè, quæ
etiam
paruis ignibus admota vix ſentit, &
humore
effuſo illos reſtinguit per medium
diuiſa
parte anteriore antè progreditur, po­

ſteriore
autem retrorſum incedit: ob id verò
duo
credita eſt, habere motus principia.
Sed
quomodo
animali duo poſſint eſſe principia
motus
, & quomodo non apertè demonſtran­
dum
eſt.
Itaque monſtra quædam duplici
capite
naſci nihil prohibet, quandoquidem
etiam
pueri tales quoque inuenti ſint, vt in­
frà
docebimus.
Quod autem natura in ho­
minibus
quibuſdam facit, in imperfectis ſpe­
ciebus
poteſt efficere.
Oſtenſum eſt autem
ſuprà
ſpecies eſſe monſtrificas, genitas qui­
dem
ab his animalibus, quæ à putredine ge­
nerantur
.
Sunt igitur talia ad ſimilitudinem
ſpeciei
, ſed non ſunt, verùm animalia à ge­
nerationis
principio mutila Impoſſibile
enim
eſt, naturam non rectè iuxta finis ra­
tionem
operari, ſi nullo prorſus medo impe­
diatur
.
Eſt igitur fortuitum inueniri animal
duplici
capite, quamuis ſit in pluribus ani­
malibus
ſecundùm eandem formam.
Nam
talia
omnia ab eiſdem ſpecie generantur, &
ab
his, quæ in eodem deficiunt inſtrumento.
Sed ſalamandræ neque monſtra ſunt, neque
ſui
motus habent plus quàm vnum princi­
pium
: verùm cùm diuiduntur, imaginatri­
cem
virtutem habent imperfectiſſimam.
Quid mirum cùm dum valent, ſint hebetis
ſenſus
?
exterioris dico: quid de interiore di­
cendum
eſt?
Cauſa igitur huius inceſſus eſt,
quòd
cùm imaginatricem habeant debiliſ­
ſimam
, hæcautem virtus dolorem, & malum
effugere
docet, vtraque pars autem dolo­
rem
ſentit, vbi præciſum eſt corpus, & al­
tera
ab altera diuiſa, anterior igitur verſus
poſteriorem
vulnus habet, poſterior verſus
partem
anteriorem: quare vt dolorem vtra­
que
pars effugiat, anterior anterius moue­
bit
, poſterior poſterius: ob ídque ſpeciem re­
fert
animalis duo principia motus habentis.
Nullum igitur animal niſi monſtrificum, &
natura
imperfectum, duo poteſt habere ca­
pita
, tum quia quod paucioribus abſolui po­
teſt
, natura plurimis haud perficit: tum quia
id
animal ſibiipſi poſſet diſſentire, & aduer­
ſari
.
Atque ſunt rationes perſuaſoriæ, de­
monſtratiuæ
autem in libris de Arcanis æter­
nitatis
adducentur.
At dices: Cancri tamen
ad
vtranque partem mouentur: ſed pedes
habent
antè reſpicientes, ob id non mouen­
tur
in vtranque partem ex principio.
Si
enim
haberent principium motus vtrinque,
haberent
& vtrinque ſenſus, atque etiam in­
ſtrumenta
motus.
Animalia verò natura diui­
ſa
, ſunt dextra ac ſiniſtra, & ſenſus etiam
per
partes diſtributi, tum etiam antè retró­
que
: & ideò diuiſa viuunt, perfecta autem
parum
, quia multo calore indigent.
Signum

huius
eſt, quòd Ioannes Leo refert in Ægy­
pto
diuidi homines ſupplicij cauſa à carni­
fice
, ſuperpoſitáque ſuperiore parte foco,
vbi
calx viua ſparſa ſit, ſuperuiuere per quar­
tam
horæ partem, agnoſceréque ac reſponſa
dare
.
Animal igitur ſenſum vbique retinet,
modò
per calorem liceat, atque etiam fun­
ctionem
omnem, cui inſtrumentum non pe­
rierit
.
Inde ſedari tot controuerſias quorun­
dam
nolentium animal ſine capite, aliorum
ſine
corde viuere: nam ſine capite non ſen­
tiunt
, ſed viuunt: ſine corde ſentiunt, ſed ce­
lerrimè
calor deficit atque motus ac vita.
Omne igitur animal ſi diuidatur, modò ſer­
uetur
calor, ſeruatur & ſenſus.
Inſecta verò
qui
paruo indigent calore, tantiſper viuunt
ac
mouentur, & imaginantur imperfectè,
quantiſper
vita perſeuerat, ſeu calor vitalis.
Et autem vis imaginandi futurorum, vt ſen­
ſus
præſentium.
Dolorem igitur fugiendo
(hoc autem ad futurum tempus pertinet) ſa­
lamandræ
partes (vt dictum eſt) in diuerſa
mouentur
.
Sed vt ad propoſitum redeam,
circulator
ille alium oſtendit ſerpentem,
quem
draconem vocabat, priore dimidio
minorem
: cruribus duobus, pedes vetuſtas
1exederat, collum, capútque vt ſerpenti.
Huic alæ duæ paruæ atque cartilagineæ ve­
lut
veſpertilioni: nec volaturum eum credi­
derim
, etiamſi viueret, ob alarum prauita­
tem
.
Sed haud dubium eſſe debet, fuiſſe pi­
ſcem
draconem, ſed alterius generis nuncu­
patum
inſertis pedibus: nam draconem ve­
rum
apud Madios amicos noſtros vidimus
longa
cauda, & collo: in quo altrinſecùs ge­
minæ
ſpinæ, & in cauda totidem pennæ, ſed
ſpinæ
: tum omnes aliæ parui catuli den­
tibus
ſimiles erant.
Erant autem in cauda
triplici
ordine diſpoſitæ, numero ſexaginta.
Et inter alas, & in dorſo aliquot, & ante
caudæ
initium ſingulæ altrinſecùs, in lateri­
bus
.
Alæ prægrandes ex membrana, velut
veſpertilionibus
.
Ea corio ſquatinæ perſimi­
lis
erat, qua etiam totum corpus integeba­
tur
.
Caput paruum, ipſúmque cum tota ſpina
eadem
membrana, ſed quaſi roſtrata muni­
tum
.
Sed in capite ſpeciem pilei referebat.
Os amplum atque diductum: labia oſſeis granu­
lis
denſata.
Canini dentes altrinſecùs gemi­
ni
: vnus ſiquidem in ſuperiore, alter inferio­
re
mandibula.
Medij vt canibus, admodum
breues
.
Molares in ſuperiore mandibula ſin­
guli
altrinſecùs in inferiore gemini lingua
locus
erat, non lingua exiſtimo exeſam.
Ocu­
lorum
ſpacia ampla valde.
Cæterum circu­
lator
ille duos ſerpentes viuos etiam habuit,
qui
è viperarum genere erant, duorum lon­
gitudine
cubitorum, cauda purpurea, ſplen­
dentéque
ac lurida, vngula ſeu cornu in naſi
ſummitatem
ſuperiùs reflexum: cætera vipe­
rarum
communia, caput, oculi dentes.
Serpentum
ſtercus
olet
benè
.
Serpentes
quibus
ſpiri­
tus
redolet.
Serpentes
Mandali

pernicioſiſſi­
mi
.
Viperæ quæ.
Cur vene­
num
quædam
cum
vita
amittant quæ
dam
non.
Cur angui­
bus
excidat
ſenecta
.
Cur in aquis
pauca
ani­
malia
vene­
noſa
.
Serpentum
varia
for­
.
Ioannes
Meona
Piſa­
nus
.
Salamandræ
duo
mira.
Animal an
duo
poſſit ha­
bere
capita.
Homines di­
uiſi
ſuperui­
uunt
.
Similem fermè huic, & ab omni ſuſpicio­
ne
confictæ artificio fermè alienum in ma­
nibus
habui: ſed alæ nullæ erant, inuentum
in
maceriis domus dirutæ Mediolani.
Ca­
put
oui magnitudine, ac pro corporis ratio­
ne
prægrande Os ex illo mihi retinui.
Den­
tes
in vtraque mandibula, vt viperis: corpore
ſtellioni
magnitudine, & forma ſimili: ſed
pedes
tantùm duo, cruráque breuia, vt con­
ſtet
non ſatis commodè à natura fabrica­
tum
, cùm tantæ longitudini quatuor pedes
fuiſſent
neceſſarij: ſed tamen grandes erant,
& vngulis magnis, vt felium.
Cauda totius
animalis
longitudinem æquabat: in cuius ex­
tremo
tuber capiti Italici ſtellionis magni­
tudine
æquale, ac quaſi rotundum aderat.
Crediderim ego hunc è baſiliſci genere fuiſ­
ſe
.
Nam cùm ſtaret gallo ſimilis videri po­
tuit
, niſi quòd corio, non plumis, tectus eſ­
ſet
, carerétque alis.
Animalia è
putrida
ma­
teria
fermè
tot
generum,
quot
ea, quæ
putreſcunt
.
Sed his relictis, ad apum genus reuerta­
mur
.
Gignuntur propagatione, & ex putre­
dine
non omnium, ſed boum, vt ex equis
veſpæ
, ex aſinis fuci, & crabrones ex mulis:
quare
videntur ſingula cum putreſcunt ani­
malis
genus quoddam proprium generare.
E ſolani foliis vermis oritur, tum in iaſemi­
ni
planta, viridi, palearíque colore diſtinctus,
pollicis
ambitu, minore palmo, longior, ſu­
pina
parte viridis, ternis vtrinque nigris iux­
ta
caput pedibus.
Sub ventre quaternis al­
trinſecùs
apophiſidibus, quibus manum loco
adhærens
ſtringit: caudæ loco, cornu hac
forma
77[Figure 77] magnitudinéque gerit: colo­
ris
crocei granulis candidis conſperſum.
Hoctamen, mirumdictu, cum animali ta­
beſcente
euaneſcit, nouem vtrinque à lateri­
bus
maculas nigras gerit, adeò ementientes
foramina
totidem, vt acu opus fuerit ad fal­
laciam
depræhendendam.
Roſtrum nigrum, te­
nuéque
cum duobus altrinſecùs, quaſi vn­
cis
, tantum foliorum iaſemini in ſingulos
dies
deuorat: vt eorum pondus vermis pon­
deri
æquetur.
Quò fit, vt etiam paulò minus
ſtercoris
emittat: hoc ſine odore, nigrum, le­
ue
, teres, ſtriatum, craſſitudine fermè vermis:
fœmina
vnco in cauda caret, in capite vtrin­
que
maculas habet nigras.
Tranſit vt reliqua
eiuſdem
generis in necydalum cinereo co­
lore
puluerulentum maximum ſui generis,
ac
pro more deſidem.
Salix quoque ſuos ha­
bet
cimices: vermiculos pernicioſos ruta: po­
pulus
alia, alia habet abies.
Itaque rectè de
apum
ortu Virgil ceciniſſe videtur:
Tum vitulus bima curuant iam cornua fronte
Quæritur
: huic geminæ nares, & ſpiritus oris
Multa
reluctanti obſtruitur: plagiſque perempto
Tenſa
per integram ſoluuntur viſcera pellem.
Sic poſitum in clauſo linquunt: & ramea coſtis
Subiiciunt
fragmenta, thymum, caſiáſ­
que
recentes.
Hoc geritur Zephyris primùm impellentibus vndas,
Antè
nouis rubeant, quàm prata coloribus: antè
Garrula
uàm tignis nidum ſuſpendat hirundo,
Interea
teneris tepefactus in oſſibus humor
Æſtuat
, & viſenda modis animalia miris,
Trunca
pedum primo, mox & ſtridentia pinnis.
Miſcentur, tenuémque magis, magis aëre carpunt:
Donec
, vt æſtiuis effuſus nubibus imber
Erupêre
, aut vt neruo pulſante ſagittæ,
Prima
leues ineunt, ſi quando prælia
Parthi
.
De apum ge­
neratione
.
Verùm cùm de harum generatione Ari­
ſtoteles
ſatis dubitet, conſtat tamen nec
mel
, nec ceram alio ex animali gigni potuiſ­
ſe
.
Nam mel neceſſariò ex humido tenui,
pinguíque
roríque miſto, gigni oportuit.
Animalia igitur parua, quæ inſiderent, vo­
lantia
, quæ citò redirent, multa quæ collige­
rent
, quòd minimum eſt, ſollicita, quæ opus
celeriter
implerent, eſſe debuerant.
At talia
ouum
incubare non poterant: gignuntur igi­
tur
è melle apes.
Creſcit hoc genus etiam in
frigidiſſimis
regionibus ſagaci naturæ in­
uento
: nam hyeme latent.
Itaque in Moſcho­
uia
mellis, & ceræ vſque ad contemptum
abundantia
.
Frigus regionis mitigat diei
prolixitas
: eſt enim horarum decem & octo,
ac
plurium.
Bombyces ab
Aristotele

cogniti
.
Lib.
5 de Hiſter.
animal.c.19.
Non ſecùs è foliis mori bombyces in ca­
lidiore
cœlo, quam ex bobus apes gignun­
tur
.
Hos cognouiſſe Ariſtotelem palam, eſt
1inquit enim: Pamphyla Platis filia in
inſula
, prima docuit veſtes bombycinas te­
xere
, ex filo quod à bombyce fit.
Naſcitur
hoc
animal verme ſui generis, quod cornua
habet
, inde ex illo eruca, pòſt bombyx, inde
necydalus
, ſpatio ſemeſtri, abſoluta tota hac
mutatione
.
Eſt autem papilioni ſimile, ſed
oua
edit congreſſi maſculi fœminæque: nec
edit
interim quicquam, ſed ouis editis ta­
beſcit
.
Nec volat niſi vt ſaltum videatur imi­
tari
.
Et autem mirum, quomodo eo cognito
olim
ſericea veſtis tanto in pretio fuerit.
Verùm quamuis Procopius narret, mona­
chos
ex vrbe Indiæ Serinda Iuſtiniano Im­
peratori
oua vermiculorum quorundam at­
tuliſſe
, atque ita poſt Ariſtotelem annis fer­
840 dicátque Virgil.
Ignoti facie, ſed noti vellere Seres. Tum alibi:
——
foliis depectunt vellere Seres.
Et Plinius: Seres lanico ſyluarum nobiles
perfuſam
aqua depectentes frondium cani­
tiem
.
Exiſtimo tamen, hoc noſtrum ſericum
illud
eſſe, quod ab antiquis celebratur, Ari­
ſtoteli
(vt dixi) cognitum, ſed in certa nu­
triendi
ratione, intermortuo diſciplina, ſeu
quòd
Pamphyla docuerit, delata ex India
fila
, & iam victoria Alexandri Magni co­
gnita
, non tamen tranſlatis vermibus, texe­
re
.
Inde primùm ſub Iuſtiniano, & oua, &
artem
educandi per monachos ad nos per­
ueniſſe
.
Interim verò dum latuêre, perſua­
ſum
eſt antiquis è frondium lanugine depe­
cti
: ſiue quod hoc veriſimilius videretur, ſeu
quòd
bombyces ibi ſpontè in ſyluis proue­
niant
, ſeu quòd ſic incolæ occultare origi­
nem
ſerici melius poſſe ſperarent.
Verùm vt
Cæſaris
huius ac materni aui aut beneficio
totus
orbis innotuit, patuit apertè præter
hoc
ſerici genus nullum aliud eſſe.
Vtiliſſimi
igitur
poſt apes, bombyces.
Aduehuntur ad
nos
nunc animalia pro purpureo colore ſeri­
ci
conficiendo, ſimilia cimicibus, à quibus
ſublata
ſunt capita, vnde pretium ſerico ru­
benti
imminutum fermè ad dimidium, cùm
olim
è bibinellæ herbævermiculis radici ad­
naſcentibus
fieret.
Animalia eſſe & quæ de­
feruntur
, & quæ ex bibinella colliguntur: in­
dicio
eſt, pinguedo fœda in bibinellæ, etiam
vermiculis
fœtida admodum.
Eſt autem pin­
guis
hæc materia, vt tenaciter hæreat, &
ſanguinea
, vt viuidum colorem retineat:
nam
& purpuræ color olim ex animali ſu­
mebantur
.
Cæterùm vermiculi è bibinella
in
Germania oriuntur, miſcentúrque buty­
ro
, ita tamen vt nihil præter putrem ſordem
percipere
poſſis: ſed pingue pingui colorem
ſeruat
, putreſcente ſubſtantia.
Quatuor libræ
ex
hac materia in ſingulas ſerici libras exi­
guntur
: ex Indica vix ſelibra, quòd pura ſit,
& ſicca: atque ideò minùs tenax hic colos, mi­
núſque
viuidus.
Quòd ſi aliqua pingui materia
feruaretur
, dubio ſine, nitidior color ac diu­
turnior
redderetur, neceſſe eſt enim, vt cum
inutili
humido vtilis aliquid euaneſcat.
Ad­
di
ſolent multa dum conficitur purpura hæc,
tam
ſagax eſt hominum induſtria ad lucrum:
atque
inter reliqua, Arſenicum, alumen, vini
ſex
, galla mirobalani, zedoaria, ſpuma ſapo­
nis
, & furfuris cremor.
Tinctura
purpurea

noua
pro ſe­
rico
.
Aduerſus humanum genus contraria ra­

tione
locuſtæ paratæ videntur: non paſſim
abundant
, ſed Africa fermè ſola hac peſte,
& quod magis mirum eſt, alternis ferme an­
nis
laborat.
Cœlum pro oſtento, non ſecùs
ac
denſa nubes obtegunt.
Prouinciæ in quas
calamitas
hæc deciderit, ſatis ac germine
omni
vna nocte ſpoliantur: diceres enim ni­
uem
decidiſſe nocte tota, ſi candidæ tam eſ­
ſent
, quàm ſunt nigræ.
Forma earum eſt, vt
locuſtarum
Italicarum: ſed rubro obſcuro
colore
, maiores paulò, & volandi facultate
præditæ
.
Sunt qui ventis illas ad nos ferri
ſupra
mare, non ſpontè, ob multitudinem, &
regionis
diſtantiam, exiſtiment.
Gignuntur
iuxta
paludes, & cum in cultam.
Africæ ter­
ram
volant, non generant, vel parùm.
Quæ
in
paludibus relinquuntur, non poſſunt adeò
multiplicari
, vt euolare ad pabulum neceſſe
ſit
, ſed contentæ ſunt ſarmentis, algáque pa­
luſtri
, ob id cùm frequentiſſimè, non niſi al­
ternis
annis, plerunque etiam rariùs in pro
uinciam
graſſantur.
Quæ verò exeunt abſum­
ptis
ſatis, cùm euolare cogantur quærendi
cibi
gratia, tandem à ventis præcipitantur
in
mare.
Quandoque verò ventorum perſe­
uerantia
, roboréque earum vſque ad aduer­
ſas
Africæ regiones deferuntur: cuius mali
Sicilia
primùm, pòſt Italia haud expers eſt.
Anno 1543. vidimus in Italia: obieri in Tu­
ronenſi
agro omine magis infauſto, quàm
iactura
vlla: ſiquidem ea regio iam 15. pòſt
annis
perpetuo bello deſolatur: cùm antea
ſeptem
aliis laboraſſet.
à prima hora, ad ſex­
tam
tranſeuntes turmæ Solem perpetuò
obumbrarunt
.
Experimento compertum eſt,
curam
ad oua delenda ignibus profuiſſe,
nam
ſobole priuantur.
Si tamen cura non
adhibeatur
, hoc malum viſum eſt ſequenti
anno
repullulare, non leui incommodo: nam
præter
certam ſterilitatem, periculum etiam
peſtilentiæ
afferunt, ac omen ad futurum
bellum
.
Quibuſdam tamen vtiles: adeò nihil

ex
quaque parte aut beatum, aut integra­
tum
.
Arabes enim, & Libyæ populi ſiccatas
Sole
redigunt in panes: recentes quoque edunt.
Nec mirum, cùm Moſes in ſeligendis cibis
diligentiſſimus
, locuſtas Hebræis, vt ſaluta­
res
comedere permiſerit.
Et Ioannes Bapti­
ſta
illis cum agreſti melle in deſerto veſce­
batur
.
Naturæ autem rerum imperiti, igna­
ríque
, de hoc admirantur, & multa perperam
fabulantur
, ne vir ſolitarius locuſtas ederet
in
deſerto: cùm Germani quidam milites
bombyces
noſtros in ſerici ſpem nutritos, in
tanta
etiam rerum copia deliciarum cauſa
frixos
ederint, ídque iure: nam quæ innoxia
ſunt
, & ſapore, & odore tetro carent, ſola opi­
nione
conſtant.
Itali enim muſtelas ſolo co­
lore
à vermibus diſtinctas, cùm nigræ
ſint
, vermes rubri comedant, atque inter cu­
pedias
ponunt, cùm tamen ex putredine,
non
ex ouis, quemadmodum locuſtæ ac
bombyces
, generentur.
Simili ratione oſtrea,
conchyliáque
tam auidè, vt etiam cruda de­
uoremus
, quæ ex putredine procreari ſcimus.
Nec tamen ſcio præter hæc tria, vllum ani­
mal
quod ex ſola putri materia ortum ha­
beat
, in vſu eſſe culinarum.
Sed ranas cano­
ros
piſces abominantur Germani, noſtri
1edunt abſque diſcrimine ſimiles buffonibus,
& ſola ſpecie horribiles, & ob ſimilitudi­
nem
etiam periculoſas: adeò vſus in omnibus
plurimùm
poteſt.
Sed tamen nihil mirum
e
locuſtis panem fieri: ſiccæ enim in farinam
commodè
tranſeunt, & leuem habent ſub­
ſtantiam
, & pinguæ continent humidum:
hoc
enim declaratum eſt commune eſſe om­
nibus
animalibus: igitur ſi molantur, pin­
ſentúrque
ac decoquantur, panem optimum
efficere
poterunt.
Optimum dico, non ſim­
pliciter
, ſed illis regionibus, hominibúſque
agreſtibus
ac feris, quibus nihil boni eſt.

Seruatur
enim humidum pingue, ſiccato à
ſole
aqueo: nec mirum, nam eſt humidi ge­
nus
, quod etiam ab igne tutum eſt, nec ardet:
aliter
calchantum exuſtum oleum non mit­
teret
, mittit tamen, quia humidum id ſub­
ſtantiæ
coniunctum eſt.
Cùm enim later
ferreus
ardet, ſi prorſus humidum eius totum
arderet
, extinctum non eſſe ferrum, ſed ci­
nis
.
Eſt igitur olei genus quoddam, & pin­
gue
humidum, quod non facilè ardet.
Tale
autem
metallicorum ſolidorum, vt ferri, au­
ri
, calchanthi, argenti viui.
Locuſtæ, &
earum
danna.
Locuſte cibi
loco
ſunt
Afris
.
Humidum
pingue
quod
dam
, quod non
ardet
.
Locuſtæ, for­
micæ
, papi­
liones
cur
oua
gignant,
non
tamen
apes
.
Verùm cur hæc ( etiamſi quædam mino­
ra
ſint apibus) formicæ ſcilicet, papiliones,
locuſtæ
oua gignunt, apes non poſſunt?
Cau­
ſa
eſt, quòd cùm pariunt, non volant, ſed for­
mam
retinent erucæ, aureliæve, aut cum
his
commoriuntur, vt bombyces ac locuſtæ:
nam
oua in tam paruis animalibus volatui
impedimento
erant: igitur cùm apes præ­
ſtaret
ob egregiam vtilitatem viuaces eſſe,
in
ſeptimum enim aut etiam octauum an­
num
earum vita producitur, oua parere im­
poſſibile
fuit.
Necſolùm tam minuta, ſed
& maiora animalia è putredine, imò omnia
credendum
eſt originem ducere, cùm iam
de
muribus conſtet, & prſces in aquis re­
centibus
ſpontè generentur.
Cum enim (vt
dixi
) putredo præceſſerit, pingue ſeparatur à
cinere
, calórque confeſtim animam infun­
dit
illi materiæ aptam.
Vnde fit vt animalia
omnia
, quæ è putri generantur materia, vt
blattæ
, vermes, ὄνοι dolores vbique natos ſi
quid
aliud finiant: ſunt enim è calidiſſima,
humidiſſimáque
materia.
Ob id canthari­
des
ſi id non faciunt, nihil mirum, ex ouis
enim
generantur.
Attamen & ipſis vires
aliæ
pro his adſunt: menſura enim mediocri
tentiginem
, & erectionem veretri faciunt
maximam
: maiore excoriant veſicam, & ſan­
guinis
mictum faciunt: maiore adhuc inſa­
nos
reddunt.
Animalia
omnia
è pu­
tri
materia
genita
cur
finiant
dolo­
res
.
Cantharida­
rum
varia
vis
.
Cicendulæ.
Eadem ratione Cicendulæ, lampytis
apud
Græcos, quas Italia mittit muſcarum
magnitudine
, exiliores tantò, quantò lon­
giores
, æſtiuis noctibus volantes ac mican­
tes
, pedes habentes ſenos, alas duriores muſ­
cis
, è crabronum enim genere ſunt, viſcera
candidiſſima
, exteriore cute polita, adeóque
dum
viuit ſplendente: vt in tenebris literas
nonnunquam
velut candela ardente adiutus
legerem
, ex eruca in crabrones, aut quod
vero
ſimilius eſt, è crabronibus in erucas
tranſeunt
.
Quandoquidem eruca maior eſt
crabrone
, minúſque lucet, velut tunc ſenio
conſecta
: túncque verò ſimile eſt, oua, non
cum
volat, parere.
Docet nos animantium genus hoc, li­

quorum
fieri poſſe, qui reluceat in tenebris:
fit
autem putreſcentibus his, quæ cando­
rem
, lucem ac perſpicuitatem ſummam ha­
bent
.
Fieri poſſe non dubito: è quibus &
quomodo
, adhuc mihi incertum eſt.
Ratio
à
pulmone marino tamen ſumenda eſt: hic
enim
lignis illitus facit vt nocte ſplendeant
facum
inſtar.
Cauſa igitur humidum pin­
gue
, quod nitere facit, & vis luminis in eo
contenta
.
Quæ enim nitent, & non diu ab
actione
caloris cœleſtis receſſerunt, nocte
ſplendent
.
Talium igitur ratio hæc erit.
Vnde quercus cortices, & quæcunque hu­
midum
pingue, & ſolidum putredine acqui­
runt
nocte ipſa velut ignis putrefacta lu­
cent
.
Non ſecus ac marcida ligna, & aga­
ricus
: candida enim ſunt vehementer &
ſicca
.
Aqua quæ
in
tenebris
ſplendorem

afferat
.
Pulmo mari­
nus
nocte
ſplendens
.
Cicendula maius miraculum præſtat Co­

coyum
: animal hoc mittit Hiſpana noui or­
bis
inſula, è ſcarabeorum genere haud obſ­
curè
: magnitudo qualis ſcarabeis noſtris,
quos
ceruiuos à ceruorum longitudine vo­
camus
.
Volat non minus quàm Cicendula, lu­
cetque
corpore, ſed oculis multò magis,
adeò
vt candelam referat, ſunt enim præ­
grandes
pro corporis magnitudine atque
prominentes
: legitur, ſcribitur, Indi quo­
que
eo ſolo lumine conuiuia agere ſolebant,
adeò
magnam, & claram lucem in ſe con­
tinent
, nec in hoc maius miraculum licet,
vel
inuenire, vel deſiderare.
Extinguitur ſen­
ſim
illorum marceſcente vita, vt cum illa
etiam
lumen pereat totum, adeò vis hæc vi­
tali
animæ coniungitur: remanet tamen li­
quor
ille qui reſplendebat in oculis ac ven­
tre
: quo peruncti, ſeu quòd luminis aliquid
adhuc
retineat, ſeu quòd calore ſuo cutem
accendat
, cutem ipſam velut prunam reddit
adeò
rubicundam ac ſplendidam.
Cocoyum.
Pyrauſta in
igne
viuens.
Vermes pi­
loſi
in niue.
Mirabilis eſt & generatio pyrauſtæ, vt
lumen
cicendulæ: nam pyrauſtam inter ignes
Cypri
, qui ſunt in fornacibus viuere, retulit
Ariſtoteles
: vt etiam de vermibus rubris,
piloſiſque
in niuibus prodidit.
Pyrauſtam in
igne
generari, vel alibi genitam in illis du­
cere
vitam, quod veriſimilius eſt, & credere
oportet
, quoniam ignis nihil poteſt gene­
rare
.
Ex recrementis igitur in imo ignis, &
niuium
generantur: vtque vermes ſunt ca­
lidiſſimi
, & ob id frigoris tanti patientes,
ita
pyrauſta frigidiſſima.
E putredine igitur
humidi
ſolidiſſimi metallorum generatur
pyrauſta
, in ignis vicina parte, vt non cor­
rumpatur
humidum ab igne, nec procul na­
ta
cum adulta fuerit ignis ſit impatiens.
Eo­
dem
quoque modo in niue vermes gene­
rantur
, collectis vaporibus quibuſdam cali­
dis
, qui à frigore concluſi putrefaciunt, re­
liquum
humidi ſecum coacti.
Atque eo mo­
do
fit talium generatio, qui quum in ſum­
mo
frigore geniti ſint, in eodem quoque
ſeruari
nihil mirum, quum tamen nullum
frigus
aliquid generet.
Nece enim magis in
ſummo
frigore quicquam poteſt generari,
vt
viuis aut glaciei, quàm in igne.
A tempe­
rato
igitur calore cuncta generari neceſſe eſt:
ſed
non omnibus idem eſt temperamentum.
Referunt autem in Armeniæ montibus præ-
1grandes naſci, quos teredines vocant, hi ſub
niuibus
geniti, aquam ſuauiſſimam contine­
re
feruntur: vnde qui eos capiunt, tunica
rupta
bibunt.
Similiter & in media niue
glebas
eſſe concauas membranam continen­
tes
, in qua aqua potui iucunda latet.
Horum
authores
Apollonides, & Theophanes, apud
Strabonem
.
Ephemerum.
Notiſſima quoque apud Ciceronem Ephe­
meri
hiſtoria, quod animal quaternis pedi­
bus
, totidem alis naſcitur apud Hippanin
Boſphori
fluuium: vitam à mane ad veſpe­
ram
, vnde illi inditum nomen eſt, ducens.
Manè puer, meridie iuuenis, ſenex veſperi,
occidente
ſole commoritur: vt multò plus
laboris
ac temporis ad generationem, quàm
ad
vitæ vſum natura impendiſſe videatur.
Demirari itaque tantam conditricis ſolici­
tudinem
licet, & in tam breuis vitæ animali
tot
inſtrumenta, tot facultates.
Videt, audit,
volat
, ambulat.
Culex.
Culicem armauit in noſtram iniuriam:
animal
exiguum & frequens, adeò vt vix
iuxta
aquas commodè liceat habitare.
Ro­
buſta
promuſcidæ, vt natura elephantem
meditari
, dum hoc generat animal videa­
tur
: terebrat non humanam tantùm carnem,
ſed
& equorum pellem, hauriens ſanguinem
acri
dolore, denique bombo egregio ſomnos
diſturbat
æſtiuis noctibus, vt nihil ſit odio­
ſius
.
Nec obiter ferit, vt muſcæ, quæ paſſim
omnes
impetunt, ſed deligit, quos feriat,
nam
ſolùm ſanguine dulci gaudet.
Inuiſa
eſt
muſca, ſed reticulis è filo arcetur: timet
enim
alas implicare, atque id experimento

ſatis
conſtat.
Quæ ratio etiam in culicibus
arcendis
obſeruanda erit.
Muſcæ omnes
feriunt
, culi­
ces
non.
Calices, &
muſcas
quo­
modo
prohi­
beamus
.
Formicarum
genera
mira
Scorpij
alati.
Formicularum genus & ipſum cùm ſeneſ­
cit
alatum efficitur.
Neque mirum, cùm &
in
Phrygia ſcorpiones alas habeant.
Et nos
quandoque
magno timore à ſcorpio alato
tacti
ſumus, non tamen pupugit, neque mali
quicquam
paſſi ſumus.
Fuit autem hoc in
Patauino
agro iuxta oppidum Saccenſe, an­
no
ni fallor 1527. Itaque multa talia & bom­
byces
(vt dixi) cum formicis ſeneſcentes alas
mittunt
: conſolatur enim illorum imbecilli­
tatem
natura volatu addito.
Sed ab editis alis
parum
ſuperuiuunt.
Ouidius magis admi­
rabilem
de ipſis transformationem narrat,
dicens
:
Concaua littoreo, ſi demas brachia cancro,
Cætera
ſupponas terræ, de parte ſepulta
Scorpius
exibit, caudáque minabitur vnca.
Videtur autem formicarum genus natura
non
neglexiſſe, tunc ob hanc mutationem,
tum
ob vitæ longitudinem, tum ob tot illa­
rum
diuerſa genera, & politiam etiam, quam
ſeruant
.
Vt verò apes regnum, ita formi­
popularem ſtatum cuſtodiunt.
Creſcunt
quædam
admodum in calidis regionibus,
adeò
vt Raſis referat, in Suſide inclyta
vrbe
Perſidis regionis, fuiſſe nutritam for­
micam
publicè, ſiquidem in foro Auiano,
quæ
ſingulis diebus libram carnis ederet.
Aliæ verò in Iſthmo Sur & Nort occiden­
talis
Indiæ caſulas adeò duras efficiunt
apum
ſimilitudine, vt vix ſecuribus tandem
rumpi
queant, atque ſic arboribus perni­
ciem
afferunt.
Inter plantarum genera, quæ alis carent,

frumentaceæ
præſtant, quæ ſi inter furfures
nutriantur
, mirum dictu in quantam excreſ­
cant
multitudinem: vt ex decem in trecen­
tas
, paucorum dierum interuallo.
Aluntur ad
nutriendos
melanocephalos, philomenáſque
nec
eſt illis hyeme cibus ſalubrior, tonſori­
bus
pleriſque hanc curam habentibus: pur­
gant
enim & calefaciunt animalia tenui vi­
fomite prædita.
Mutantur verò blattarum
quarundam
genera non ſecùs ac bombyces
magno
naturæ miraculo: neque enim has
neglexiſſe
videtur tam multiplici metamor­
phoſi
.
Atque inter reliquas genus eſt eruca­

rum
, quod dum in aurelias tranſit, formam
æmulatur
infantis faſciis inuoluti facie qui­
dem
humana propè cum mitra, & cornibus,
aliæ
quidem aureo, aliæ argenteo colore, vt
nihil
mirum ſit, ſi aliquid in illis ſit egregij,
quod
nos lateat.
Seu forſan hoc fortuitum
ſit
: ſed in tota ſpecie fortuitum eſſe non po­
teſt
.
Eſt autem ſpecies quidem earum, quæ ex
ouis
generantur perpetua ſucceſſione, vel ex
putredine
tantùm.
Blatta.
Erucarum
quarundam

mirabilis

forma
.
Animalium minimaetiam ex hoc genere
ſunt
cognitorum Ariſtoteli, Acaris qui in

cera
naſcitur: nunc India occidentalis no­
uum
aliud genus mittit Garapatem, contri­
to
ſale tenuius.
Sed & è pulicum genere Ni­
guam
, peſtem quandam atrocem.
Minus eſt
multò
pulice hoc animal, quòd hærens ho­
mini
adeò lancinat, dum nec videre poteſt,
nec
præhendi, vt pedes quibuſdam, aliis
etiam
manus excîdant.
Inuentum auxi­
lium
, ſi locus oleo perungatur, nouaculáque
radatur
.
Aceris mini­
mum
anima­
lium
.
Garapates.
Nigua.
Non contemnenda prorſus harum pe­
ſtium
noxa eſt, quippe quantò minora ſunt
hæc
animalia, ſunt frequentiora, & ma­
gis
tædioſa.
Vnde Myuſcij olim Achaiæ po­

puli
, cùm iuxta mare habitarent, eorúmque
regio
illius aſſiduo æſtu repurgaretur, in­
fluens
Mæander arenam congeſſit, conclu­
ſitque
paludem: inde copia tanta culicum
emerſit
, vt oppidum deſerere coacti ſint.
Nam talia (vt diximus) multitudine, tædió­
que
ac fœditate omnia inficiunt.
Sed culices
præter
reliqua etiam infeſtum addunt bom­
bum
, & truculenter feriunt, adeò vt iuxta
paludes
& ſtagna (nam his gaudent culices)
moleſtum
ſit admodum die, moleſtiſſimum
verò
noctu habitare.
Quamobrem veteres
multa
aduerſus has infœlicitates ſcripsêre
auxilia
.
Sed vna primum ratio generalis à

tactu
, alia ab odore, tertia à guſtu ſumenda
eſt
.
A viſu quidem generalis eſſe nequit, ne­
que
ab auditu, quòd hi ſenſus in his ſint val­
de
imbecilles.
Cùm enim (vt dictum eſt) ſen­
ſus
omnes his ſint imbecilles, ob generatio­
nis
tempus breue, & etiam ob corporis pra­
uitatem
, viſus tamen & auditus, quoniam
minus
ad vitam neceſſarij ſunt, vt infrà do­
cebimus
, ſunt in his omninò hebetes, adeò
vt
prudentiſſima animalium, & maximè po­
litica
, ſcilicet apes & formicæ, quemadmo­
dum
nuper dictum eſt, vno ſenſu ex his ex to­
to
priuentur: apes auditn, quòd volantes viſu
1
indigerent
, & formicæ viſu, quòd terreſtre
animal
non adeò viſu indigerent, cornibus
auxiliantibus
, quæ illis loco baculi ſunt ad
prætentandam
viam, velut & limacibus:
enim
ob ſiccam temperiem, illæ ob paruita­
tem
oculis priuatæ, cornua pro baculo ac­
ceperunt
vt cæci.
Nullum autem animal vo­
lans
poterat eſſe cæcum, nam adeò ſenſim
animal
volare poteſt, quin impingat & ex­
cidat
, ſi viſu careat: Apibus verò cùm paruæ
eſſent
, & oculis indigerent, ſuſtulit auditum,
ne
in tam paruo capite ambo ſenſus collo­
cati
fierent, ob imperfectionem inutiles.
Formicæ igitur cæcæ, apes verò ſurdæ meri­
fuerunt: retinent tamen forſan vræque
imaginem
quandam ſenſus deficientis.
Sed
alij
tres ſenſus, tametſi imperfecti ſint, ma­
gis
tamen ob vitæ neceſſitatem vigent.
Sunt
autem
, vt dixi, guſtus, odoratus, & tactus.
Iuxta hos igitur inuenta ratio depellendi
hæc
animalia.
Tactu quidem metalla refu­
giunt
, & lapides ob frigus: cùm enim ſint
exanguia
, frigida ſunt, & à frigore ob calo­
ris
inopiam maximè læduntur.
Calce illita
cimices
necantur, quoniam in parietum fo­
raminibus
viuunt: ob id inuat lectos à pa­
rietibus
remouere: viuunt & in libris adeò
ſanguine
pleni vt haud dubium ſit natura
non
hauſtu tales eſſe: quamobrem ſpiritu
humano
maximè eorum generatio conſtat.
Ab odore, quoniam omnia refugiunt odo­
rem
, qui fit animalibus ſui generis exuſtis.
Ita locuſtæ fugiunt, docente natura, locuſta­
rum
nidorem, & formicæ formicarum, cra­
brones
crabronum.
Fugiunt & omnem im­
modicè
ſiccum odorem, ob ídque cedriam
etiam
non exuſtam, & cerui cornu dum cre­
matur
.
Cùm enim ſint ſicca hæc animalia,
vt
dixi, à ſiccis vehementer offenduntur.
Gu­
ſtu
verò amara refugiunt, vt abſinthium

abrotonúmque
.
Et ob id talia in veſtibus
ſparſa
, tum folia citrij, & nardi, & ſabina
cedria
& duplici ratione, altera quidem
quòd
amara ſunt, reliqua quòd ſiccum odo­
rem
atque vehementem ſpargunt.
Eadem
ratione
aceti odor culices, & ſimilia pellit,
eſt
enim acris: non tamen muſcas, quo­
niam
(vt dictum eſt) culex dulci magis ma­
teria
gaudet, nam in aquis & humidioribus
locis
gignitur quàm muſca.
Ob id referunt,
ſpongiam
acri, aceto plenam in medio cu­
biculi
ſuſpenſam, arcere culices ne cubicu­
lum
illud ingrediantur.
In locis vbi abun­
dant
, claudunt cubiculi feneſtras antequam
lumen
referatur.
Nam ad claritatem lucis
hoc
animal, vt pleraque talia, accedit liben­
ter
, adeò vt genus ſit quoddam papilionis,
quod
non ceſſat ad lumen toties ac tam pro­
accedere, donec conſumptis ab igne alis
decidat
& moriatur.
Vocant hoc genus vul­
gari
ſermone farfallam: erophon Græcè li­
ceat
appellare, ſi Latinum nomen non ha­
beat
.
Quæ verò illa arcent, cùm (vt dixi) acria
omnia
& amara, peculiari tamen ratione
ſtaphiſagria
quaſi dicas vua ſylueſtris, adeò
vt
intrita oleo atque filo eo imbuto ſi cir­
cundetur
capiti, omnes pediculi refugiunt,
aut
moriuntur.
Culices verò cannabe foren­
ſe
indita cubiculo.
Pilo etiam equino ante
cubiculum
ſuſpenſo non ingredi putant: fa­
bulæque
hoc propius quam præſtigiæ eſſe
videtur
In priore genere eſt cucumer agre­
ſtis
, elleborus niger, maius dracontium &

raphanus
, cuius ſucco perunctos negant à
ſerpentibus
vulnerari.
Corij quoque cremati
odor
, quo etiam hyſtericæ mulieres reuocari
ſolent
, ſerpentes fugat.
Referunt, quendam
qui
viperam dormiens deuorauerat fumo
corij
liberatum, illa refugiente fumum quem
æger
ore excipiebat.
Certum eſt igne omnes
fugari
ſerpentes, & non ſolùm ſerpentes, ſed
ferarum
pleraſque.
Et quæ ſerpentes fugant,
ea
omnia inſecta occîdunt, fugántque.
Pu­
ſillum
tamen ignem & lucem multa inſe­
ctorum
genera amant, vt muſcæ, culices, pa­
piliones
: amant & cancri, & mugiles perni­
cie
ſua.
Omnia tamen hæc magnum ignem
timent
.
Ignis etiam illa occîdit, & oua delet
atque
illuuiem qua genus eorum (vt dixi)
reparatur
.
Quæcunque etiam in hudo latita­
re
ſolent, ſub ſole celerrimè pereunt.
Nuper
cùm
menſe Iulio ſcilicet, ſcorpiones in
oleum
(quod aduerſus febres parare ſoleo)
immittere
vellem, in ſole repoſui, ſtatim è
furfuribus
diſcurrere cœperunt: erant autem
circiter
decem.
Ego exiſtimabam, ipſo calo­
re
viuidiores factos: verùm momento extin­
ctos
omnes inueni: vt res miraculo proxima
exiſtimari
poſſet, ſi idem in talpis non con­
tingeret
.
Myuſcij ob
culices
oppi­
dum
deſer­
uerunt
.
Inſecta om­
nia
quomodo
pellantur
.
Apes ſurda.
Formicæ cæ­
.
Panni ne ti­
nei
, inſfſtan­
tur
.
Serpentes
quibus
fu­
gentur
.
Quædam verò proprietate quadam ea re­

pellunt
, vt platanus fertur veſpertiliones: ne­
que
enim hoc animal ad eam arborem ac­
cedere
affirmant.
Inuentum vtiliſſimum fuit
amurcam
olei calci miſcuiſſe ad illiniendas
tabernas
pannorum, ne araneæ, blattæve pan­
nos
infeſtent: prohibétque vdum.
Et forſan pro­
prietate
quadam inſecta omnia arcet amur­
ca
, aut odore id facit, vel quia vdum prohi­
bet
illorum originem: ab vdo enim generan­
tur
, aut ab omnibus his.
Quædam verò etiam
de
his inferius exponemus, peculiariter qui­
dem
aduerſus cimices ingratum animal, prę­
ter
reliqua etiam odore tetro: & aduerſus for­
micas
.
Nunc ſatis ſit de his ſermonem habuiſ­
ſe
.
Adeò verò ante nos non perſpecta ratione
cæcutierunt
veteres, vt Plinius neget locu­
ſtis
oculos eſſe, quaſi nunquam locuſtas vi­
derit
: conſpicui enim ſunt ac prægrandes: he­
beti
tamen ſunt viſu, vt diximus.
Nos verò
etiamſi
locuſtas non vidiſſemus, prouincia­
re
tutò auſi eſſemus, oculos illas habere, quòd
eſſe
non poſſit, vt animal volatu præditum cæcum
ſit
: imò ſi animali volanti oculos effodias, vo­
lare
deſinet, ſui periculi memor.
Hæc igitur
atque
alia demonſtrando intelligere licet.
Veſpertilio
non
accedit
ad
platanum.
Cur quibuſ­
dam
anima­
libus
præciſa
membra
re­
generentur
.
Proprium videtur eſſe animalibus è putre­
dine
genitis, quòd inſecta ſint, vt pręciſa menm
bra
illis renaſcantur: vt caudæ ſerpentum &
lacertorum
, chelæ cancrorum, oculi hirundi­
num
certè, & vt multi exiſtimant, etiam ſer­
pentum
.
Cauſa huius eſt, quòd imperfecta
ſunt
: vnde non hirundinibus, ſed pullis hi­
rundinum
oculi renaſcuntur, & in fœtibus
etiam
perſæpè, dum in vtero ſunt membra
oblæſa
reſtaurantur.
Medici ob id quòd hu­
midiora
ſunt, dicerent.
Forſan vtraque cauſa
vera
dici poteſt.
In genere igitur inſecto­
rum
erunt teſtudines, & crocodili, & cha­
mæleontes
, & quæcunque quadrupeda
1ex ouis generantur: non enim hæc neceſſi­
tate
quadam ex ouis, vt piſces, vel volu­
cres
(vt inferiùs demonſtrabimus) generan­
tur
, ſed ob naturæ imperfectionem.
Igitur
his
ex talibus, membra præciſa reſtauran­
tur
, ignobilis enim natura oui, & ſeminis
veſtigium
vix in his diſcernitur.
Porrò hæc
tria
naturam habent admirabilem.
Primum
igitur
de crocodilo dicendum eſt.
Animal
hoc
lacertæ ſimillimum, ſed dentes habet
acerrimos
, exteriuſque prominentes, ma­
gnóſque
, vngues validos, cutim vt corticem
quendam
impenetrabilem, caudámque ro­
buſtiſſimam
.
Solus primùm mouet ſuperio­
rem
mandibulam, inferiorem verò habet
immobilem
.
Secundum in eo miraculum,
quòd
tandiu creſcat, quandiu viuat.
Viuit
autem
ad annum ſexageſimum, totque den­
tes
habet, totidémque diebus ex ouo exclu­
ditur
, totque numero oua parit, vt cum hoc
numero
maximè conuenire videatur.
Creſcit
autem
ex ouo anſerino ſimillimo in longitu­
dinem
cubitorum 18. quandoque.
Quintum
habet
præcipuum hoc animal, quòd cùm
terreſtre
ſit, vitam agit vt piſcis: ſemper enim
fermè
in aquis latitat, maximè autem in
Nilo
flumine.
Vbi & illud admiratione di­
gnum
, quòd ſupra Chairum vrbem ſæuiat,
hominéſque
occidat, infra autem mitè.
Re­
ferunt
à ſeptingentis annis, quibus Mahu­
meti
cultores eam regionem obtinent, factos
longè
ferociores quàm antea: huiúſque cau­
ſam
eſſe, quòd in fundamentis templi cu­
iuſdam
, hi ſtatuam plumbeam crocodili in­
uenerunt
cum literis Ægyptiis, qua confla­
ta
crocodilos in poſterum deſæuiſſe.
Cicu­
rabant
autem eos ſacerdotes mirum in mo­
dum
, cum tamen nullum animal quod in
aquis
degat, verè manſueſcat, tum minus
hoc
quod crudeliſſimum eſt.
Libet autem ex
Strabone
ipſa verba, de hac re ab Ariſto­
tele
etiam ac poſteris confirmata, citare.
Ea ſunt: In præfectura Arſinoë crocodilus
mirum
in modum colitur, & eſt ſacer apud
eos
, in lacu quodam nutritus ſeorſum, &
ſacerdotibus
manſuetus, & Suchus voca­
tur
.
Hoſpes itaque vir inter alios honora­
tiſſimus
, qui nobis ſacra commonſtrabat,
ad
lacum veniens placentulam & carnem
aſſam
, & quoddam mulſi vaſculum ex cœ­
na
attulit.
Belluam in ripa lacus inuenimus:
ex
ſacerdotibus alius os eius aperuit, alius
bellaria
iniecit, inde carnes ac mulſum: il­
le
in lacum exiliens in vlteriorem partem
traiecit
.
Hæc tam robuſta tamen ac grandis
bellua
Tentyritas ( Ægyptij & hi ſunt ) ti­
met
ac formidat.
Strabo enim inquit poſt
pauca
: Cúmque crocodili Romam allati
eſſent
vt viderentur, Tentyritæ eos ſeque­
bantur
.
Facta eſt illis piſcina quædam, &
foramen
in vno laterum, vt ex aqua in
apricum
egredi poſſent: Tentyritæ aderant
qui
eos interdum reti educebant ad ſolem,
vt
à ſpectatoribus viderentur, interdum in
aquam
intrantes eos in piſcinam retrahe­
bant
.
Credendum eſt medicamento dato
ab
his crocodillos hebetari: nam paruas
belluas
occidunt medicamenta, magnas
prius
ſolent hebetare.
Igitur in hoc animali
tot
taliáque admiratione digna ſpectare li­
cet
.
Viſu extra aquam eſt acutiſſimo, &
cùm
non facilè ſe circumuertat, ſi quis fu­
giendo
obliquè currat, non aſſequitur, aliàs
euadere
difficillimum eſt.
Deferuntur ad nos
multi
mortui, dignoſcuntúrque à lacertis
maioribus
qui in India naſcuntur, & quo­
rum
ſtercus optimè olet, ſeu corpus eo­
rum
, mandibula inferiore immobili, den­

tibúſque
.
Rarior chamæleon, minórque
multo
, ſed longè maiore miraculo huic li­
bro
inſeritur.
Referam igitur primùm quæ
Ariſtoteles
de ipſo ſcripſit, quem cognouiſ­
ſe
, diligentérque attrectaſſe, diſſecuiſſe quo­
que
, ex eius verbis facilè licet deprehende­
re
: demum quæ ex aliis accepimus, adiicie­
mus
.
Sunt autem Ariſtotelis verba hæc:
Chamæleon
figurà totius corporis lacertam
planè
repræſentat: latera deorſum ducta
ventri
iunguntur vt piſcibus, & ſpina mo­
do
piſcium eminet: roſtrum ſimiæ porca­
riæ
ſimillimum: cauda prælonga in tenue
deſinens
, & longis multiſque lori modo
implicata
in ſe orbibus.
Elatior eſt à
terra
quàm lacerta, crurum inflexus quales
lacertæ
.
Pedes ſinguli bipartitò ſecantur,
partéſque
talem inter ſe habent ſitum, qua­
lem
pollex digitus ad reliquam manus par­
tem
obiectam.
Sed ipſæ etiam reliquæ partes
paulotenus
in digitos quoſdam finduntur,
videlicet
anteriores triplici interitus fiſſura,
exterius
duplici: poſteriores autem inte­
rius
duplici, exterius triplici.
Vnguiculi
adunci
, corpus totum aſperum, vt crocodi­
lo
.
Oculi in receſſu cauo intus recepti, præ­
grandes
, rotundi, cute ſimili atque reli­
quum
corpus obducti: media ſui parte per
quàm
exigua detecti qua videant.
Quæ qui­
dem
videndi ſedes nunquam cute operitur.
Nec pupillæ motu, ſed totius oculi conuer­
ſione
atque in orbem mutatione quoquo
verſus
aſpicit quæ velit.
Mutat colorem ſuum
inflatus
.
Verùm niger, non longè crocodilo
diſſimilis
, & pallidus vt lacertæ, & maculis
diſtinctus
nigris vt pardi.
Mutatur autem
color
toto in corpore, nam & cauda, & ocu­
li
concolores fiunt corpori.
Motus qualis te­
ſtudini
tardus, & cum moritur palleſcit, nec
mortuus
amplius colorem mutat.
Gulam,
arteriámque
ſitu eodem habet quo lacerta.
Carnem nuſquam, niſi in capite & maxil­
lis
, & poſtremò caudæ perquàm exiguam
poſſidet
.
Nec alibi ſanguinem quàm in cor­
de
& oculis, & loco corde ſuperiore, & ve­
nulis
hinc tendentibus.
Verùm nec in his
copia
vlla ſanguinis, ſed pauxillum tantùm
continetur
.
Cerebrum propè oculos ſuperius
poſitum
, ac penè contiguum illis, cingi­
tur
oculus quodam circulo tenui lucido qua­
ſi
æneo annulo, qui detracta exteriore ocu­
li
cui videtur.
Membranæ in omnes corporis
partes
multæ ac validæ, longæque firmio­
res
quàm in reliquis animalibus tendunt.
Diſſectus quamvis totus, diu ſpirare poteſt,
motu
perquàm exiguo adhuc circa cordis
ſedem
ſeruato.
Et cùm omnes corporis partes
contrahit
, tum vel maximè coſtas cogere at­
que
adducere poteſt.
Lienem conſpicuum
non
habet.
Subit autem cauernas, &
latitat
lacertarum more.
Hæc inquam Ari­
ſtoteles
tam multa, in aliis adeò breuis, ad-
1ductus magno rei miraculo. Sed qui noſtra
ætate
illos viderunt, hæc addunt: Corpus
eius
viride fermè eſt cum ſplendore quo­
dam
, maculis ex albo cæruleóque diſtinctis.
Sub ventre tamen dilutior eſt color viridis,
& maculæ ipſæ vbicunque ſunt, clauorum
formam
quaſi referunt, cùm rotundæ pau­
liſper
prominere videantur.
Aſpectus eius
admodum
alacris eſt, ac lætus, quòd oculi
illius
virides, & ex candido luteóque miſti
multam
lucem contineant, ideóque hilarior
videtur
.
Sed cùm ſuprà viridem colorem,
aut
album, vel cæruleum ponitur, colos
ſimilis
iam natiuus viget, & magis efflo­
reſcit
, reliquis duobus non mutatis.
Sed
quiſque
ſuis in partibus ſeruatur.
At cùm
ſuper
nigrum ponitur colorem, pars viridis
mirum
in modum obſcuratur & hebeſcit,
maculæque
mutantur.
Idem etiam ei abſ­
que
coloribus contingit: vexatus enim aut
detentus
vi, maculas in nigrum commutat,
& viridis color obſcuratur.
Idem lætus &
alacris
ſpontè colores natiuos ingeminat &
accendit
: adeò vt non obſcurum ſit hanc co­
lorum
mutationem illi contingere ob animi
affectus
.
Conuerſus ad ſolem, illius radios
hianti
ore excipit, & aërem deuorat.
Nam
ſenſim
primò turget collum, inde partes re­
liquæ
, donec aëre ad ventris imum deſcen­
dente
pars etiam illa intumeat.
Naſcitur in
Soquotra
inſula orientalis Indiæ.
Cæterùm
quòd
aërem deuoret, Ariſtoteles in verbis
ſuprà
ſcriptis teſtatur, ſed quòd nullo alio
vtatur
nutrimento, non dixit.
At igitur
verum
non eſt, aut hoc non nouit.
Quidam
conſtanter
affirmant veſci cibo, non aëre,
quòd
egerat.
Dicet forſan quiſpiam: Quor­
ſum
quæ ab Ariſtotele ſcripta ſunt, tot
verbis
in hunc transferre librum?
At no­
ſtri
propoſiti eſt, cauſas rerum obſcuriſſi­
marum
reddere quare niſi tanti viri teſti­
monio
effectus fides corroboraretur, vana
eſſet
diſputatio.
Cur igitur hoc animal co­
lorem
mutet, & cur abſque cibo viuere
poſſit
, demonſtrandum eſt.
At non ſine ci­
bo
viuit, dices.
Non contendo: ſed diu vi­
uere
multa animalia abſque cibo, vt vrſo,
buffones
, ſerpentéſque, omnibus comper­
tum
eſt.
Videntur quoque cicadæ ſic viuere.
Quot igitur modis animal abſque cibo viue­
re
poſſit ſi edocuero, operæpretium facturum
me
arbitror.
Sed prius altera quæſtio diſſol­
uenda
erit.
Proponitur igitur hoc nobis,
cur
chamæleon colores ſuos mutet?
non
quidem
latet quenquam homines in ira fie­
ri
rubicundiores, & quaſi nigreſcere, in ti­
more
autem paleſcere, adeò vt quidam
mortuis
ſimiles eſſe videantur.
In verecun­
dia
autem totus ſanguis concutitur, it, re­
ditque
calor, & maximè in pueris, quod tuus
inquam
Poëta Mantuantus docuit pulchrè,
dicens
:
At ſi virgineum ſuffuderit ore ruborem.
Crocodilli
hiſtoria
.
Chamæleon.
Itaque vbi tenuis cutis ſit atque ſanguis
ipſe
facilè moueatur ſuffundi, diuerſum co­
lorem
neceſſe eſt: taliſque mutatio in prima
hominum
ætate videtur, & frequentior,
quò
humor tenuior extiterit.
Vbi igitur cu­
tis
tenuis ac perſpicua, & humor tenuis,
ibi
ſi affectus multum poſſint, nec adſint pi­
li
coloris mutationem fieri neceſſe eſt.
At
hæc
omnia in chamæleonte ſunt, cutis per­
ſpicua
, ac tenuis, humor tenuis, pili nulli, &
affectibus
magnis, vt timori ac triſtitiæ, ſub­
iicitur
: eſt enim animal pauci admodum ſan­
guinis
, & ob id natura timidum, & ea cauſa
etiam
ex lætitia in mœrorem facillimè tran­
ſit
.
Itaque nihil mirum ab affectibus cha­
mæleontem
immutari.
At dicet quiſpiam:
Non
ex affectibus ſolùm, ſed etiam ex colo­
ris
præſentia mutatur, atque in ſimilem co­
lori
præſenti.
Verùm (vt dictum eſt) non in
omnem
colorem mutatur, ſed ea tantùm ra­
tione
quæ dicta eſt.
Fingamus igitur adeſſe
album
colorem, dum illum videt pars ea quæ
alba
eſt accenditur, atque ſic colorem inge­
minat
.
Videmus enim in hominibus, ſi mu­
lierem
quam amant, mente conceperint, eri­
gitur
membrum virile, aliis omnibus parti­
bus
penitus immutatis.
Si rem formidolosam,
cor
ilicò palpitat, non pes, virile membrum.
Itaque idem contingit in chamæleonte: par­
tes
enim colori ſimiles humorem aqueum,
& clarum ad ſe trahunt, vnde omnes colores
illuſtrantur
.
Exemplum cape ab aurifabris:
carbunculis
, ſmaragdiſque ac ſapphiris ar­
genteas
ſupponunt bracteas, & tamen om­
nes
illuſtrantur, colorémque ſuum ſplendi­
diorem
reddunt gemmæ.
Accedit his omni­
bus
diuerſitas aſpectus lucis, quæ ob cutis
nitorem
fit, velut in columbæ collo: ex mo­
dica
enim conuerfione ſplendorem diuerſo
modo
excipit.
Plurimùm tamen ad hoc facit
aëris
copia qua turget: nam & in galli pauo­
rum
Indorum ingluuie (qui adeò cucullæ co­
lores
mutant in album, rubrum phœniceum,
aliis
etiam maculis intermicantibus) tantus
flatus
continetur vt inflata tympana eſſe di­
ceres
.
Ita hæc duo animalia & flatu turgent,
& magnis affectibus torquentur, & perſpi­
cuè
colores mutant.
Potior igitur cauſa in
qua
conueniunt, flatus ſcilicet contentus, at­
que
ex eo diſtentio quædam.
Sed cur abſque

cibo
viuat, alia quærenda ratio: nam (vt di­
xi
) cicadæ, auctore Ariſtotele, etiam abſque
cibo
viuunt.
Indicio etiam eſt quòd ore ca­
rent
, & diſſectæ: nihil in ventre habent.
Illudque magis mirum, quia totis diebus ple­
ræque
ex his ſtrepunt, & oua pariunt, & au­
gentur
, & cortice ſunt duro, & coëunt, quæ
omnia
ſunt opera alimenti.
Olim cicadæ an­
tequam
exurent corticem tettigometram,
ſuaues
cùm eſſent, edebantur, & ſimiliter
oua
illarum Ariſtotele teſte.
Cicada enim
primò
vermis eſt ex ouo natus, inde tettigo­
metra
, vltimò cortice exuto cicada, tuncque
durior
eſt.
Oua candida ſunt, & valde ſuauia
guſtu
.
Manifeſtum eſt igitur eas nutriri, &
abſque
cibo potúve.
Nam & temporibus
ſiccis
, & calidis regionibus, abſque pluuia vi­
gent
, & oliuam diligunt ob vmbræ paruita­
tem
.
Nutriuntur igitur è cœli rore: nam ex
rore
manna fit, qua populus Hebræus nutri­
tus
eſt in deſerto.
Et nunc etiam nutriri ho­
mines
manna perſpicuum eſt, quantò magis
tam
exili animali nutrimentum eſſe poterit?
Nutriuntur igitur è rore, vel etiam ex aëre
ipſo
: nam aër humidum quiddam corpulentum
ſemper
continet.
Indicio ſunt lapides è ſili­
cum
, vel marmorum genere, qui ſemper ma-
1dent, & radij Solis. Igitur cùm calor tenuiſ­
ſimus
fuerit, colligitur hic humor, qui aliàs
digeritur
, collectus concoquitur, eſt enim
pinguis
.
Indicio eſt dulcedo mannæ. Viue­
re
autem cibo copioſius aſſumpto conuenit
& ſerpentibus ( vt dictum eſt ) & buffoni­
bus
, & vrſis, & muribus auellaneis, atque
omnibus
his animalibus, quæ hyeme cùm
lateant
, nihil habent reconditum.
Duplici
igitur
ratione animal abſque cibo, & potu
viuere
ſemper poteſt: aut quia voracitatis
priſtinæ
reliquias ſeruet, aut quia aëre qua­
licunque
nos vtimur. nutriatur.
Atque hoc
perpetuum
, illud verò ad tempus, vt dici ſolet.
Quandoque verò cauſæ iunguntur, vt
quidam
homines diu ſine cibo vixerint: de
his
autem hiſtoria ſuo loco recitanda erit.
Quamobrem demiror quoſdam qui adeò
anxiè
illud euertere conati ſunt, quod de
chamæleonte
dictum eſt.
Nam etſi cha­
mæleon
ſine cibo non viueret, viuere
tamen
poſſet, quandoquidem cicadæ ſi­
militer
viuunt.
At non viuit? Certè hæc,
vt
iuriſconſulti dicunt, quæſtio facti eſt,
quæ
non diſputat an fieri poſſit, ſed an ita
ſit
: atque in hoc credendum forſan hiſto­
riæ
eſt.
Animal abſ­
que
cibo quo­
modo
viuere
poſſit
.
Cicadarum
hiſtoria
.
Teſtudo.
His igitur demonſtratis, ſupereſt vt
oſtendamus
teſtudinis miracula: namque
primùm
hoc animal abſciſſo capite per diem
integram
viuit, nec vllum aliud animal tan­
diu
.
Idem execto etiam corde, vt etiam te­
ſtatur
Ariſtotele, cùm tamen ſine ſanguine
ſit
, diu tamen viuit.
Triplex genus earum:
terreſtre
, quod in lucis: aquaticum, quod
in
mari: & paluſtre, quod in paludibus naſ­
citur
.
Marinæ pedum loco totidem habent
latas
cartilagines: adeò natura pro vſu vni­
cuique
membra apta fabricauit.
Creſcunt
in
immenſum marinæ atque aliæ in regioni­
bus
calidis, vt in Africa.
Humidum enim
pingue
(vt declaratum eſt) in calidis regio­
nibus
multum extenditur: vnde teſtudines,
piſces
, ſerpentes, elephantes, omnia hæc in
immenſum
angentur.
Oceanus Indiæ occi­
dentalis
maximas mittit, adeò vt ſeni homi­
nes
vnam vix deferre poſſint.
Harum vnam
vidi
Patauij, quæ & ibi mortua eſt: ſed illa
ſcutum
tantùm æquabat.
Vidiſſe quidam af­
firmant
corticem ponderis librarum centum
& trium: tu modò cogita quanta tota eſſe
debuerit
.
Adeò cortices magnos eſſe con­
ſtat
, vt minoribus Indi pro ſcutis vtantur,
maioribus
integant domos.
Olim apud Ro­
manos
in pretio erant tegmina teſtudinum
Indicarum
, quæ diſſecta in fruſta digerebant
in
tabulas varij vſus, limbis ex ebore at­
que
auro additis: quæ ars adhuc in vſum
reuocari
poſſet.
Africanarum caro ſeptem
diebus
continuis ſumpta cum pane, elephan­
tiaſim
eius qui non plus ſeptem annis eo
morbo
laborauerit, magno miraculo curare
creditur
.
Cuius rei cauſa eſt, ſiccitas earum
carnium
cum robore & temperamento hu­
midi
tenuis ac bene pinguis.
Noſtrarum ve­
teſtudinum albumina igne cocta non
concreſcunt
, quamobrem illa parum terrea
neceſſe
eſt eſſe: quæcunque enim terrea ſunt,
vt
lateres & gypſum, concreſcere manife­
ſtum
eſt.
Vita earum creditur eſſe diutur­
na
, ſed de hoc nihil certi afferre poſſum.
Illud veriſſimum eſt, huic animali prægran­
de
eſſe iecur, & ſolam inter ouipara habe­
re
veſicam.
Quamobrem quiſpiam meritò
dubitabit
, cur tot miracula in his imperfe­
ctis
animalibus ſint, tam pauca in plantis &
perfectis
animalibus?
Cauſa duplex eſt: al­
tera
, quòd primùm in his defectus mira­
culi
loco ſunt: plura enim ex his monſtrifica,
vt
declaratum eſt: reliqua, quòd hæc anima­
lia
non in ſucco conueniunt vt perfecta, per­
fectorum
enim omnium vnus eſt ſuccus, ſci­
licet
ſanguis: at hæc ſingula ſuum habent
ſuccum
, atque ideo ſingula etiam proprias
& peculiares vires, quæ cùm toti generi non
conueniunt
, mirabiles videntur: ſemper
enim
raritas admirationem parit.
Frequen­
tia
facit, vt naturale videatur.
Adeò verò
videtur
hos ſuos proprios partus dilexiſſe
natura
, vt ſuauiſſimos è piſcium genere, ſine
ſemine
, & ſine parente naſci voluerit, vt mu­
ſtelas
de quibus dictum eſt, & anguillas.
Solum
hoc
animal inter ſanguinea ex putredine
gignitur
, cui nullus ſexus eſt, nec etiam ge­
nerationis
initium: & diu viuit ſine aqua,
etiam
ad quinos, vel ſex dies, quoniam par­
ua
refrigeratione indiget, & tenui gaudet
aqua
.
Aër autem ( vt dictum eſt ) aquæ te­
nuioris
ſemper partem aliquam continet.
Generari creditur ex muſtellis, quas terræ
inteſtina
vocant: & certè ſimilitudo magna
eſt
inter eas, & coniectura euidens, quòd ne­
que
origo alia anguillarum, nec finis alius

muſtelarum
inuenitur.
Sed tamen muſtelas
bilibres
ſæpe Lugduni comedimus atque
maiores
: ſed non ex paruarum noſtrarum
Italicarum
genere, noſtræ enim rotundio­
res
ſunt, neque ad eam magnitudinem per­
ueniunt
, neque in aqua, ſed limo degunt, ni­
grioréſque
ſunt Gallicarum guſtus anguillis
ſuauitate
inferior.
Commune eſt vtrique ge­
neri
, oſſibus penitus carere: nam pro ſpina
nerueam
membranam rotundam habent fu­
nis
inſtar.
Anguilla.
Muſtelæ
piſces
.
Multis ob raritatem in Italia meliores
magnæ
muſtelæ videntur anguillis.
Rho­
danus
fluuius & Ligeris verno tempore plu­
rimas
afferunt.
Ita in omni genere natura
luſit
, & ſumma infimis, & infima ſupre­
mis
coæquauit: nam & in tam vili gene­
re
mortuorum, reſurrectionis exemplum non
de
eſt.
Etenim muſcas & apuas reuiuiſcere cre­
ditur
.
De muſcis mirum, de apuis non valde ſo­

licitor
: è putri enim fimo adeò facilè gene­
rantur
, & colluuie multorum aliorum piſ­
cium
, vt nihil mirum ſit, è ſeipſis putridis
integras
alias generari.
Apud.
Multa ſunt in his mirabilia, ſed alia &
maiora
ſuccedens ætas oſtendet: nobis ſatis
ſit
attigiſſe præcipua, totámque hiſtoriam
per
capita, cauſas connectens, vt ex his
ad
reliqua quæ hîc præmittuntur, quæ ſi
ſpeciatim
enumerare voluero, infinita fu­
tura
ſunt, tranſire liceat: ſciréque quid
verum
ſit, quid abſurdum, quidve eſſe
poſſit
, & quid non, fabulam ab hiſtoria
diſcernere
, quod præſentis proprium inſti­
tuti
eſt.
1
Solùm id forſan admiratione dignum vi­
deri
poterit multis, cur natura his quidem
nullius
propemodum vſus, multa & præ­
clara
dederit ad ſe tuendum auxilia, aliis
autem
fermè nulla: vt chamæleonti qui­
dem
, cuius nomen leonem humilem ſeu
terrenum
ſonat, non dentes, non curſum,
non
robur, non vngues: crocodilo tam im­
mani
feræ aciem videndi acrem, peracutos
& validos vngues, & dentes truculentos,
celeritatem
tantam, vt etiam canes minus
generoſos
aſſequatur: vnde etiam ratum
adagium
: ſicut canis ad Nilum bibit & fu­
git
: corium impenetrabile, caudæ tantum
roboris
vt nauigia parua euertat, crura
equorum
omnia vno ictu atterat, vt nihil
amplius
ad illius ſalutem videatur excogi­
tari
poſſe.
Illud demum addidit, quod ma­
ximum
eſt, vt ſcilicet in vtroque viueret
elemento
abſque diſcrimine, quod priuile­
gium
nulli alij animali tam liberè conceſ­
ſum
eſt: vt ſi vis aliqua in terris eum oppri­
mat
, tutus ſit in aquis: & ſi in aquis à poten­
tiore
infeſtetur, ſecurè ad terram ſe recipiat.
Verum forſan hoc animal inter perfecta nu­
merari
debet, & vt elephas inter quadrupe­
da
, aquila inter aues, aut ſit quid melius
aquila
eſt, cete inter piſces, homo inter vni­
uerſa
animalia: inter ſerpentes (ni fabuloſum
ſit
) regulus, ita inter amphibia crocodilus
eminet
.
In vniuſcuiuſque autem generis coryphæo
natura
conatum quendam effecit.
Neque ex
ouo
generatur crocodilus ob ignobilitatem,
vt
erucæ araneique ac lacertæ, ſed vt aues, ob
commodum
: de his autem ſequenti libro
tractabimus
, quare ad reliquum diuiſionis
membrum
tranſeamus.
78[Figure 78]
LIBER DECIMVS,
De Perfectis Animalibus.
ANIMALIVM perfectorum

quædam
in ſolo habitare aë­
re
, pedibúſque carent, ta­
metſi
hæc Ariſtoteles non co­
gnouerit
, vt Manucodiata:
alia
in aëre & terra, vt aquila, & pleræ­
que
aliæ aues: alia terreſtria, ſed aui­
bus
ſimilia, vt ſtruthio camelus: alia aquæ
terræque
communia, vt fiber: alia aues,
natantes
, vt olores: alia piſces volan­
tes
, vt marinæ hirundines: alia purè ter­
reſtria
, vt canis, alia ſub terra habitant, vt
talpa
: alia in aquis ſolùm degunt, vt dephin.
Animalia
perfecta
no­
biliora
nouem
differentiis

comprehen­
duntur
.
Nec noſtri inſtituti eſt, omnes differen­
tias
, ſed tantùm genera hæc nouem,
contentáſque
ſub illis nobiliores ſpecies
attingere
.
Eſt verò alia diuiſio iuxta mo­
res
, alia iuxta viuendi rationem, alia iux­
ta
generationis modum.
Iuxta mores, quo­
niam
alia fera, alia manſueta, alia cicu­
ra
, alia agreſtia.
Iuxta viuendi rationem,
alia
carne viuunt, alia autem plantis ac
eiuſcemodi
.
Verùm iuxta generationis mo­
dum
, alia ex ouis, alia ex putredine,
alia
ex animalibus generantur.
Ex ouis
autem
quadrifariàm, aues, piſces, ſer­
pentes
, & inſecta quædam vilia, vt bom­
byces
, cicadæ, erucæ.
Demonſtranda ſunt
igitur
primò tria.
Vnum eſt, cur aues cùm
ſint
animalia perfecta, ex ouis omnes gene­
rentur
.
Secundò, cur piſces: tertiò, quare quæ
imperfecta
ſunt, animal generare nequeant.
Cur aues om
nes
ex ouis
generentur
.
Primùm igitur ratione magna factum vi­
detur
: nam aut paucos pullos, aut multas
aues
generare neceſſarium erat.
Paruæ ſi
paucos
generaſſent, breui genus illarum
periiſſet
, quoniam aues paruæ à magnis de­
uorantur
, & retibus capiuntur, & à ſer­
pentibus
antequam volare poſſint, rapiuntur.
Interdum oua abſumuntur, pereunt fame,
frigore
, milléque aliis incommodis.
Omnes
igitur
paruæ aues, imò omnia animalia par­
ua
, multos generant pullos ſeu catulos.
Ma­
gnæ
magnos pullos generant: ob id, ſi magnę
aues
magnos fœtus in ventre geſtarent, ma­
gno
& diuturno pondere fatigarentur, aut
breui
pullum abſolui neceſſe eſſet, atque ſic
aues
non perfecta, ſed imperfecta animalia
neceſſariò
eſſent.
Rurſus in paruis, ſi omnes
ſimul
fœtus mater in ventre geſtaret, immo­
dico
grauaretur pondere: ſi vnum poſt alium,
toto
anno implicita eſſent in alendis geren­
diſque
pullis: adde, quòd in tempora anni
grauia
incideret, eſſétque obnoxia, feris, &
auibus
rapacibus.
Non igitur fieri potuit, vt
aues
ex auibus, vt ex belluis belluæ, procrea­
rentur
.
Sed dum ex ouo prodeunt pulli, qua­
druplex
commodum conſequitur.
Nam mas
toto
anno coire non cogitur: coitus autem
maximè
auium generi inimiciſſimus, ob ſic­
citatem
: vnde paſſer non vltra biennium vi­
uit
.
Breui etiam mater à pondere liberatur,
nam
ouum vna die ex paruo ad integram per­
uenit
magnitudinem, vel ad ſummum in duo­
bus
diebus: quod manifeſtum eſt diſſecanti­
bus
gallinas, quæ ſingulo die ouum parere.
ſolent. Nam vnum ouum magnum videbis,
alterum
mediocre, ſcilicet quod perendie edi­
tura
erat, reliqua multitudo granis ſorgi ſeu
milicæ
perſimilis eſt.
Oua autem edita pri­
mùm
abſque incommodo diu ab aue fota,
animal
perfectum gignere poſſunt: & plura
ſimul
fouentur, ita vt quod in quatuor, aut
ſex
menſibus pullos in vtero geſtando vix
perficeretur
, in ouis vno menſe abſoluitur.
Manifeſtum eſt igitur cur aues non pullos, ſed
oua
pariant.
Quædam tamen animal, vt veſ­
pertilio
: hęc enim ſola inter volucres animal,
1non ouum, parit: quoniam parùm volat,
tota
enim hyeme latet reliquis anni parti­
bus
, non niſi ſub crepuſculo: dentes habet
non
roſtrum, mammas cum lacte quibus
filios
nutriat, & alas membrana quadam
contextas
, non pennis.
Sed & hoc vulpe­
culæ
commune eſt inter volucres.
At
aues
non ſunt, licet volent: quæ enim
aues
ſunt, pluma integuntur, roſtrum ha­
bent
non dentes, veſica & mammis ac lacte

carent
: & ouum pariunt.
Oua autem auium
bicolora
ſunt, piſcium autem vnius tantùm
locoris
.
Piſces verò imperfecta edunt oua, quæ
exteriùs
perficiuntur.
Cauſa imperfectio­
nis
ouorum, & vnitatis coloris, & quòd

piſces
ex ouis plerique generentur, eſt mul­
titudo
illorum: nam tot animalia: quot
oua
parere piſcis non poteſt.
Gignit etiam
piſcis
oua, quia animal ſi generaretur in
vtero
, ex ſanguine generaretur, eſſétque
piſcis
ſanguineus & calidus, quare pulmo­
ne
indigeret & aëre, non igitur eſſet piſ­
cis
.
Ob hoc vitulus marinus cùm animal
non
ouum generet, etiam reſpirat, & cu­
tem
piloſam habet, propter caliditatem.
In
elemento
etiam tam frigido difficile eſſet
tantam
caliditatem ſeruari, ex qua poſſet

animal
generari perfectum.
Cauſa verò
multitudinis
piſcium eſt elementi facilitas,
aqua
enim generationis principium.
Et
quia
eſca ſunt parui piſces maiorum: non
enim
ibi tot ſunt plantæ, grana, fructus,
quibus
piſces veſci poſſint, ſicut in terra:
ſed
idem fermè cibus & animal: ex ani­
malibus
enim fermè alimentum: de ma­
ioribus
dico.
Piſces etiam parui ſunt ſen­
ſus
, & animalia cognitione carentia, vn­
de
fœtus negligi à parentibus neceſſe erat:
ob
idque maiorem illorum partem perire,
quamobrem
multa generatione opus fuit.
Animalia enim pro ſenſus magnitudine &
prudentiæ
, fœtum ſuum diligunt atque cu­
ſtodiunt
: ſiquidem cuſtodia fit propter di­
lectionem
, dilectio à cognitione oritur.
Quamobrem quæ imperfecta ſunt valde,
curam
fœtus ſolùm gerunt, donec in
vtero
eos continent.
Quæ perfectiora, do­
nec
in lucem ex ouo prodierint: oua enim
cuſtodiunt
, natum animal negligunt.
Quæ
verò
perfecta, donec robuſta ſint, vt ca­
nes
, & aquilæ, & corui.
Sed perfectiſſima,
vt
homo & elephas, perpetuò fermè natos

ſuos
diligunt.
Verùm animalia quæ imper­
fecta
ſunt, animal nunquam ex ſe generant,
nedum
vt genita diligere poſſint.
Sed gene­
rantur
hæc vel ex ouis, vel putredine.
Quoniam enim perfectum eſt aliquid in om­
ni
genere, aliqua quoque generatio perfe­
cta
erit: hæc autem neque ex ouis, nec ex
putredine
: multa enim quæ ſic generan­
tur
, imperfecta ſunt, quamobrem ſola
quæ
in vtero fit generatio, perfecta eſſe
poteſt
.
Imperfecta autem animalia gene­
rantur
, vel quia natura perfectius non po­
tuit
, aut noluit.
Sed non poteſt natura bo­
nis
inuidere, nec nolle quicquam quod bo­
num
ſit: relinquitur igitur vt imperfecta
generentur
, quia perfecta eſſe non po­
tuerint
.
At perfecta eſſe non poſſe per­
fecta
ex generatione, impoſſibile eſt, at­
que
repugnans: quare ex generatione per­
fecta
, & quæ ex animali fit, animal im­
perfectum
generari non poteſt.
Perfecta
etiam
generatio pluribus indiget & ma­
ioribus
, quàm ſenſuum inſtrumenta & fa­
cultates
: nam hæc virtus neque ſtatim
natis
functionem habet correſpondentem
ſibi
, ſed ætate indiget.
Quibus igitur ge­
nerandi
facultas conceſſa eſt, his & ſen­
ſus
omnes: talia autem perfecta anima­
lia
ſunt.
Propter hæc igitur, & alia nul­
lum
animal imperfectum in vtero genera­
tur
, ſed eſt hæc generatio animalium ſo­
lùm
perfectorum.
At talpam forſan quis

nobis
opponat, quæ cæca ex talpa genera­
tur
.
Sed talpa quinque ſenſus habet, viſum
tamen
hebetem ratione finis.
Cùm enim
ſub
terra habitet, ſi oculos præacutos ha­
beret
, nil videns contriſtaretur: non enim
in
obſcuro videret.
Quòd ſi acri eſſet in­
tuitu
, molles haberet oculos, & facilè à
terra
læderetur quacunque occaſione, nec
tamen
quicquam videret iucundum: ceſ­
ſátque
finis in habitantibus ſub terra per­
petuò
, quorum cauſa facti ſunt oculi, vt
ſcilicet
à longè ſentiret: ipſa verò non in
cauernis
habitat, ſed ſolidam terebat ter­
ram
.
Auditu igitur potius indiguit: nam
quum
in terræ ſuperficie habitare cogatur,
ob
cibum foſſorum pericula, & aliorum
animalium
vim effugere auditu debuit:
quamobrem
commodiſſimè tranſlata eſt
facultas
videndi in acutiorem auditum: Au­
dit
enim optimè.
Sed neque oculis omninò
caret
, verùm habet paruos admodum & pro­
minentes
, ac nigros ſub piliſque latentes.
Omne igitur quod generatur ex animali,
perfectum
eſt animal, cuius membri diuiſio
iam
explicata eſt.
Veſpertilio.
Auium pro­
pria
.
Piſces cur ex
ouis
generen­
tur
.
Piſces cur
adeò
multi­
plicentur
.
Demonſtra­
tio
oſtendens
nullum
ani­
mal
imperfe­
ctum
animal
generare
ex
ſe
.
Talpa.
Præter hæc autem diſcrimina, ſunt ani­
malium
perfectorum à forma ſumpta: quæ­
dam
enim abſque pedibus, quædam binis,
quædam
quaternis ſunt.
Quæ alas ha­
bent
, bipeda plerunque ſunt: quatuor ta­
men
habet veſpertilio.
Et quæ pinnas. Et
piſcibus
tamen ſunt, quæ plures habent
pedes
, ſed non propriè pedes ſunt vocan­
di
.
Cancri plures habent pedes quàm qua­
tuor
.
Sed hic numerus animalibus ſatis­
facit
pedes verè habentibus.
Homo loco
duorum
anteriorum pedum habet bracchia
manúſque
, vt aues alas.
Differunt & for­
ma
oris, & cute, quæ quibuſdam & cum
pilo
, aliis ſquama, aculeis, cortice,
pluma
.
Quædam verò varij generis ſunt, incer­

tæque
naturæ, vt animal, quod præſenti
anno
decimanona menſis Ianuarij, Papiæ
vidimus
.
Vulpis magnitudo, aliquantò lon­
gius
, ore & rictu leporino, cum pilis lon­
gis
, duobúſque dentibus prælongiis: ſi­
quidem
digiti humani longitudine promi­
nentibus
admodum ſciuri: oculis ſerpenti­
nis
, quippe qui angulis carerent, nigri eſ­
ſent
.
Pileus inerat capiti hircinæ barbæ ſi­
millimus
, ſed non aliter quàm criſta pauo­
ni
.
Pilus muſtellinus ac pulcher, niſi quòd
ſuper
collum velut lana candida videba­
tur
, anteriores pedes vt taxi, aures &
poſteriores
nihilo differentes ab humanis:
1niſi quòd pedibus vngula vrſi pro humana
erat
.
In dorſo poſtremáque parte ſpinæ
circiter
centum, quarum quædam in apice
curuabantur
, prominebant emiſſitiæ, quum
moueretur
ſtrepitum, dum ſe colliderent,
edebant
.
Cauda anſerina, ſed in ſpinas plu­
finiebantur.
Si reliqua non videas, an­
ſerem
dices: candidis ac cinereis ſpinis plu­
marum
inſtar: latiſque clunibus anſerem
æmulantibus
.
Vox ſubobſcura, rauca quaſi
latrantis
canis.
Iracundum animal, ſed ta­
men
quod facilè à circulatore tractaretur.
Canes odio proſequebatur maximo, ſexus
fœminei
, ætatis iuuenilis Potus nullus, ci­
bus
panis aqua madefactus.
Hiſtricum hunc
fuiſſe
conſtat, aut ex hiſtrice natum, vtpo­
te
cum vrſa, aut ſimia miſto.
Sed hiſtrix
olim
Africæ proprius fuit, nunc Gallia &
Italia
ſues habet cum ſpinis, quas eiacula­
ri
aduerſus canes ſolent: vt forſan alius ſit à
ſuibus
hic hiſtrix: ſpinæ tamen non his ſui­
bus
minores: quippe palmi longitudine, præ­
acutæ
, leues, albo nigróque diſtinctæ.
Sunt &

erinaceo
ſpinæ, ſed toto corpore paruæ, im­
mobiles
, & ipſum animal hiſtrice longè mi­
nus
: quod etiam in orbem circumuoluitur.
Sed ædepol ad hominis ſalutem natum: ſicci­
tate
ac temperie ſua iuuat iecur, renes, veſi­
cam
, ventriculum, pulmones.
Huic tanquam
è
regione ouis opponitur vellere molliſſimo.

Pabula
ſterilia ſubtilitatem lanæ augent.
Vnde Virgilius:
Si tibi lanicium curæ, primùm aſpera ſylua,
Lappæque
, tribulique abſint, fuge pabula læta.
Hiſtrix.
Erinaceus.
Ouium vtili
tas
, lib. 3.
Georg
.
Ideóque Anglica lana nunc vt olim Mile­
ſia
celebratur.
Quare iterum ille:
——Eam circùm Mileſia vellera nymphæ Carpebant.——
Ergo nunc Britannia inclyta vellere eſt.

Nec
mirum, cùm nullum animal venenatum
mittat
, imò nec infeſtum præter vulpem
olim
& lupum: nunc verò exterminatis
etiam
lupis, tutò pecus vagatur.
Rore cœ­
li
ſitim ſedant greges, ab omni alio potu
arcentur
, quòd aquæ ibi ouibus ſint exitia­
les
: quia tamen in pabulo humido vermes
multi
abundant.
Cornicum adeò multitudo

creuit
vt ob frugum damna nuper publico
conſilio
illas perdentibus propoſita præmia
ſint
: vbi enim pabulum, ibi animalia ſunt,
quæ
eo veſcuntur, atque immodicè, tunc
multiplicantur
cùm vbique abundauerit.
Caret tamen ( vt dixi ) ſerpentibus, tribus
ex
cauſis, nam pauci poſſunt generari ob
frigus
immenſum: quia verò optimè coli­
tur
, qui geniti ſunt exterminantur.
Cùm au­
tem
ſemel illis vacua fuerit, non potuerunt
aliunde
aduenire, prohibente mari cùm in­
ſula
ſit.
Britanniæ
laus
, & mi­
ra
.
Cornicum
multitudo
in
Britannia

cur
ſit.
Cur Britan­
nia
ſerpenti­
bus
caveat.
Lucij piſcis
mirum
.
Eadem in lupis fermè ratio eſt. Mirum
eſt
illud, quòd à tot audiui viris, vt impu­
dentius
fuerit tot teſtibus mendacium non
credere
, quàm veritatem aduerſus eorum
auctoritatem
tueri: lupum piſcem fluuiati­
lem
, quem lucium Itali vocant, ſciſſo ventre
oſtendendi
lactis cauſa, inde conſuto, atque
inter
tinchas in viuariis repoſito ſanari hu­
more
earum, dum ſe illis lupus ventre affri­
cat
.
Hoc tamen cauſam habet manifeſtam,
cùm
viſcera non ſint oblæſa, & humor ipſe
glutinoſus
ſit, aërque ad corruptionem mi­
nimè
paratus.
Nec ſcio an in Italia experien­
ti
hoc ſit ſucceſſurum.
Quid demum? nonne
illud
, vt ad ouium hiſtoriam redeam, mirabi­

lius
euenit ob regiones, quòd in calidis re­
gionibus
veruecum caudæ adeò in immen­
ſum
creſcunt, vt Ioannes Leo vidiſſe ſe refe­
rat
in Arſioë Ægypti ciuitate vnam librarum
80
. quaſdam ad 150. creuiſſe referunt.
Ad 15.
aut
20. creuiſſe, vulgare eſt.
Ego vnam vidi li­
brarum
circiter trium, vt æſtimatione aſſe­
qui
, non experientia potui.
Sed propriis in
regionibus
caudæ noſtros arietes plerunque
ſuperant
incredibili magnitudine.
Contin­
git
hoc quia humidiſſimum eſt hoc animal
& inter quadrupedia frigidum.
Cúmque cæ­
tera
oſſa extendi nequeant, ne pinguedine
propria
obruatur animal, totum humorem
in
caudam tranſmittit, fitque carne, & pin­
guedine
immenſa, extenſis etiam oſſibus, ac
neruis
non parum, quæ humida natura ve­
lut
& piſces ſemper incremento apta ſunt.
Sed nónne illud etiam dignum admiratio­

ne
, quòd veruecibus quibuſdam quatuor
ſint
cornua, & tamen tales Mediolani ha­
bemus
: in Scotia res vulgaris eſt, vt apud
Sarmatas
cum ſenis aut octo: rarus cum
quinque
ſepteniſve quod impar ſit numerus:
quandoque
etiam cum vno, ſed non in me­
dio
.
Atque hæc minore miraculo quàm refe­
rat
Ariſtoteles, viſam capram in cruce cor­
nu
habentem.
Accidit hoc errore procul.
dubio naturæ, & materiæ ad cornua gene­
randa
aptæ multitudine defectuve: at in his
quòd
caput eſſe imbecille, maluit natura
diuidere
onus, quàm moleſtè grauare verue­
cem
.
Contingit quandoque naſci arietem
cum
vnico cornu in media fronte, vt in villa

Periclis
dum ipſe rebus Athenienſium præ­
eſſet
.
Aruſpices pronunciarunt futuram om­
nium
rerum confuſionem, & diminutionem
potentiæ
vrbis.
Atque id meritò: nam duo
natura
diſtincta in vnum coierant, diminu­
to
numero armorum: idque in eius villa con­
tigerat
, qui vrbi præeſſet.
Contigit autem
hoc
ad vnguem: primùm quidem grauiſſi­
mo
ballo Peloponnenſi, quòd fames, inde
peſtis
ſæuiſſima ſubſequutæ ſunt, demum
etiam
ſeruitus.
Sed Anaxagoras rem callidè
texit
, ſuaſu credo Periclis, qui ei erat diſ­
cipulus
, dicens hoc ideo factum, quòd cere­
bri
ventres in vnum coiſſent.
Diſſecto verò
animali
ita eſſe oſtendit.
Sed ſi ob hoc ſo­
lum
id contigit, decuit ſuo tempore naſci
cornu
, non cùm aries natus eſt.
Deinde ni­
hil
prohibet errorum naturæ proprias eſſe
cauſas
, & futuri præſagia.
Itaque omnium
vt
aliarum rerum, ſic & Philoſophiæ al­
terna
viciſſitudo, ac perniciem ſcilicet hu­
mani
generis ac ſalutem.
Quamobrem mi­
nus
demiror Neronem quandoque Roma

expuliſſe
Philoſophos, vt in Neronis enco­
mio
diximus: quorundam enim ob auaritiam
non
magis eſt ſalutaris quàm pernicioſa ſa­
pientia
.
Nihilque aliud eſt Philoſophia in
animo
prauo, quàm in latronis manibus
gladius
.
Quid boni enim affert Philoſophus,
docens
principes, populóſque, mundum
æternum
eſſe, mortalem animum, proui-
1dentiam Dei nullam? nónne eſt ac ſi dice­
ret
, Palàm fœnerare adulter eſto, ſicarius, ve­
neficus
, proditor, omnia denique mala pe­
ragas
, modò clanculum liceat.
Ergo aries
ſtultus
conſuluit.
Athenienſium duplex ſa­
pientia
, ducis ſcilicet atque Philoſophi, pa­
triam
euertit.
Nam ne mirere, dixiſſe me
arietem
eſſe ſtultum: quæ enim bifida ſunt
vngula
, omnia ſunt ſimpliciora ſolipedis, vt
ſolipeda
his qui digitos habent in pedibus.
Animalium enim differentia vna eſt pro­
pria
, à pedum natura ſumpta: quædam enim
ſolipeda
, quædam bifidas habent vngules,
quædam
autem digitos.
Solipeda quædam
robuſta
, ſed non laboris patientia, vt equi:
quædam
patientia laboris, ſed non robuſta,
vt
aſini: quædam tolerant laborem & ſunt
robuſta
, vt cameli.
Aſini vt patientes eſſent
admodum
laboris, ſtupidi facti ſunt.
Iidem
parcè
admodum mergunt bibendo os, prop­
ter
vmbram aurium quam prægrandem in

aqua
videntes timent, ne aures madeſcant
aqua
, & ne vmbra aurium oculos feriat.
Eſt
etiam
animal hoc natura ſiccum, & ob id
aquæ
non amicum.
Fert aſina pullum, an­
no
, quòd aſinus 30. annis viuat, tametſi ob
labores
rarò vitæ proprium curſum poſſit
implere
.
Commune eſt illi cum equo, &
ceruo
ac damæ, imò etiam camelo, carere

felle
.
Sed tamen camelus indiſcretum ha­
bet
.
Cauſa eſt, vt carnem habeant ſicciorem,
laboriſque
magis patientem.
Sed equi ge­
neroſiores
ſunt aſinis, minus tamen ſicci, &
ob
id minus laborem tolerant.
Hi quos bar­
baros
vocant, ſuntque perniciſſimi educa­
tione
, in Africa fiunt.
Nam emittunt equas,
quæ
timore ferarum agreſtes factæ quoti­
die
ſe exercent.
Inde pullos ereptos lacte ca­
melarum
alunt: vbi adoleuerint palea & ſti­
pula
: ita cibo, aëreque, exercitatione fiunt
velociſſimi
.
Fieret & in noſtris regionibus,
ſed
poſt aliquot generationes.
Ceruarum
quoque
lacte nutriti multum proficerent,
nanque
nutrimento animæ nedum corpo­
ra
mutantur.
Animal hoc ſenſum habet &

gloriæ
, & officiorum.
In Hibernia inſula
referunt
, equos adeò eſſe moribus bonis ac
dociles
, vt ita ſe accommodent, qua me­
lius
ſeſſorem parte excipere poſſint.
Indi­
cium
prudentiæ equorum eſt dilectio maxi­
ma
ſobolis: nullum enim animal adeò fi­

lios
ſuos diligit, vt pullum ſuum equa.
In­
certa
meta vitæ illorum, ob labores: qui­
dam
enim ad nos etiam 50. peruenerunt,
rarò
tamen 30. annum excedunt.
Fœminæ
diutiùs
viuunt.
Vixiſſe equam ad annos
ſexaginta
quinque prodidit Ariſtoteles.
Miſ­
centur
hæc duo animalium genera naturæ
ſimilitudinem
quaſi commodum humanum

curante
opifice: fiuntque muli patientia aſi­
norum
, robore autem equorum.
Aſini agre­
ſtes
onagri vocati frequentiores ſunt equis
agreſtibus
, quorum carnes in cibis com­
mendantur
: nam & domeſticorum aſino­
rum
caro, modò iuuenes ſint, proxima vi­
tulinæ
eſt, non vt equorum viſcida & abo­
minabilis
.
Impropriè ædepol vocant aſinos
agreſtes
animalia cornibus prælongis ar­
mata
& iuba, alioquin deformia, biſontes
aliàs
dicti.
Igitur genere quidem plura
eſſe
non poterant tribus, ſpecie nihil pro­
hibet
: nam & mulos eſſe ſui generis in
Phœnicia
fœcundos tradit Ariſtoteles: in
his
tamen plus minuſve, vel alacritatis, & ro­
boris
agilatiſque, vel patientiæ ad labores
ſuſtinendos
.
Sed camelus omnium eſt præ­
ſtantiſſimus
.
Africus vnicam habet gib­
bam
ſeu tuber, Bactrianus duas, vtraque
enim
ſpecies mihi nota eſt.
Africi etiam
aſinis
colore fermè ſimiles, Bactriani fer­
rugineo
.
Non ſolipedes ſunt propriè came­
li
, ſed quaſi biſulci: nec exquiſitè biſulci,
ſed
quinum digitorum pes quandam leuem
effigiem
exprimit, parte etiam veſtigij
carnoſus
, ob id per ſaxa iter habentibus
inutilis
.
Cæterùm, quod mirum eſt, cùm
cornua
non habeat, ſolus caret anteriori­
bus
dentibus ſuperioris mandibulæ, vt
ceruus
atque bos.
Ruminat quoque illorum
more
, quod neceſſe eſt: nam animalia non
ob
id ruminant, quia cornua habeant, ſed
ſed
quia dentibus carent anterioribus ſupe­
rioribus
, quibus etiam camelus caret.
Vri­
nam
ex auerſo reddit, nam genitale retro
habet
.
Equos naturali odio perſequitur, &
grandis
eſt altitudine fermè elephanti, ſed
ob
colli! longitudinem: vnde aui nomen
etiam
inditum ſtruthiocameli.
Corpore ta­
men
toto camelus equo exilior eſt, capite
paruo
, oculis magnis, prominentibuſque.
Roſtrum, vt ita dicam, quale bobus.
Differunt tamen non parum inter ſe, & prę­
ſertim
magnitudine, adeò vt iuxta hanc ra­
tionem
tria genera numerentur.
Hugium
maximi
dicuntur vnica gibba, minimi Ra­
guahil
, qui centum milla paſſuum in ſingu­
los
dies peragunt, ſunt enim leuiſſimi, ap­
tioreſque
ad itinera quàm ad onera.
Cur­
runt
etiam celeriùs cameli equis Niſſanis,
propter
crurum longitudinem diſtantiam­
que
.
Medium genus Becheti vocantur, du­
plici
gibba.
Sed omnium optimi Africi: hi
enim
ex Bactrianis Bibunt ſingulis quin­
que
diebus: & ſi antea, læduntur: tolerant
tamen
ſitim ad dies vſque quindecim, tum

ex
vſu, tum quia animal ſit ſiccum, tum
quòd
natura rectè cauerit vt animal quod
in
deſertis vitam ageret, frequenti potu
minimè
indigeret, vbi potus copia rarò eſt.
Similiter & inediæ patientiſſimus eſt. Vbi
verò
contigerit ipſum extenuari, primùm
quidem
gibba, ob onus & ſolem, dorſoque
extenuatur
, pòſt ventre, quòd ea pars mol­
lior
ſit, & plurimo calore abundet: demum
cruribus
ipſis, tuncque iam laborat.
Caro
illius
ſuauiſſima eſt, lac verò ſuauiſſimum
& ſaluberrimum.
Sed bibitur vt vinum, pa­
ri
aquæ pondere, vel etiam duplo miſtum.
Saltat hoc animal ad tibiam, videturque
muſica
gaudere: verùm ars & vſus eſt po­
tius
quàm harmoniæ ſenſus.
Attamen can­
tu
feſſus ſpontè ad iter peragendum exci­
tatur
.
Iuuenculus autem collocatur in paui­
mento
calido, homine pulſante tibiam ci­
tharámve
, camelus ob calorem pedes eleuat:
ita
ſingulis diebus huic rei operam dat.
Mo­
dus
congruit pedum eleuationi.
Vbi annus
hac
forma exactus fuerit, pedes eleuat ad
rhythmum
, quanquam frigente ſolo: ita
camelus
ſaltare diſcit.
Sed quid mirum de
1camelo, vt dixi animali ſolerti, quod diſ­
ciplina
erudiatur, cum aſini ipſi ad tibiam
ſaltent
?
& voce in aurem inſuſurrata con­
cidant
ſupini ſpontè?
Clauſis etiam oculis,

inflantur
quaſi venenum bibiſſent, nec mi­
nis
nec verberibus adduci queunt, vt ſur­
gere
velint.
Sed blanditiis, adulationibuſ­
que
, ac ſpe vehendi formoſas mulieres pro­
poſita
, ſubitò exurgunt alacres: vbi verò
audierint
vehendas eſſe anus, demiſſis au­
ribus
claudicant.
Interroganti etiam an for­
moſæ
iuuenculæ illis placeant capite an­
nuunt
.
Demum etiam formiſſimum in
cœtu
circumſtantium deligunt.
Ita parum
videtur
hic aſinu.
Ægyptius ab illo Lu­
cianico
differre.
Sed tamen vera eſt hi­
ſtoria
, quam Ioannes Leo Africanus nar­
rat
, vidiſſe non ſemel in ſuburbio ciuita­
tis
Chairi nomine, Bebelloch, in quo
circulatores
fermè ſingulis diebus Veneris
( eſt autem hic feſtus Mahumetanis, vt Iu­
dæis
ſabbathum, Chriſtianis Dominicus)
ac
arte magnam ſtipem corradunt.
Nec
adeò
res mira videri debet erudire aſinum,
nam
pars ſenſibilis omnis vſus eſt capax.
Eſt autem aſinus & ipſe anima ſenſitiua
præditus
.
Oſtendit hoc in cheli manus, quæ
tot
diuerſis modis abſque vlla cogitatione
propter
ſolum vſum mouetur.
Quomodo au­
tem
ſenſim ad hoc perueniant, tum ex his
quæ
de camelo nuper dicta ſunt, tum
quæ
de cane inferiùs docebuntur, intellige­
re
licet.
Conſtat autem tota hæc ars eru­
diendorum
animalium in duobus, vſu &
actionum
concurſu.
Itaque conſtat anima­
lia
ſolipeda prudentiora eſſe biſulcis, atque
inter
ſolipeda, biſulcaque camelum eſſe
præſtantiſſimum
.
Vnde meritò quis dubita­
bit
, quodnam perfectius animal dici de­
beat
, canis an camelus.
Equidem ſi ad vitæ
longitudinem
reſpicimus, camelus proxi­
mior
eſt homini quàm canis: nam came­
lus
centum quandoque annis viuit, canum
vita
vigeſimo anno terminatur: vnde Ho­
merus
rectè finxiſſe exiſtimatur canem
Vlyſſis
extremo anno mori.
Verùm vt ca­
melus
rarò ſexageſimum, ita canis rariùs
quartum
decimum ſuperat annum.
Cameli
quoque
muſica delectantur, canes minimè.
Sed canes capaciores ſunt diſciplinæ. Dixe­
rim
igitur cameli humidum eſſe pinguius,
canis
autem ſubſtantiam eſſe tenuiorem,
hiſque
de cauſis alterum altero viciſſim ho­
mini
propiorem eſſe.
Veruecum
candæ
immen­
ſi
ponderis.
Verueces
cum
quatuor
cornibus
.
Aries cum
vno
cornu in
medio
ſrontis.
Neronis En­
comium
.
Aſinus cur
ſtupidus
.
Aſini cur
bibendo
pa­
rùm
mer­
gant
os.
Equi.
Onagri.
Biſontes.
Camelus.
Extenuatio­
nis
ratio.
Afinorum
mira
diſci­
plina
.
Sed adhuc dubitatio alia emergit: quo­
niam
camelus videtur hominum cauſa, non
ſuiipſius
, vel magis ſaltem factus, quod ta­

men
falſum eſſe nemo dubitat, qui quæ à
nobis
inferiùs ſcripta ſunt, legit: attamen ſic
prorſus
eſſe videtur.
Nam quorſum in ter­
go
gibba illa, niſi ad pondera ſuſtinenda?
quorſum quatuor genua, cùm equus & aſi­
nus
duo tantùm habeant, & boues & cer­
ui
?
nam cameli crura poſteriora anterius
flectuntur
, ſinuanturque poſterius vt homi­
num
crura, & anteriora equorum: quor­
ſumque
tuber illud cui inſiſtit, dum in ge­
nua
flectitur inferius poſitum?
niſi vt cùm
prælongis
eſſet cruribus, poſſet flecti in ge­
nua
, tandiuque manere donec onus excipe­
ret
?
Itaque camelus & canis ob conuictus
facilitatem
, ſi modò aliquod animal homi­
nis
cauſa factum eſt, geniti videntur illius
cauſa
.
Sed tamen ( vt dixi ) abſurdum eſt
talia
credere: melius igitur eſt, vt exiſtime­
mus
camalo gibbam eſſe factam, quòd cùm
animal
eſſet vitam in ſolitudine ducens, lo­
cus
is humore repletus ad ſitim famemque
ſuſtinendam
plurimum conferret.
Indicio
eſt
quòd etiam hominibus gibbus ex hu­
more
crudo aduenire ſoleat: quodque, vt di­
ctum
eſt, dum conficitur labore, inedia, ſiti­
que
, ea primùm in parte extenuetur.
Cauſa
verò
genuum & anterioris gibbi ſeu infe­
rioris
fuit, quòd cum habiturus eſſet crura
gracilia
longaque & longum iter agere co­
geretur
, hoc animal in aridis atque incul­
tis
locis viuens quærendi cibi potuſque
cauſa
, quiete indiguit, quam ob crurum
longitudinem
ſternendo vt aſini equique
tutò
aſſequi non poterat: ob id igitur in
genua
& tuber inferius recumbens quieſ­
cit
.
Talis eſt huic animali ſitus, qualis ho­
mini
cum ſedet.
Non igitur hominis gratia
hæc
facta ſunt, ſed cameli: nimis enim
oportuit
naturam eſſe ſollicitam, ſi ob tam
breue
tempus ſuſcipiendi oneris, tot tanta­
que
in hoc animali molita fuiſſet, cùm
etiam
homo ipſe prudentia, ſcabellis, ſca­
lis
, aliiſque modis altitudinis incommodo
ſatisfacere
potuiſſet.
Formæ igitur animali­
bus
propriæ, proprij etiam commodi cauſa
ſunt
.
Verùm dicet quiſpiam: Cur omnia
hæc
animalia præſtantiſſima formam ha­
bent
longè ab aliis diſſimilem?
vt, homo,
elephas
, camelus, crocodilus, & delphin
inter
piſces.
Conſtat enim abſque dubio hæc
eſſe
animalium nobiliſſima, ſi modò homo
animal
mereatur appellari.
Cauſa huius tri­
plex
eſt: prima quidem, quòd oporteret ani­
malia
hæc eſſe longæua, ſi deberent eſſe per­
fecta
: quare humido pingui multumque

permixto
prædita.
Non igitur vires aſſequi
ex
temperamento poterant, indigebant au­
tem
viribus, quamobrem forma exquiſita
opus
fuit.
Secunda cauſa eſt, quia extre­
mum
plus à medio diſtat, quàm media in­
ter
ſe: duplum enim medij, aut maius du­
plo
eſt extremum: perfectiſſimum autem
extremum
eſt, ob id plurimùm ab aliis di­
ſtat
, atque obid peculiarem formam habe­
re
videtur.
Tertia, quoniam perfectiſſima
animalia
multorum generum colligunt vti­
litates
, ob id quaſi in medio illorum conſti­
tuta
videntur, quamobrem & formam ſibi
propriam
, Nam camelus medius videtur in­
ter
biſulca, ſolipedaque, abſque cornibus
etiam
cornutis ſimillimus: gibbam præter
id
propriam habet.
Homo inter bipeda
quadrupedaque
, glaber tamen eſt, atque
hoc
ei proprium non ab alio animali ſum­
ptum
, niſi ſerpentes, aut piſces adducas, à
quorum
natura vel plurimum abeſt, vel om­
nium
naturam induit, vtpote omnium etiam
particeps
.
Crocodilus medius inter piſces &
quadrupeda
lacertaſque.
Proprium habet vt
maxillam
ſuperiorem moueat, inferiorem
habeat
firmam.
Elephas medius inter cor­
nua
animalia, carentiaque cornibus, digitos
habentia
in pedibus, & ſolipeda, propriam
1nactus eſt promuſcidem: & ſi licet dicere
dentes
, illos adeò magnos, & adeò exte­
teriùs
prominentes.
Eadem dico de delphi­
ne
.
Sed iam aliò properat oratio: nec mo­

ram
pateretur, niſi hoc vnum occurreret
quod
nuper dixi, ſcilicet, cur mulæ ſint
ſteriles
.
Fatigat hoc Ariſtotelem, cæte­
roſque
philoſophos, nos minimè in hoc
quæſito
laboramus.
Declaratum enim ſu­
prà
eſt, quæcunque generationem habent
imperfectam
, eſſe ſterilia: at cùm ſemen
equi
aſinique multum diſſideant, adeò vt
ſint
in terminis extremis eorum quæ ſi­
mul
ad generandum conuenire poſſunt,
liquet
quæ generantur ex horum commi­
ſtione
eſſe ſterilia.
Minus autem his canes
Indicos
, qui è tigride, & cane generantur:
minus
etiam lyciſcas, è cane & lupo geni­
tas
.
Similiter & laconicos ex vulpe & ca­
ne
: nam hi cùm parentum naturæ parum
diſſideant
, prolifici ſunt, & in alteram
parentum
ſpeciem tranſeunt continua ſuc­
ceſſione
.
Quod equidem fieri non poſſet,
ſi
mulæ aliqua propria cauſa ſumpta, ex
parentum
diſſimilitudine ſterileſcerent.
Sed
eſt
, vt dixi, cauſa hæc communis omnibus,
quæ
generatione imperfecta procreantur,
ſeu
ex putredine, ſeu multum diſſidente na­
tura
ſeminis maris à ſanguine fœmellæ.
Vn­
de
ex hoc generalis cauſa ſterilitatis habe­

tur
.
Cum enim ſemina maſculi fœminæque
intra
limites temperamenti fuerint, genera­
tio
fit, & quod naſcitur prolificum eſt.
Si
verò
ambo ſemina contrariis fuerint qua­
litatibus
generabunt, ſed quod generabi­
tur
, ſterile erit.
Si verò ſimili laborent in­
temperie
, nihil generabunt.
Sunt & ſteriles,
in
quibus virga non erigitur.
Hic autem, ſi
natura
contingat, parentibus ſenibus ſunt
geniti
.
In quibuſdam ſemen vitioſum eſt,
vt
in his quibus auulſi ſunt teſtes.
Permu­
tantur
igitur hac commixtione ſpecies, ac
deſinunt
eſſe.
Forſan ex hoc genere erant
alces
, quos fuiſſe Cæſaris ætate certum eſt:
at
nunc an ſint, & quid ſint, incertum eſt.
Similiter & cameli Indici Pauſaniæ tempo­
ribus
pardis colore, & varietate ex toto ſi­

miles
: at nunc, aut nulli ſunt, aut rari ad­
modum
: inconſtans enim ( vt dixi) eſt cu­
iuſque
imperfecti animalis generatio, natu­
raque
.
Sed iam tempus eſt, vt his relictis,
ad
genus perfectiorum animalium ( hæc au­
tem
digitos habent in pedibus, non vngu­
las
) tranſeamus.
Perfectiora verò nobis ini­
tium
dabunt.
Camelus
magis
omni­
bus
aliis
animalibus

videtur
ho­
minum
cau­
ſa
factus.
Cur anima­
lia
nobiliora
formam
ha­
beant
pro­
priam
aliis
omnibus

abſimilem
.
Mulæ cur
ſteriles
.
Sterilitatis
cauſa
.
Cameli In­
dici
.
Perfectiores autem in hoc genere canes
ſunt
, atque hi è lupis olim ortum habue­
runt
.
Cùm verò efferantur, primò quidem
in
agreſtes, inde in lupos, ſicut & lupi ci­
cures
poſt multas generationes in canes
tranſeunt
.
Vnde lyciſca è lupo caneque nec
obſtat
vocis varietas, quandoquidem in
occidentalis
Indiæ Hiſpana inſula canes ex

toto
muti ſint, quantò magis vlulare poſ­
ſunt
, cùm etiam aliqui canes domeſtici
vlulent
, tametſi inter oſtenta habeatur.
In­
dicio
quoque eſt canes è luporum genere
eſſe
, rabies, vtriſque communis morbus,
atque
pernicioſiſſimus: ſed tamen in lupo
etiam
grauior, ac prorſus immedicabilis,
adeò
vt furens lupus ad ſexaginta animalia
diuerſi
generis occiderit, in quibus homi­
nes
erant plus quàm viginti: nec quiſquam
euaſit
, qui ab eo læſus eſſet, neque animal
vllum
, cùm etiam equus vix vngue, non
dentibus
ſcalptus perierit: niſi vir quem
multis
vulneribus confecerat.
Cauſam fuiſ­
ſe
credo, quòd illi multus effluxerit ſan­
guis
.
Eſt autem rabies morbus ex putredine
ſicca
: ob id in fero animali, & ſponte ſua
iam
ſicciore, ſæuior.
Omnis tamen rabies,
vbi
ad aquæ timorem peruenerint, inſana­
bilis
eſt.
Vnde Ouidius:
Nec formidatis vlla medetur aquis.
Derabie
Miſcetur canis vulpi & tigridi commu­
nibus
filiis, qui vtriuſque referunt formam.
Nam cùm tempora geſtationis vteri conue­
nerint
, miſceri poſſunt, vt in arboribus di­
ctum
eſt, & cibus communis extiterit.
Alo­
peca
è cane ac vulpe, quem vidi, maſculus
erat
& mutus, neſcio an tales ſint omnes.
Hoc animal ingenioſiſſimum videtur natu­
ra
homini conſultò copulaſſe, quòd ſemper
natura
ſimilia ſimilibus nectere nitatur, &
morum
ſimilitudo pariat, ac retineat amici­
tiam
.
Grauis enim eſſet canis homini, ni
adeò
ſolers natura eſſet: amatur ob diligen­
tiam
& ingenium, quibus placet.
Ferociſ­
ſimi
, & robuſtiſſimi maximique ſunt in

Corſica
inſula, tum ob aërem, humido enim
creſcunt
quæ natura ſunt ſicca tum ob
exercitationem
& educationem.
Caput ha­
bent
maximum, corporis comparatione,
quod
etiam magum eſt.
Cibus, pugna, aër,
educatio
, natura illos immutant, adeò vt

ſpecie
differre videantur.
Docentur odiſſe
genera
quædam hominum, vt quondam
Rhodi
Turcas, Bezerillus Indos.
Hic erat
canis
, qui homines Indos ab Hiſpanis diſ­
cernebat
, autore Gonzalo Fernando Ouie­
do
.
Humanis carnibus maximè efferantur, &
ſenſum
ſupra naturam acuunt: vt ille doctus
eſſet
, volentes ducere, nolentes lacerare,
proſtratis
parcere.
Quod illi in Dei volun­
tatem
& indulgentiam transferunt, ego vel
cibo
humanæ carnis tribuo, vel vſui, vel
potius
dæmonum auxilio.
Neque enim pla­
cere
Deo tantam crudelitatem mihi perſua­
ſerim
.
Hic vocem pugnantium, retrahen­
tiumque
intelligebat, doctus, & digito vel
nomine
demonſtratos aggredi, lacerare,
trahere
.
Canes acer­
rimi
.
Canis mi­
rabilis
ſen­
ſus
.
Naſci animalia, hominum moribus ſimi­
lia
, in ſingulis fermè regionibus, edocet in
Lithuania
Roſomacha, ſeu Gulo animal
quantitate
canis, facie felis, dorſo & cauda
vulpis
: pedes & vngues aſperi, ac firmi,
tum
dentes.
Atque adeò vt canes qui lupos
non
reformidant, ab eis abſtineant.
Pellis
albicat
fuſco admiſto, variaſque formas li­
neis
quibuſdam deductis exprimit.
Eiuſmodi
videre
licet in his pannis, qui ex Aſia ad­
uehuntur
, vocanturque Zambeloti.
Conſtant
hi
( vt fertur) caprarum pilis, vndulato ope­

re
.
Tales figuras natura finxit in gulonum
pellibus
, quæ vbi calorem conceperint, re­
tinent
: ſtatim verò concipiunt: ob id tum
propter
pulchritudinem, tum rarietatem
principum
geſtamen eſt.
Quamvis ſomnia
fera
immittant.
Nam & inſidias moliri
1videntur, & comedere, timorque illos exa­
gitat
: vt enim cibi ſomnia gignunt pro
naturæ
qualitate, odorati plerunque ignes,
dulces
aquas, ſic pelles humores atque va­
pores
mouent.
Vngulæ quoque geſtatæ tin­
nitui
& vertigini conferunt.
Recentes ſeu
odore
, ſeu aſpectu, canes ac feles terrent.
Dentibus magica vis ineſſe creditur: adeps
vulnera
quæcunque efficaciter ſanat.
San­
guinem
melli & aquæ miſtum bibunt in
nuptiis
, incertum pro nectare an amuleto.
Fides ex eorum inteſtinis aſperiorem in ly­
ris
ſonum edunt.
Ipſum autem animal adeò
eſt
vorax, vt cùm cadauera depaſcatur, ple­
num
iam ventre toto, inter duas arbores,
quæ
parum inuicem diſtent aluo compreſ­
ſa
emittat quod ederit, inde ad ſaginam re­
uertatur
.
Sic Lithuani hominum ſunt vo­
raciſſimi
.
Aut igitur potentia pellis talis
eſt
, ad actum autem calore hominis dedu­
citur
: aut refrigerato ventriculo id con­
tingit
: ventriculus enim calore plurimo, at­
que
exiguo abundans vix ſatiatur.
Roſomacha.
Sed & reuertar ad canes, nullum animal eſt
tam docile docetur venari, explorare, & ferre.
Vt eſſe ingenioſum, ſiccum eſſe oportuit: In­
genioſiores
ſunt, qui caput rotundum ha­
bent
, & naſum admodum depreſſum.
Do­
centur
vertere veru, vt in caupona Leonis
Papiæ
: nam ibi plures inſtructos videas.
Na­
tura
illi odoratum acerrimum dedit: ma­
gni
venationibus apti, parui in lectis &
obſcuro
dominis ſuis blandiuntur.
Vbi feles
ſepultus
ſit, vel ſi illius pellem ſiccam inue­
nerint
, reuoluunt ſe: delectantur enim
odore
mortuæ, quàm viuam oderunt.
Pu­
treſcentem
tamen refugiunt: odor enim
ſiccæ
carnis cùm putruerit, illis grauis eſt,
hominibus
autem omnis.
Iracundum ani­
mal
eſt, & non ſecus ad homines rixis
aſſuetum
.
Accurrit enim ſpontè ad pugnan­
tes
, fugientes atque clamantes inſequitur,
& vrget, quamvis omninò incognitos.
No­
larum
ſtrepitu atque tubarum clangore, tum
aſinorum
rudentium voce, aliiſque multis
magnis
ſonis vlulant: hæc autem vox illis
fletus
eſt, ob iræ impatientiam.
Quàm etiam
ob
cauſam lunam inſpicientes latrant &
vlulant
, quòd ſe ab illa contemni exiſti­
ment
, at que id ægrè ferant.
Sic enim &
pueri
, & mulieres, cùm vlciſci iniurias
nequeunt
, plorant.
Quum membrum
oſſeum
ſit, ne ventrem vrina conſper­
gant
, mingentes pedem eleuant.
Indicio
eſt
, quòd nec fœminæ, nec catuli id fa­
ciunt
.
Nam fœminis nullum eſt membrum,
catulis
verò adeò molle, vt verſus terram
flecti
poſſit, atque ſic meiendo haud ven­
trem
conſpurcant.
Sagacitate tanta ſunt,
vt
ceruum laſſum in gregem fugientem ab
aliis
ſeligant, vt fatigatum vexantes ſtimu­
lanteſque
faciliùs aſſequantur.
Venantur fermè ſponte, docentur explo­
rare
.
Quidam odore aues explorant, quos ſa­
gaces
dicunt, vulgus brachos: alij lepores &
ceruos
, qui primùm retinent nomen.
Sunt
& retiarij, qui intuitu terrent perdices, ac
coturnices
, donec retibus capiantur.
Com­
mune
omnibus canibus eſt domum tueri,
oblatrare
aduenis, & perſequi pauperes, &
qui
laceris veſtibus ſunt.
Inſtruuntur ſen­
ſim
ad ferendum: primò proiecto pane,
ſed
ſicut parêre imperanti, & ad ſe vocan­
ti
cogatur: pòſt panis pyxidi clauo includi­
tur
, vt cùm panem famelicus inuaſerit, py­
xidem
forat vocatus, ne panem relinquat.
Senſim verò à clauo panis aufertur, vt tan­

dem
conſuetudine pyxidem clauo modicè
capto
referat.
Sic tandem ferrum reportat,
eademque
ratione lapides, & quicquid eſt
difficillimum.
Tandem aquis tabella immitti­
tur
cum pane, inde clauus cum pane: eadem
induſtria
panis clauo adiicitur muro infixo,
vt
canis non ceſſet, donec clauum eruerit.
In omnibus fame opus eſt magiſtra, iuxta
Perſianum
illud:
Venter negatas artifex ædi voces.
Modus quo
canes
docen­
tur
ferre.
Semeſtri ſpatio temporis ſic canem eru­
diui
, vt nec puer docilior videri poſſet, aut
ad
mandata promptior, cùm nutus ipſos
intelligerent
.
Et quamvis totum in docentis
induſtria
ſit repoſitum, eliguntur tamen pi­
loſi
, ac pilo minimè recto, ſed tenui atque
molli
, tum prono: ingenioſiores hi viden­
tur
, & patientiores laborum, ac magis obe­
dientes
, qui & parum latrant, vt melitei
gratiores
, nullius tamen vſus ob paruita­
tem
.
Certa non eſt canum magnitudo, nec
ingenium
, nec color vnus, nec vox.
Alij bo­
ues
fermè æquant, magnitudine, alij muri­
bus
non ſunt maiores, muti alij, alij clamoſi,
alij
vlulant etiam.
Rubei, candidi, ruffi, nigri,
varij
, alij obeſi, alij curſores, alij macilenti,
rudes
alij, ac quaſi ruſtici, alij manſueti, cru­
deles
, alij feroces, timidi alij, & quidem
apti
ad omnia, ſeu ſenſibus, ſeu ingenio va­
leant
.
Ita denique nihil moribus & va­
rietate
hominum diſcrimina, adeò æmula­
tur
vt canis.
Verùm quidam præferunt elephantes, âlij

cercopithecos
canicos canibus, induſtria &
ſagacitate
.
Elephantem vidiſſe ſe refert Ar­
rianus
, qui cùm in auribus bina haberet
cymbala
, promuſcide alternatim ea tange­
bat
ad rhythmum, ſaltabatque pro rhythmi
ratione
, cæteris eum imitantibus, choream­
que
ducentibus.
Iidem tanguntur miſericor­
dia
, & regem adorant, & iuramentum no­
runt
& exigunt, & ſydera venerantur, & ſui
miſeret
: agnoſcunt ſeſſorem, & vltionem
expetunt
ab his, à quibus iniuſtè vexantur,
& nihil ad humanitatem deeſſe ei videtur,
præter
ſermonem, quum multi etiam ho­
mines
bruti & diſciplina, & moribus ipſis
elephantis
magis videantur.
Vidimus nos
elephantem
reginæ Mariæ Bohemorum, fi­
liæ
Caroli Quinti Cæſaris, iuuenculum, an­
num
ſcilicet agentem decimum tertium:
nam
florent circiter annum ſexageſimum,
viuunt
ad ducentos certè: referunt pluri­
mi
, ad trecentos, quod verum exiſtimo,
ſed
rarò: velut in hominibus, quorum
etſi
ſit plerunque longiſſima vita octogin­
ta
annorum, viuunt tamen aliqui rariſ­
ſimo
exemplo ad centum viginti, plures
tamen
excedunt octoginta.
Is igitur adeò
docilis
erat, vt ſeſſorem ſuum planè non
ſecus
, quàm homo alius intelligeret.
Im­
perabat
, admonebat, vno verbo opus tan­
tùm
erat.
Inter reliqua cùm aſcendere vellet,
1dextrum crus flectebat: vtque ſenſim aſcen­
deret
, illud eleuabat: baculum quo rege­
batur
vbi excidiſſet, promuſcide acceptum
porrexit
ſeſſori, quem adeò diligebat, vt
ab
illo admonitus quòd abſconditurus eſſet
ſe
in cœnaculo maiore, cùm quiſpiam di­
ceret
, Seſſorem tuum quærito, ad illum re­
cta
iuit, inuenitque inuento mirum in modum
blandiabatur
.
Vbi Archiepiſcopus Mediola­
nenſis
adeſſet, monitus illum inclinatis ante­
rioribus
cruribus & capite ſalutauit.
Vbi ille
diceret
, Effare aliquid, mugiuit.
Elephantis
forma
.
Sed præſtat formam ad amuſſim deſcri­
bere
.
Primùm quidem illius altitudo tanta
erat
, vt homo erectis manibus non attin­
geret
dorſum, & erat ( vt dixi) iuuencu­
lus
.
Craſſities duorum boum. Sed adultis
& maximis ( nam & in his velut equis
aliiſque
animalibus non exiguum diſcri­
men
ſecundum regiones & ſtirpes) pro vi­
gintiquinque
quandoque bobus corporis
moles
eſt.
Altitudo maximis vſque ad de­
cem
cubitos, quod facilè eſt etiam con­
iectari
ex dentium magnitudine: huic
enim
cùm tantus eſſet, dentes cubitum
cum
dimidio non excedebant, cùm ta­
men
viderim ego non ſemel, qui fermè
ſex
cubitos, vel incurui æquarent: qui ſi
recti
fuiſſent, longiores plane fuiſſent ſep­
tem
cubitis.
Narrat enim Ludouicus Ver­
tomanus
vidiſſe duos, qui pondus 325. libra­
rum
æquabant.
Poteſt vnuſquiſque ſecum
reputare
, quanta debuerit eſſe animalis il­
lius
magnitudo.
Sed ad ordinem reuertor.
Longitudo elephantis minimè altitudini
reſpondet
: eſt enim multò altior, quàm
pro
longitudinis ratione.
Crura habet tere­
tia
, ac ad columnarum modum, atque in his
iuncturas
.
Coxæ rectæ deſcendunt, nec in
anteriorem
partem, vt bobus exporrigun­
tur
: hocque ideò contingit, quòd iuncturæ
genuum
ſunt æquales, atque adeò æquales,
vt
niſi flectere crura videas, iunctura ca­
rere
credas.
Inde natam exiſtimo opinio­
nem
, quòd iuncturis careant, quàm ſuſpi­
cionem
auxit illius inceſſus: nam diſtentis
cruribus
, ac ſi iuncturis omninò careat,
ambulat
.
Sunt autem illius crura anteriora
poſterioribus
longiora.
Porrò inceſſus ille
cruribus
diſtentis, maximi roboris argumen­
tum
eſt, & cauſa velocioris inceſſus: nam
difficiliùs
mouetur quod à longiore ſpacio:
vt
in haſtis, quæ difficiliùs mouentur ex
imo
quàm ex medio, & æqualis angulus
tantò
maius ſpacium intercipit, quantò cru­
ris
ſuprema pars à genu ipſo longius diſtite­
rit
.
Pedes rotundi in quinque digitos diuiſi,
ſed
diuiſio ea obſcura eſt.
Sunt autem pla­
ni
& abſque munimento vllo, vnde exco­
gitata
ratio ſecandi pedes ſecuribus à Ro­
manis
: ſunt enim lati, vt orbes plum­
bei
, quibus ad veſcendum vtimur.
Maſ­
culus
maximum habet membrum genitale,
quòd
fermè vſque ad terram attingit, licet
alij
hoc negent.
Fœminæ duæ mammæ tan­
tùm
, atque adeò paruæ, vt ſub armis lati­
tent
.
Cauda vt ſuis pro ratione, ſed fer­
abſque pilis vllis, & prælonga, adeò
vt
à terra imum eius ne palmo diſtet.
Cu­
tis
quoque imò corium duriſſimum, & ſi­
militer
abſque pilis: rariſſimus enim eſt, vt
vnus
aut alter hincinde colligatur.
Cancellis
verò
totam contexta videtur.
Piloſus eſt
dorſi
ſuprema parte: quæ etiam aliqualiter
iuxta
renes in gibbam aſcendit: & auribus
ipſis
, quæ prægrandes ſunt, ac quaſi duo­
rum
palmorum, abſque forma aurium, ſed
quaſi
quadratæ ſunt: his in duobus locis
frequens
pilus eſt, ac vt cæteris animali­
bus
.
Color toti corpori vnus, ſcilicet fuſ­
cus
cinereo immiſtus, ita vt non alter ab
altero
diſtingui queat.
Collum breue. Ca­
put
vix à collo diſtinguitur.
Oculi val­
de
parui, ſed tamen acutè cernit.
E ſu­
prema
parte frontis naſus exporrigitur, non
vt
in aliis animalibus iunctus capiti, ſed
diſiunctus
, qui vſque ad terram exporrigi­
tur
, vt tanta ſit fermè eius longitudo, quan­
ta
animalis altitudo: proboſcidem vocant,
aliqui
etiam promuſcidem, plerique ma­
num
.
Hanc ( vt dixi ) narium loco eſſe ne­
mo
dubitat, poſtquàm diuiſa eſt, vt naris,
& ea reſpirat elephas, atque odorat.
Imum
eius
quale porci naſus, color, rotunditas, di­
uiſo
.
Sed ſubſtantia proboſcidis multùm à
naſi
ſubſtantia differt: vſus verò multiplex.
Nam tota neruea eſt & coriacea, adeò vt
eam
colligat, atque remittat quomodo li­
bet
: breuem enim quandoque adeò facit, vt
vix
cubitum ſuperet, atque tunc latiſſima
eſt
: quandoque verò ita extendit, vt angu­
ſta
deſcendat ad terram, non craſſior fermè
humano
brachio: eſt tamen mollioris ſub­
ſtantiæ
, quàm reliqua cutis.
Atque ideò
Romani
præſcindere eam aggrediebantur.
Circumuoluit eam vndique, atque maxi­
ma
cum celeritate: ſi libet, ea haurit po­
tum
, cibum quoque capit, & in os mit­
tit
: nam promuſcide non edit, ſed ore: nec
ore
edere, aut bibere poteſt abſque promuſ­
cide
.
Os itaque latitat ſub capite, ſimile
ori
ſuis: ſed dentibus omnibus tam ſupe­
rioribus
, quàm inferioribus caret: nudaſ­
que
habet gingiuas, nec vllos habet alios
dentes
, quàm molares quibus edit, & duos
illos
prælongos qui altrinſecus prominent, è
mandibula
nati ſuperiore, & verſus terram
deſcendentes
, proboſcidemque in medio
habentes
.
Atque hi ita deſcendunt, vt ca­
ua
dentis pars anterior ſit: quæ animal reſ­
picit
, gibba.
Ideoque acies ipſa ſurſum
reſpicit
, vt ſi caput eleuet, facilè in ſinu
dentium
poſſit trabem, aut tranſuerſum ho­
minem
ſuſtinere.
Porrò proboſcidi tantum
roboris
ineſt, vt arbores quas viginti homi­
nes
euertere nequeunt, proboſcide circum­
data
vno, vel altero ictu proſternant.
Vidi­
mus
nos capite illum, quæ cupit euertere,
prementem
: iuuatur & dentibus illis pro­
minentibus
.
Linguam adeò paruam ha­
bet
, vt vix conſpici queat.
Vocem dupli­
citer
emittit: ex promuſcide velut tubæ
raucam
, & ex ore velut hominis loquentis
ſimul
, ac ſpirantis, vnde ſpirabundam eam
vocat
Ariſtoteles.
Palàm eſt autem hanc ad
affectus
exprimendos, & maximè commiſe­
rationem
eſſe accommodatam: ob id nil
mirum
equos non tam animal, quàm vo­
cem
vtranque maximè formidare.
Cæte­
rùm
in bello ſolebant.
Indi enſem duorum
1cubitorum promuſcidis imo alligare, cùm
quo
hoſtes occideret.
Solet enim ſola vo­
ce
rectoris monitus noſcere, quos ferire
debeat
, & à quibus debeat abſtinere.
Tantum verò etiam corpori ineſt robo­
ris
, vt duo ex his iuncti nauem maximam
onuſtam
in terram trahant.
Olim quoque
& nunc Indi ſolent duabus catenis ferreis
circumligatis
ſub ventre duas addere cli­
tellas
alteram hincinde, illiſque ligneum
ſuperimponere
caſtellum, in quibus ſeni
homines
erecti, & quandoque etiam vſ­
que
ad quatuordecim, pugnantes omni
telorum
genere, ſtant.
Sed nunc ob tor­
menta
bellica euiluit id pugnæ genus, tum
maximè
quòd elephantes ignem formi­
dant
: ideoque aduerſus illos Indi faces
ferre
ſolent, à quibus adeò terrentur, vt
longè
plus mali fugiendo ſuis, quàm ho­
ſtibus
pugnando inferant.
Fœminæ ira­
cundiores
ſunt, ac ſæuiores, robuſtioreſ­
que
maſculis, licet corpore minores.
Et,
quòd
mirum eſt, cùm tam tardè ad iu­
uentutem
perueniant, à duodecimo tamen
anno
geſtare fœtum, cùm celerrimè: à de­
cimoquinto
, cùm tardiſſimè incipiunt: fe­
runt
autem toto biennio.
Similiter maſculus
quinto
anno Venere vti incipit, coitque ve­
re
, nec niſi ſingulo triennio redit ad Ve­
nerem
: & quàm ſemel grauidam relique­
rit
, inire ampliùs non ſuſtinet.
Catulus
ipſe
cùm naſcitur trimeſtrem vitulum æ­
quat
: cumque ambulat adeò gradatim pro­
greditur
, vt mula edocta, aut aſturco vi­
deatur
.
Grandiores autem adeò molliter in­
cedunt
, vt velut nauigantibus per mare,
his
qui non aſſueti inſederint, aut in li­
gneis
caſtellis vehuntur, nausea commo­
ueatur
propter corporis magnitudinem.
Licet leniter incedat: homo greſſu conci­
tato
vix eum aſſequi poteſt.
Cibum maxi­
mum
capiunt & potum, ſupra quàm cre­
di
poteſt.
Regionibus frigidioribus alunt
eos
frumento cocto & melle, vt cœli in­
iuriam
ſuſtinere poſſint: in propriis autem
regionibus
, herbis & ramis tum fructibus
veſcuntur
: vnde arbores ob id proſter­
nunt
: habitant locis paluſtribus, atque
limoſis
, regionibuſque calidis.
Sunt cupidi
gloriæ
: & quæ diſcunt die, ſolent nocte
meditari
.
Ferunt aprorum vocem formare,
vt
ab equis formidantur.
Sed hunc quem
hîc
vidimus adeò non formidare equi vi­
debantur
, vt mulæ alioquin timidiſſimæ ad
eum
ſpontè accederent: quamobrem de ira­
tis
elephantis & in pugna, ac de voce ip­
ſa
eius, id intelligendum eſſe reor.
Pro­
boſcidi
tantam facilitas tractandi, vt etiam
ſtipem
colligat: vnde illud Auguſti ada­
gium
, Tanquam ſtipem elephanto porrectu­
rus
: conſtringit enim eam in imo vt libet,
parteſque
alias extendit, alias contrahit,
vt
non melius digitis homo quicquam ap­
prehendat
.
Precioſiſſima in illis ſunt, den­
tes
hi qui prominent, & virga, apud In­
dos
etiam, vt maximi veneat, neſcio in
quem
vſum niſi ob Venerem, ideoque ex­
petita
regibus.
Dentes verò ipſi, quia ex
his
ebur optimum conſtat, nam ex om­
nibus
elephantorum oſſibus fit: ſed præci­
puum
ex his dentibus, viliſſimum ex oſſi­
bus
: medium eſt, quod ex dentibus mola­

ribus
.
Omne ebur tenax eſt, ſolidum & can­
didum
, ideoque ad pectines nihil melius.
Nobilitas illi tanta: vt inter gemmas & au­
rum
ſedeat, quamvis copia viliorem effice­
re
deberet.
Seruatur oleo, vel aqua, aliter
ſiccatur
: ſiccatum primò nitorem amittit,
inde
exeditur, demum etiam frangitur.
De­
fenditur
igitur ab aëris iniuria vapore olei,
aut
aquæ.
Iuuenculis candidiores & mollio­
res
, vt in omni animalium genere dentes:

ſenibus
grandiores, duriores, ſicciores, ni­
griores
: optimi ad opera quæque in adui­
tis
.
Incertum eſt an mutentur dentes hi:
ſed
ſi mutantur, ſemel omninò tantùm
mutari
neceſſe eſt: ob id nata diſputatio
inter
Pauſaniam & Philoſtratum: Pauſa­
nias
cornua, Philoſtratus dentes eſſe con­
tendit
: diſputatio ſanè pulchra, ſed more
Græcorum
, maximeque oratorum, inutilis.
Iuba & Pauſanias cornua eſſe aiunt. Pri­
mùm
dicit Iuba, cornua nunquam mu­
tantur
, vt in bobus, & capris: dentes mu­
tantur
.
Elephantorum dentes non mutan­
tur
non igitur ſunt dentes, ſed potius cor­
nua
.
Pauſanias aſſumpto contrario idem
concludit
, inquit enim: Cornua mutantur,
vt
in ceruis: maiores dentes nunquam, ne­
que
enim apris hi qui prominent mutantur:
at
dentes elephantorum mutantur: non igitur
dentes
elephantorum, dentes ſunt, ſed potius
cornua
.
Ebur quid
ſit
, etiam
quot
gene­
rum
.
Ebur quomo­
do
ſeruetur.
Pauſanie &
Philoſtrati

diſputatio
de
dentibus
ele­
phantorum
.
Dentes quoque è mandibulis naſcuntur,
cornua
ex temporibus: at elephantorum
dentes
ex temporibus naſcuntur, non ex
mandibulis
, hocque vidiſſe in elephanti
caluaria
affirmat Pauſanias.
Deinde dentes,
qui
fulmina in apro vocantur, in mandibu­
la
inferiore naſcuntur: at in elephanto pa­
làm
eſt, ſi modò ex mandibula oriantur, ex
ſuperiore
oriri.
Elephas quoque exacuere il­
los
ſolet, vt tauri cornua, quod in dentibus
inſuetum
eſt.
Denique elephantorum den­
tes
igne molliuntur & diriguntur, quod
proprium
eſt cornibus: nam dentes potius
vruntur
ab igne, quàm molliantur.
His
quinque
rationibus tum Iuba, tum Pauſa­
nias
vtuntur, ad demonſtrandum, elephanti
dentes
, dentes non meritò appellari debe­
re
, ſed cornua potius.
Nos quoque duas ra­
tiones
firmiores adiicimus.
Primum, quòd
elephantorum
dentes teretes ſunt, exacte­
que
rotundi, abſque acie, quòd cornibus
proprium
eſt.
Nam dentes omnes mucrona­
ti
ſunt, vt apri, & canum atque aliorum om­
nium
.
Elephas etiam dentibus ( vt dictum
eſt
caret in anteriore parte, non ſolùm ſu­
periore
mandibula, ſed inferiore etiam, quòd
proprium
eſt ſolùm cornigeris animalibus.
Elephanti igitur cornua illa erunt. Philoſtra­
tus
autem tres adducit rationes, ad demon­
ſtrandum
quòd hi dentes ſint, non cornua.
Primam quòd cornibus iuxta annorum nu­
merum
circuli quidam innaſcuntur in radi­
ce
, vt in bobus, ac capris: dentibus nihil,
ſed
ſunt vndique leues, nec annorum nu­
mero
quicquam accedit præter magnitudi­
nem
: at elephantorum dentes tales ſunt ſci­
licet
leues & abſque circulis.
Hi etiam ſolidi
1ſunt vndequaque, nec inane habent quic­
quam
præter exiguum foramen, quod pro­
prium
eſt dentibus.
Cornua verò vacua ſunt
intus
, vt in bobus ſpectare licet.
Nullum
etiam
animal eſt cornibus præditum, niſi
quòd
vngulas habet, & bifidas, vt cerui, ca­
preoli
, boues, capræ: at elephas neque vn­
gulam
habet in pedibus, ſed digitos: nec
bifidos
, ſed in quinque partes diſtinctos.
Talia nugantur Græci ſtupore maximo le­
uitatis
, & imperitiæ: nam prima ratio di­
centium
cornua eſſe, adeò abſurda eſt, vt
oppoſita
ſuppoſita aſſumant ad idem con­
cludendum
.
Alter enim ſcilicet Iuba vult,
nunquam
mutari elephantorum dentes, Pau­
ſanias
vult mutari: nec ſi alterutrum conce­
datur
, quicquam concludere poteſt, cùm
tam
dentium, quàm cornuum quædam mu­
tentur
, quædam nunquam: vt in cornibus
cerui
mutantur, boum non mutantur.
In
dentibus
apri fulmina non mutantur, nec
molares
anteriores autem mutantur.
Illud verò ſtuporis ingentis argumentum
quod
Philoſtratus dicit, dentes elephanto­
rum
ob id mereri dentes appellari, quòd
ſolidi
ſint, non inanes, vt cornua: primùm
quòd
non omnia cornua ſunt inania, imò
pleraque
ſolidiora, vt caprarum & ceruo­
rum
: inania ſunt boum & bubalorum.
Dein­
de
quod maius eſt, quodque illum arguit
adeò
fuiſſe in ſcribenda illa fabella negli­
gentem
, & oſcitantem, vt nunquam ne
dentem
elephantis viderit, cuius ſemper
maxima
fuit copia, vt audeat dicere, ele­
phantorum
dentes non eſſe intus vacuos,
cùm
manifeſtè ſint vacui, vt aprorum ful­
mina
tota illa parte qua tempori inſerun­
tur
.
Sed neque dentes omnes ſolidi ſunt,
quod
ille præſupponit, cùm dentes ( vt di­
xi
) aprorum, qui prominent tota ea parte,
qua
mandibulæ iunguntur, ſint inanes &
vacui
.
Itaque pudet iam tantæ ſtupiditatis
illorum
: tum verò quæſitum illud nullius
propemodum
vſus, & quod à ſubſtantia rei
quærendum
erat: nam duobus verbis res
abſolui
potuit.
Conſtat enim eſſe dentes:
nam
ſubſtantia eſt alba, minimè perſpicua,
nec
flecti ſponte apta: ſed ſi cogatur, rum­
pitur
.
Ecce quod habes quæſiti propriam
diſſolutionem
atque perutilem.
At igne ta­
men
ducitur: concedo, docebimus & oſſa igne
duci
, ſed non adeò faciliter vt cornua.
Illud
potiùs
præſtabat quærere, cur elephas tali
ſit
forma præditus, atque maximè quòd
dentes
maris prorſum cauitate reſpiciunt,
79[Figure 79]
Fœmina,
80[Figure 80]
Mas,
fœminæ
autem gibba, vt in figura vides.
Hoc
de
fœmina nos haud vidimus, ſed credimus
Ariſtoteli
conſtanter id affirmanti.
Quæren­
dum
eſt igitur hoc diligenter: neque enim
obiter
hæc naturam feciſſe credendum eſt,
ſed
magna cum neceſſitate, maioreque ſa­
pientia
.
Hoc autem fieri non poteſt, niſi
propoſito
fine.
Eſt autem finis, vt poſte­
riùs
docebimus, naturæ optimam aſſequi
perfectionem
in cunctis: id autem eſt aſſi­
milari
diis, vt ita dicam.
Illi autem præci­
puè
præcellunt longitudine vitæ, probita­
te
, beatitudine, ſapientia, & ſecuritate, Na­
turæ
igitur conatus erat vt animal ſimile
quanto
magis poſſet effingere.
Vt igitur
longæuum
eſſet, principiis vitæ plurimùm
indigebat
: ea ſunt calor & humidum.
Si­
militer
& magnitudine, non ſolùm vt tu­
tum
eſſet ab iniuria cunctorum aliorum
animalium
, ſed vt aëris violentiæ reſi­
ſteret
.
Nullum enim animal paruum po­
teſt
eſſe valde longæuum.
Nam ſi tenuium
ſit
partium, ab aëris circumambientis aſ­
ſidua
pulſatione atteritur, & diſſipatur.
Quòd
ſi
craſſa ſit ſubſtantia, ſpontè citò interit, vt
boues
.
Erat & magnitudo ad ſecuritatem
commoda
, ſicut & bonitas temperamenti ad
ſapientiam
ſimul & vitæ longitudinem, ac
probitatem
neceſſaria erat.
At vt calor &
humidum
abundaret, in calidis regionibus
ipſum
naſci oportuit, & habitare in palu­
ſtribus
locis: quò fit, vt in India ſolùm &
Africa
inueniatur: nam ſunt calidiſſimæ
regiones
: Indique multò robore & mole
corporis
Africos antecellant, quia India aquis
abundet
: Africa autem aridior ſit.
Opor­
tuit
autem vt plantis, & fructibus, & herbis
veſceretur
, nam aliter probum animal eſſe
non
potuiſſet: animalia enim omnia quæ
carne
veſcuntur, ſunt iracunda, fraudulenta,
crudelia
& ſuperba.
Accedebat quòd tantæ
moli
plurimus fuiſſet neceſſarius cibus, vt
vel
perpetuò eſurire, vel animalia cuncta
deſtruere
cogeretur.
Erat etiam neceſſarium,
vt
in perpetuo motu ad perſequendas feras
eſſet
quòd tantæ moli fuiſſet incommodum:
Sed
herbæ tamen cùm exigui ſint alimen­
ti
, breuem vitam effeciſſent, vt inquit Hip­
pocrates
: quamobrem oportebat eum trun­
cis
arborum & fructibus veſci.
At his terræ
plurimùm
admiſcetur, & lapillorum quan­
doque
, ob id neceſſarium fuit, vt illius cor­
pus
à talium eſu haud offenderetur, aliter
perpetuò
ægrotaſſet.
Non igitur terra aut
lapidibus
deuoratis offenditur.
At fructus
& rami arborum perſæpe altiores ſunt, quàm
vt
animal efficere poſſet tantæ magnitudi­
nis
quod poſſet illos attingere: duritie igi­
tur
capitis proboſcidiſque & dentibus illum
muniuit
ad euertendas arbores.
Adiuuat &
proboſcidis
longitudo ad decerpendos fru­
ctus
& ramos, ne vniuerſas arbores euer­
tere
cogeretur, quòd illi laborioſum fuiſſet,
atque
damnoſum, nec ſolùm ipſi, ſed aliis,
ſublato
alimento in poſterum.
Vt ve­
tutum eſſet à leonibus, dentes illos
effecit
: nam cornua inepta erant prop­
ter
duas cauſas: tum quia coguntur col­
lum
inflectere, tum quia hoſtem non
tam
bene vident.
At colli flexura lon­
gitudinem
expoſtulat: vt igitur eſſet ro­
buſtiſſimum
, collo breui opus fuit, ac
minimè
flexili: vnde & leones ceruicem
rarò
, aut parum flectunt.
Eſtque id
etiam
ſignum in hominibus, ſi à natura
1ſit roboris, & fortitudinis. Dentes igitur
illos
antè finxit, vſque eſſent robuſtiſſimi &
commodi
, non iam mandibulæ inferiori,

imò
nec ſuperiori, ſed temporibus inſeruit.
Nam mandibula inferior ſola edendo mo­
uetur
, dentes ſuperiores nunquam: quam­
vis
plurimi hoc nec in ſeipſis animaduer­
tant
.
Si igitur dentes in inferiori mandibu­
la
fuiſſent inſiti, robur ob illius paruitatem
habere
non potuiſſent, & periculum luxa­
tionis
in magno niſu attuliſſent, & come­
dendo
mirum in modum fatigaſſent, &
tardaſſent
elephantem.
At quia materia den­
tium
opus erat ad tam prægrandes dentes
fingendos
, ſuſtulit dentes omnes anterio­
res
tam ſuperiores, quàm inferiores, vt ex
his
illos conficeret.
At dentibus illis impe­
diebatur
, ne os in terram exporrigere poſ­
ſet
, ſimul ac breuitate colli: & quia denti­
bus
anterioribus careret, ob id neque ci­
bum
ex terra, neque potum è fontibus
haurire
poterat: his omnibus longa ipſa
proboſcide
, & inani, & admodum manus
comprehendente
omnia, tum firmiſſimo
corio
& neruis, tum vinculis & cartila­
ginibus
ſucurrit, effecitque ob id vt con­
traheretur
ad libitum, vel extenderetur, vel
circumuolueretur
vndequaque: vnde illa &
cauda
muſcas, & crabrones elidit.
Sed cùm
ibi
maior copia ſit harum infelicitatum,
quam
vt cauda, vel proboſcide poſſit omnes
excutere
ſimul etiam propter loca quædam, quæ
neque
cauda, neque proboſcis commodè po­
teſt
attingere, his incommodis duobus mo­
dis
natura ſecurrit: primùm cute, cancella­
ta
, qua illa comprehenſas collideret: ſecun­
dum
, vt cutis eſſet duriſſima, atque craſſiſ­
ma
, quod etiam ad arcendas iniurias aëris,
& ad ſecuritatem tum leonum, tum aliarum
grandiorum
ferarum fuit non ſolùm vtiliſ­
ſimum
, ſed etiam neceſſarium.
Quo fa­
ctum
eſt, vt tanta & tam dura cute non
fuerit
commodum edere pilos: nam mate­
ria
pilorum in cutem tranſlata duriorem
illam
efficit, & minus etiam erant pili ob
id
neceſſarij: qui tamen ſi adfuiſſent, ma­
gnum
incommodum attuliſſent in aquis, &
paludibus
verſanti.
Vnde ſic ſemel excuſſo
tergore
, totus nitet, & celerrimè ſicceſcit.
At cùm lingua ſit ob dentes, elephas autem
dentibus
anterioribus careat, lingua parua
& intus recondita opus fuit, quoniam den­
tibus
molaribus inſeruire debuit.
Simul ſi
magna
fuſſet impedimentum afferret ne
proboſcis
cibum, vſque ad dentes molares
porrigeret
.
Sed quia opus erat ad vitæ lon­
gitudinem
, vt optimè cibos manderet, qui
cùm
ab anterioribus dentibus, quibus caret
diſſecari
non poſſent, molares adeò robu­
ſtos
, & tam commodè fabricauit, vt que­
madmodum
teſtatur Ariſtoteles, cibum om­
nem
confeſtim redigat in farinam.
Simul
etiam
conſuluit, vt diu geſtaretur catulus
in
vtero, tum propter vitæ longitudinem,
tum
etiam ipſius vitæ longitudo cauſa fuit,
vt
quamvis biennio fœmina in vtero ferat,
multos
tamen poſſit generare.
Neque enim
vllum
animal quod parum in ventre ma­
tris
geſtetur, longæ vitæ eſſe poteſt.
Ocu­
lorum
paruitas fuit, vt cum non recondi
poſſent
, tutioies forent ab ictibus.
Recondi
non
poterant, quia à lateribus poſiti non
vidiſſent
ea, quæ antè occurrerent: neceſſa­
rium
fuit autem eſſe à lateribus, ne ob ni­
xum
dentium & proboſcidis propinquita­
tem
læderentur, atque ita animal ante ſe­
nium
cæcum efficeretur, tum maximè quia
longiſſimæ
vitæ futurum erat.
Cumque ob
robur
, ac dentes caput magnum efficere
cogeretur
, informe, vt ita dicam, & ſine ro­
tunditate
efficit: qualiſcunque enim additio
ad
ornamentum facta capiti, ipſum in im­
menſum
auxiſſet: ob id valde deforme ca­
put
habent elephantes.
Diximus de illius vi­
longitudine ac ſecuritate, quæ etiam
cum
ſummo robore coniuncta ſunt.
Sapien­
tia
verò ex temperamento procedit, vitæ
diuturnitate
augetur & confirmatur.
Vnde
ſenes
ſapientiores, & qui ex eis naſcuntur.
Et nullum animal breuis vitæ valde ſapiens
eſſe
poteſt.
Vnde ſapientiſſima animalia
ſunt
, camelus elephas & homo.
Sed & ea­
dem
omnibus aliis longitudine præſtant.
De
ſapientia
loquor, quæ ex habitu acquiritur,
non
quæ ingenita eſt, qua etiam inſecta
prædita
ſunt.
Ex ſapientia verò probitas
procedit
: hoc enim demonſtratum eſt à no­
bis
in libris de Sapientia.
Sed & ab eiſdem
cauſis
, vt dixi, ex quibus vitæ longitudo &
ſapientia
ipſa.
Vt verò felix eſſet probi­
tate
ac ſapientia conſultum eſt: ſimul etiam
vt
eſſet gregale, quod etiam ad ſecuritatem
multum
conducit.
Soliuaga enim animalia
omnia
ſunt infeliciſſima: omnis enim feli­
citas
, quæ eſt præter contemplationem,
conſuetudine
habetur, qua charos noſtros
tuemur
& fouemus, & ab illis mutuò coli­
mur
.
Itaque iam manifeſtum eſt, cur ele­
phantem
ſimul maximum, robuſtiſſimum,
longæuiſſimum
, ſapientiſſimum, manſuetiſ­
ſimum
, ſecuriſſimum, & feliciſſimum om­
nium
belluarum natura crearit, quoniam
ſcilicet
quinque ex his partes erant ſummæ
perfectionis
ad imitationem illius ſummæ,
quæ
in Deo eſt: reliqua duo ad illa quinque
neceſſaria
erant.
Ex quo patet, hominem
ipſum
eſſe alterius generis ab omni bellua­
rum
natura diſiunctum, immortaleque quip­
piam
: nam vltimam perfectionem, quæ ex
mortali
materia confici poterat, natura ele­
phanto
largita eſt.
Videtur autem hoc ani­
mal
cum ſue aliquid habere ſimilitudinis,
cauda
, proboſcide, cute, temperamento &
moribus
: irritatum enim efferum eſt, aliàs
mite
: & ſues ipſi gregatim incedunt, & loca
paluſtria
diligunt, & oculos habent paruos.
Cæterùm ſues biſidam habent vngulam, ele­
phantes
quinque digitos haud diuiſos, ſed ſo­
lùm
leuiter diſcretos.
Carent & dentibus an­
terioribus
elephantes, ſues habent & fulmina
etiam
in inferiore maxilla, non in ſuperio­
re
, neque in temporibus.
Gerit hoc animal

inimicitias
maximas cum Rhinocerote:
hic
eſt Indicus taurus.
Corpus habet ele­
phanti
fermè magnitudine, cruribus bre­
uioribus
, colore buxeo.
totus teſtis qui­
buſdam
in modum clypei armatus eſt à
natura
.
In maris extremo iuxta nominis
1etiam ſui ſignificatum cornu gerit palmi
longitudine
paulò maius, duriſſimum, fir­
miſſimum
rectum atque præacutum, ſed
quod
verſus frontem torqueatur, quodque
pugnaturus
exacuit.
Sunt & quidam ex his,
qui
aliud exiguum etiam cornu habeant
in
tergore.
Referunt anno ſalutis milleſi­
mo
, quingenteſimodecimotertio, delatum
vnum
ad Luſitaniæ Regem calendis Maij,
quem
Rex biennio pòſt ſpectaculi cauſa
Vlyſiponæ
cùm elephanto commiſit, vicit­
que
Rhinoceros.
Adeò nihil natura voluit
omninò
ab incommodis eſſe tutum: nam
elephantem
hic ſolus exagitat, dicunt qui­
dam
& ſerpentem: ſed ſocietas elephantem
tutum
ab vtroque reddit, nec periculo ſub­
iacet
, niſi cum cauſa aliqua à grege ſuo
diſiungitur
.
Rhinocerotem Pauſanias vidit,
agnouit
& Plinius, non tamen Ariſtote­

les
.
Conſtat hunc longè alium eſſe à Mo­
nocerote
, cum quo ſolùm nominis ſimi­
litudine
colludit.
Eſt autem Monoceros
animal
rarum, equi magnitudine, pilo
muſtelæ
ſimillimo, capite ceruino, in quo
cornu
creſcit vnicum, cubitorum trium lon­
gitudine
, media in fronte atque rectum, in
imo
autem amplum, tendens in aciem.
Col­
lum
breue, iuba rariſſima, & in alteram
tantùm
partem tendente, crura velut ca­
preolo
tenuia poſteriorum exterior pars
multo
pilo villoſa, vngulæ bifidæ: in vni­
uerſum
ſi quis aduertat cerui naturæ non
eſt
abſimilis præter cornu illud: ferum eſt
valdè
.
Naſcitur in Æthiopia inter ſolitudi­
nes
, ſqualentemque terram, atque inter ſer­
pentes
, mirumque in modum venenis cornu
eius
aduerſari creditur.
Exiſtimo hoc eſſe
animal
, quod ab Ariſtotele oryx appel­
latur
.
Mandibula
inferior
eden­
do
ſolum
mouetur
ſu­
perior
ſemper
quieſcit
.
Rhincceres.
Monoceros.
Magnim
animal
.At contraria aëris qualitate penitus ſub
Boreali
polo animal naſcitur, ceruo ſimile,
cruribus
anterioribus longioribus, carneam
habens
appendicem, breuem tamen, cuius
vngula
ſi collo appendatur comitiales ſanare
ſi
quid aliud poſſe creditur.
Quoniam dum hoc
morbo
laborat animal ipſum ( nam comi­
tiali
morbo laborat ) non priùs excitatur,
quam
vngulam poſterioris pedis auri intu­
lerit
: tunc enim protinus excitatur à mor­
bo
.
Timidum eſt & imbecille ſupra quàm
credi
poſſit, & ex quocunque minimo vul­
nere
moritur.
Eſt enim cordis frigidiſſimi,
ac
cerebri non ſolùm frigidi, ſed pituita re­
dundantis
.
Habet autem cornua peculiari
quadam
forma prædita, & nulli fermè ani­
mali
ſimilia: nam craſſa ab imo, vbi aſcen­
dunt
latiora palmo ſunt.
Onagrum quidem
vocant
, quòd longas habeat aures, vngu­
lam
etiam nonnunquam ſolidam, tametſi ra­
, velociſſimum ſanè eſt, vt quod ducenta
millia
paſſuum vigintiquatuor horarum
ſpatio
ſuperet.
Hoc autem toto ſpatio ſine
cibo
, & potu viuit, zethicum manſueſcit
auidum
.
Abundat apud Dacos, finitimaſque
regiones
, vulgarique nomine Magnum vo­
cant
animal. Cæterùm ab alce plurimùm
differt
.
Alces enim, vt Cæſar eum deſcrip­
ſit
, capro ſimilis eſt, & maculoſa pelle, &
crura
ſine iunctura habet.
Huius verò iun­
cturas
videmus, & pellem ceruo ſimi­
lem
.
Sed de alce inferiùs dicemus.
Animal aliud mittit Æthiopia, parte an­
teriore
vulpi perſimile, cauda & poſteriore
cercopitheco
, pedibus anterioribus huma­
nis
, auribus veſpertilionis, quod crumenam
habet
ſub ventre, qua catulos vndequaque
gerit
, nec dimittit, niſi dum lactare vult.

Mittit
& India occidentalis Chiurcam è mu­
ſtelino
genere, quæ eodem modo filios ſe­
cum
fert.
Animal mon­
ſtroſum
.
Chiura.
In eadem Æthiopia aliud eſt genus bouis

pilo
ſubnigro, ſed cornibus ceruinis.
Sed ſi
velim
omnium boum genera referre, opus
erit
prolixiore oratione, quàm huic libro
conueniat
.
Nam Hiſpanos duos nuper Bo­
hemiæ
regina ſecum duxit, quorum alteri
cornua
binorum cubitorum erant.
Sunt bo­
maſi
ex eodem, quorum ( vt dixi ) hiſtoria
ab
Ariſtotele recitatur.
Sunt boues in Ita­

lia
nigri, cornibus nigris, atque ad opera
maximè
gratis, Buffalos vocant incolæ, nam
non
tota Italia habentur, ſed vltra Apen­
ninum
tantùm.
Agreſtes ſunt valde, adeò vt
annulo
ferreo naribus indito ſolùm circum­
ducantur
: rubro, varioque colore irritantur:
homineſque
feriunt, adeò robuſti, vt duo­
rum
boum pondera trahant.
Ductilia ma­
gis
, & ad opera accommodata cornua, ha­
bent
bobus nigro præſertim adiuuante colo­
re
: paruo ſunt pilo & cauda breui.
Et caro
illorum
cùm ſenuerint, vix edi poteſt: tan­
tùm
à communi boum genere differre vi­
dentur
.
Sed quid ego tamdiu his immoror?
præſtat potius, ſcire omnium animalium
cornua
habentium differentias, vſumque ac
naturam
, altiùs (vt decet) repetito principio.
Quoniam demonſtratum eſt antè, animalia quæ
herbis
veſcebantur, dentes habere obtuſos, non
præacutos
, atque ea cauſa, tum natura ipſa,
quæ
à carnium eſu abhorret, inepta, defen­
ſioni
, quæ dentibus fit: ob id igitur armata
partim
cornibus, partim vnguibus craſſiori­
bus
.
At de vnguibus iam dictum eſt: reli­
quum
eſt igitur, vt oſtendamus, animalia

quæ
cornibus prædita ſunt, alia ſolidis, alia
inanibus
eſſe munita.
Quæcunque autem
inanibus
cornibus armata ſunt, duo habent,
vt
boues: quæ autem ſolidis, alia quidem
vno
, vt Monoceros Rhinoceroſque: alia
duobus
, vt capræ, damæque: alia pluribus,
vt
cerui, & quæ ex eorum ſunt genere, vt
capreoli
: nam hæc ramoſa, cùm habeant cor­
nua
, plurium loco ſunt.
Hoc autem primò
demonſtrandum
.
Nam cùm plura cornua gi­
gnere
natura propoſuiſſet, ſi toto capite ſpar­
gerentur
omnia, primum præter duo omnia
inutilia
fuiſſent ad defenſionem: deinde non
fuiſſent
proxima auribus, aures autem natu­
ra
ſiccæ, reliqui ſenſus à cornuum materia
impedimentum
recepiſſent: ob id nullum
animal
plura cornua toto capite ſparſa ha­
bet
, præter verneces quoſdam, de qui­
bus
iam diximus.
Referunt tamen ran­
giferos
tria habere cornua, ceraſtas au­
tem
cornua ſeptem, Plinius dicit quadrige­
mina
: cochleis certè quatuor ſunt, ſed duo
prælonga
, duo breuia, & quæ omnia
contrahantur
.
Sunt & plura duobus inſe­
ctorum
quibuſdam generibus: ſed co­
chleis
ad prætentandum, ceraſtæ ad deci-
1piendum, data fuêre: dum enim in arena
reliquum
corpus latitat, cornua vt ceſpitum
germina
prominent, itaque non ad defenſio­
nem
& pugnam, ſed ( vt dixi ) ad fallen­
dum
.
Eadem ratio in his quæ inſecta di­
cuntur
cornuum fuit, aut alia omnia præ­
terquàm
pugnæ, niſi quibuſdam ſcarabeo­
rum
generibus: certum eſt & illis, & aliis,
ſi
qua ſunt, quæ cornibus pugnent, nam
ſcarabei
mobilia habent, ea quæ pro ar­
mis
illis ſunt, tantùm duo eſſe.
Referunt
etiam
quædam eſſe animalia pluribus prædi­
ta
generibus cornuum atque diuerſis, quæ
etiam
à diuerſis animalium generibus pro­
creata
eſſe exiſtimandum eſt.
Sed vt ad prio­
rem
diuiſionem reuertar, cornua ceruis ra­
moſa
ſunt, & tarandis in eodem genere
Scythicis
.
Capreoli ramoſa habent etiam,
& ( vt dixi ) hæc multorum cornuum loco

ſunt
.
Quæcunque igitur ramoſa habent
cornua
, eadem multa quaſi habent: hoc
enim
naturæ intentum.
Atque hæc eadem
ſolida
habet neceſſariò & dura: eadem timi­
da
ſunt, & ſtulta, & velocia pedibus.
De­
monſtrandum
eſt igitur hoc.
In omnibus
autem
demonſtrationibus aſſumere debe­
mus
tria ſuppoſita.
Primùm quidem, quòd
natura
omnia membra diuiſionis impleuit,
quoad
licuit, aliter inſipiens fuiſſet.
Nam
cùm
decretum eſſet ornare mundum, non
melius
id facere poterat, quàm ſi omne
genus
animalium quod ſub prima diuiſione
continetur
fabricaret, non ſecus ac ſi hor­
tum
inſtruat, atque illum floribus omnis
generis
exornet.
Secundum eſt, naturam
animalium
, quæ non adeò munita ſit, vt
ſtare
poſſit, neceſſariò deficere: nec ob id
talium
animalium ſpeciem vllam ſupereſſe:
omnibus
igitur ſpeciebus tantum eſt, quan­
tum
ad earum tutelam ſufficiat.
Tertium,
animalia
ſui ipſius gratia, atque vniuerſi or­
natus
cauſa, non aliorum, genita fuiſſe.
Id
igitur
ſupponentes, cùm decretum eſſet
animalia
cornibus quaſi arboribus munita
facere
, & primum diuiſionis membrum
abſoluere
, neceſſe fuit primùm non plura
duobus
eſſe, ſed ramoſa: ramoſa autem
dura
, & ſolida, ne frangerentur: cùm
enim
non viuant, nam venis & neruis
oportuiſſet
eſſe prædita, atque adeò mol­
lia
, at mollia pugnæ apta non fuiſſent,
flecti
non poterant: ob id igitur dura ne­
ceſſariò
fuerunt.
Molle enim omne inep­
tum
nixibus, niſi ſit flexile: flexile au­
tem
humidum & viuens, vt rami arbo­
rum
.
Vnde ligna aut ſicca ſunt, cùm non
viuunt
, aut flexilia quæcunque ſunt dura.
Cornua igitur & dura, & ſicca neceſſa­
riò
fuerunt & ſolida: nam ex inani, ne­
que
ſolidum quicquam naſci poteſt, nec
inane
quod firmum ſit.
Cornua igitur ra­
moſa
, ſolida ſunt, & ſicca, & dura.
Qua­
propter
cùm ex cerebro talis materia ef­
fundatur
, & ex ſanguine generetur, ſan­
guinem
& cerebrum ſiccum habebunt, &
multo
elemento terreo abundans.
Tale au­
tem
omne crudum eſſe demonſtrauimus:
ob
id igitur ſtulta omnia talia ſunt, & ti­
mida
: hi enim affectus ſunt melancholiæ,
ſeu
in cerebro, ſeu in ſanguine abundan­
tis
.
Cùm igitur ſtulta, ac timida ſint, per­
nicia
eſſe oportuit, vt ſeruarentur: nam (vt
diximus
) quæ ſeruari non poſſunt, ſpeciem
non
conſtituunt.
Fiunt, & velocia, conſuetu­
dine
& metu.
Boues Ae­
thiopici
.
Buffali.
Cur quædam
animalia

vnum
, quæ­
dam
duos &
quædam
plu­
ra
habeant
cornua
, & de
illorum
na­
tura
.
Animalia
omnia
haben­
tia
cornua,
ramoſa
, dura
ac
ſolida ha­
bent
, & ſunt
ſtulta
ac ti­
mida
.
Quæcunque verò duobus tantùm corni­
bus
, atque his ſolidis armantur, & ipſa ſtul­
ta
ſunt, & timida, & cornua habent dura

ſiccaque
.
Sed non adeò timida, neque adeò
ſtulta
pernicia ſunt & hæc, ob cauſas di­
ctas
.
Sunt autem in hoc genere multa, ca­
præ
, damæ, capricorni, ſeu ibices colore
cinereo
, in iugis montium viuentes, qui
niſi
locis frigidiſſimis viuant, obcæcantur.
Horum cornua quandoque octodecim ha­
bent
internodia, ſingulis ( vt creditur ) no­
dis
annum deſinantibus.
Cornuum verò ma­

gnitudo
quandoque pondus librarum 14. ſu­
perat
: vnde vaſa ad bibendum fiunt grati
vſus
.
Vidimus Sicini & in villa B. Mauri­
tij
, ſeu apud Seduſios & Antuertes: niger­
rima
autem ſunt.
Damæ verò leues & ca­
pris
ſimiles in Germania latiora habent cor­
nua
, quoniam ſicca & debilia animalia, te­
nuiora
redduntur à frigore: latum verò im­

becille
, vt teres robuſtum.
Hæc igitur in ru­
pibus
degunt, quia neque grauantur corni­
bus
in capite, neque ad leuitatem & firmi­
tatem
quicquam deeſt, cùm ſint ſicciſſima.
Capræ autem dociliores ſunt ramoſa geren­
tibus
cornua, adeò vt viderim capram edo­
ctam
ſcandere ſeptem tubulos ligneos vno
ſuper
alterum impoſito, donec ac laquearia
ſcanderet
.
Ferrandus enim Turca olim, nunc
Chriſtianus
factus, tubulum offerebat li­
gneum
erectum pugni, nec ampliùs latitu­
dine
, illa primùm pedem vnum, deinde alte­
rum
ex anterioribus imponebat, pòſt poſte­
riores
ordine eodem: vbi conſcendiſſet, of­
ferebat
Ferrandus tubulum alium, ſupponens
pedi
: inde illa ſenſim alterum ex anteriori­
bus
imponebat, atque poſteriores eodem
modo
, donec ſenſim etiam tubulus tubulo
ſuperſtaret
.
Illo verò continente tubulos vſ­
que
ad ſeptimum, eodem modo capra aſcen­
debat
, donec ſub laquearibus fermè dorſo
conſiſteret
.
Itaque non tam indocile vide­
tur
hoc animal, vt doceri omninò nequeat.
Quin imò eadem ſuper lateres ordine diſ­
poſitos
tranſire didicerat, imitatrix ma­

giſtri
ſui, qui funambulus erat.
Oderunt ca­
præ
proprietate naturæ hominis ſaliuam,
nec
quicquam edunt quod ab homine priùs
deguſtatum
fuerit, contraria lacertatum na­
tura
, quæ auidè lambunt eam.
Sed vt capra

inter
habentia cornua ſolida docilior eſt, ita
rangiferi
inter habentia plura, ramoſaque.
Cicurant eos in Laponia captos: naſcuntur
enim
ibi, & eſſedis iunguntur, ſuperantque
equorum
loco 150. millia paſſuum in die:
ſunt
enim corpore robuſtiore, cornibus au­
tem
tenuioribus quàm cerui.
Et forſan duo
tantùm
cornua habent ſecundum naturam:
plura
autem, vt in veruecibus dictum eſt, caſu:
vel
cùm ramoſa ſint, & ramis frequentiori­
bus
fulta, quàm cerui, creditum eſt fruſtra
plures
ordines habere cornuum.
Aut velut in
plantis
quæ germinant vberius, vt poma ac
auellana
, rami è pede & ſurculi prodeunt, qui
è
ſtolonibus naſci conſueuere: ita è radice
1duorum cornuum ſurculi naſcuntur, qui è
trunco
naſci deberent, atque eo modo ima­
ginem
multorum ordinum præbent.
In vni­
uerſum
tria habent cornua generaliter ran­
giferus
, duo à lateribus pręlonga, atque in me­
dio
vnum, exiguumque: omnia verò ramoſa.
Cæterùm cur paria ſint pleriſque animali­
bus
, vnum autem orici aſino Indico, & tau­
ris
Æthiopicis, ex diſſectione cauſa peten­
da
eſt: nam cùm in omnibus ſit dextrum
& ſiniſtrum, par eſt etiam bina eſſe tan­
tùm
cornua, vt foliorum numero in plan­

tis
ratio reſpondeat: bina autem tantùm, ob
pondus
.
Sed vbi in vnum coeunt cerebri
partes
, vnum præſtitit eſſe cornu, non duo,
ob
robur.
Omnia igitur animalia vno tan­
tùm
cornu prædita, illud durum habent,
ſolidum
atque magnum.
Commune autem
videtur
animalibus plura, quàm duo cor­
nua
habentibus, vt fœmina cornibus ca­
reat
.
Quamobrem creditum eſt à Plinio,
dentium
materiam in cornua non tranſire,
cùm
fœmellæ etiam dentibus ſuperioris
mandibulæ
anterioribus carentes cornua
non
habeant.
Ratio eſt duplex, à fine ſci­
licet
& efficiente, cauſa deducta.
Cùm
enim
matres fœtus in aluo gerunt, leuitate
& agilitate opus habent, vnde cornua præ­
grandia
, & ramoſa illis eſſent impedimen­
to
.
Eſt etiam genus illorum animalium ti­
midum
, vt fœminæ ſint timidiſſimæ, qua­
mobrem
illis cornua nulli eſſent vſui.
Deeſt
etiam
calor, qui materiam cornuum gigne­
re
poſſit, & genitam extrudere ſimul at­
que
extendere: ob id velut hominibus barba,

ita
ceruis cornua, vt ad ſolum ornatum fa­
cta
videantur, & neutrum abſit fœmini­
no
ſexui illorum.
Quæ ratio etiam in pe­
cudibus
ob eruanda eſt: cornuti enim ma­
res
, fœminæ abſque cornibus ſunt.
In iugis
tamen
montium frigidiſſimarum regionum
alicubi
, quoniam ob frigus aëris calor na­
turalis
confirmatur, etiam fœminæ cornua
habent
.
Pugnant arietes cornibus, vt in his
animalibus
cornua ſint armorum vmbræ &
imagines
, non arma.
Veròm dices: Quid er­
go
illis eſt ad ſalutem, cornua non ſint?
Aut
igitur
ouium nulla eſt ſpecies, vel oues pro­
pter
homines, non propter ſe factæ viden­
tur
.
Sed ouis originem habet è Sarmatia, ibi
Snas
vocatur.
Greges ſunt velociſſimarum
ferarum
, lana cinerei coloris, carne adeò
ſuaui
, vt reges Parthorum Scytharumve
( nam vtraque regio nunc Tartariæ nomine
intelligitur
) venati eas non dedignentur.
Par eſt autem ex ea ratione ortum habuiſ­
ſe
, & factas cicures, quòd lana veſtiantur
aduerſus
frigora, vt reliquæ feræ aliarum
regionum
pellibus precioſioribus.
Sed cur
lana
cinerei coloris ſit, non videtur res du­
bitatione
digna: ſiquidem in regionibus
frigidis
animalia pleraque albo ſunt colore,

vt
in Cyllene rupe Coſphy aues penitùs al­
, & in Sipylo circa paludem Tantali
quilas
candidas vidit Pauſanias.
Eſt autem
Sipylus
mons in minore Aſia iuxta Phry­
giam
maiorem, Cyllene autem in Arcadia.
Idem vidiſſe ſe memorat apros & vrſas can­
didas
in Thracia natas, & ceruos Romæ
candidos
, & lepores in Libia natos.
Aquilas
candidas
Cycneas vocare ſolebant, quòd
eſſent
exquiſitiſſimæ candidæ, & cycnis ſi­
millimæ
.
Sed cur in frigidis regionibus can­
dida
fiant animalia, cauſa obſcura non eſt.
Canities enim à mucore fit, mucor à ſitu, ſi­
tus
à caloris imbecillitate, caloris imbecil­
litas
ab aëris immodica frigiditate, in cute
propriè
, quæ & aëri exponitur perpetuò, &
paruum
calorem continet ex ſe.
Fit & quan­
doque
, licet rarò, ob calorem externum, ex­
halante
innato calore: ob id in calidis regio­
nibus
, vt Libya, lepores albos fuiſſe non ab­
ſurdum
.
In montium Germaniæ iugis &
lépores
albos, & capreas, & ceruos candi­
dos
non ſolùm non mirum, ſed rationi con­
ſentaneum
.
Quanquam Pauſanias affirmet,
vidi
eſſe quidem ceruos Romæ candidos, vnde
autem
aduecti ſint, neſcire.
Romæ talium
copia
& aliorum olim fuerat, cùm impera­
rent
, orbi.
Subiit recordatio, ob id car­
minum
T.
Calphurnij Siculi in Buco­
lico
:
——vidi genus omne ferarum
Hîc
, niueos lépores, & non ſine cornibus apros.
Manticoram ſyluis etiam quibus editur Alcem
Vidimus
, & tauros quibus ex ceruice leuata.
Deformis ſcapulis torus eminet, at quibus hirtæ
Iactantur
per colla iubæ, quibus aſpera mento
Barba
iacet, tremuliſque rigent palearia ſetis.
Nec ſolùm nobis ſylueſtria cernere monſtra
Contigit
æquoreos ego cùm certantibus vrſis
Spectaui
vitulos, & equorum nomine dignum,
Sed
deforme pecus, quòd in illo naſcitur amni,
Qui
ſata riparum venientibus irrigat vndis.
Capricorni.
Damæ.
Capræ mi­
rum
.
Capræ odio
habent
hu­
manam
ſa­
liuam
.
Rangiferi.
Cur ceruæ
ſœminæ
cor­
nibus
ca­
reant
.
Oues in
iugis
mon­
tium
regio­
num
frigi­
darum
cor­
nutæ
.
Oues cur
facta
.
Animalia in
frigidis
re­
gionibus
cur
albu
.
Nihil hîc fabuloſum deſcriptum eſt,

quamvis
à Poëta, mira forma ac quaſi
incredibili
: nam de equis Niloticis hiſto­
riam
notam eſſe ſcimus.
Hi à quibuſdam
etiam
marini dicuntur.
Et dentes illorum
eburneis
eſſe ſimiles docebimus: parte au­
tem
anteriore equos referunt, poſterio­
re
in piſcem deſinunt.
Vitulos marinos
inferiùs
deſcribemus.
Tauri quibus iubæ

ſunt
hirtæ Pæonij ſunt quibus toto corpo­
re
pilus eſt hirſutus, præcipuè tamen in
pectore
, & mandibula: hoc Pauſanias
vidiſſe
ſe refert.
Quibus verò mento bar­

ba
prominet.
Vri dicuntur. Hi ſunt tauri
Germaniæ
robuſti, quibus ſub mento ve­
lut
hircis barba iacent.
Habent enim re­
giones
quædam propria, vt Sardinia Mu­

flum
ſimillimum ceruo, imò ceruum, ſed
arietis
cornibus, quem iure ſubulonem
etiam
dicere poſſumus.
Sed ſi differunt ſu­
bulo
mufloque, hac ratione differunt, quòd
ſubuloni
longiora ſunt cornua, & ſoli­
da
, vt capræ: Mufloni autem breuio­
ra
, contorta, & ab initio inania, vt arieti.
Miſcentur enim ſpecies miris modis: vel
1coitu, vt de animali illo admirabili iam
dictum
eſt: vel regione: nam ( vt dixi)
tauris
Germanicis longa barba prominet,
maiuſque
eſt corpus, Pæoniis hirſutum, Li­
bycis
quos Lant vocant lingua materna
ſua
, corpus candidum, vngues nigri, ſeu
potius
vngulæ corio impenetrabili, atque
ob
id, & ob pulchritudinem precioſo.
Eſt
autem
hoc animal velox ob conſuetudi­
nem
, pabulumque.
Variantur etiam regio­
nibus
ſerpentum colores.
In Æthiophia

enim
, & Libya viperæ nigræ ſunt, velut
& homines, quod etiam Pauſanias teſtatur.
Nam cùm pilo careant, aduritur cutis, vt ho­
minum
ab immodico calore, quare non eſt
maior
ratio de hominibus quòd nigri ſint,
his
in regionibus, quàm de viperis.
Va­
riantur
etiam ætate, vt mures, qui caneſ­
cunt
ſenio.
Et non ſolùm animalia ipſa,

ſed
ex ipſis genita ſenectutis extremæ veſti­
gia
oſtendunt: vtin equis, & hominibus,
quorum
facies cùm ex decrepitis parentibus
nati
ſunt, rugoſa eſt: vis enim cordis vbi
hebetata
eſt, contrahit cutim, atque hoc
eſt
indicium iam debilium membrorum
principalium
.
Illud verò ſæpe nos animad­

uertimus
.
Itaque primum mutationis prin­
cipium
eſt ex miſtione diuerſarum ſpecie­
rum
, ſecundum ex regionibus, tertium ex æ­
tate
, & generatione à parentibus nimis
iuuenibus
, aut ſenio confectis.
Maxima
verò
mutatio in regionibus ad Auſtrum, vel
Boream
tendentibus, inde ab Oriente in Oc­
cidentem
, pòſt in paludibus, aut ſiccis lo­
cis
, vltimò montium, ac planitiei diuerſi­
tate
.
Libya verò multa monſtra mittit, non
ſolùm
ob calorem immenſum, & ſiccitatem,
ſed
ob aquarum penuriam, qua animalia di­
uerſi
generis miſcentur: vt tauri quidam,
quos
Rhinocerotes eſſe diximus: alij etiam
gibbo
inſignes, vt cameli, quorum meminit
hîc
poëta.
De alce ſuperiùs dictum eſt, &
quòd
rarò viſa ſit: cuius rei cauſam Pauſa­
nias
docet, dicens: Hominem procul odo­
ratur
, & cùm præſenſerit, in conualles &
profundiſſimas
ſpeluncas ſe abſcondit: nec
illam
venari, ob id licet ſolam, ſed caſu,
cùm
venatores ſpatium mille ſtadiorum
alias
feras quærentes circumdederint.
Me­
diam
ille eſſe refert inter ceruum & ca­
melum
, quòd forſan gibbam habent in dor­
ſo
.
Aut hæc alia eſt ab ea quam Cæſar deſ­
cripſit
.
Manticora autem non habet certum
autorem
, ſed poëticæ adiectam exiſtimo.
Cteſias, quem Plinius ſequitur, eam deſcri­
bit
, cuius etiam autoritate Ariſtoteles me­
minit
, illi non ſatis fidens.
Sed non viſam
tot
luſtris Romanorum, nec à Pauſania, mi­
rum
eſt.
Indiæ illam tribuunt. Sed ( vt dixi)
Libya
in eodem tractu eſt, & Æthiopia, in
quibus
tigrides, vt apud nos lupi, abundant.
Maculoſa pelle creditur eſſe tigris. Nos duas
vidimus
Florentiæ, quas tigres eſſe dice­
bant
, cùm pardis eſſent ſimiles.
Equi mari­
ni
.
Tauri pæonij
Vri.
Muflo.
Lant.
Viperæ Li­
bycæ
.
Quomodo
cognoſcun­
tur
filij de­
crepitorum
.
Leo.
Naſcitur & Leo eiſdem in locis, fermè
animalium
quadrupedum audaciſſimum, cu­
ius
oſſa ignem colliſa creduntur excutere:
ſunt
enim duriſſima & ſolida, ac quaſi abſ­
que
medulla, longo corpore, colore fuluo,
acri
intuitu, longa cauda quam quatit per­
ſæpe
, pilus non rectus anterius, ſed mollis, ac
flexus
: corio prorſus impenetrabili: breuior
parte
poſtrema, capite magno, rictu oris am­
plo
: tanto ceruicis ac dentium robore, vt
camelum
ore arreptum ferat: tanta fortitu­
dine
, imò audacia potiùs, vt ſolus ducentos
aggrediatur
equites: vnguibus maximis, ac
duriſſimis
armatus, rugitus aſper.
Iracun­
dum
genuit, quia fortiſſimum: atque ob
naturam
tam calidam, alternis diebus la­
borat
morbo, quibus iacet proſtratus &
rugit
, non totis diebus, ſed ſtatutis horis: nec
omnes
forſan, ſed qui captiui detinentur.
Sed etiam animalia pellibus nobiliora,
vt
lynces, & è muſtelarum genere plurimæ,
martes
varij, lardironi, viuerræ, piroli, her­
meli
, ginetæ.
Has Hiſpania mittit, forma
& moribus domeſticis muſtelis, quas nos fo­
dinos
vocamus, ſimiles, pelle varia, ac ni­

gris
& cinereis alternantibus maculis di­
ſtincta
.
Sed Zebellinæ, alias ſabellæ, om­
nium
longè precioſiores pulchritudine, ac
raritate
.
Has mittunt ſub extremis Septen­
trionibus
Lapones, Soli expoſitæ, pluri­
mùm
depilantur, quòd hæc animalia in
vmbra
, & vbi Solis vis debilis admodum
eſt
, degant.
Creduntur veneris deſiderium
mulieribus
augere.
etiam mardurorum
pellibus
nobiliores ſunt, molliore & denſio­
re
pilo, quique vtrinque conuerſus ordi­
nem
retineat.
Vtrumque animal vngulis, &
dentibus
acutiſſimis, præcipuè ſabellæ: vtrun­
que
cauda piloſa, ac veluti ſciuro vtitur,
tanquam
velo, vt ex arbore in arborem ſal­
tu
ſe transferat.
Abundant autem maximè
prope
polum, vſque ad tredecim partes,
quòd
regio illa inhoſpita ſit, & frequens hu­
milibus
ſyluis.
Pelles quoque ibi pulchrio­
res
& meliores, nec verò numerus horum
generibus
, ſi ad pellium colores varios reſ­
picias
, & ad llorum naturam moreſque,
tanta
eſt copia muſtelarum.
Pelles colli diu­
turniores
plerunque, vt in vulpem viuerram,
ſardirolo
: nam partem eam cute ſolidiore, ob
periculum
natura muniuit, inde factum eſt,

vt
pili diutius contineantur.
Negauerat
riſtoteles
, animalibus iucundos ineſſe odo­
res
, adeoque conſtanter, vt pantheram

benè
olere tantùm quibuſdam animalibus
affitmet
, non autem verè, neque ab hoc
diſſentit
Theophraſtus.
Sed ſtercus anima­
lium
: quoniam multum & humidum erat
impedire
odoris ſuauitatem poteſt, in plan­
tis
nominata cùm ſit modicum, & ſiccum,
atque
concoctum.
Quamobrem animali­
bus
, quibus ſtercus benè olet, modicum eſſe
oportet
, & ſiccum, vt lacertis magnis, de
quibus
ſuprà diximus, quos etiam croco­
dilos
vocauimus, & anguibus.
Igitur vt na­
tura
nihil intactum relinquet, ſtuduit dili­
genter
, vt odoratum animal efficeret, neque
vnum
, ſed diuerſa ratione.
Muſtella­
rum
genere.
Sabellæ pel­
les
.
Pelles colli
cur
diutur­
niores
.
13. Proble­
mat
.
40. Lib.
6. de planta­
rum
cauſis.
Cur anima­
lia
pauca
iucundi
odo­
ris
.
Zibethum igitur finxit feli perſimilem,

ſed
maiorem: animal quod Hiſpania mittit
dentibus
armatum, etiam ferum valde, quòd
nulla
temporis longitudine miteſcat.
Pilo
aſperiere
, ore oblongo, vt meli animali: in hu­
ius
tam maſculi, quàm fœminæ genitali­
bus
folliculum genuit, è quo ſemen ar­
genteo
cochleari excipitur: adeò odoris
1fragrantis, vt vel grana tria pondus libra­
rum
plurium cuiuſque arboris odoratiſſimæ
vincat
.
Oportebat enim in tanto conatu
aduerſus
difficillimam rem, naturam aliquid
magnum
efficere.
Solent enim & homines
conari
, cùm rem difficilem aggrediuntur,
vt
admiratione dignum aliquid efficiant,
cúmque
meta ſuperanda eſt, haud medio­
cri
interuallo illud efficere conamur.
Quam
eandem
regulam in moſcho etiam obſerua­
uit
: hoc mortuum tantùm vidi in via Ve­
xillorum
Mediolani, eùm zebethum vi­
uens
, imò viuentia viderim maſculum, &

fœminam
.
Moſchus igitur magnitudine &
farma
, ac pilo, niſi quòd coloris eſt magis
glauci
, capreolo ſimilis eſt.
Pilus tamen &
craſſior
eſt, pilo capreoli.
Supra binos, &
totidem
infrà dentes habet: hocque ſolo
differt
, & odore à capreolo: nam pili va­
rietas
à regione ortum habere poſſet, cùm
animalia
tranſlata filios longè ſibi magis diſ­
ſimiles
, quàm pro hac varietate pili ex re­
gionis
diuerſitate pariant.
Ferunt ergo illi
in
veſicam infrà vmbilicum ſanguinem col­
ligi
, qui omnem rem ad hanc vſque diem
cognitam
, magnitudine, & ſuauitate odo­
ris
vincit, & exuperat.
Quamvis etiam non
ſyncerus
ille ad nos deferatur, ſed tota ca­
ro
, cum oſſibus contuſa ſoleat vetuſtioribus
veſicis
imponi, atque pro genuina vendi.
In­
dicio
eſt paſſim in noſtro moſcho parua
oſſium
fruſta inueniri, & tamen vel ſic adeò
redolet
, vt manifeſtum ſit huiuſmodi ani­
malia
, neque Ariſtoteli, neque Theophra­
ſto
nota fuiſſet: neque mirum, cùm & Ga­
lenus
, ad quem magis pertinebant, cùm nul­
lum
nunc vnguentum horum expers ſit,
quique
plus quadringentis annis poſterior
illis
fuit, ea minimè cognouerit.
Hanc igi­
tur
ob veſicam totum animal quantum mit­
tat
iucundi odoris, vix dicere queam, ta­
metſi
( vt dixi) non ſolùm mortuum, ſed
iamiam
diu eſſet.
Sed & folliculo illo per
multos
annos arcis indito, omnes quæ in
his
veſtes ſeruantur, miro fragrant odore.
Ipſum moſchum è Perſide aduehitur: vbi
ſi
recens fuerit, & neque adulteratum, tam
vehementis
odoris eſſe fertur, vt ieiunis na­
ribus
admota, veſica, ex eo ſtatim ſangui­
nem
proliciat.
Quod Vartomanus quatuor
viris
vni poſt alium contigiſſe affirmat.
Quo
fit
, vt credamus non niſi adulteratum ad
nos
deferri.
Seneſcit poſt decennium. Olet,
vt
animaduerti, cercophitecorum genus
gracile
ac fuſcum, ingenioſiſſimum: ni ſe­
plaſia
me decepit: nam neque omnes Moſ­
chum
olent.
Redolent, ſed quaſi ex aduerſo

fibri
teſtes.
Ferunt animal eſſe canis magni­
tudine
, ſed oblongum manſueſcit, pilo ni­
gro
, ac ſplendido: nam pellem illius vidi,
quæ
pretioſas inter annumeratur: atque hoc

primùm
à luthra differt, quæ aſperum pi­
lum
habet, & prælongum, cùm fibri hu­
milis
ſit.
Cauda lata, & in modum ſoleæ
extenſa
, ſed præpingui, qua etiam a luthra
dicitur
, quæ piloſam, & acutam habet: nam
fibro
ſquamoſam eſſe ferunt.
Crura breuia
pedibus
anterioribus, ſimiæ in modum, qui­
bus
etiam pro manibus ( vti dicitur ) poſte­
rioribus
anſeriniata, duplici auxilio pedum,
ſcilicet
poſtremorum, & caudæ aquis inna­
tat
, domos ex ligno miro artificio conſtruit:
acumine
enim dentium, quos habet robu­
ſtos
, non aliter quàm ſerra ad ſecanda ligna
vtitur
.
Referunt fœminam ereptis catulis
ferrea
clauſtra dentibus confregiſſe, præci­
pitémque
ſe ediſſe.
Erat enim manſueta, &
in
domo educata.
Regem quoque habere,
cuius
cauda ſit hac forma, cùm cæterorum
ſit
obtuſa: certè cùm apud Moſcho­
uitas
nunc maximi greges habean­
tur
, & ruſticos, quorum pelles rudes
ſunt
, & opera ſeruilis, vt affirmant,
81[Figure 81]
& nobilis molliore pilo, quem in pellibus
triplicem
eſſe animaduertimus, deprehen­
ſum
eſt.
Teſtes paruos, & vt gallorum, at­
que
intus reconditos habet.
Quod adeò olet,
vt
pro medicamento vendatur.
Humor eſt,
qui
in meatu varicoſo, inſtar capreoli in­
torto
inuenitur, velut & in felis ſpecie illa,
quæ
zibethum fert.
Hic humor primùm
oleo
ſimilis eſt, inde concreſcit in mellis ſub­
ſtantiam
.
Atque hi humores magni ſunt.
Hos etiam in auibus, vt aliàs diximus, eſſe
animaduertimus
.
Maius etiam eſt quòd re­
ferunt
, quamvis iuxta aquas habitent, mi­
nimè
tamen alipiſcibus, ſed frondibus atque
virgultis
.
Quæ ſi non conficta ſint, neceſ­
ſe
eſſet fibrum ſpecie à lutra differre.
Sin
falſa
, erunt vnius generis, quamvis etiam
cauda
& pilo differant: hoc enim ſatis con­
ſtat
.
Vtcunque verò res ipſa ſe habeat, ip­
ſius
lutræ teſtes ad eadem valent, ad quæ
caſtorei
: nam & caſtoreum Orientis, & in
calidis
regionibus ortum, longè validiori­
bus
eſt viribus.
At humor qui ſeminis loco
eſt
, & genitalia ipſa in quolibet animali ca­
lidiſſima
ſunt, multò verò magis in anima­
libus
, quæ ob calorem iuxta aquas & in
aquis
verſantur, cuiuſmodi fiber & lutra.
Lutræ autem proprium eſt, vt aduerſus aquas
feratur
, vt cùm plena fuerit, ſecundo flu­
mine
ad cubiculum reuertatur.
Quæcunque
enim
animalia non facilè prædam inue­
niunt
, vt lupus, & vulpes, & lutra: cùm
ei
occurrerint, ita ſe replent, vt rumpi vi­
deantur
: quòd his non contingit, quæ fru­
ctibus
, aut herbis veſcuntur: quoniam vbi­
que
cibus in promptu eſt.
Hæc igitur anima­
lia
, terræ & aquæ communia ſunt, velut &
crocodilus
, contraria tamen ratione, quàm
equus
fluuialis, ſiquidem & hic communis
eſt
terræ, & aquæ, ſed è piſcium genere,
illa
verò inter terreſtria numerantur.
Viuit

in
Nilo, & Nigro fluminibus.
Nilus in Æ­
gypto
, & Æthiopia.
Niger in ea parte
Africæ
, quæ caput Nigrum, & vide inter­
iacet
( vocatúrque Manſa ) fluunt.
Piſcis
hic
quatuor habet pedes, breuibus cruri­
bus
, vaccæ figura, ambulat in terra.
Promi­
nent
ei duo dentes trium palmorum longitu­
dine
, elephanti dentibus ſimillimi, ſed can­
didiores
, duriores, & diutiùs nitorem reti­
nentes
, ob idque etiam pretioſiores, iuba, &
voce
equi, vnde nomen ſumpſit, vngula &
talo
veluti bubus, roſtrum reſimum, cauda apri
magnitudo
, & viſcera & equo paruo, ſeu aſi­
no
ſimilia: tergoris tanta craſſitudo, vt ex eo
venabulum
fiant.
Conſtat tam diligenti deſ­
criptione
ab Ariſtotele viſum hoc animal.
1Zibethus.
Moſchus.
Fiber.
Luthra.
Equus flu­
uialis
.
Fera anima­
lia
quæ cicu­
rent
.
Fera omnia animalia cicurant ſtatim vbi
ſunt
nata, admouentes mulierum, aut ca­
num
vberibus.
Sic enim feles manſuetiores
fiunt
, & dominum comitantur.
Sed & edu­
catione
, viſæ ſunt lutræ, quæ digito demon­
ſtrato
piſces è piſcina captantes coquo affe­
rebant
.
Eſt & formæ raræ ſimiæ genus, non cau­
datum
, hominis magnitudine, formáque
faciei
præſertim, membrique virilis, pilis
tamen
vndequaque in dorſo obſitum: nec
vllum
animal perſeuerat plus ſtando illo,
homine
ſolo excepto.
Amat pueros, & mu­
lieres
, non ſecùs ac homines ſuæ regionis,
conatúrque
cùm vincula effugerit palàm
cum
his concumbere, quod nos vidimus.
Cæterùm ferum eſt, ſed talis induſtriæ, vt
homines
aliquos minùs ingenio valere di­
cas
, non quidem è noſtris, ſed barbaris,
qui
inclementes cœli regiones habitant, ve­
lut
Æthiopes, Numidæque quidam, & La­
pones
.
Canis leuis.
Sed ad alia tranſeamus, è quibus eſt ca­
nis
leuis: animal hoc India occidentalis ſo­
lùm
mittit, magnitudine leporis, ſed fer­
craſſum vt longum, adeò pingueſcit,
crura
tenuiſſima habet, vt eum ambulat,
præ
pondere ventrem trahat ſuper humum:
neque
enim grauiſſimum corpus ab imbe­
cilliſſimis
cruribus poteſt ſuſtineri.
Vngues
tamen
quaternos, ſed indiuiſis imò iunctis
digitis
in ſingulis habet pedibus, acutos,
ac
auium inſtar aduncos, quibus ſcandit ar­
bores
: & quod vix humi graditur, quippe
paſſibus
quinquaginta in ſingulos dies, au­
det
tamen arbores aſcendere.
Oculis & ore
paruis
, ob idque haud mordet: facie rotun­
da
, vt bubonis, collo tereti, vndequaque,
quod
velut attonitum mouet in partes di­
uerſas
.
Faciem ambit corona è pilis, quæ il­
lam
in longum traducere videtur, cauda ca­
ret
, pilo inter candidum ac cinereum.
Hæc
omnia
quamvis mirabilia, non tamen à na­
tura
prorſus abſona videntur.
At quòd aëre,
roréque
veſci videatur, quodque nocte tota
fermè
canat ſenis vocibus perpetuò deſcen­
dentibus
, vt muſica proportio ſeſquioctauæ
ſeruetur
cum ſemitonio in medio, illud
prorſus
miraculo non abſimile eſt: die ſilet,
parúmque
videt, vnde hoc ſolùm inter qua­
tuor
habentia pedes animalia, nocturnum di­
ci
poteſt: alia eſſe poſſunt, ſed tamen aues
nocturnæ
frequentiores, bubo, veſpertilio,
noctua
, aliæque plures.
Cauſa eſt, quòd
in
aëre non adeò impedimenta ſunt volan­
tibus
auibus, vt in terra ambulantibus qua­
drupedibus
.
Cúmque maiore negotio cibus
quæratur
nocte: quam die, præſertim his,
quæ
rapto viuunt animalibus, cùm reli­
qua
lateant, & tuta ſint, vel robore pro­
prio
, vt apri: vel loci oportunitate, vt phi­
lomelæ
inter dumeta ac vepres: vel loci al­
titudine
, vt corui, ac cornices in turribus:
vel
nidi anguſtia, vt auiculæ: vel munitio­
ne
: vt vulpes: oportuit quòd nocte ſolùm
vagari
debuit animal alis eſſe præditum,

aliter
fame conſumi.
Etenim feles, cative,
& lupi, & vulpes nocte quidem, tum ca­
preoli
, cibum quærunt, ſed tam illis dies
communis
eſt, quàm nox.
Itaque aues no­
cturnas
, quadrupedia autem non poſſumus
dicere
nocturna, præter hoc deſcriptum
animal
. Diſcrimina igitur animalium,
quamvis
plurima ſint, ad duo tamen redu­
cuntur
, ſcilicet corporis, & animæ diffe­
rentias
.
Aimæ quidem, cicur, & ferum,
nocturnum
atque diurnum: atque hoc ma­
ximè
in auium genere.
Sunt etiam in aui­
bus
mediæ, vt qualea, quam quidam imò
plerique
coturnicem eſſe putant, & gallus,
hortulanúſque
.
Auis enim hæc cinerei co­
loris
, & carduele maior, nocte canit, in
Hetruria
notus: gallus etſi nocte canat,
non
tamen videt.
Infauſti ominis habentur
nocturnæ
aues, non tamen mediæ.
Auium
quoque
propria eſt differentia: canere
enim
quædam, quædam mutæ, aliæ me­
diæ
.
Sarau nobiliſſima canentium, & pſit­

taco
proxima.
Pſittacus loquatium prima,
poſt
quam eſt pica, inde turdus, meru­
la
, atque ſturnus.
Sunt & corui loquaces,
& paſſeres ſolitari.
Oderunt homines paſſe­
res
ob ſolitudinem, creditúmque in domi­
bus
cauea retendam, licet dulciter admo­
dum
canat, exitium portendere.
Oderunt
& coruos ea ratione, qua vultures quòd
aues
veſcantur cadaueribus etiam humanis
Tria
auium genera infauſta habentur, ſo­
litaria
, nocturna, & quæ cadaueribus in­
hiant
.
Loqui docentur tenebris ac lucerna,

fame
ac vino: eliguntúrque iuuenculæ, &
lingua
latiore, & ex pſittacis, qui quinos
habent
in pedibus digitos: aptiores enim
hi
ad ſermonem.
Porrò fames, præcipuum
eſt
neceſſitatis diſcendi vinculum, vt Perſius
dixit
:
Quis expediuit pſittaco ſuum χᾱιρε,
Picáſque docuit noſtra verba conari
Magiſter
artis, ingeniiſque largitor
Venter
, negatas artifex edi voces.
Cur plures
aues
noctur­
, quàm
animalia
.
Felis.
Sarau auis.
Quomodo
aues
loqui
doceantur
.
Tenebræ aues magis reddunt ſolicitas, &
ſenſum
ac memoriam colligunt.
Vnde etiam
homines
melius in tenebris recordantur, &
cogitant
atque deliberant.
Lucerna verò
adhibetur
, quia in exquiſitis tenebris aues
dormiunt
, timéntque, vt ſenſus excutiatur,
non
augeatur.
Tenui igitur lucerna opus eſt.
Conati ſunt quidam auibus præſtigias face­

re
, vt Anon Carthaginenſis: pluribus enim
captis
pullis earum docuit dicere, Anon
Deus
: inde dimiſſis in ſyluas ſperabat hoc
commento
homines in ſuperſtitionem ad­
ductos
, in illius tyrannidem, quam medi­
tabatur
conſenſuros: quod forſan ſucceſſiſſet,
niſi
aues vbi libertatem adeptæ fuerunt lo­
qui
, oblitæ eſſent: oportebat enim diu in li­
bertate
habitas fame cogere, vt quod vellet,
proferrent
.
Anonis com­
mentum
ad
occupandam

tyrannidem
.
Ergo vt ad feles redeam, quòd animalia
hæc
media eſſent natura, glaucum oculum
ac
fulgentem dedit, vt nocte videre poſſent.
Vident & equi, lupique nocte melius, quàm
homines
.
Homini ratio lumina monſtra­
uit
: ob id neglexit natura tantam viden­
di
curam etiam in nocte.
Quamobrem feli­
bus
etiam creſcere pupillam creditum eſt
Lunæ
ratione.
Oſeruatum eſt etiam, vt mi­

nùs
mirum videatur non ſolùm diebus di­
uerſis
, ſed eodem, hominum pupillas mu­
tari
, vt quandoque magnæ, hinc poſt paucas
1horas diminutæ videantur. Pupillam dico
partem
in medio nigram: quæ verò circum­
iacet
, variáque eſt pro hominum, & anima­
lium
differentia, vocatur Iris.
Peſſi verò cir­
ca
iridem, & circa peſſos candidum oculi.
Interiores anguli fontes vocantur, exte­
riores
hirci ſeu paropiæ, & oculi ambitus
Eon
.
Oculi partes
conſpicuæ
.
Sed vt ad feles reuertar, varia ſunt illius
genera
, aut quia ſimilitudine omnia fer­
animalia ſæua & ſimilia ſunt, panthe­
, lyncei, pardi, tigrides.
Commune
enim
eſt vnguium magnitudo, & robur,
pellis
diſtincta, verſicolor ac pulchra, caput
rotundum
: facies breuis, cauda prolixa,
agilitas
corporis, feracitas, & cibus, qui
venatione
acquiritur.
Commune eſt omni
animanti
, vt veſcatur his, è quibus genera­

tur
.
Quum enim ab initio imbecillum ſit,
vnde
illi victus alibi, quàm vbi natum eſt.
Sed in his, quæ ex putrida materia gignun­
tur
, manet conſuetudo fermè ſemper, quum
ad
robur minimè proueniant: ſic muſcilio­
nes
vino, & vermes cœno, & erucæ ac reli­
qua
foliis iiſdem, quibus genitæ ſunt: aues ve­
& quadrupedes roſtro duriore, vel iam na­
tis
dentibus aliud cibi genus ſolidius quæ­

runt
.
Quum verò animal aliquod abundat,
plerunque
aliud natura gignit, quod illo paſ­
catur
, duplici commodo, ne multitudo prio­
rum
damnum ingens afferat loco, & aliis
etiam
, quæ ex his veſcuntur pabuli commo­
dum
accedat.
Sic quum formicæ nimiùm
abundent
quibuſdam in occidentalis Indiæ
partibus
genitum eſt animal, quod vocant
vrſum
formicarium, quòd lingua ea rapiat,
depaſcatúrque
: atque ſic regionis iacturæ
prouiſum
eſt, quum ad nullum alium vſum
hoc
animal paratum videatur: neque enim
ferum
eſt nec mordax, dictúmque potiùs
vrſus
à ſimilitudine corporis, quàm à ro­
bore
vel feritate: hoc linguæ humore diſcu­
tit
ac diſiicit ſolidiſſimas formicarum do­
mos
, inde etiam his diſiectis linguæ hæ­
rentes
ad ſe trahit ac deuorat.
Animalibus
verò
, quæ non facilè eſca eſſe poſſent, aliis
prouidit
, vel paucitate fœtus, vel vitæ bre­
uitate
, vel neceſſitate aëris aſperioris, vel
difficultate
aliqua pariendi, aut educan­
di
, ne in immenſam creſcerent multitudi­
nem
.
Omne ani­
mal
veſcitur
his
, è quibus
generatur
.
Cùm animal
aliquod

abundat
, gi­
gnituraliud
,
quod
eo veſ­
catur
.
Vrſus formi­
carius
.
Piſces in ca­
lidis
ac ſul­
phureis

aquis
.
Sed ad piſces iam veniamus: qui non­
nunquam
in aquis ſulphureis calidis inue­
niuntur
, vt apud Budam Pannoniæ vrbem:
nonnunquam
verò in aluminoſis, vt apud
Iulium
carnicum.
Immenſa ſunt animan­
tium
in aquis, præſertim mari, ac magis in
Oceano
, præcipuè ſub torrida zona quoniam
ibi
calor, & humor ad incrementum faciunt,
ſalſedo
ad conſeruationem.
Vaſtitas qua­
rundam
, vt Cete incredibilis, rugiunt oſ­
culis
cubitalibus iuxta nares poſitis tantum
aquæ
effundunt, vt naues etiam prægran­

des
obruant.
Ex earum pinnis virgæ ſunt
pulcherrimæ
, quæ oſſeæ ſeu corneæ viden­
tur
: ſunt enim nigræ, ſimiles cornibus bu­
balorum
, & adeò flexiles, vt nunquam rum­
pantur
: nitent præcipuè in ſole, ſic vt au­
reæ
videantur.
Singula fila virgam vnam ha­
bent
, atque ob id in vna pinna plurimę: virgis
enim
pinnæ conſtare videntur.
Os verò ca­
pitis
adeò patens, vt ex eo nauiculam effi­
cere
queas.
Conſopiuntur, vt Munſterus ait,
caſtoreo
aquis diluto, nam protinus mer­
guntur
.
Odiſſe odorem feræ piſces inſectan­
tis
veriſimile eſt: itaque hoc vnum aduerſum
vaſtas
belluas præſidium nauibus eſt.
Nam

& reliquas caſtorei odore terreri poſſe cre­
dendum
eſt, velut & ſtrepitu machinarum
ignearum
.
Sunt enim aliæ etiam belluæ in
mari
tum monſtra, vt inter reliquas orcas,

quæ
duabus alis ingentibus volitat ſuper
maria
, terrorem potius, quàm periculum
triremibus
afferens: atque ambæ præto­
rias
domos vaſtitate quandoque æquant.
Vnde luſus ille Lucianicus in Veris narra­
tionibus
.
Eſt ziphus tantæ magnitudinis in

Getico
mari, vt phocam deuoret.
Eſt autem
phoca
marinus vitulus, inferiùs ob egre­
giam
formam deſcribendus.
Eſt & in eodem
mari
Orcadis genus quoddam gibbero, &
agilitate
inſigne ſpringual vocatum, ob ma­

gnitudinem
autem immenſam è genere or­
cadum
eſſe creditur: piſces enim maximos
& incredibilis vaſtitatis orcades vocant, ſi­
mili
nomine inſularum, quæ Britanniæ in
Oceano
adiacent.
Inimicæ ſunt balenis.
Priſtis quoque & phyſeter & arbor, & rota
omnia
è cetaceo genere: μοῦτος enim Græcè
dum
cete ſignificat, ſignificat & immen­
ſum
atque ingens, & vaſtum: vnde μουτόεις.
Sunt autem diuerſæ huius generis formæ, vt

barbati
piſcis, cui cornua bina ſunt, po­
ſterior
pars anguſtior ac breuior, caput qua­
dratum
, oculi ambitus 16. aut 20. pedum.
Rhinoceros quoque faſtigiatum dorſum ha­

bet
, & narem occultam, & in cornu deſi­
nentem
: pedes habet duodecim, & can­
cros
deuorat.
Sed & vacca piſcis cornuta eſt,
aliúſque
corpore oſſeo toto, tum alij plures.
Sed omnium admirabilior monſtrorum tri­

ton
eſt.
In bacchi templo vidiſſe apud Ta­
nagreos
Bœotię populos Pauſanias tritonem
refert
, aliúmque apud Romanos, cuius hæc
erat
forma: Capillos habent tritones in ca­
pite
, ranularum inſtar in paludibus degen­
tium
: tum colore, tum quia diuiſi inter ſe
non
ſint, ſimilitudinem referentes.
Reli­
quum
corpus in tenuem ſquamam deſinit,
roboréque
eo munitum eſt, quo rhinas piſ­
cis
.
Branchias ſub auribus habent, & na­
ſum
humanum.
Os latius, & dentes ferinos.
Oculi glauci Pauſaniæ viſi ſunt. Manus iti­
dem
habent, digitos, & vngues, cochlea­
rum
acetabulis ſimiles.
Sub pectore, & ven­
tre
caudam habent pro pedibus, vt delphi­
ni
.
Referunt multa huiuſcemodi in Septen­
trionali
Oceano videri, ſed piſcatorum lege
dimitti
: quod falſum eſſe reor: nam ſi gre­
gatim
incederent, regum anxia cupiditas
illos
cogeret, ſpreto periculo, ſi ſolitarij
piſcatorum
auaritia nullo metu coërcita.
Hæc tamen cùm videntur in maris ſuperfi­
cie
, tamen quæ cetatij generis ſunt, graues
tempeſtates
nuntiant: & in homines maxi­
graſſantur.
Sunt & in mari Indico iux­

ta
Burneam, quæ ad æquinoctij circulum
poſita
eſt, oſtrea magna adeò, vt pleræque
carnem
contineant, ponderis librarum 25.
Inuentæ
ſint etiam, quarum caro 44. libras
1æquauerit. Itaque & in mari figuræ omnes
effictæ
videntur animalium, & non ſolùm
animalium
, ſed etiam inſtrumentorum.
Et
in
Indico præcipuè monſtra immenſæ ſunt,

& incredibilis magnitudinis.
Cauſam tam
multiplicium
figurarum eſſe reor facilitatem
generationis
, & vitæ.
Nam cùm ad genera­
tionem
concurrant calor & humidum, ad
vitam
alimentum, in mari calor abundat &
humidum
, atque pabulum irimari enim ſal,
in
ſale oleum, oleum autem humidum eſt
pingue
, ob id etiam alimentum.
Propter
motum
etiam non contingit peſtis, velut in
aëre
: mare enim quotidie mouetur, aër au­
tem
aliquando tranquillitas eſt.
Ob id quæ­
libet
forma piſcis conſeruari facilè poteſt,
non
ita in aëre.
Mouentur etiam piſces in
mari
abſque labore, terreſtria animalia non:
vnde
terreſtria animalia, vel eſurire cogun­
tur
, vel labore nimio confici neceſſe eſt.
Ne­
que
mare gelaſcit, aut feruet, vt terra, &
aquæ
fluuiorum, niſi extrema parte, qua ab
aëre
tangitur.
His tot commodis, tum mi­
ſtione
diuerſarum ſpecierum, plurima mon­
ſtra
in mari generantur, adeò vt aliquando
propter
æſtum exundante mari copioſius,
ad
trecenta genera animalium monſtrifi­
corum
in littore Oceani occidentalis relicta
ſint
.
Ratio quoque, qua monſtra, mon­
ſtroſique
partus, & octimeſtres in Ægypto
viuant
eadem eſt cur, quæ in mari debilis
ſint
vitæ, tamen ſuperſint.
Qui verò piſces
non
viuunt, aliis piſcibus faciliùs miſcen­
tur
, quàm animalia terreſtria, quæ herbis
paſcuntur
, quia commodiùs iunguntur.
Qui verò carnes, & piſces deuorant, diffi­
ciliùs
carniuoris feris, quoniam minùs ha­
bent
ſenſus, & minùs ob id amant: amor
enim
cum ſenſu fit: ob piſces non miſeren­
tur
, vt leones, neque vllis parcunt, qui

prædæ
loco ſint.
Referunt tamen raiam piſ­
cem
homini ſub aquis periclitanti auxiliari,
ne
vel ſubmergatur, vel à belluis maris diſ­
cerpatur
.
Sed raia primùm ſi hoc agit, pe­
culiari
quadam proprietate facit: nam & ſo­
la
inter piſces marinos, quod ſciamus, alteri
generi
miſcetur, ſquatinæ ſcilicet.
Deinde
raia
, viua animalia non perſequitur, nec for­

ſan
carnes edit.
Cur verò ſola raia, & ſqua­
tina
ſimul diuerſo genere miſceantur, cauſa
eſt
, quòd pleraque alia animalia in maris
profundo
lateant.
Carniuoræ etiam prædæ
non
Veneri ſtudent.
Pleraque ob timorem
non
fidunt ex mitibus: talia etiam gregatim
plerunque
incedunt, vt non deſit ſocius è ge­
nere
ſuo, præſertim tempore, quo ad Vene­
rem
procliuia ſunt.
Ob tot cauſas ſolus piſcis
ex
raia, ſquatinam miſtus forma in mari cer­
nitur
.
Eſt autem raia piſcis magnitudine ſcu­

ti
, planè atque cartilagineus.
Eadem verò
ratio
de magnitudine belluarum in mari,
præcipuéque
Indico, quæ de forma.
Nam ob
humidum
& calorem, & alimentum fermè
vbique
præſens, tum quia abſque pedibus
ſuſtinentur
, & grandia ſuperant maris ſpa­
tia
abſque labore, ideò maximi ſunt piſces
terreſtrium
animalium comparatione, auium
autem
longè magis.
Nam finge vaſtum ani­
mal
, & elephanto quadruplo maius, ſi eſſe
poteſt
, in terra nónne plurimo cibo indige­
bit
, quo abſumpto cogetur magnum illud
pondus
maximo incommodo alias quærere
terras
: itaque facilè contracto morbo peri­
bit
, aut inedia, ſi ſenſim & lentè ex vna
regione
in aliam tranſierit.
Deinde etiam
ſi
tutò tranſeat & abſque labore, quis mo­
dus
erit, ne hominum inſidiis capiatur?
Ho­
rum
nullum eſt periculorum aut incommo­
dorum
in mari: nam neque cibus deeſſe piſci­
bus
, nec tranſitus ex vna regione in aliam
cum
labore eſt, nec vllis hominum inſidiis
medio
mari, etiam ſi monarcha orbi impe­
rat
, ſubiici poterunt.
Ob id igitur piſces ma­
ximos
inter animalia, aues minimæ: terre­
ſtria
, magnitudine ſunt mediocria.
Nam cur
aues
minores ſint terreſtribus animalibus,
ratio
non obſcura eſt, cùm faciliùs ſubie­
ctis
pedibus in terra ſuſtineatur animal,
quàm
in aëre expanſis alis.
Medij inter ter­
reſtria
, & marina animalia piſces ſint la­
cuum
.
Vnde in Algoiæ Sueuiæ regione lacu­
bus
piſcis Vualmin inuenitur: cui ſub men­
to
duo funes ſunt, qui quandoque ad pon­
dus
librarum 40. perueniunt.
Hic piſces
alios
his funibus venatur, tum etiam aues.
Sunt enim illi loco promuſcidis in elephan­
to
: meritóque ob magnitudinem balena la­
cuum
dici poteſt, tantò minor balena ma­
ris
, quantò mari lacus minores ſunt: & aquæ
lacuum
ob frigiditatem, & lacus ipſi ob ma­
credinem
, ad generationem, & alimentum
ipſo
mari ſunt inferiores.
Omnium igitur
(vt dictum eſt) terreſtrium animalium for­
mas
piſcibus expreſſit natura, hominem Tri­
tone
, mulierem Nereide (hæc enim non fa­
buloſa
, Sirenes autem fabuloſæ) elephan­

tem
elephante, atque alia eiuſcemodi.
Sed
omnes
piſces parte anteriore licet videan­
tur
ſimiles animalibus pedeſtribus, poſte­
riore
tamen in piſcem deſinunt, vel nullis
fermè
exceptis.
Cauſa eſt, quòd velut in
nauis
puppi temo illam dirigit, ita cauda
piſcis
iter ſuum.
Propterea piſcibus omni­
bus
fermè cauda bifida.
Tanta verò illorum
multitudo
, vt referant in Narbonenſi Gal­
liæ
parte aliquando vno retium tractu (in­
credibile
dictu) captos piſces tot, tantóſque,
vt
pondo ſeu libras CCCXCM. æquarent:
quod
& ex magnitudine, & multitudine
contigiſſe
potuit.
In vniuerſum autem piſ­
cium
genus, & multitudine, & magnitu­
dine
, & robore, & formæ varietate reli­
qua
animantium genera præcellit, vt ſunt
etiam
ex illis, quibus non deſint pedes, ve­
lut
polypis, à pedum multitudine ſic voca­
tis
.
Hos paruos atque aſſatos ſuper prunas

ad
concipiendum meritò dabat Hippocra­
tes
, quoniam polypus facilè concipit & fert,
nerueáque
ſubſtantia præditus eſt, & tardè
concoquitur
: ob id etiam eius caput mala
ſomnia
mouet: quòd durum concoctione
atros
vapores mittat non ſecùs ac cepe, ſed
longè validius.
Alij ſunt informes, velut quod

corio
eſt, quaſi ſuillo, magnitudine fermè
elephantis
, ſuillo etiam capite, pedibus lora­
ceis
, ſine dentibus, paruis oculis, ſub ventre
duo
foramina habet iuxta caudam.
Cauda
prælonga
, brachij menſura latiore, quam
menſuram
longitudine, & latitudine im­
plent
ſingulæ auriculæ, corio craſſiore, quàm
1digitus ſit, carere dentibus multis contingit
piſcibus
, velut ſturioni, ſed cibum non cape­
re
paucis.
Cete.
Virgæ pul­
cherrimæ
.
Nauium à
monſtris
ma­
rinis
deſen­
ſio
.
Orcas.
Ziphus.
Springual.
Piſcis bar­
batus
.
Rhinoceros
piſcis
.
Triton.
Oſtrea ma­
gnitudinis

immenſæ
.
Cur in mari
monſtra
plu­
rima
.
Raia homini
amica
.
Cur ſola
raia
alterius
generis
pi
ſcibus
mi­
ſceatur
.
Piſces mari­
ni
cur adeò
magni
.
Piſces omne;
cur
poſtrema
parte
ſimiles
inter
ſe ſint.
Piſcium in­
credibilis

captura
.
Vt ſterilis
concipiat
.
Monſtroſus
piſcis
.
Mors.
Contrà mors, quem Roſmarum quidam
vocant
, piſcis eſt è vitulorum genere, pilo,
forma
, moribus, in Iachis è boreali Oceani
latere
iuxta Moſchouiam: dentibus adeò ma­
gnis
, vt capulos enſium ex eis faciant: nam
ebori
candore ſimillimi ſunt, verùm ſolidio­
res
, grauiores, firmiores.
Animalia
bene
olentia,
ſed
tamen
parui
vſus.
Sunt & piſces odorati, vt polyporum ge­
nus
quoddam nimium & ſcarabeorum vo­
lantium
ſpecies certa inter inſecta, tum in­
ter
aues gallinæ Indiæ occidentalis, imò
potiùs
vulturis genus: nam cadauera, &
res
corruptas ſectatur: olet tamen benè,
ob
caloris vehementiam, & ſiccitatem tem­
periei
.
Sunt & piſces viribus admirandis: Tor­
pedo
quam Genuenſes vocant tremorizam,
ex
raiarum genere: quod os Lunæ figura ha­
bet
: cuius contactu, vel etiam ipſorum re­
tium
manus obſtupeſcunt: doloréſque ſe­
dantur
: ſed à morte ſoluitur tanta vis: Et
echineis
ex concharum genere, quem Re­
moram
vocant Latini: dictus echinus, ἀπὸ
τοῡ
ἔχειν τὴν ναῦν
, quòd naues ſiſtat, fundo
illarum
hærens.
Vnde C. Caligulæ Cæſaris
triremen
moratus eſt, malo illius omine.
Li­
maci
magnæ perſimilis eſt, rarúſque, vt
qui
poſt ea tempora non viſus ſit.
Referunt
etiam
in Arotan flumine beatiſſimæ inſulæ
Zeilam
, quam inferiùs deſcribemus, eſſe
piſcium
genus, quod manu deprehenſum,
febrem
accendat, illicóque qui talem piſ­
cem
tetigerit, febre corripiatur.
Et quam­
vis
incerto auctore res tam mira paruam
habitura
ſit fidem, nihilominùs tamen hoc
minùs
mirum, quàm quòd de torpedine,
& remora dictum eſt ſuperiùs: animæ
enim
viribus variis præditæ ſunt, & ma­
re
( vt dictum eſt ) totum vitale ac monſtris
ſcatens
: minimúmque in animalibus, quæ
in
eo gignuntur natura laborauit vt ſapien­
tiam
, aut ſenſum egregium conſequeren­
tur
, ob loci in quo ſunt qualitatem.
Adeò
verò
hebetes ſunt ſenſu piſces, vt multas
eorum
ſpecies neſcias, an inter animalia,
an
plantas numeres, vt ſpongias atque vr­

ticas
: affixæ enim lapidibus nullum animalis
veſtigium
præ ſe ferunt, quàm quòd tra­
ctæ
contrahunt ſeſe, manifeſtéque mouen­
tur
.
Nec in arborum partibus hoc forſan
negandum
eſſe poſſe, vt in palmarum trun­
cis
obſcurè, in foliis autem arboris cuiuſ­
dam
, cuius folia ſimilia mori foliis, præter­
quam
quòd duos habeant pedes, manifeſtè
ac
conſpicuè cerni affirmant: hanc enim

arborem
in Limbulon inſula iuxta Molu­
chias
octo partibus ab æquinoctij circulo di­
ſtantem
, natam in nemoribus folia habere
dicunt
, quæ excuſſa ab arbore vſque ad
dies
octo ſi vexentur, ambulent, fitque ar­
bos
hæc ſenſitiua atque animalis, vt vrticæ,
pulmonéſque
marini ac ſpongiæ animalia
arborea
: tametſi pulmones haud in planta­

rum
genere ſunt collocandi.
Cùm enim mo­
tus
ſenſu & in illis conſtet, nihil prohibet
in
calida regione, & pingui ſolo partes plan­
tarum
: quæ auelli ſolent, motum habere: hu­
midum
enim quo nutriuntur, pingue, & te­
nue
, quale animalibus his eſſe poteſt.
Sed cur
non
alia animalia immobilia præter quàm
in
mari, in eo autem tot genera, tantáque
copia
, vt præter vrticas, & ſpongias con­
chyliorum
tanta multitudo, totque illorum
diuerſa
genera, velut & oſtrearum?
Quo­
niam
neceſſe eſt alimento veſci animal, ob
idque
vel animali, vel alimento motum in­
eſſe
: in aqua autem motus, in alimento igi­
tur
atque in eo, quod alimentum defert.
Ob
id
etiam animalia fructibus innata, quando­
que
manifeſtè motu, progrediendi loquor,
carent
.
Piſces qui
tacti
tangen­
tes
, febre affi­
ciant
.
Vrticæ, &
ſpongiæ
inter
plantas
ani­
malia
me­
diæ
.
Folia quæ
vexata
mo­
uentur
.
Cur nullum
animal
im­
mobile
præ­
terquam
in
aquis
.
Inter marina etiam animalia quædam
ſunt
, quæ non mouentur, velut oſtrea con­
chilia
, in quibus natura luſiſſe mirum in mo­
dum
colorum varietate cernitur.
Cauſa eſt,

quòd
velut arbores, herbæque pro ſua quæ­
que
ſpecie formas, & colores excipiunt, ſed
colores
poſtmodum non retinent humidi
abundantia
, ſic in conchyliis ob terrenam
ſubſtantiam
color manet, & confirmatur.
Fit
autem
varietas tum ſtriæ certo ordine, quo­
niam
res parua variata ac miſta etiam obi­
ter
, dum æqualiter creſcunt, ſpatia certo ſem­
per
ordine elaborata videtur.
Sed commune
eſt
verè omnibus animalibus aliis, vt vngu­
, & chelæ, tum pili, cornua, roſtra, colorem
cutis
ſequantur, nec tamen hoc ſemper eſt
neceſſarium
.
Cauſa varie­
tatis
coloris
conchyliorum.
Vngulæ, che­
, pili, cor­
nua
roſtra,
colorem
ſe­
quuntur
cu­
tis
.
Sed ad mare reuertar, ipſum enim eſt
monſtrorum
pater.
Salſedine verò, quæ fixa
manent
, obdurant, ſic oſtrea, & conchylia,
& corallum, quamvis hic dum ſub aqua lati­
tat
tener ſit.
Sed cur dureſcunt conchylia,

non
alga, quæ & ipſa in mari naſcitur?
Cauſa
eſt
, quòd alga creſcit, ob id fluctibus maris
reſiſtere
non poteſt, atque ideò tenuis à na­
tura
creata eſt, vt maris impetum obſequens
effugiat
ac deuitet: conchylia & oſtrea in
imo
manent, & craſſa ab initio creantur.
Diximus ſuprà, cur mollis alga ſit, conſtát­
que
contraria ratione duras eſſe conchas.
Optimus eſt piſcis ibi Manatus, & qui

plauſtro
vix à duobus iunctis bobus veha­
tur
: huius caro adeò vituli carnem imita­
tur
, vt ſi piſcem quis non te doceat eſſe, car­
nem
iuraueris.
Contingit id, quoniam ca­
lor
magnus concoquit humidum: hoc enim
differ
caro à piſcis ſubſtantia, quòd piſcis
humidum
ab exiguo calore concoctum eſt.
Referunt in huius piſcis capite lapidem in­
ueniri
calculo renum ſaluberrimum.
Mam­
mas
habet, quibus raro exemplo editos fi­
lios
admouet: parit autem geminos pro
mammarum
numero.
Sunt qui Boa illum
vocent
, quòd capite bouillo ad vnguem ſit
duobus
, qua ſi brachiis, dorſo plano, ſqua­
ma
, & duriſſima pelle, docilis, vt canis, man­
ſueſcit
admodum, & recordatur iniuriarum.
Eſt & Tiburo ibi captu facilis ob voracita­

tem
, vtilis ob magnitudinem, & carnis ſa­
lubritatem
ac ſuauitatem.
Hic inter maris
maxima
miracula eſt, cui duplex genitale
maſculo
, vnica vulua fœminæ: duplicem ha­
bent
dentium ordinem, paritque piſcem ſui

generis
non oua.
Cur mane
conchylia

dura
reddat,
non
tamen
algam
.
Manatus.
Tiburo.
Vituli mari­
ni
mira na­
tura
: variæ­
que
vires.
Vituli marini maior eſt longè admiratio:
mammas
habet, habet & pilos, ſtertit mi-
1rum in modum dormiens in littoribus. Hi­
ſpani
, lupi potiùs nomine illum ſignificant:
Erigi
ac ſubſidere pilos in pellibus pro ma­
ris
vario affectu tam multi etiam nunc affir­
mant
, vt plinio huius rei authori gratias de­
beamus
.
Sed forſan naturale eſt omninò: ſi­
quidem
auſtrinis flatibus implentur, & ob
id
eriguntur, borealibus exinaniuntur, &
ſubſident
: ſic enim obſeruauit Rondelle­
tius
.
Nos ex illius corio cingulum habemus,
quo
enſis dum equitamus accingitur.
Serò
amittit
pilum: corium bubalo ſimile: colos
pili
varius: ac lyncei pelli quoquo modo
ſimilis
.
Dextram pinnam capiti ſuppoſitam
affirmant
, ſomnum conciliare, firmaré­
que
.
Atque hic eſt piſcis, cuius pellem di­
ximus
ſuprè non tangi è fulminibus: atque
ſi
de eo, quæ referuntur omnia vera ſunt,
neſcio
an aliud mirabilius natura fecerit:
quandoquidem
& quoſdam morbos eadem
pellis
geſtata ſanare credatur.
Ocreæ quæ
illius
adipe oblinuntur, aquam non remit­
tunt
.
Nec nauium tabulis infeſta glacies, ſi
eo
inungantur.
Commune etiam eſt hoc
cetaceorum
omni generi.
Refert Olaus
Magnus
coria eo inuncta, à muribus non
arrodi
: atque ob id equorum ornamenta,
eo
inungi ſolere: in cauſa odorem eſſe ne­
ceſſe
eſt.
Halicibus infeſti præcipuè ſunt,
quorum
maximam multitudinem deuorant.
Diuturnæ vitæ eſſe exiſtimandum eſt, quod
magnum
ſit, ſanguineum ac ſpiret.
Senio­
ribus
honorem deferre videntur, illis enim
in
mare deſcendentibus ſequuntur iuniores:
nam
ſeorſum in littore iuuenes ac ſenes
degere
ſolent.
Captum aut percuſſum vnum
è
ſociis, cæteri tanquam auxilium laturi
ſequuntur
, ſuum more, quibus etiam vo­
ce
aſſimilantur, Ob id ergo dolis piſcato­
rum
obnoxij ſunt.
Piſcatores enim nigra
pelle
induti, dum fœminæ vitulæ vocem
referunt
, multos mares in inſidias trahunt.
Nullum mare fermè horum genere caret:
ſed
parum inter ſe differunt, qui in Medi­
terraneo
, & Auſtrali, atque Boreali Ocea­
no
, tum alibi inueniuntur, quemadmo­
dum
& ſues.
Erudiri etiam dicunt, & diſcipli­
eſſe capacem, agnoſceréque familiares,
& populum mugitu Romanum ac geſtu,
quandoque
ſalutaſſe, vt videatur natura non
ſecùs
ac fortuna, aliis omnia negaſſe, aliis
conceſſiſſe
.
Pedes cur
piſcibus
qui­
buſdam
.
Nihil tamen fermè toti piſcium gene­
ra
natura negaſſe videtur, præter exquiſi­
tum
ſenſum.
Nam licet ad natationem
pedes
eſſent piſcibus inutiles, atque ob id
paucis
opportuni: quibuſdam tamen etiam
illorum
pedes natura conceſſit, aut quia
in
imo aquarum gradiantur, aut in litto­
re
: aut armorum cauſa, aut vt in tem­
peſtatibus
firmius petris hærerent, aut tan­
quam
manus, vt in cancris chelæ.
Viden­
tur
autem in polypis, & cancris, ac gam­
maris
, tum locuſtis, ſquilliſque pedes om­
nium
horum cauſa dati: propterea etiam
lentè
natant.
Vidimus in fonte paruulo
Lugduni
piſciculos cum duobus pedibus
in
parte anteriore quaſi ſub alis.
Erant
autem
veri piſces, quos ego capitones li­
benter
à capitis magnitudine, quod ra­
nis
ſimile habent, lato ſcilicet & humi­
li
, ac magno ore appellauerim.
In his vi­
detur
natura prouidiſſe, vt è ripa firmius
cibum
ſumere poſſent.
An verò à rana­
rum
naſcentium numero?
an Cordylus
riſtotelis
?
ſed Cordylus quatuor pedes
habet
.
Piſces bipe­
des
.
Contrà inutilis eſt piſcis, quem viuellam

vocant
, alij priſtim, quamvis magnus, nam
caro
eius haud iucunda eſt, forma tamen
mirabilis
eſt hic piſcis, vt qui enſis imagine
cartilagineum
quoddam in fronte ferat pal­
morum
quatuor longitudine, aut etiam am­
pliùs
, ab imo vſque ad ſupremum dentatum
acutis
, robuſtiſque dentibus.
Serram Bello­
nius
appellauit: qui etiam quinquaginta
octo
dentes habere eam affirmat.
Serram ſæpè

vidi
, piſcem nunquam.
Piſces etiam volantes
ibi
naſcuntur: parui ſunt, & alati, alas habent
iuxta
branchias longas, vt ipſi piſces palmo
ſcilicet
amplius, quæ dum hument, piſcem
ſuſtinent
, cùm ſiccantur, decidunt.
Grega­
tim
eunt, & cum Oratis inimicitia interce­
dit
.
Multi iuxta Bermudam ſeu Garzam in­
ſulam
inueniuntur.
Multa horum genera mi­

hi
cognita ſunt.
Parùm manſueſcunt piſces,
quoniam
paruo, & hebeti ingenio ſunt: ob
id
igitur maximè manſueſcunt delphini, qui
etiam
celerrimi ſunt piſcium, vt ingenioſiſ­
ſimi
, & affectuum humanorum haud exper­
tes
, præcipuè miſericordiæ.
Eadem ratione
aues
omnes fermè cicurant: quadrupedia vt
ſunt
medio ingenio inter aues, & piſces, ita
aliqua
manſueſcunt, aliqua non.
Quædam

etiam
timor, non ſinit vt manſueſcant, vt
mures
, & lepores: quomodo enim amabis,
quem
inſidiari vitæ tuæ ſit perſuaſum?
at hoc
ſibi
perſuadent, qui timent: propterea ty­
ranni
etiam ſi beneficio multos afficiant, à
nullis
tamen ob timorem aſſiduum arman­
tur
.
Sic Neroni contigit, nec tamen exiſti­
mes
non in multos Neronem fuiſſe bene­
ficium
.
Itaque piſces ob ingenij ruditatem,
& incommodam tractationem vix manſueſ­
cunt
, & parùm: accedit ( vt dixi ) etiam

plerunque
timor.
Cùm igitur delphinus in­
genio
valeat, ſicque audaciſſimus, & ſpiret,
atque
ob id tractari poſſit commodè, neceſ­
ſe
eſt, vt vel ſolus, vel etiam maximè inter
omnes
piſces manſueſcat: qui ſi traduci poſ­
ſet
in piſcinas, parùm manſuetudine à cane
differret
.
Viuella.
Piſces vo­
lantes
.
Cur piſces
vix
man­
ſueſcant
.
Delphini.
Lepores &
mures
cur non
cicurentur
.
Delphini cur
maximè
in­
ter
piſces
manſueſcant.
Sed poſtquàm in murium ſermonem inci­
dimus
, de illis, illorúmque generibus, quæ
plurima
ſunt: aliqua dicenda ſunt, altiùs re­
petitio
principio.
Nam cùm animalia pluri­

bus
modis diſtinguantur, ex alimentorum
etiam
diſcrimine differentias ſumi docuimus
generaliter
quidem herbarum, arborúmque,
tum
carnium, propriè autem quatuor mo­
dis
: aut enim elementorum humido veſcun­
tur
, vt chamæleon aëris, ſturio, & multi
piſces
alij aquæ, buffones terræ: quamvis
enim
terram edant, terra tamen non eſt illis
alimentum
, ſed exiguum illud pingue humi­
dum
, quod in terra continetur: aut plan­
tis
, vt ſolipeda, pleraque tum etiam corni­
gera
, atque hæc prioribus nobiliora: aut car­
nibus
, vt leones, & canes præcedentibus am­
bobus
præſtantiora.
Quarum genus fru-
1ctibus veſcitur, hócque nobiliſſimum eſt:
atque
in eo genere eſt homo, elephas, ſus, &
vrſus
, tum etiam mures, auéſque omnes fer­
præter carniuoras: ſeminibus enim ac
fructibus
omnes veſcuntur.
Ex ex his omnia
etiam
præter elephantem carnes deuorant,
exceptis
auibus, quarum etiam quædam, vt
gallinæ
, & picæ, & cornices, carnibus alun­
tur
.
Quæ verò animalia carnibus veſcuntur,
edunt
etiam & oua, lac, & ſanguinem Igitur
quæcunque
talia ſunt, mortuis ſolùm dele­
ctantur
, non tamen occîdunt quicquam
præter
aues: aues enim quæ carnibus vtun­
tur
, eædem deuorant animalia, ſi liceat etiam
uiuentia
, vt gallinæ vermes.
Cùm verò ex
his
ſint in frigidis quidem regionibus mi­
nores
, & agreſtibus ſimiles, in temperatis
maximi
, vt etiam Erymanthij apri, qui re­
giones
deuaſtare auſus eſt, memoria maneat,
mirum
cur in calidis regionibus minimi

ſint
: habemus enim Indicos forma, voce,
moribus
aliis ſimiles, tum etiam vteri ge­
ſtatione
: nam duobus menſibus, non vt cuni­
culi
tribus abſoluuntur ſeptimanis, cunicu­
lis
tamen non parum minores: quorum caro
ſuauis
eſt: ipſi verò nec mordent, nec man­
ſueſcunt
, ſed velociſſimè, vt pleraque parua
animalia
, currunt.
Non tam facilè moriun­
tur
, vt cuniculi, raróque & parum bibunt:
non
eſt illis longa vita: frigore etiam pereunt.
Itaque eos Indicos non auſim dicere, ſed po­
tiùs
ob ſiccitatem paruos, quia forſan origo
ex
Africa ſit.
Calor enim non poteſt ma­
gnitudini
obſtare, nec humidum, ſed frigus
aut
ſiccitas, ob id frigore moriuntur, nec bi­
bunt
.
Veſcuntur autem maximè caulibus,
furfure
& auena.
Erigunt etiam ſeſe contra
aliorum
morem, & vt cuniculi fœtus ſuos
deuorant
ob ſalacitatem: digitos quinos, ſe­
noſve
habent in pedibus, aut etiam plures:
pilum
molliorem, color omnis generis qua­
drupedium
: os habent non roſtrum, atque
nitus
recondita genitalia: dentes etiam cu­
niculorum
more, & tamen abſolutos fœtus
pariunt
, quíque vt ſues: matrem ſtatim co­
mitant
(pariunt autem plerunque ternos)
oculos
murium oculis ſimiles, vnde qui­
dam
mures Indicos eſſe exiſtimant, ſed cau­
da
fermè cùm careant, miſtum quaſi genus
dicas
.
Animalium
differentiæ

ex
ciborum
diſcrimine
.
Sus Indicus.
Sed cùm de muribus tractaſſe deſtinaſſem,
ad
ſues tranſieram.
Illud non omittens, ani­
malia
quæque magnitudinem ciborum co­
pia
, aut paucitate, dum ablactantur commu­
tare
, vt etiam canes ac ſues, tum alia omnia:

itaque
ad mures redeundum.
Neque vulga­
ris
hiſtoria tam vile animal, etiam in mini­
mis
tam egregiè ludente natura: ſiquidem
adeò
primùm fœcundum eſt, vt Theophra­
ſtus
referat: in Perſide mures fœminas etiam
in
vtero matris concipere.
Res prorſus in­
credibilis
, niſi facilitas procreandi ad vtilita­
tem
potiùs, quàm ad præſtantiam referre­
tur
: viliſſima enim quæque facillimè gene­
rantur
, & abſoluuntur, & celerrimè, & om­
nibus
modis: non ita elephas, aut delphin,
aut
homo.
Itaque & pluuis adeò multipli­
cantur
, vt neſcias quid magis mirum ſit, an
tam
facilè genus illorum propagari, an inte­
rire
: non enim minùs celeriter intereunt,
quàm
augeantur.
Cauſa (vt dictum eſt)ma­
nifeſta
: viliſſima enim quæque vt colluuie
propria
ac ſorde generantur, ita minimis
quibuſcunque
cauſis intereunt: eadem enim
facilitas
interitus, generationíſque.
Nam
quòd
facilè generentur, ratio vna eſt, quia
facilè
abſoluuntur.
Facilè autem abſoluun­
tur
parua vnoquoque genere, & imbecilla.
talia ergo facilè etiam interire neceſſarium
eſt
: quod non ſolùm in ſpeciebus, ſed homi­
nibus
ſingulis intelligendum eſt.
Videtur
enim
homo quaſi ſpecies vna, non æternita­
te
, aut nobilitate, ſed potentia atque perfe­
ctione
.
In Giaro quoque inſula Archipelagi
referunt
metalla erodere, & arbores denti­
bus
tactas occidere.
Hoc autem rabiei cuiuſ­
dam
, & immodicæ ſiccitatis argumentum
eſt
.
Cur igitur ad tantam ſiccitatem facilli­
ferantur, cauſa eſt, quòd facillimè mu­
tantur
.
Mutantur autem facillimè, quod ſint
imbecilliſſima
natura: recipiunt autem ac
retinent
vim quia alioquin ſunt perfecta
atque
ſanguinea.
Species verò eorum innu­
meræ
, domeſtici, agreſtes, ſciuri, à caudæ ma­
gnitudine
vocati glires, auellanei reliquis
minores
, qui totam hyemem dormiunt: al pi­
ni
quoque, quos vocant Mediolanenſes mar­
motas
, ad hoc genus referuntur.
Commune
eſt
alpinis ac ſciuris, tum gliribus, auella­
neíſque
manſueſcere.
Omnes etiam hi præ­
ter
ſciuros gyeme dormiunt: ſed auellanei,

qui
inter corylos degunt, rubri ſunt.
Sciuri
hyeme
latent potius, quàm dormiant.
Om­
nibus
his etiam commune eſt, vt erecti co­
medant
, pedibus anterioribus pro manibus
vtentes
.
Pingueſcunt glires maximè hyeme,
vt
ſomno potiùs, quàm cibo pingueſcere vi­
deantur
: quamuis tamen recondant in arbo­
ribus
caſtanearum, nucúmque immenſam
plerunque
copiam.
Sciuri auxilio caudæ, &
leuitate
agiles adeò ſunt, vt ex arbore in ar­
borem
ſaliant.
Flumina tranant, cauda pro
velo
vtentes ramuſculis innixi: caro eorum,
qui
iuxta polum capiuntur: quoniam ibi pin­
gueſcere
ſolent, ſuauis eſt.
Creditum eſt,
dentes
illorum appenſos, pro amuleto eſſe ad
diuinationem
omnium maximi alpini, ſaga­
ces
admodum, & nihil præter nomen com­
mune
cum muribus habentes.
Speculatorem
enim
in montibus vnum è ſuis habent, qui
gregem
moneat, alioqui ſarmentis colligen­
dis
intentum: ex his enim mollia colligen­
tes
, ac pedibus ſupini amplexantes, onuſtus
ab
altero cauda trahi, plauſtri inſtar ſe pati­
tur
, vt lectulum ſuum ſecum auehat, quem
aliter
deferre non poſſet.
Creditum eſt eui­
dendi
ratione, cùm plurimùm pingueſcant,
& in cibo minimè ſint ingrati illorum car­
nes
ad ſomnum conciliandum plurimùm
conferre
.
Manſueſcunt hi maximè & ſciuri:
ſed
glires, & auellanei parum, ob paruita­
tem
.
Videntur alpinis è directo cuſetæ (ſic
enim
ſciuros vocant ciues noſtri) contrarij:
alpini
enim tardi motu, & quietis amatores,
ſciuri
autem nunquam quieſcunt: vnde im­
modicè
carnem illorum calidam, & ſiccam
eſſe
neceſſe eſt.
Nuper ex Aſia murem, quem
Indicum
eſſe affirmabant, aduexerunt,
ore
, & cauda muribus noſtris exquiſitè ſi­
milem
, ſed colore, & magnitudine taxi.
1Eſt autem taxus ſeu melis vulpe maior, co­
lore
cineris, longíſque pilis, rictu fero, &
præacutis
dentibus moxdax.
Itaque vt ad­
mures
redeam, vidimus ex his candidiſſimos:
ſenio
enim caneſcunt: frigore etiam, tum
cibis
candidis, candidi euadunt.
Olaus ſac­
charo
expertum ſe ait: apes nigras eſſe pu­
tat
, quod vno nutriantur cibo: verſiculores
veſpas
, quod variis.
Vtcunque ſit, imbecillia
alimento
multum mutantur, colore, corpore
ac
moribus.
Murium hi­
ſtoria
.
Sciuri.
Mare aliqui­
bus
in locis
cur
ſterile.
Eſt & illud conſiderandum, quod in mari
non
ſecùs, quàm in terra contingit, regiones
eſſe
quaſdam in eo ſteriles, alias piſcoſiſſi­
mas
: nam in quibuſdam pabulum abundat,
in
aliis autem non adeſt: tum verò diuerſa
terrarum
genera odore, ac ſapore vario aquas
inficiunt
, quos piſces aut ſequuntur aut fu­
giunt
.
Littora tamen piſcibus plerunque
abundant
ob pabulum, & gurgites, ob ſecu­
ritatem
.
Adeò verò magnum eſt aquarum
diſcrimen
in mari, vt iuxta Indiam in Æ­
thiopiæ
directo paſſuum millibus fermè tre­
centis
, albeſcat vt lac, alibi cœruleum ſit, ali­
bi
nigrum, alibi viride.
Album, eſt cum are­
na
alba ſubeſt mari minimè profundo: vi­
ride
, cùm mediocris fuerit profunditatis: cœ­
ruleum
cum magnæ, mouetúrque ſed ſi quieſ­
cat
, color fit argenteus.
Vidimus in Verbano
lacu
, cùm Lutetiam Pariſiorum proficiſ­
ceremur
, inter fluctuantes vndas totius la­
cus
, partem non procul à nobis immotam,
argenteíque
coloris, cum reliquum totum
eſſet
cœruleum.
Cauſa eſt, quòd ventus à
montis
cacumine impeditur, nec aliter quàm
vmbra
altitudine finitur.
Parte verò illa,
quæ
vrgebat ad montem (neque enim tran­
quillitas
ad montis radicem perueniebat)
initium
ſumpſit, vbi impetus iuxta rupem
ceſſabat
: nam impetu colliſa ad latera per­
miſcebat
eam, quæ in medio erat.
Nigra au­
tem
fit, quoties arena nigra ſubeſt aquis
haud
profundis, aut cùm profunda fuerit
turbulenta
.
Mare vt lac
album
.
Cur nunquam
iuxta
Cale­
chutum
pe­
ſtis
,
Itaque illud idem contingit in piſcibus ex
aqua
, quod hominibus ex aëre: referunt enim
in
Calechuto Indiæ cum ciuitate, tum regio­
ne
, nunquam peſtem ſæuire, ob aëris tempe­
riem
credo, ciborúmque ſalubritatem, ac
forſan
victus moderationem: ita in partibus
quibuſdam
maris piſces abundant, quòd vi­
ctus
ibi, & aqua ſint ſaluberrima.
Nam de
ratione
viuendi non eſt, vt diſputemus in
piſcibus
, cùm in ea peccare homini tantum­
modò
proprium ſit.
Auium om­
nis
generis
abundantia
,
ſalubritatis

aëris
maxi­
mum
argu­
mentum
.
Manucodia­
ta
.
Eadem ratione, & aër auibus abundat,
alius
(vt ita dicam) ſterileſcit.
Indicio eſt,
auium
omnis generis abundantia duplici
modo
ſalubritatis aëris, & quòd ipſæ ſen­
tiant
maximè aëris qualitates, & quòd pau­
lulum
etiam ſuppetat.
Verùm hoc ſignum
ad
regiones referri debet, non ad illarum
partes
: eſſe enim poteſt, vt in valle etiam
abundent
aues, & tamen ibi grauis erit aër,
camporum
, & collium comparatione.
Ve­
rum
colles, & campi optimam obtinebunt
aëris
ſalubritatem.
Vnde & Moluchis inſu­
lis
ſub æquinoctio auis mortua in terra, aut
mari
colligitur, quæ viuens nunquam videri
ſolet
, quoniam pedibus careat, tametſi neget
Ariſtoteles
auem vllam pedibus carere.
Hæc
igitur
, quam ter videre iam contigit, ſola (vt
ita
dicam)ob id pedibus caret, quòd in ſubli­
mi
aëre, atque procul ab omni viſu humano
habitet
.
Corpus eius, roſtrúmque magnitu­
dine
, & forma ſimile hirundini, pennæ ala­
rum
, & caudæ accipitrem magnitudine, dum
alas
extendit, ſuperant, æquant verò fermè
aquilam
.
Pennarum craſſitudinem excogita­
re
potes, tanta enim eſt, qualem pro auiculæ
paruitate
conuenire ratio docet.
Sunt igitur
tenuiſſimæ
, & perſimiles, præter tenuitatem
pennis
pauonum fœminarum ex toto: neque
maſculorum
pauonum pennis aſſimilantur,
quòd
non ſint oculatæ, vt quæ in maſculi
pauonis
cauda cernuntur.
Maſculi dorſum
auiculæ
huius ſinuatur intus, in eámque ca­
uitatem
oua fœmina facere, ratio ipſa do­
cet
, cùm & ipſa fœmina cauum habeat ven­
trem
, vt ſic vtraque cauitate poſſit oua in­
cubare
.
Maſculo hæret in cauda filum lon­
gius
tribus palmis coloris nigri, medium in­
ter
quadratum, rotundúmve, neque craſſum,
neque
admodum tenue, verum ei non ab­
ſimile
, quo crepidas cerdones conſuere ſo­
lent
.
Hoc exiſtimamus dum fœmina oua in­
cubat
alligari firmius illam maſculo: neque
mirum
eſt in aëre perpetuò habitare, nam
cauda
, & alis in orbem extenſis, haud du­
bium
eſt ſpontè ſuſtineri.
Viciſſitudo etiamſi
quid
eſt laſſitudinis, illam excutere poteſt.
Cibum nullum eſſe puto præter cœli rorem,
qui
ſimul ſit cibus, & potus, & ita natura pro­
uidiſſe
diligenter tanto miraculo videtur, vt
in
aëre habitare poſſit.
Veſci autem aëre pu­
ro
haud veriſimile eſt, quòd nimis tenuis ſit.
Veſci animalculis, neque id, quòd ibi non
fiat
congregatio ad generationem illorum
haud
dubiè neceſſaria: neque in auium ven­
tribus
illa cernuntur, qualia in hirundi­
num
: ſed tamen hoc non cogit, cum Ma­
nucodiatas
ſolo ſenio confici credendum
ſit
: at nec vapore, cum infrà copioſior ſit,
vnde
deſdendentes viderentur: vapor etiam
nonnunquam
pernicioſus eſt, rore igitur
per
noctem veſci veriſimile eſt.
Vt verò Ma­
nucodiata
, ita auis eſt, vt nullo modo inha­
bitet
terram, ita contraria ratione ſtruthio
camelus
ſic à terra non diſcedit vnquam, vt
auem
dicere non poſſis, niſi ad formam reſ­
picias
.
Nomen, vt reor, ſumpſit, quòd colli,
& crurium longitudine camelum imitetur:
eſt
enim homine ipſo paulò procerioris ſta­
turæ
.
Struthio autem paſſerculus dicitur
Græcè
, quaſi per ironiam nomine compoſi­
to
, velut ſi quis pigmæum Gigantem diceret
ſimul
, vel homunculum giganteum.
Ex
auium
genere eſt Struthiocamelus, ſed ca­
meli
magnitudine collum, roſtrum, oculi,
caput
anſeri, ſed pro magnitudine propria
reſpondent
, alæ & cauda pennis verſicolo­
ribus
, cinereis, candidis, nigris: nam tres hi
colores
, quòd parum niteant, ſunt in eis
natiui
rubei rarus ac vix conſpicuus, & ta­
men
nulli auium vel ſic: nec vlli auium in
pennis
tanta iucunditas aut pulchritudo,
ob
id galeas milites non aliis ornant.
Quan­
quam
ſint, qui ob raritatem nunc Manuco­
diatæ
, tum alas, tum caudam in criſtas fi­
gant
, addita etiam ſuperſtitione, qui ſecum
1habeat, in bello non vulnerari. Corpus igi­
tur
raris plumis, rarioribus crura teguntur,
adeò
vt humana crura non auis videantur:
nam
magnitudine, rotunditatéque, ac quòd
in
anguſtum, nec admodum, ſed ſenſim iuxta
genu
finiantur, humanum femur, quódque
plumis
careant, candida carne, imitantur:
pedes
bifidi, vt bobus cum vngulis, crus vt
anſeri
, ſed pro magnitudine, lentus inceſſus.
Illa quam vidi, mitis erat, reliquarum mores
ignoro
.
Oua caput infantis magnitudine re­
ferunt
, rotunda, cùm ſeneſcunt, ebur effin­
gunt
.
Suſpendi ſolent in templis, diu enim
manent
, quòd duriſſima ſint, humoréque
exempto
, quaſi oſſea redduntur.
Pilos habet
in
ſuperiore palpebra, currit vt equus adeò
celeriter
: ferunt equum illam refugere, nec
intueri
audere: currit erectis alis, ſed tamen
haud
volat, ferúntque pedibus lapides vi­
brare
, concoquere ferrum, quod ob calidita­
tem
vehementem, & ventriculi contingit
craſſitudinem
, ouáque oculis fouere: ſed non
fouet
, verùm obſeruat, calore enim Solis pul­
li
educuntur.
Vocem eius nunquam audiui:
maximam
auium, ſi modò auis appellari de­
bet
, eſſe hanc certum eſt.
Struthio ca­
melus
.
Verùm volantium apud nos maxima, &

quam
cunctæ timent, eſt aquila omnibus
nota
, generoſiſſima: anſere etiam multò eſt
maior
, maximè tamen alis, & cauda potiùs,
quàm
corpore ipſo ac pondere.
Veſcitur
etiam
ſerpentibus, à quibus inuoluta impe­
ditur
& decidit nonnunquam.
Cæterùm ge­
neroſiores
ſolem non conniuentes intuentur.
Verùm in Iurrha Scythiæ Bialozor auis eſt
ſub
ventre candida cum quodam quaſi ſplen­
dore
, alis & caudam etiam ipſa Aquila ma­
ior
, quam cæteræ volucres adeò formi­
dant
, vt ea viſa etiam Aquila ipſa exani­
metur
, cùm tamen corpore Aquilam non
excedat
.
Aquila.
Auis maxi­
ma
.
In India etiam referunt auem eſſe rapa­
cem
, longè aquila maiorem, nigram, purpu­
reámque
, intercurſantibus pennis candidis:
cuius
roſtrum fuluum, cæruleóque ſeu phœ­
niceo
colore diſtinctum, adeò pulchrè, vt
nil
iucundius viſu eſſe poſſit: vnde & ob
pulchritudinem
, & ob magnitudinem, ca­
puli
ex roſtro huius auis fieri ſolent: con­
ſtat
autem prædurum hoc roſtrum eſſe opor­
tere
.
Hanc volantium auium maximam
eſſe
conſtat.
Vnde alas ingentes talibus
eſſe
neceſſe eſt: quò enim maiores ac du­
riores
, celeriùs volant.
Si autem mol­
les
, præſtat eſſe mediocres, quoniam maio­
res
flectuntur, & impediunt: velut & olo­
ribus
, qui ſola fermè magnitudine ab an­
ſere
diſtinguuntur, quamuis candidi toti
ſint
, & inter omnes aues ſuauiſſimè occi­
nant
: vox tamen, vt ſæpiùs audiens conſi­
deraui
, anſerina eſt.
Atque hoc genus
auium
tam laudatum, diſcerpit ſuos, ac
deuorat
, in morte verò dulcè canit.
Vnde
Ouidius
:
Sic vbi fata vocant vdis abiectus in herbis,
Ad
vada Mæandri concinit albus olor.
Olor.
Genus auium piſcoſum eſt etiam roſtri
magnitudine
, & corporis celebre in occi­

dentali
India alcatraz dictum, cinerea, cro­
ceáque
pluma diſtinctum, roſtro duorum
palmorum
in acutum tendente, cùm tamen
parum
ab hac magnitudine abſit roſtrum,
tum
ciconiæ, tum gruis.
Sed picuto roſtrum

maius
eſt toto corpore, corpus autem cotur­
nice
paulò maius.
Roſtrum igitur longius,
latum
vbi capiti iungitur tribus digitis
aduncum
, quo terebrat arbores, atque ibi à
caudatis
ſimiis arte ac roſtro quanquam pu­
ſillum
, ſe tuetur pulchrè.
Illud in eo mirum,
quòd
pennam habeat loco linguæ, vnde à
natura
aliarum auium multùm diſſidet: ſibi­
lat
vehementer: hunc & eadem terra alit,
quæ
Alcatraz.
Alcatraz.
Picutus.
Sunt & inter aues nobiles vultures augu­

rio
Romuli, tum magnitudine, & raritate,
adeò
vt quædam nidos eorum nunquam vi­
ſos
affirment, cùm tamen in rupibus eius
partis
Angliæ, quæ Scotia nunc vocatur,
iuxta
arcem maximè plures nidi conſpician­
tur
.
Vultur carnes edit, nec tamen animal
vllum
occidit, ob ídque ſacer creditus eſt.
Plumę cum cute pro pellibus aptantur, adeó­
que
excalefaciunt, vt exurant.
Aptantur &
auium
reliquarum plumæ eadem ratione,
præcipuè
olorum.
Procul vident maximè
vultures
: aciéſque inſtructas proſequuntur exi­
tiali
augurio cladis eius partis iuxta quam
inſederint
.
Atque hæc auis multùm ab antiquis

celebrata
etiam nunc viſitur.
At Phœnicem
prædicarunt
multi auem, fabulæ quàm veri­
tati
propriorem: quamuis dicat Ouidius,
Vna eſt quæ reparet, ſéque ipſa reſeminet ales,
Aſſyrij
Phœnica vocant.
Vultures.
Phœnix an
ſit
.
Referunt tamen quidam in interiore In­
dia
auem eſſe nomine Semendam, quæ ro­
ſtrum
habet triplici ordine, atque vt in elly­
chiniis
vndequaque perforatum, quæ mori­
tura
dulcè canat cygnorum exemplo, inde
collectis
ſarmentis motu alarum accendat
illa
, vratúrque ex cuius cinere vermis, tum ex
verme
auis denuò renaſcatur: quæ his malui
addere
, ſubtilem ob hiſtoriæ ſenſum, qui ad
orbis
, qui ad virtutis originem ſpectat, quàm
ob
rei ipſius deſcriptæ incredibilem narra­
tionem
prætermittere.
Sed vt magnitudine,
ita
paruitate diſſident regiones.
Apud nos

certè
auium minima eſt regulus, qui per du­
meta
volitat, paſſerculo dimidio minor.
Sed
eadem
India mittit muſcatum paſſerem,
quem
qui volantem viderit, tum ob celerita­
tem
, tum ob paruitatem, crabronem, aut veſ­
pam
iure exiſtimet: pennis aureis, viridibúſque
aliíſque
verſicoloribus ornatur: magnitudo
ape
paulò maior: roſtro velut acus eſt tenuiſ­
ſima
: totus cum nido grana tritici 24. vix
pondere
æquat, hunc è cotto conficit: audax
eſt
, & nidum petentibus oculos inuadit, ce­
leritate
& paruitate tutior.
Conſtat itaque
auem
hanc tenuiſſimæ eſſe ſubſtantiæ, cali­
dámque
, ob id & audacem: nam cùm roſtrum
pedes
, linguam, alas, viſcera, plumam, vn­
gulas
, cerebrúmque habeat, tum alia mul­
ta
, ſubtilem ſubſtantiam illius ac bene ela­
boratam
eſſe oportuit: atque (vt reor) hæc eſt
auium
omnium minima.
Velut ſolertiſſima

in
eadem Inoia habitat, quam ſtultum vo­
cant
paſſerem, à contrario ſenſu: nigra
eſt
auis, intermicantibus pennis albis in
1collo, turdi magnitudine, quæ aduerſus cau­
datas
ſimias: quarum ibi numerus eſt in­
credibilis
, hoc modo ſe munit, vt nec homo
tot
commoda aduerſus periculum inuenire
queat
.
Eligit primò arborem excelſam ac
ſpinis
obſitam, vt metu terreatur ob altitu­
dinem
, & à ſpinis arceatur ob incommo­
dum
.
Ramis huius arboris maximè aculeatis
ſuſpendit
nidum prædurum, ne frangi ab
inimico
poſſit: inſtruit aditum anguſtum, vt
hoſtis
arceatur, ipſa ingredi: latum in imo,
vt
commodè cum pullis degere poſſit, tum
maximè
quòd in eodem excrementa illo­
rum
colligere cogitur, nullo exitu patente
alio
, quàm is, per quem in ſuprema parte eſt
ingreſſus
.
Verùm quia hoſtem vti nouit, ma­
nu
non ſecùs, quàm hominem nidi longitu­
dinem
ad quatuor palmos extendit, vt cùm
manum
immiſerit, etiam procul abſit ab
imo
, atque ea ratione oua, vel pullos, qui in­
tùs
latent, tuatur.
Regulus.
Paſſer muſ­
catus
auium
minimus
.
Paſſer ſtul­
tus
.
Præſtant aures mirum in modum genera­
liter
ingenio, ſagacitatéque, quòd fructibus
non
plantis, aut deteriore aliqua colluuie
nutriantur
, & in aëre puriore degant.
Atque

inter
cæteras pſittacus, quòd grandi ſit ca­
pite
, atque in India cœlo ſyncero naſcatur:
vnde
etiam didicit non ſolùm loqui, ſed me­
ditari
.
Meditantur ob ſtudium gloriæ, parti­
cipes
enim ſunt, & huius, & amoris, vnde
memoria
non vulgaris illis.
Eſt varietas eo­
rum
in coloribus magna, vnde pulcherrimi
etiam
apud Indos exiſtimantur: nam præ­
ter
colorum aptam varietatem illam, ſplen­
dor
etiam quidam affulget.
Roſtri partem
ſuperiorem
ſola hæc auis mouet, ſed non
adeò
frequenter aut euidenter, vt inferio­
rem
: ipſa verò inferior pars, quæ collo iungi­
tur
, diuiſa eſt: his duobus ad omni anima­
lium
genere pſittacus diſtinguitur.
Vt Cæſar
Scaliger
, partim benedixerit, quòd ſuperio­
rem
partem moueat, partim malè cum cro­
codilo
eum aſſimilauerit.
Pſittacus.
Pauo noſter.
Nullam tamen auem pulchriorem pauo­
ne
noſtro fingere naturam poſſe credam, niſi
cùm
videro, tot oculis in cauda tam longa
atque
denſa plumis, tanta colorum varietate
tanto
nitore, tam ſelectis etiam colorum ge­
neribus
, vt nec album, quòd is alios obſcuret
colores
, nec nigrum, quòd triſtior ſit, reci­
piat
.
Sunt tamen qui toto corpore candidi
ſint
, atque pulcherrimi.
Cuſtodes optimi
ædium
, & vbi fures, aut ignem viderint, non
deſinunt
clamoribus dominum admonere,
tum
domeſticos.
Verùm alioqui moleſti te­
gulas
frangunt, totámque viciniam voce in­
quietant
.
Diu ob lucrum ſpectaculo in Græ­
cia
fuit ex oriente, Alexandri iuſſu tranſla­
tus
in Europam: qui illi ob decorem parci
imperauit
.
Sentit ipſe pulchritudinem ſuam,
exclamátque
dum pedes intuetur, deformita­
tem
eorum aſpernatus, caudámque in rotam
erigit
, exponítque Soli, vt pulchrior videa­
tur
, gaudétque hominum admiratione, qui
illam
intuentur, ob id vſque ad laſſitudinem
eam
continet.
Quòd fit, vt pauo Indus, & ipſe
caudam
ſuam miretur, in orbem conuerſam
geſtiens
, quamuis pulchritudine multùm à
noſtro
pauone decedat.
Decoratur & pelle
circa
caput, cuius colorem pro voluntatis ar­
bitrio
mutat.
Cùm enim varij coloris ſit, al­
bóque
ac cinereo, quaſi diſtincti, aduenien­
te
ſanguine modò carulea, modò rubra fit.
Et cùm ſit iracundum, ſpeciem ac effectum
irati
hominis præbet, pellem illam pro facie
habens
.
Sed aliud eſt maius, quod eam pel­
lem
quandoque colligit, vt vix videatur, túncque
pallet
: aliquando verò eam extendit, adeò vt
roſtrum
totum integat, túncque purpurea
plerunque
videtur.
Indicio eſt igitur illam
vnà
cum ſanguine extendi: quanquam &
viderim
ſimul pallentem atque extenſam.
Colligitur igitur ac contrahitur, quoniam
tenuis
eſt, & laſſa, vt ſcroti etiam cutis, quæ
quandoque
tota contracta videtur quando­
que
verò extenſa multùm.
Igitur laxitas, &
tenuitas
, extenſionis, & contractionis cauſæ
ſunt
.
At de his ſuperiùs diximus.
Zamo Indus.
At gallus noſter exertam ſemper habet

criſtam
, atque rubentem, niſi malè valeat, etſi
rarum
eſſet hoc animal, non ſolùm forma,
ſed
cantu admiratione digniſſimum eſſet.
Exultat voce, procúlque ea exauditur, & no­

ctu
etiam ad mille atque ampliùs paſſus:
cùm
expergiſcitur à cibo canit: plerunque
tamen
Sole meridiante, mediáque nocte, ac
cùm
radij primum auroram effingere inci­
piunt
: robur igitur Solis ſequitur, & in octo
partes
totum diuidit diem naturalem, non
tamen
oriente Sole, ſed cùm accedit ad au­
roræ
terminos, ſic & ante meridiem.
Cre­
duntur
, apud boreales horarum metam ex­
quiſitiſſimè
ſeruare: ab eius cantu homines
à
nocturnis terriculis ſe tutiores putant.
Sa­
ginantur
ac odoris ſuauitatem, & gratiam
ſaporis
iuniperi granis.
Præliis ac partubus

fauſtè
occinunt, ſi prodigioſum ſit.
Inſeri­
tur
cum ſerpente, cane, & ſimia, culeo parri­
cidæ
: inſons tamen huius culpæ, in maréque
præcipitatur
.
Vt enim ſimia homo non eſt,
attamen
videtur, ſic qui proprium occide­
rit
patrem.
Serpens inſidiis anteit, inimi­
ciſſimúmque
humano generi non ſecùs
ac
parricida, Canes omnes odiſſe videntur,
ſolúmque
hoc animal nulli penitus parcit,
neque
proprio generi.
Gallus inſons huius
culpæ
, forſan ob gentis ſimilitudinem adii­
citur
, quàm maximè Romani oderunt, ſeu
quòd
ſuperbiſſimus ſit: præcipitatur in ma­
re
, velut omni indignum elemento, & cuius
ſocietate
aër, terra, aquáque inficerentur,
ob
id culeo inſuitur, virgis ſanguineis priùs
verberatus
.
Gallus.
Galli cantus
cur
.
Cur gallus
ſimia
, ſerpens
canis
cul
parricidæ
in
ſerantur
.
Sed his relictis ſuperſtitionibus ad natu­
leges ſanctiſſimas, ac prudentiſſimas re­
uertamur
.
Decretum erat, aues facere, quæ

volarent
, aërémque hunc decorarent (nam
hoc
de auibus pro cæterorum etiam anima­
lium
ratione exemplum ſumptum ſit (ob id
capite
leuiſſimo illas eſſe oportuit: quamob­
rem
inter cuncta animantia aues minimo ca­
pite
ſunt: & quæ magnum inter aues habent,
tenue
os, ac cerebro inane ſortiuntur, aláſque
magnas
.
Ad capitis paruitatem duo ſequeban­

tur
detrimenta, alterum vt ſtolidæ eſſent, al­
terum
, vt dentibus carerent: nam roſtrum par­
uum
capiti paruo neceſſarium fuit, dentéſque
ob
id nulli vſui, tum quòd robur non eſſe
illis
poterat, tum quia roſtri, & oris par­
uitas
, ne mandere poſſent, impediebat.
1
Primum
incommodum caliditate, & ſiccita­
te
temperamenti ſuſtulit: quod etiam pro­
fuit
ad pennarum generationem, & totius
corporis
leuitatem.
Inde vt ſiccum eſſet to­
tum
corpus, paruo potu ſatiati voluit, atque

ea
cauſa etiam carere veſica.
Sed dentium de­
fectui
geminato ventriculo occurrit, vt dura
in
illo ſenſim conquoquerentur: cùm enim
dura
non poſſent comminui, tempore indi­
gebant
longiore, & ſolidiore, arctioréque ven­
triculo
, in quo paruus poterat contineri ci­
bus
, qui corpori haud ſuffeciſſet.
Igitur alte­
rum
ſuſtitui neceſſe fuit, in quo & ex dimi­
dio
concoqueretur, & quartum ſatis eſſet ci­
bi
poſſet contineri.
Pedes etiam paruos fecit,
quòd
inutile eſſet hoc pondus ad volatum: &
aciem
videndi acutam, quòd procul videre,
ex
altóque conſpicere, illis opus eſſe.
Quòd ſi
aues
aliquæ à norma aberrant, non tamen
vſum
perfectum aſſequuntur: nam Diome­
deas
dentes habere quidam volunt, atque ta­
lia
potiùs ad varietatem, quàm ad vſum ſunt
neceſſaria
.
Veſpertilio dentes habet, ſed plu­
mis
caret, totæque alæ ac corpus cartilagi­
nea
ſunt.
Verùm cùm deciderit, vix exurgere
ad
volandum poteſt.
Cur aues ca­
put
paruum
habeant
.
Aues cur den­
tibus
careant
Cur aues ve­
ſica
careant.
Cur aues
duos
habeant
ventriculos
.
Aues cicu­
res
.
Aues omnes cicures natura fermè, & ma­
ximè
quæ carne haud veſcuntur.
Nam in
orbe
nouo, cùm primùm naues ad incultas
inſulas
ſe applicuiſſent, multæ aues tum ma­
ximè
è columborum genere manu capi ſe
permittebant
: nec aues metuunt hominum
ſocietatem
, niſi exemplo edoctæ.
Vnde ere­
mitæ
non pauci, cicures habuerunt ex gene­
re
earum, quæ agreſtes ſunt, velut paſſeres,
atque
coruos.
Talpa.
Sed auibus relictis, ad animal quod ſub
terra
habitat, tranſeamus, alterius generis,
quòd
talpam vocant.
Cinerei coloris eſt, mu­
ri
ſimile forma, & magnitudine, niſi quòd
oculis
caret: nam cui vſui oculi profuturi
erant
ſub terra perpetuò habitanti?
adeò ve­
odit aërem, vt ſi cogatur in lucem egre­
di
, breuiſſimo temporis ſpatio exanimetur.
Diſſidet & cauda, quorſum enim effingere
tam
longam caudam ſub terra habitanti?
Eadem ratione & crura habet breuiſſima, &
vngues
acutiſſimos: vnde crurum breuitas
neceſſaria
per anguſta penetranti, & vn­
guium
acuitas, vt terram commodè perfode­
re
poſſit: adeò autem hoc opus celeriter, &
amplè
explet, vt qui viderint primò defoſ­
ſam
talpa humum, multùm admirentur.
Pa­
lam
eſt igitur naturam in cunctis ſolicitam
mirum
in modum fuiſſe, nec obiter, ſed ex
ſententia
omnia præuidiſſe, hominéſque qui­
bus
hoc beneficium Deus largitus eſt, vt cau­
ſam
rerum primam inueniant, participes eſſe
illius
primæ naturæ: neque alterius eſſe generis
naturam
, quæ hæc conſtituit, ab illorum mente,
qui
cauſam eorum, cur ita facta ſint, plenè
aſſequi
potuerunt.
Nullum itaque ſub terra
perpetuò
viuens animal ſanguine præditum
præter
talpam eſt inuentum: nam ſerpentum,
& ranarum pernicioſarum quædam genera,
non
ſolum ſub terra, & in ſepulchris vetu­
ſtiſſimis
, ſed quòd magis mirum dictu eſt,

etiam
in ſaxis ſolidis inuenta ſunt.
Sed hæc &
ſanguine
carent propriè, & animal non pa­
riunt
ſui generis, ſed oua aut nihil.
Homines
particeps
di­
uini
conſilij.
Animalia in
ſaxis
ſolidis.
Eſt & aliud generis ambiguæ vitæ, & ab­
ſonæ
formæ, quod cancri nomine ſignifica­
tur
.
Eius autem plurima ſunt genera, mari­

num
, & fluuiale.
Inuenitur & terreſtre, quod
in
terra latitat, maximè in occidentali India.
Quod caudam, habet, gammarus vocatur,
lapides
candidos gignit in oculis, cortice de­
poſito
duriore mollem induit, túncque lapi­
des
fiunt maximi, abſumpta materia corticis

in
lapidibus.
Cancer verò tranſuerſo latere
procedit
.
Cancri.
Pulſus vni­
cuique
ani­
mali
proprij,
lib
.6. de plac.
cap.20.
Lingua
exer­
ta
à boue
palpitat
etiam
per
totum
diem
.
Atque hæc de animalibus portentoſis di­
cta
ſufficiant.
Nunc illud ſciendum, quòd ſin­
gulis
animalibus pulſus, & reſpirationes dif­
ferentes
ac propriæ ſunt: velut canibus, &
capris
, quibus & ab homine differunt & in­
ter
ſe.
Sed & hanc pulſus rationem membra
quædam
retinent, quamuis reluctante Ari­
ſtotele
, & Galeno, iam auulſa à toto: vt lin­
gua
bouis tota die palpitet, nam vis illa in­
dita
adhuc manet, ſeu quòd calor ille dum
reſoluitur
, vt aër in aqua moueat ampullas,
nam
& lapides ſicci, & vſta cornua, & agal­
lochum
in aqua ampullas mouent, dum lo­
co
aëris aqua ingreditur.
Hoc igitur ſatis mi­
rum
, quod diximus de bouis lingua, verùm
vitulinam
in aquam iniectam etiam moueri
affirmant
, quod ego tamen nondum ſum
expertus
.
Illud mirabilius, quod ſolinus durare etiam
ſuis
temporibus refert, in Herculis ædem

Romæ
, nec canem, nec muſcam ingredi.
Ac­
cepi
paucis antè annis, & Venetiis fuiſſe
domum
muti, in quam muſcæ non ingre­
derentur
, quæ incendio publico conflagra­
uerit
.
An forſan quòd in ſublimi poſita &
valde
perflata, tum ferro, & marmore rigens,
à
muſcis deuitaretur?
nam omnia metalla
muſcæ
oderunt ob frigiditatem, & quòd
difficulter
eis hæreant.
Sed de canibus aliam
rationem
quærere oportet, niſi forſan in
ædiis
veſtibulo ſepultum, aut appenſum ali­
quid
quod refugiant canes.
Eſt in vrbe no­
ſtra
Fauſtiniana ædes ſacra, olim à filio B.
Philippi
, nunc Nabori, ac Felici dicata, iux­
ta
D.
Ambroſij templum, quæ cùm vndique
pareat
, tecto vetuſto, ampliíſque feneſtris,
nullam
tamen in illam auem ingredi nar­
rant
: & cùm obſita ſitu ſit, non tamen ara­
nearum
telis fœdatur: abditis naturæ, aut di­
uinioribus
cauſis, aut exemplis: nam id cum
obſeruatum
reciter Bonauentura Caſtellio­
neus
olim amicus noſter, in libello de Epiſ­
copis
Mediolanenſibus originéque religionis,
id
nos nondum falſum eſſe deprehendimus.

Audiui
ſæpiùs à monachis Carthuſianis il­
los
cimicibus non infeſtari, adeóque multorum
teſtimonio
, vt pudeat negare quod leuitatis
eſt
credere.
Nihilominus hi, quòd carnes non
edant
, cauſam afferunt.
Seu id ſit ob mundi­
tiem
, aut artem aliam quampiam, nondum
aſſequi
potui.
Ego tamen minus laboro quæ­
rere
cauſam cur ſit, vbi mihi abunde non­
dum
exploratum eſt ſi ſit.
Herculis
phanum
, nos
muſca
, nec
canis
ingre­
diebatur
.
Carthuſiani
monachi
ci­
micibus
non
infeſtantur
.
His igitur quæ ad animalium hiſtoriam
pertinent
explicatis, atque ad hominis tracta­
tionem
tendentibus, iure merito dubitatio
emergit
, quodnam animal homini ſit vtiliſ­
ſimum
?
Neque diutiùs ambigere decet, cùm
equus
in omnibus pręferatur: nam ponderibus
1geſtandis maximè idoneus. Ex equo quoque
& aſina, aut equa, & aſino, muli generan­
tur
, qui plus ferendo poſſunt, quàm ponde­
rent
.
Iidem greſſu firmiſſimo procedunt.
Equis etiam manſuetudo maxima atque do­
cilitas
, quibus in duobus à nullo ſuperantur
animali
.
Duriſſimam quoque præter id vn­
gulam
habent, ac omnis iniuriæ expertem,
excipientémque
ſoleas, clauóſque ferreos, in
híſque
camelum longè antecellit.
Idem cur­
ſu
atque perenni reliqua ſuperat animalia:
& licet equus vnus ab vno camelo vincatur
dierum
ſpatio, plures tamen equi diſpoſiti in
ſtationibus
totidem camelos ſuperant.
Nam
camelus
vbi fatigatus eſt, parum remittit, ac
integer
& validus equum æquare curren­
tem
, vel etiam velitantem non poteſt.
Pluri­
bus
igitur numeris equus nobilitate alia
vincit
animalia.
Idem ad pugnam ardens, &
gloriæ
cupidus, & tubæ ſonitu accenditur,
& fræna intelligit, vt non homo magis ho­
minis
vocem.
Vigilat hic fermè ſemper,
nec
recumbit, niſi laſſus, aut piger: & vili
ſumptu
alitur, fœno palea, herba, furfure,
auena
.
Videtúrque hic ſolus ad omnia hu­
mana
commoda natus: onera fert, vehit,

currit
, ſaltat, pugnat.
Probatur in vigintiſe­
ptem
conditionibus: è nouem animalibus
ſumptis
, tribus ſcilicet ex vnoquoque.
Mu­
lieris
ætas iuuenilis, quæ in equis à quarto
anno
ad octauum extenditur, aut decimum:
manſuetudo
& morum comitas, vt non mor­
deat
, non calcitret, non ſe aquis mergat, non
ſit
obſtinatus, & inobediens, ſinat ſe ab om­
nibus
tractari ac duci: pulchritudo, quæ vt
in
mulieribus in facie & pectoris latitudine,
& membrorum concinnitate conſtat.
Aqui­
, vt oculo maximè vigeat, paruum habeat
caput
, & illud erectum teneat: Anſerini
pulli
, aut roſamachæ, vt ſit vorax, celeriter
comedens
, & nihil aſpernetur.
Ilia tumida
non
contracta habeat, & pedibus diſtanti­
bus
incedat.
Leonis, vt ſit animoſus & for­
tis
, vt ſit parte anteriore elatus non ſinuatus
in
medio, nec altior parte poſtrema, vt ſit
totus
oſſeus, ac robuſtus: hæc enim leonis
ſunt
propria.
Cerui, vt ſit curſor, ſaltator, &
leuis
.
Aſini, vt vngulas habeat duras, corium
durum
, & dorſum robuſtum.
Fugies enim
equum
qui cùm aſcendis, flectitur, & pon­
deri
cedit.
Vulpis, vt caudam habeat pul­
chram
: non ſolùm enim ad decorem facit,
ſed
roboris ſignum eſt, quòd ex vertebris
dorſi
oriatur, & vt facilè in quamlibet par­
tem
vertatur: nullum enim animal in hoc
agilitatis
genere vulpi æquari poteſt, &
quòd
pellis pulchritudine præſtet.
Bouis, vt
pedem
habeat magnum, ac crura moderatè
craſſa
: neque enim exilia, bona eſſe poſſunt:
vt
breuium iuncturarum & firmarum, vt
ſecurus
incedat: bos enim nunquam ceſpi­
tat
: Equi propria ſunt velociter, ac ſuauiter
incedere
, alacrem eſſe, & vt fræno, ac calca­
ribus
parere ſciat: Commune autem omni­
bus
atque per ſe manifeſtum eſt, vt ſanus:
ſanitatis
etiam pars eſt atque optimum ſi­
gnum
, quòd in laboribus vix ſudet.
Alacritas
dignoſcitur
quòd hinniat, nec quieſcere
ſciat
, & ſi cogatur, fræna mandat, & pedem
concutiat
.
Vnde Poëta tuus dicit:
Stat ſonipes & fræna ferox ſpumantia mandit.
Equi boni
conditiones
.
Memorantur duo fuiſſe egregij equi in

hiſtoriis
, alter Alexandri Magni, cui nomen
Bucephalus
, ſeu quòd magno eſſet capite, ſeu
eleganti
, βοῡ enim vox apud Græcos vtrun­
que
ſignificat: cui mortuo in India cum Poro
rege
pugnanti, ciuitatem Bucephalam equi
nomine
condidit: tantum rex maximus, vel
illius
meritis tribuit, vel quantum in equo
Principi
repoſitum ſit, intelligere ſe oſten­
dit
.
Alter vnguibus humanis, qui C. Iulij Cæ­

ſaris
cum eſſet, orbis imperium illi porten­
dit
.
Neque tamen vngulas cum digitis ha­
buiſſe
credendum eſt, nam ſeſſorem ferre ne­
quiuiſſet
: ſed vt de elephante dictum eſt,
diſcrimina
in vngula abſque diuiſione ſub
digitorum
imagine fuerunt.
Bucephalus ne­
minem
admittebat tergo, præter vnum Ale­
xandrum
, non tam ferocitate quàm ambi­
tione
, quæ illi equo inerat: vnde ambitioſiſ­
ſimo
Regi chariſſimus fuit.
Bucephalus
Alexandri

Magni

equus
.
Equus C.
Cæſaris Di­
ctatoris
.
Cùm igitur equus offertur primum illius
caput
, quod paruum eſſe debet, inſpicito, at­
que
decorum, erectum, oculis viuacibus at­
que
vitio omni carentibus, auribus paruis,
rectíſque
, collo breui, amplo, coma decora,
pectore
lato, parte anteriore ſublimore pa­
rum
, tergo rectè rigente, in quo nulla ſint
cicatricum
veſtigia, latiore ſpina, iliis ro­
tundis
, lumbis plenis, cauda pulchra, cruri­
bus
rectis, miniméque dum incedit, aut intus
ſe
collidentibus, aut extrà deflexis, iuncturis
firmis
breuibúſque, pede lato & vngula craſ­
ſiore
.
Inde inſpice dentes, vt ætatem agnoſ­
cas
, & guttur comprime: nam ſi anhelitu
ſit
haud integro, moleſtè feret.
Trahe poſt­
modum
caudam, ſi cedit, eſt imbecillis: inde
iuncturas
ſingulas, maximè iuxta pedes,
comprime
, & paululum inuerte: ſi dolet
quieſcere
non vult, & morbum patitur anti­
quum
.
Colorem etiam conſidera, optimus
enim
eſt qui ſplendet: quoniam generoſio­
rem
& bene curatum equum ſignificat.
Inter
cæteros
præſtat muſtelinus obſcurus, quem
materna
lingua baium vocant.
Pòſt aſcende,
& videbis ſi ſeſſorem refugiat, ſi ſinuetur
dorſum
: hæc enim male valde.
Inde circum­
uerte
ad vtranque partem, intelligéſque an
verſatilis
.
Fac vt eat, agnoſces ſuauitatem
greſſus
, & celeritatem, genúſque eundi.
Expe­
riare
cursum: cùm retinetur quàm pareat fræ­
no
& habenis: currendo, quantum calcaribus:
ſimul
etiam intelliges quàm ſit leuis, quàm
velox
: quàm tutus, quámque ſpiritu graui, aut
facili
.
Deinde ad aquas deducito, agnoſces
an
ſe vltrò in aquam iactet.
Permitte bibere,
ſi
totas nares præteros mergit, maximè poſt
curſum
, ſanus eſt pectore atque ſpiritu.
Illum
etiam
iuxta rotas quæ circumuertuntur de­
ducito
: ſi ægrè accedit, pauidus eſt: ſi accede­
re
non vult, omninò obſtinatus.
Hunc mater­
na
lingua reſtium vocant.
Inde offer cibum, ſi
alacriter
edit, bonum: ſi ſegniter, vel iners eſt
vel
guloſus.
Interim oblata auena ſi calcitro­
ſus
eſt, aut mordax, tunc maximè dignoſci­
tur
.
Abſumpta auena ſi recumbit ſegnis eſt,
nec
ad labores promptus: generoſus enim
equus
, niſi magno ex labore non decum­
bit
.
Dum verò inſtructus eſt fræno, habenis,
1ephippiis, ſi hinnit ſi fræna mandit maximè
etiam
edita ſpuma, ſi humum pede percutit
auréſque
dirigit, ferox eſt, & alacer.
Fac
etiam
vt ſaltet, leuitatem eius, & dorſi ro­
bur
agnoſces.
Morbos autem, morborum­
que
curas in libris de Rerum varietate do­
cuimus
.
Nunc verò tempus vt id quod ma­
ximè
vtile eſt, propter quod ſermonem in­
ſtituimus
, ſcilicet quoniam ſubtilis ſit con­

templationis
, aggrediamur.
Eſt autem id
tractatio
de equorum inſedendi varietate,
vt
ad celeritatem, & commodum pertinet.
Celeritatis inceſſus cauſa in tribus conſtat.
Primum, vt celeriter moueat crura, atque
ſic
velocior eſt curſus velitatione.
Secundum
vt
duos ſimul moueat pedes, non vnum
tantùm
: nam duobus motis pedibus ſimul,
gemino
motu equus progreditur: ſi vno
tantùm
, quatuor motibus indiget vt pro­
grediatur
.
Sic igitur velitatio & gradarius(vt
ita
dicam) inceſſus, velociores ſunt ſimpli­
ci
inceſſu.
Tertium eſt, vt pedes multum
ſpacij
amplectantur, cùm in iunctura crus,
velut
in axe procedendo vertitur: atque in
hoc
pedes poſteriores maximè obſeruant:
nam
ſi eorum veſtigia, anteriorum veſtigia
antecedant
, neceſſarium eſt, vt equus duo­
rum
pedum motu, poſterioris ſcilicet & an­
terioris
plus progrediatur, quàm ſit ſpa­
cium
quod inter pedes eſt poſteriorem at­
que
anteriorem: hoc autem velocis proceſ­
ſus
cauſam magnam eſſe quis non intelligit?
Ponantur enim pedes equi anteriores A B,

poſteriores
CD, amoto A ſi C ponatur in
loco
A, amoto B D ponetur in loco B, igi­

tur
equus procedit ex C D in A B, & ita
quantum
poſteriores pedes eius diſtant ab
anterioribus
.
Quòd ſi C ponatur amoto A
in
E, D ponetur amoto B in F, erit igitur
proceſſus
equi ex CD in EF plus diſtantia
pedum
poſteriorum ab anterioribus: verùm
id
vix contingit.
Quòd ſi C ponatur in G
tantùm
, & D in H, par eſt vt inceſſus hic
ſit
generalis omnibus fermè equis.
Manife­
ſtum
eſt autem & in luce clarius, quòd ſi C
ponatur
in E, & D in E, & A in L, & B, in
M
, quòd tantum diſtat L ab A, & M à B,
quantum
E à C, & F à D.
Aliter ſi magis
aut
minus, C & D, ſenſim, vel tantùm ap­
proximabuntur
A & B, vel tantum remo­
uebuntur
, vt equus cadat: quod cùm nun­
quam
ob id contingere videamus, certum
eſt
pedes anteriores æqualiter cum poſterio­
ribus
ſemper moueri.
Non tamen in ante­
rioribus
æquè facilè videre eſt proceſſum,
ſicut
in poſterioribus, quia veſtigia magis
confunduntur
.
Nec tam facile eſt neſcien­
tibus
hoc quòd poſteriores pedes æqualiter
ſemper
cum anterioribus mouentur, conclu­
dere
, quòd anterioribus multum proceden­
tibus
equus celeriter moueatur.
Ob id ex
poſteriorum
pedum motu progreſſum equo­
rum
, non anteriorum, quamuis vna & ea­
dem
ſit ratio, ſolent metiri.
Illud quoque ob­
ſeruatione
dignum, equos non ſolùm ſi re­
cte
animaduertas, ſed animalia omnia reli­
qua
dextrum pedum anteriorem mouere
prius
ſecundum naturam, inde ſiniſtrum po­
ſteriorem
, deinde ſiniſtrum anteriorem, &
dextrum
poſteriorem.
Nam ſi duo anterio­
res
ſimul mouerentur, vt ex AB in EF, tunc
animal
diſtenderetur ex CD in EF: id verò
incommodum
illi naturaliter progredienti.
Si verò dextro anteriori ſuccedere dexter
poſterior
, ſi ſimul fiat, diſtorquetur animal
nec
habet quò ſuſtineatur: commodius igi­
tur
eſt, vt dextro anteriori pes ſiniſter ſuc­
cedat
poſterior, nam ſic dextro poſteriore &
ſiniſtro
anteriore ſuſtinetur interim animal.
Homines
verò eum motum ſibi commodum
experiuntur
, in quo pars vna quieſcit alte­
ra
mota: cùm enim homo ambos pedes ſi­
mul
mouet, neceſſariò veluti ſaltando con­
quaſſatur
: deambulando enim & currendo
ſemper
pes vnus altero moto quieſcit.
Si
igitur
totus homo eleuatur, totus etiam ne­
ceſſariò
decidit, atque ob id conquaſſatur.
Quòd ſi aſſiduè per totamque diem quis ſal­
tet
, nonne viſcera omnia diſrupta habere
videtur
?
Quòd ſi idem in equo contingat,
eadem
etiam prorſus euenient equitanti, ni­
ſi
quòd pedes non dolebunt, quia propriis
pedibus
non inſidet eques, ſed ephippiis at­
que
equo.
Non igitur equus quatuor pedi­
bus
ſimul moueri poteſt: nam homo ſalien­
do
inflectit genua neceſſariò, equus autem
non
inflectit genua antequam eleuetur, igi­
tur
equus quatuor pedes ſimul mouere non
poteſt
.
At neque tres, abſurdum enim:
vel
igitur vnum, vel duos pedes ſimul mo­
uet
.
Iuxta hanc rationem octo modi motus
equorum
conſurgunt, tres vnius pedis, &
quinque
duorum.
Cùm igitur mouetur pes
dexter
anterior, inde ſiniſter poſterior, vel
etiam
dexter, hoc enim in aliquibus etiam
contingere
animaduertimus, nec multum
progreditur
, ſimplex inceſſus appellatur
mollis
& lentus: lentus, quia vno pede fit,
& parum ſpatij ſuperante: mollis, quia ho­
mo
, qui inſidet, parte vna tantùm moue­
tur
, dextra ſcilicet alternatim, atque ſini­
ſtra
.
Hic inceſſus equis eſt commodior, &
nulla
in parte equum fatigat, quum ſit ſe­
cundùm
naturam.
Quum verò pes poſterior

locum
prioris fermè æquat, & celeriter pes
pedem
ſequitur, Propaſſus dicitur, id eſt,
inceſſus
maior.
Hic commodus eſt, multi
tamen
equi ob hoc, velut & tortores, pedes
poſteriores
allidunt anterioribus.
Allidunt
igitur
pedes equi, quum tardi ſunt, & ſpa­
cium
maius motu pedum ſperant.
Si verò
moto
pede dextro anteriore, dexter poſte­
rior
, non ſiniſter, celeriter ſubſequatur, in­
ceſſus
fit mollis, quem Trainam vulgus vo­
cat
: qui proprius eſt mulis: nec fatigat ho­
minem
, imò celeritate pari, minus quàm
propaſſus
, quòd dextra pars ſolùm moue­
tur
, inde ſiniſtra.
Propaſſus autem, quum
ſiniſtrum
poſteriorem dextro anteriori iun­
gat
, & dextrum poſteriorem ſiniſtro ante­
riori
: vbi celer ſit, totum hominem ſimul
mouere
videtur, atque ob id illum etiam
concutit
.
Sed quoties duo pedes ſimul mo­
uentur
, aut duo ex eadem parte, vt duo
dextri
, inde ſiniſtri: vocantque quidam
hunc
motum, gradarium, qui aſturcorum:
hic
omnium equi greſſuum profectò eſt no­
biliſſimus
: quippe celer, quòd duobus ſimul
1fiat pedibus: & celerior, quò pedes etiam
ocyus
mouentur, maiuſque ſpacium ſupe­
rant
: & ſuauis, quoniam altera parte mota
reliqua
quieſcat.
Hic eſt ille gradiendi mo­
dus
adeò celebratus, quem portantem vul­
gus
vocat.
Quòd ſi ſimul dexter anteior cum
poſteriore
ſiniſtro moueatur tortorum equo­
rum
hic eſt inceſſus, qui quum vtramque
partem
equi moueat, mouet & totum homi­
nem
, ac concutit: eóque magis, quò ma­
gis
pedes à terra eleuantur.
Semper enim il­
lud
verum eſt, equos quò magis in inceſſu
pedes
eleuant, difficiliorem efficere equita­
tionem
, quo minus autem periculoſiorem,
quia
pedes lapidibus allidendo ceſpitant.
Sed ſi pedes anteriores ſimul moueant, inde
poſteriores
ſimul, ſi quidem haud celerrimè,
nam
celeriter neceſſarium eſt, velitum hic
eſt
inceſſus, hæc fuga: ſi autem celerrimè,
curſus
.
Hi ambo hominem concutiunt &
fatigant
, minus quidem quàm tortoris,
quia
pars poſterior, aut anterior equitis
quieſcit
, magis autem quàm aſturconis, quia
partis
quies illa non eſt naturalis.
Non enim
homo
prius anteriorem partem mouet, inde
poſteriorem
, ſed dextram, ſiniſtra prius, aut
ſaltem
vice verſa.
Quòd ſi nondum anterio­
ribus
pedibus quieſcentibus poſteriores ele­
uentur
, fit ſaltus.
Hic igitur tres habet tem­
porum
differentias: primam quidam, in qua
poſteriore
equi parte quieſcente anterior
eleuatur
hæc, ( vt dixi) hominem minimè
concutit
, quòd poſterior quieſcat: ſecun­
dam
, in qua nondum quieſcentibus ante­
rioribus
pedibus poſteriores eleuantur: hæc
non
concutit, ſed renes propter motuum
contrarietatem
flectendo fatigat: tertiam,
in
qua pedes omnes ſimul deſcendunt, aut
anteriores
prius: ſi quidem omnes pedes ſi­
mul
deſcendant, cùm ex alto id fiat, homo
multum
concutitur: ſi autem anteriores tan­
tùm
, plurimùm vexatur ventriculus ob in­
clinationem
.
Hæc igitur de equorum moti­
bus
dicta ſunt.
Sed docilitas eorum etiam
ſingularis
eſt, adeò vt quidam enſem deci­
dentem
dentibus arreptum porrigant, non
ſecus
ac elephanti, domino: alij, quòd mi­

nus
eſt: genua flectant.
Docentur, vt de ca­
nibus
dictum eſt, dum pulli ſunt fame do­
miti
, inde pane, aut fœno enſi alligato,
dumque
fœnum auellere ſtudent, enſem ele­
uant
, quo capulo erepto cibum dant faci­
lem
.
Illinunt etiam enſem melle, atque ita
libenter
arripiant.
Inde contracta conſuetu­
dine
, vt in frænandis etiam eadem diligen­
tia
mihi bene ceſſerit, ſpontè nudum enſem
mordici
arripiunt.
Meminerunt enim equi
commodorum
atque incommodorum.
Vnde
non
melius corrigitur equus qui ſpontè in
aquam
ſe demittit, quàm ſi iam immer­
ſum
duo robuſti viri tandiu auribus arre­
ptum
ſub aquis teneant vt penè ſuffocetur
tunc
enim periculi & anxietatis memor, non
amplius
huic ſe periculo committere audet.
Idem ſi reſtiterit, nec progredi velit, retrò
agatur
etiam nolens, donec in ignem, aut
aculeos
retroactus incidat, nec ſinatur pro­
gredi
, donec ad extremum vitæ periculum
peruenerit
.
Quòd ſi ſe erigat, ſtylis capite
confoſſus
deſcendere non permittatur.
Alij
fuſte
caput tundunt, quod non parum
prodeſt
.
Equorum
genera
mo­
tus
octo.

I
M

E
F
A
B
G
H
C
D
Cauſa cur
equi
allidant
pedes
.
Equi quomo­
do
docean­
tur
.
Atque tot & tanta de animalibus dicta

ſufficiant
, quæ ſingula armauit contra cibi
& potus penuriam, ad fœtum & prolis con­
ſeruationem
, contra morbos, aduerſus tem­
porum
iniuriam, aduerſus reliqua animalia,
denique
etiam peculiari quodam ſtudio ad­
uerſus
hominem, quod eſſet calidiſſimum.
Principio aduerſus cibi inopiam curſu, ſaga­
citate
, & vt ibi naſcerentur vbi illius etiam
copia
eſſet.
Veneris voluptatem & amorem
in
prolem ad generis conſeruationem, pa­
ludes
, aquas, montes, valles, ſpecus, late­
bras
, ſyluas, dumeta, ramos, frondes, omnia
hæc
ad tuendam prolem.
Docuit & herbas
ad
ſalutem, & abſtinentiam, quietémque
maiora
quàm homini, ob medicorum impe­
ritiam
, ex artis medicæ ope auxilia.
Con­
tra
temporum calamitates, arboribus, mon­
tibus
foueis, corio, lana, pilo, pluma.
Ad­
uerſus
animalia reliqua, ſpinis, dentibus,
curſu
, ſaltu, alis, vnguibus, latebris, veneno
aquis
, ſagacitate, cornibus.
Aduerſus autem
hominem
piſces armauit elemento, quod
tutiſſimum
eſt auxilium, adeò vt niſi vora­
citate
fallerentur, gurgitibus tutò latêre
poſſent
.
Serpentes humilitate corporis, vn­
de
etiam latent hyeme in latibulis, cum
prodeunt
occultantur ab herba.
Aues die alis

muniuit
, quadrupedes celeritate: noctu ho­
minem
, ne ſine luce cernere poſſet effecit,
cùm
omnia quadrupedia videant, canes, lu­
pi
, lepores, equi, aſini, boues, ſicque tutò
errare
poſſunt, ac cibo, potúque frui, cùm
die
homo omnes ſaltus poſſideat: at auibus
quia
lux etiam noctu negata fuit, ſumma
arborum
& turrium, tum vepres cubile de­
derunt
, vt loci difficultate ſimul & obſcuri­
tate
, tutæ forent ab inſidiis hominis.
Ac­
ceſſit
& huic commodo animalium cuncto­
rum
, vtile homini, quandoquidem luce vti
ipſe
in nocte poterat, vt cùm ſapientiſſimus
futurus
eſſet, humidiſſimum ac frigidiſſi­
mum
cerebrum erat neceſſarium: nam ca­
lidiſſimum
cor habere debuit, vt molliſſi­
mum
corpus laboribus ſufficeret: at mol­
liſſimum
corpus erat neceſſarium, vt te­
nuiſſima
ac ſpiritui tantarum rerum capaci
apta
materia conſtaret: itaque in humidiſſi­
mo
ac frigidiſſimo cerebro, vt à primo ad vl­
timum
rem deducam, oculos ſplendentes at­
que
ſiccos, quales ſunt felibus & nocturnis
auibus
quæ ſicciſſimo ſunt cerebro: colloca­
re
penitus fuit impoſſibile: quare de hominis
neceſſitate
ac fortuna, nunc prius dicere ag­
grediar
.
1
Animalia
omnia
natu­
ra
armauit
aduerſus
ſex
incommodo­
rum
genera,
Cur homo
ſolus
penè
inter
anima­
lia
terre­
ſtria
nocte
non
videat.
82[Figure 82]
LIBER VNDECIMVS.
De Hominis neceſſitate & forma.
Cur homo ſit
creatus
.
PROPTER quid igitur cuncta
creata
ſunt, & an omnia ſo­
lius
hominis cauſa, & an
homo
animal, prius definien­
dum
erit.
Hoc igitur initium
diſputationis
efficere oportet, vtrumve ho­
mo
animal ſit.
Deinde, an animalia ipſa ge­
nere
ſolo naturę cognita ſint an partes etiam
an
etiam ipſa ſingularia, quod etiam in homi­
ne
maiorem habet dubitationem.
Rurſus, an
animalia
ipſa, & plantæ cæteráque propter
ſe
, an propter hominem: quod ſi propter
hominem
, an ipſa illicò propter hominem,
an
quodam ordine hæc propter alia: vt her­
(gratia exempli) ob lepores, at lepores ob
vulpes
, vulpes autem ob hominis commo­
dum
.
Neque verò hac diſputatione vnquam
olim
pulchrior, aut difficilior inuenta eſt.
Dubitatio enim maxima eſt, cur non plura
genera
animalium his ſunt, ſi natura quid­
quid
efficere poterat, implere conata eſt?
aut
cur
his planè ſolis fuit contenta?
Solétque
multis
modis huic occurri dubitationi.
Pul­
chréque
mehercle Epicurus, dicens, natu­
ram
feciſſe quæ potuit, ſed manſiſſe tan­
tum
quæ vim aliquam excellentem habue­
runt
, qua ſe tuerentur.
Sic enim inquit.
——Multáque cùm tellus portenta creare
Conata
eſt mira facie, membriſque coorta,
Androgynum
inter vtras.
Inde ſubiicit etiam:
Nam quæcumque vides veſci vitalibus auris,
Aut
dolus, aut virtus, aut denique mobilitas eſt,
Ex
ineunte æuo genus id tutata reſeruans,
Multaque
ſunt nobis ex vtilitate ſua, quæ
Commendata
manent, tutelæ tradita noſtræ.
Inde paulò pòſt:
At quis nil horum tribuit natura, nec ipſa
Sponte
ſua poſſent vt viuere,
Hæc
ipſa iacebant.
Demum ſubiicit:
Indupedita ſuis fatalibus omnia vinclis,
Donec
ad interitum genus id natura redegit.
Conſequitur non leue commodum ex hac
Epicurus
opinione: ſcilicet vt monſtrifera­
rum
formarum cauſam referre poſſit: nam
natura
ſæpiùs inchoat animalium ſpecies,
quæ
cùm ſeruari non poſſint, pro monſtris
habentur
.
Sed tamen duobus modis ipſe
peccat
: primò, quia adhuc manet dubita­
tio
, cùm aliæ animalium formæ creari po­
tuiſſent
, quæ manſiſſent, velut lupi cum
cornibus
, & canes vnguibus acutis.
Deinde
quia
naturam (pronephas ) vult caſu omnia
condidiſſe
.
Ergo duorum alterum neceſſa­
rium
mihi videtur, vel quod formæ viuen­
tium
numero quorundam, & viribus ſiderum
conſtituantur
, vel quòd perpetuò varientur
temporum
ſucceſſu.
Indicio eſt diuerſitas il­
lorum
in regionibus, aliis atque aliis, vt ſu­
prà
demonſtratum eſt, necnon in tempori­
bus
.
Has non omnes, ſingularium contem­
platione
habita, propter hominem, aut pro­
pter
alia animantia facta eſſe conſtat, cum
multæ
talpæ ſibi viuant, & moriantur.
Ne­
que
maioris partis, ſed ſolius ſpeciei, ſi mo­
do
propter alia facta videantur.
Ergo ſpe­
cies
rerum ipſæ, aut propter ſe factæ ſunt,
aut
propter hominem.
Tot autem genera
ſerpentum
quæ homini exitio ſunt, propter
hominem
facta dicere, inſanientis prorſus
eſt
, tum venena mortifera.
Quid igitur? plu­
res
fuêre artifices, & vnuſquiſque commo­
do
proſpexit ſui opificij.
Qui igitur homini
proſpexit
, ita fabricauit, vt eſſet ſapientiſſi­
mus
, omnibuſque aliis commodè vti poſſet,
aut
ſaltem vitare, quæ vſui eſſe non pote­
rant
.
Sic qui aquilis ſapientior fuit quàm
qui
cuculis, & tamen vnuſquiſque cauit per­
petuitati
ſtructuræ ſuæ.
Cùm igitur homi­
nem
creaſſet, ſic vt incommodè vteretur
omnibus
, factum videtur vt omnia creata
propter
ipſum viderentur.
Sed non eſt ſic,
vnumquodque
enim propter ſe creatum eſt,
nec
conturnix ob accipitrem minus, quàm
animalia
propter hominem facta ſunt.
Vi­
dentur
igitur quæ deteriore conditione ge­
nita
ſunt, ſed falsò, facta meliorum cauſa.
Itaque & ex hoc alterius dubitationis ſo­
lutio
exurgit, cur animalium quædam infeli­
cia
ſunt, ac videntur, vt lepores, ranæ, damæ.
Vnde ille dicebat.
Imbelles damæ, quid niſi præda ſumus?
Satis eſſent felices propria natura, ſed ob­
ſtat
aliorum illis opificum ſapientia: igitur
nota
fuêre omnia, ſed ſecundum ſpecies.
Ve­
rum
de ſingularibus egregiis in humana ſpe­
cie
tantum, dubitatio non lauis eſt: dico au­
tem
egregia ſingularia, quorum vis in multos
dominatur
, vt reges maximè ac ſapientes.
Itaque ſuprema videtur mihi fuiſſe tanti
opificis
ſapientia in duobus: vt nihil inutile
relinqueretur
in tanta mole, ſed omnia, vel
viuerent
, vel eſſent alimenta viuentium: &
vt
ex hac tam ſordida fæce, aliquid quod
cunctis
his inferioribus dominaretur, ſimilé­
que
eſſet ſupremis illis ſubſtantiis ſeparatis,
effingeret
.
Apparebat autem neceſſariam fo­
re
illi rerum omnium cognitionem: quam­
obrem
ſenſus, memoriæ ac prudentiæ tan­
tum
impertiuit, quantum licebat in tam ru­
di
materia collocare.
Cumque ſuperi morta­
libus
in quinque præſtarent, ſapientia, feli­
citate
, probitate, vitæque longitudine ac ſe­
curitatem
autem mortali tribuêre nequibat,
1cætera quantum potuit largitus eſt. Cùm igi­
tur
materia fragilis eſſet ac rudis, multis in­
diguit
auxiliis.
Caliditate quidem opus erat,
vt
tenuis eſſet ac motibus ſufficeret: tenuita­
te
ad ingenium, ſoliditate ad vitæ longitu­
dinem
, temperie ad morum ſuauitatem &
moderationem
.
Quis non videt hæc fermè
duobus
modis repugnare?
Sed tamen omnia
præſtabat
abſolutiſſima compoſitio.
Ne eua­
deret
abſolutiſſima, tamen multa ac penè
infinita
obſtabant.
Itaque contigit vt pro
fortibus
plerique temerarij, timidi pro mo­
deratis
, auari pro parcis, prodigi pro libera­
libus
crudeles pro ſeueris, libidinoſi pro iu­
cundis
, denique inſani, vecordes, & vt vno
verbo
dicam, multi improbi euaderent.
Sicut
verò
in animi dotibus ita etiam corporis
contigit
: nam manci, debiles, morboſi, turpes
fœdi
, imbelles, breuis vitæ plerique naſcun­
tur
.
Nec tamen propter hos illoſve, ſed per­
fectiſſimos
, ac totam ſpeciem humani gene­
ris
, quæ omnia illi conceſſa bona continet,
homo
creatus eſt.
Itaque vt non arbores ip­
ſas
colimus ob fructibus exeſos, putridos im­
maturos
, ac decidentes ſpontè vitio aliquo:
ita
neque naturæ curæ ſumus ob improbos,
ſed
velut fructus ob fructus perfectos, arbor
ita
ob optimos.
Reliquit igitur veſtigia
quædam
ſuæ priſtinæ cœleſtis materiæ in
his
inferioribus, cùm hanc mortalem in ini­
tio
ab illa ſecreuiſſet.
Neque accuſandus,
quod
non reliquerit optima propter mala,
aut
quòd quæ naturæ mortali repugnarent,
non
condonarit nobis.
Omnia igitur, anima
quadam
muniuit, & qua meliore potuit vi­
uentia
, ſententiáque, demum etiam intelli­
gentia
creando.
Hominem itaque omnibus
donauit
.
Inde in his certo ordine ab imper­
fectiſſimis
, provt materia quæque ſuppedi­
tabat
, tranſiuit ad perfectiſſima.
Initium igi­
tur
fuit à metallicis tanquam abortiuis par­
tibus
, pòſt metallis, lapidibus, plantis, mari­
nis
, ſpongiis, vrticiſque atque conchyliis,
vermes
, formicæ, culices: piſces, aues, lepo­
res
, canes, elephanti, cercopitheci, tandem
homo
creatus eſt.
Quæres, cui tandem vſui muſca? vt de
vno
viliſſimo atque inſolentiſſimo dicam
animali
.
Reſpondeo, animal ipſum vt ſpecie
ipſa
manet, & per ſe ſolum, & ad ornatum
mundi
eſſe, & omnia ſibi neceſſaria, non ſo­
lùm
ad vitam, ſed ad beatam vitam ſortitum
eſſe
: facta eſt propter ſe, non vt homini eſſet
infeſta
: neque enim omnis muſca hominibus
infeſta
, ſed quædam manent perpetuò in ne­
moribus
: & in quibuſdam regionibus non
ſunt
, vt apud Lapones, in India etiam occi­
dentali
paucæ.
Ergo generale bonum, pauco­
rum
incommodo præponi debuit.
Diuina igi­
tur
ſapientia in vnoquoque fecit optimum
quod
ex tali materia poterat excogitari.
Et
leporum
multæ ſunt infelices, non tamen
omnes
: quædam enim nunquam hominem
viderunt
, aut cœnem, nec perſecutionem paſ­
ſæ
ſunt.
Simile eſt de ſpecie, ac ipſis animali­
bus
, velut de homine atque partibus ſuis.
Quis tam amens eſt, qui nolit potius mem­
bra
aliqua amittere, quàm perire?
Ita anima­
lia
membra ſunt ſpeciei, quæ longè melius
eſt
perire, manente incolumi ſpecie, quàm
ſpeciem
ipſam, aut deleri, aut non eſſe vn­
quam
conſtitutam.
Cùm tamen & illud lon­
melius ſit in ſpecie, quòd tam benè in
pauciſſimis
animalibus ſeruatur, ſicut in plu­
rimis
, nec vlla penitus operatio.
Animali ſi
membrum
pereat, perit & operatio, reddi­
turque
animal claudum, aut cæcum, & tamen
præſtat
viuere, quanquam etiam moriturum
quantò
magis ſpeciem quæ nullis manca eſt
operationibus
, nec deformis, æternitatémque
conſecuta
eſt, tametſi in pauciſſimis anima­
libus
poſita ſit.
Igitur homo vt omnia com­
moda
aſſequeretur, ex vltimo refractis ele­
mentis
genitus eſt: nam primò elementis
veſcuntur
plantæ, plantis animalia, animali­
bus
homo.
Ob id igitur carniuora omnia non
veſcentibus
carne, inter piſces quadrupedia,
& aues ſunt ſagaciora, duabus cauſis: prima
quòd
cibum habeant fugacem, nam inueni­
re
oportet, inde aſſequi, cùm reliquis inue­
niſſe
ſufficiat.
Altera, quòd iam cibus ipſe ex
elementis
retuſis ſit, ſcilicet caro.
Ob id etiam
neque
vlla caro eſt calidiſſima, vt in ſemini­
bus
plantarum, ac partibus earum frequen­
ter
licet conſpicere.
Itaque homo, qui etiam
carnibus
veſcitur, tum maximè volatilium,
potuit
eſſe ſimul tenuiſſimæ, ac denſiſſimæ,
calidiſſimæ
atque temperatiſſimæ naturæ.
Quatenus enim aëris & caloris plurimum
habet
, elementáque in eo frigida terra, &
aqua
maximè à propria natura receſſerunt:
ita
calidiſſimus eſt: vt verò nihil eſt amplius
excoctum
, quàm eſſe debuit, terrenóque ele­
mento
pauciſſimo, & puriſſimo conſtat, ma­
ximè
temperatus.
Ob id homo cùm conſu­
mitur
, terræ puræ vix vncias quinque, aut
ſex
relinquit.
Cur carniuo­
ra
omnia ſa­
gaciora
reli­
quis
.
Cur nulla
caro
calidiſ­
ſima
vt plan­
.
Homo quo­
modo
cali­
diſſimus
, ac
temperatiſſi­
mus
eſſe po­
tuit
.
Atque hæc fidem facere videntur, quòd

homo
ſit animal, hucuſque etiam ſic eſſe
creditum
eſt.
Sed homo non plus eſt animal
quàm
animal planta.
Si enim animal quam­
uis
nutriatur & viuat, plantæ nomen non
meretur
, nec omninò planta eſt, quia animam
qua
ſentit, habet præter plantam: homo cum
præter
animal mentem habeat, deſinit eſſe
animal
: nam alterum genus animæ eſt quod
ſentit
, ac intelligit, vt teſtatur Ariſtoteles Si
enim
forma alia à forma fuerit, alterum ſub
altero
collocari non poteſt.
Sentit enim ho­
mo
profectò vt animal viuens, non tamen
homo
animal, vt neque animal planta.
Si
enim
homo animal eſt, id eſt, cuius forma
vltima
eſt, ſenſus effectrix anima, manife­
ſtum
erit & eadem ratione eſſe etiam plan­
tam
: at hoc nemo admittit, nemo credit.
Et
qua
ratione in homine ſenſus continetur,
eadem
prorſus in animali viuens.
Nec tamen
animal
eſt, quod ſolum viuit, id eſt, planta,
vt
nec homo animal. Denique ſi homo ani­
mal
eſt, vel ratione vtens, vel carens?
Non
equidem
carens, eſſet enim bellua: eſt igitur
vtens
ratione.
Vti itaque ratione differentia
quædam
eſt animalium, velut & bouis, aut
leporis
propria differentia.
Quæ igitur ſentit
anima
, vt poteſt non vti ratione, poteſt etiam
vti
: intellectus igitur in ea collocatur.
Perſ­
picuum
enim eſt, differentiam quamlibet in
eo
eſſe poſſe, cuius eſt differentia?
Senſus
1igitur intelligere poſſet? Ergo homo, vita &
ſenſu
præditus eſt: animal autem, aut plan­

tam
dicere abſurdum eſt.
Quibuſdam autem
viſum
eſt, quòd homo animal eſſet ob natu­
conſenſum in animæ, & corporis affecti­
bus
, & quòd quidam morbi ex animalibus in
homines
tranſirent: velut vitiligo, quæ ex
equis
, præcipuè alba, tranſit in homines ſolo
tactu
: vt enim quis equum attrectauerit, qui
eiuſcemodi
morbo detineatur, ſtatim ab ea
corripitur
.
Sed & quædam ex plantis in ani­
malia
tranſeunt, quamobrem non eſt dicen­
dum
animalia plantas eſſe.
Itaque ad ſermo­
nem
de homine tranſeamus.
Hominem non
eſſe
animal.Vitiligo ex
equis
in ho­
mines
tran­
ſit
.
Homo pro­
pter
quatuor
factus
eſt.
Homo ipſe propter quatuor factus eſt: pri­
mùm
, vt diuina cognoſcet, ſecundùm, vt illis
mortalia
medius connecteret: tertium, vt morta­
libus
imperaret.
Neceſſe enim erat & in hoc
genere
, velut & in cœleſti, aliquod eſſe opti­
mum
ac nobiliſſimum, quodque imperitet
cæteris
, hîc autem vi, illis verò ſpontè.
Quar­
tum
, vt quicquid mente excogitari poſſet, id
omne
opifex maior ipſa cogitatione præſta­
ret
, eſſetque animal fallax.
Nam belluæ fal­
laces
eſſe non poterant ob ſtultitiam, ſuperi
verò
ob probitatem.
Non enim hic finis, fi­
nis
enim bonum: ſed fini neceſſario coniun­
ctum
.
Hoc autem vitare conuenit, velut &
mortem
: quædam enim neceſſaria vitanda
ſunt
, quia mala, cùm tamen ad vniuerſi or­
natum
pertineant: & ſi non omninò abolean­
tur
, vt næui & muſcæ: & quæcunque totius
non
vnius partis gratia eſſe videntur.
Homo
igitur
intelligendo diuis ſimilis efficitur,
prauitate
autem belluis.
Triplex igitur ho­
minum
genus: Diuinum, quod non decipit,
nec
decipitur: hum anum, quod decipit, & non
decipitur
belluinum, quod non decipit, & deci­
pitur
.
Quòd verò decipit, ac decipitur, quod­
que
maximam ſolum occupat humani ge­
neris
partem, non ſimplex modus, ſed mi­
ſtus
eſt hic ex belluino, humanóque genere.
Triplex ho­
minum
ge­
nus
.
Quomodo re­
ges
, & ſapien­
tes
populi­
que
primis
principiis
per
ſe
noti ſint.
Ac verò quomodo gentes atque prouin­
ciæ
, tum reges ac ſapientes cuſtodientibus
primis
principiis nota ſint, nunc dicam.
Il­
lud
primùm prætereo, quod in libro de Ani­
morum
immortalitate oſtendimus, ſingula
quæque
ſcilicet, contractis per multa gene­
ralia
conditionibus cognita eſſe: nam hoc
non
primò eſt nouiſſe ea, ſed alia quadam
ratione
: at verò perſe longéque melius nota
eſſe
regna & populos, tum reges ac ſapien­
tes
, quàm prauos & priuatos, ac ignobiles,
nunc
docere aggredior.
Totum humanum
genus
cognitum eſt & tota etiam terra quæ
habitari
poteſt, vtque illius prouincia quæ
libet
pars quædam eſt certa, vt centeſima ac
milleſima
, ita etiam gens qúæ in ea habitat
cognita
eſt, vt totius humani generis certa
quædam
pars.
At verò reges ipſi & exerci­
tus
& ſapientes, cauſæ ſunt horum, & vt
prouinciæ
vel pereant, vel diuturna floreant
felicitate
: itaque & cauſas has non ſimpli­
citer
quidem, ſed vt ad prouincias, regna ac
ciuitates
comparantur, notas eſſe oportet.
Quamobrem nota hæc ſunt, & ſigna ac pro­
digia
in horum interitu, ac ortu fieri con­
ſueuerunt
: igitur tanta fuit de his cura.
In
genere
verò nudus creatus eſt, vt formoſior
eſſet
, tenuior ac humidior.
Sed quoniam nu­
ditas
obnoxia erat periculis; & minus firma
tribus
illum armauit præſidiis: ingenio ad in­
uentionem
neceſſariorum: ſermone ad auxi­
lium
: manibus ad perfectionem omnium
eorum
, quæ vel ingenio excogitaſſet, vel ſer­
mone
ab aliis didiciſſet.
Neque enim aliud
animal
verè loquitur, cùm non ex mente
proficiſcatur
verbum, nec manus habet, ſed
manibus
aliquid ſimile.
Itaque neceſſaria
primò
inuenit ratione, ædes, veſtes, arma, ci­
bos
: pòſt terram ac materia metiri: nec his
contentus
, planiſphæriis, ſciotericis, armil­
liſque
ampliſſimam cœli molem, ac vix men­
te
conceptam, euocauit in terram, in angu­
ſtumque
redigens ſub ſenſu ac oculis poſuit.
Inde naturalem Philoſophiam conſtituit,
reliquaſque
ſcientias: demum ad leges, qui­
bus
cum pace viuere multitudo poſſet, ani­
mum
applicuit.
Diſſidebant inter ſe enim

homines
, ac nunc etiam non minus quàm
belluæ
ab illis, lege lingua, prouinciis, mori­
bus
.
Neque enim pluris eſt apud Mahume­
ti
cultores Chriſtianus, neque apud vtroſ­
que
Iudæus, improbo, ac viliſſimo cane: irri­
detur
, vrgetur, vapulat, ſpoliatur, denique
occiditur
, in ſeruitutem adigitur, ſtupris vio­
lentis
, fœdiſque tractationibus vexatur, vt
non
tanta à tigride cui catulos ſubduxerit
homo
, paſſurus ſit.
Leges autem quatuor,
Idolorum
Iudæorum, Chriſtianorum, & Ma­
humetanorum
.
Tria hominis
dona
preci­
pua
.
Quatuor in
quibus
ho­
mines
diſſi­
dent
.
Idolorum cultor ſuam præfert legem qua­

tuor
argumentis.
Primùm quòd pugna ſu­
perior
euaſerit aduerſus Iudæos toties, donec
eam
legem deleuerit: quare non magis pla­
cuiſſe
Dei cultum vnius quam multorum,
opifici
ſummo ac rectori.
Deinde, quòd cùm
populus
regem habet aliquem ſummum, de­
cet
vnumquenque ad illius potius præfectos
aulicoſque
confugere in priuatorum cauſis,
tum
maximè minimis, quàm ex quacunque
cauſa
ipſum regem vexare.
Eodem modo cum
Deus
ille ſummus minimam habeat de his
inferioribus
curam, priuatorum verò nego­
cia
etiam horum inferorum minimam obti­
neant
partem: ad deos potiùs ſummi illius
miniſtros
ob quæque negocia indigna refu­
gere
opportunius putant, quàm adeò abie­
ctis
cauſis illum, quem vel cogitatione aſſe­
qui
tentare nephas eſt, vexare precibus.
De­
nique
hac lege, hiſque exemplis, dum è mor­
talitate
ad cultum diuinum tranſire ſperant,
plurimos
virtutes inclytos euaſiſſe, vt Her­
culem
, Apollinem, Iouem, Mercurium, Ce­
rerem
.
Quòd verò ad miracula attinet, neque
in
illis pauciora fuiſſe à diis ſuis auxilia ma­
nifeſta
, tum oracula, quàm in omnibus aliis:
nec
noſtram de Deo, ac mundi origine ab­
ſurdam
eſſe minus, imò longè magis, opi­
nionem
, quàm ſuam, quod ex contentione
inter
ipſas leges aliàs apparet, odioque ea­
rum
in omnes Philoſophos velut veritatis
autores
.
At verò hi victimas humanas obii­
ciunt
, ſtatuarum mutarum venerationem,
deorum
multitudinem, quæ etiam à ſuis irri­
deatur
: illorum quoque ſcelera nefanda,
quæ
de homine pudeat etiam cogitare, ſum­
mi
opificis ingratam obliuionem.
1
Cultoris ido
lorum
ad­
uerſus
reli­
quas
leges
contentio
.
Iudæi cum
Mahumeta­
no
, & Chri­
ſtiano
diſpu­
tatio
.
Sic illa euerſa, Iudæus aduerſus Chriſtia­
nos
inſurgit.
Si quæ fabulæ in noſtra lege
continentur
, omnes ad vos tranſierunt, qui
noſtram
legem recipitis.
Dei vnius ſimplici­
tatem
nemo adeò ſyncere vt nos colimus,
cuius
etiam initium a nobis eſt.
Miracula &
prodigia
maiora, quàm vlla in lege alia, &
gentis
nobilitas.
Tum illi aduerſus eam: Non
placuiſſe
Deo quicquid periit: illos in ſuos
prophetas
ſæuiſſe: abominabile fuiſſe genus
eorum
ſemper omnibus illos qui à Chriſtia­
nis
ac Mahumetanis coluntur, à lege ſua iuſ­
ſos
adorari.
Hac exploſa rurſus Chriſtianus
aduerſus
Mahumetanum diſputat: acrior eſt
hæc
pugna, quæ magnis viribus vtrinque
innititur
, & ex qua regnorum, & prouincia­
rum
ſalus pendet.
Chriſtianus quatuor ma­
ximè
innititur fundamentis: prophetarum
primò
teſtimonio, adeò diligenter omnia,
quæ
de Chriſto euenerunt narrantium, vt non
prædicta
quis exiſtimet, ſed recitata poſt fa­
ctum
putet.
Hi nihil de Mahumete pronun­
ciant
.
Miraculorum deinde Chriſti autorita­
te
, quæ tanta fuerunt ac talia, vt non ſint
Mahumetanorum
prodigiis comparanda: vt
mortuorum
reſurrectio, Lazari & puellæ, &
filij
viduæ.
At Mahumetanorum miracula,
caſus
lapidum ab auibus nigris, vel occulta­
tio
in ſpelunca, velut in Alcorano ſuo docet
vel
quòd miſſus, aut tranſlatus ex Mecha in
Hieroſolymam
in vna nocte: ſeu quòd in
cœlum
aſſumptus ſit, aut quòd Lunam diui­
ſerit
: quæ omnia aut teſte carent, aut miracu­
la
non ſunt.
Lapides enim ab auibus demiſ­
ſos
, prodigioſum etſi ſit, & fuiſſe concedatur
non
tamen eſt miraculum: at Lunam diuiſam
videri
, nec miraculum eſt, nec prodigioſum.
Transferri autem à Mecha in Hieroſolymam,
vel
in cœlum aſcendiſſe, eſſet miraculum, ſed
teſte
caret.
Tertia ratio à præceptis pendet
Chriſti
, quæ nil continet à Philoſophia mo­
rali
, aut naturali abſonum.
Nam illius vitam
æquare
nemo quamuis optimus, imitari au­
tem
quilibet poteſt.
Quid poteſt? imò quan­
tum
ab illius exemplo abſcedis, tantum ne­
farij
moris induis.
At Mahumetus cædes &
bella
conſulit, & turrim in Paradiſo: Para­
diſum
autem in quo nubant, formoſi pueri
miniſtrent
, carnes edant & poma, bibant
nectar
, recumbant ſericeis lectis: & gemmas,
ſericeáque
ſtrata in vmbra plantarum poſſi­
deant
.
Qui ſani ſenſus hæc ferat? Abſurda
nonne
ſunt, quòd fingat Deum aſcendere ad
cœlum
è terris, & quòd ipſe etiam per dæ­
monas
ſeruos ſuos, iuret.
Quid quòd hiſtoria,
etiamſi
ſit, quum potius fabula, ad minus
quinquies
de camelo repetita?
Accedit vlti­
mo
pro Chriſtianis coniectura, quòd pau­
ciſſimis
imperitis, pauperibuſque aduerſus
tot
Cæſares, ditiſſimóſque ſacrificos idolo­
rum
, lex ipſa noſtra promulgata ſit, orbém­
que
totum etiam hæreſibus debilitata inte­
ſtinis
occupauerit.
Chriſtiani
cum
Mahu­
metano
con­
tentio
.
At Mahumetani & ipſi munimenta ha­
bent
.
Primùm, quòd Chriſtiani, non eam
quam
ipſi in Deo ſimplicitatem colant, & quòd
Chriſticolæ
imagines venerantur, videan­

turque
deorum non Dei vnius cultores.
Suc­
cedit
argumentum ex euentu, cùm tot victo­
rias
iam obtinuerint, tot occupauerint pro­
uincias
, vt vix Mahumetanæ legis Chriſtia­
na
certa pars dici poſſet, ni beneficio Cæſa­
ris
noſtri iam alius orbis Chriſtiani cultus
religione
paſſim imbutus eſſet.
Hem dicunt,
Deum
melius ſentientibus fauere, eſt veriſi­
mile
: nec cùm poſſit tot ſeruare minimo au­
xilio
, quaſi illis infenſus, eos ſpontè perdat.
Vita verò illorum atque mores mutatis vi­
cibus
, cum nos Mahumetem, illi Chriſtum
imitari
videantur, legi ſuæ non paruam tri­
buit
autoritatem: orant, ieiunant, ſimplici
vtuntur
cultu, imò ſimpliſſimo, abſtinent à
cædibus
, alea, adulteriis, ac improbis erga
Deum
, nefandiſque blaſphemiis, quibus qua­
tuor
potiſſimè vitiis populus Chriſtianus pe­
obtritus totus eſt.
Quid ſi mulierum hone­
ſtatem
, & templorum cultum inſpicias?
Deni­
que
quod ad miracula attinet, nos recitata,
ipſos
præſentia habere dicunt.
Alij multis
diebus
abſtinent cibo, alij igne vruntur, ac
ferro
ſecantur, nullum doloris veſtigium præ­
ferentes
: multi ſunt vocem è pectore mitten­
tes
, qui olim engaſtrimuthi dicebantur: hoc
autem maximè eis contingit cùm Orgia quæ­
dam
exercent, atque circumferuntur in orbem.
Quæ tria vt veriſſima ſunt, & naturali ra­
tione
mira tamen conſtant, cuius ſuperiùs
mentionem
fecimus, ita illud confectum
naſci
pueros è mulieribus abſque concubitu.
Azoaris 15.
& 52.
Sed hæc parum Philoſophis attinent, pro

quibus
inſtitutus eſt ſermo: ad prouinciarum
miracula
tranſeamus.
Adeò refert varietas
loci
, vt ſub vtroque polo nox vna ſit perpe­
tua
ſex menſium, dieſque totidem illi ſucceden­
tes
: ſed & in locis proximis quatuor, in remo­
tioribus
duorum, vel vnius menſis.
Ita vt in
Nugardia
vrbe olim ditiſſima, nunc Moſcho
regi
ſubdita, templo ampliſſimo adhuc inſi­
gni
, vbi mella nullo cultu in nemoribus pro­
ueniunt
, æſtate lux vna pluribus diebus ma­
neat
: atque hæc ex ſphæræ ratione: qua con­
ſtare
non poteſt, quod Haitomus de Hanſem
regione
( ea poſita eſt inter Moſchicum &
Antitaurum
montes, non procul ab vrbe
Zoriga
(refert, ſcilicet perpetuis eſſe in te­
nebris
: atque ob id inacceſſam eſſe.
Tenebræ ſex
menſium
, &
dies
in qui­
buſdam
re­
gionibus
.
Eſt & aliud diſcrimen in regionibus à ca­

lore
ac frigore: quæcunque enim ſunt iuxta po­
los
, gelu rigent: quæ ſub zona quam Sol pre­
mit
, æſtu feruent: mediæ ſunt temperatis pro­
ximæ
.
Sub polis ciuitates eſſe populoſas eſt
impoſſibile
, quoniam ſterilis eſt terra, & in­
commoda
vectio frugum: quamobrem aut pa­
lantes
viuere neceſſe eſt, aut in paruis vil­
lis
.
Qui verò temperatam incolunt regionem,
mediocres
habent vrbes: nam commodius fru­
ges
in eas euehunt, & melius ac tutius in his
quàm
in villis verſantur: nam multitudine ho­
minum
, & muris ſunt firmiores, artéſque ſibi
inuicem
melius auxilio eſſe poſſunt.
Conti­
git
tamen Romæ, quòd orbis imperium ob­
tinuerit
, magnitudo incredibilis, non mænio­
rum
, ſed populi.
At in feruidis regionib. ma­
ximas
ciuitates eſſe neceſſe eſt: primum, quòd
ſoli
pars aut ſterilis eſt, ſi aquis careat: aut
fertiliſſima
, ſi abundet: ob hanc inæqualitatem
cùm
locus multitudini alendæ oportunus in­
uenitur
, pars eſt ampliſſimam vrbem condi,
numeroſiſſimumque populum in eam conflue­
re
.
Alia potentior cauſa eſt, quòd cùm procul
1veniant merces, & per loca deſerta, periculo­
ſáque
neceſſe eſt vt ſimul plures veniant mer­
catores
, ac in modum agminis, ob ſecuritatem:
quare
cum in aliquam vrbem ſedem poſue­
rint
, incommodum nimis eſſet eam ſocieta­
tem
vagari, non ſolùm mercatoribus, ſed vr­
bibus
: vnde melius eſt, & longè faciliùs, vi­
cinos
omnes in eum locum confluere, quod
cùm
multis perſeuerat annis, contingit etiam
è
paruo pago vrbem fieri populoſiſſimam.

Tales
igitur ſunt, Quiſnai, Singui, Camba­
la
, & Cairum.
Hanc ciuitatem Gehoar Il­
liricus
ſeruus Elcaim Mahumetanorum
Pontificis
in Ægypto ædificauit ſecuritatis
cauſa
, vocatáque nomine Pontificis Elcaira,
inde
corruptio, vocabulo Cairum.
Si quis ob­
iiciat
Byzantium ſeu Conſtantinopolim, ta­
metſi
cum his, quæ ſexaginta atque amplius
habent
paſſuum millia in ambitu, conferri

minimè
debeat, cauſa tamen imperium eſt.
Antiquitate autem nulla nobilior Lycoſura
Arcadiæ
ciuitate: ante illam inquit Pauſa­
nias
, ſol ciuitatem non vidit.
In Lyceo mon­
te
à Lycaone Pelaſgi filio ædificata eſt.
Ci­
uitates
ſitu ac viris conſtant.
Situs ſalubris,
inexpugnabilis
, aditúque facilis eſſe debet.
Inexpugnabilis ſitus eſſe non poteſt, niſi
monte
, vel palude, aut aquis.
In montibus
aditus
difficilis eſt, in paludibus ſalubris eſſe

non
poteſt: igitur in aqua ciuitate æterna
collocanda
eſt.
At nec in omni aqua, ſed
quæ
breuibus & vadis abundet.
Neque bre­
uia
& vada ſufficiunt, in dulcibus enim
aquis
inſalubris fiet aër.
Quòd ſi à conti­
nente
abſit plurimùm, aut mari obruetur,
aut
ſiccabuntur vada: quæ ſi ſiccentur, fama
intereat
neceſſe eſt: nam nec nauigationi
locus
, nec agri in mari eſſe poſſunt.
Talis ſi­
tus
eſt Venetianum, & Singui vbi ſex mil­
lia
pontium lapideorum, & Quiſnai, vbi
duodecim
millia, & in Amſterdano Batauo­
rum
, ſeu Holandiæ vrbe.
Atque has omnes
& maximas, & opulentiſſimas eſſe haud du­
bium
eſt.
Quod ad viros attinet, horum duæ
ſunt
partes, corporea ménſque.
Corpori­
bus
vtimur ad ea, quæ mens docet, & im­
perat
.
Mens pura eſſe nequit, nec cui omnes
libenter
pareant, niſi quòd puriſſimum eſt
illius
ſeparetur & imperet.
Pars autem hæc
mentis
, lex vocatur.
Sola igitur ciuitas in
qua
lex imperet, non homines, & corpora
hominum
militari robore exercitata, ſitúſ­
que
tum ſalubris, tum tutus, & aditu fa­
cilis
, æterna in libertate manere, id eſt, diu­

turna
poteſt.
Talis eſt Venetiarum conditio:
quamobrem
vrbi Venetiarum vel ſola, vel
maximè
libera vrbs meretur appellari.
Di­
ctum
eſt autem de his alibi.
Ratio tri­
plex
magni
tudinis
vr­
bium
.
Quatuor vr­
bes
maximæ
orbis
.
Cairi vrbis
origo
.
Lycoſura ci­
uitatum
om­
nium
prima.
Vrbium ater­
narum
quin­
que
conditio­
nes
.
Veneta vr ur­bis laus.
Tertia diſcriminis ratio, ex lingua eſt: nec
eſt
aliud in quo plus homo ab homine dif­
ferat
, cùm cætera animalia iiſdem vocibus
eoſdem
demonſtrent affectus.
Solus homo
ab
homine non plus intelligitur, quàm à leo­
ne
hirundo.
Quot verò ſint diſcrimina lin­

guarum
, explicare numero vix queam.
Sunt
tamen
ſex ſimplicia genera: ab ore, & hi
quaſi
ſibilant: à lingua intra dentes, à lingua
exerta
: tum hæc duplex, vt in labiis, & in
palato
: à gutture, & à pectore.
Licet autem
hæc
omnia fermè diſcrimina in Italia inſpi­
cere
: nam Florentini gula, Veneti Palato,
Neapolitani
dentibus, Ianuenſes labiis pro­
ferunt
.
In vniuerſum lingua quatuor modis
ſimplicibus
ſermonem edit acuta, reflexa, ſu­
perius
, inferius, & libera.
Libera lingua eſt
Romana
, ſuperius inflectitur Anglica.
Fiunt
autem
modi compoſiti quinquaginta ſex,
quibus
additis ſex ſimplicibus, erunt ex pro­
lationis
differentia ſexaginta duo linguarum
genera
.
Sed hæc variantur ſingula pro no­
minum
ratione, vt homo Latinè ἄνθρωπος
Græcè
, vmbri Hiſpanicè, etiamſi nulla eſſet
in
prolatione varietas.
Quædam etiam eſt
differentia
in prolationibus, nam vel idem
verbum
ſubiicitur pluribus prolationum
generibus
, aut quædam iis, quædam aliis:
quis
igitur infinita genera linguarum eſſe
non
nouerit?
Sunt autem ex his, quæ non
facilè
nomina iungunt, vt Romana & Hiſ­
pana
.
Quædam mira felicitate vtuntur com­
poſitis
nominibus, vt Græca atque Germa­
nica
.
Linguarum
diſcrimina
.
Vltimum erat diſcrimen à moribus, vt

ſint
qui homines edant, quorum genus ad­
huc
in Nouo orbe apud Hiſpaniam inſulam
perſeuerat
.
Neceſſe eſt autem hos homines
feros
eſſe, atque eandem habere rationem quàm
lupi
ad iumenta.
Initium ex odio fuit: inde
ſapore
allecti, atque ignauia, cum nefanda
omnia
ſuis incrementis augeantur apud ho­
mines
, in vſum vindicta tranſiit.
Germania
lingua
vt
Græca
felici­
ter
nomina
iungit
.
Homines eden
tes
humanas
carnes
.
Sunt & præter hæc diſcrimina natura­
lia
ſexus, ætatis ac temperamenti, adeò vt
plus
homo ab homine differat, quàm à lu­
po
capra.
Differunt igitur primùm magni­

tudine
: & qui ſunt immenſi, gigantes vo­
cantur
: qui parui, pygmæi ſeu pumiliones.
Fuiſſe gigantes cùm multa teſtentur monu­
menta
, id tamen in primis argumento eſſe
debet
, quòd Claudij Cæſaris temporibus
Gabbara
nomine Arabs fuit longitudine no­
uem
pedum ac totidem vnciarum, quæ ſi in
noſtram
redigatur menſuram, implet ſeptem
brachia
lignea, & quartam partem cum ſex­
tadecima
.
Minus mirum videri poſſit noſtra
ætate
, cùm inſula gigantum in Nouo orbe
inuenta
ſit.
Nec ſcio tamen an is, quem
Cæſar
noſter Italiæ, non parua cum admi­
ratione
oſtendit, ex illa inſula eſſet oriun­

dus
.
Vnum tamen ſat eſt, Gabbaræ magni­
tudinem
fuiſſe mirabilem, cùm homo ma­
gnus
trium brachiorum longitudinem non
expleat
.
Adducor autem auctoritate ſcri­
bentium
olim de re militari, qui tyronum
mediocrem
magnitudinem quinque pedum
eſſe
ſtatuerunt: vt quarta parte pes antiquus
menſura
brachij noſtri minor ſit: ita Gab­
bara
brachiorum quinque, & trium par­
tium
è quatuor, ſeu nouem vnciarum,
quæ
menſura dupla eſt communi hominum
ætatis
huius magnitudini.
Vt non abs re
dictum
ſit ab illis, hominem tanta magni­
tudine
neque poſt Claudij tempora, nec
mille
annis ante Auguſtum viſum eſſe.
An­
te
autem belli Troiani tempora Aiax Te­

lamonius
ingentis magnitudinis fuit.
Re­
fert
nanque Pauſania, detectum illius mo­
numentum
inundatione aditu præbente, vi­
ſámque
genu rotulam diſco Pentathli ado­
leſcentis
æqualem.
Hic autem ambitu capitis
1humani iuſtæ magnitudinis quum maior ſit,
manifeſtum
eſt Aiacem Gabbara fuiſſe ma­

iorem
.
Hylli quoque oſſa eadem ætate, quæ
Adriani
Imperatoris fuit detecta, adeò gran­
dia
viſa ſunt, vt non hominis, ſed belluæ
eſſe
credita ſint.
Hyllus autem Herculis tem­
poribus
vixit.
Gigantes.
Homo ma­
gnus
noſtra
ætate
non
attingit
lon­
gitudinem

trium
bra­
chiorum
.
Aiacis Tela­
monij
ma­
gnitudo
.
Hylli proce­
ritas
.
Pumillonis
paruitas

mira
.
Quod ad pumiliones attinet, anno præ­
terito
circumferebatur vir perfecta ætate
cubiti
longitudine in pſittaci cauea.
Sed non
minus
gigantum proceritas inutilis eſt ad
animi
experimenta, quàm corporis pumi­
lionum
.
Colanus vri­
nator
.
Alij ſunt natura non magnitudine rara,
velut
Colanus vrinator Cataniæ, quæ vrbs
eſt
in Sicilia, ciuis quem conſtat parum an­
te
noſtram ætatem, imò ætate noſtra flo­
ruiſſe
.
Is ſub aqua ternis, ac quaternis ho­
ris
velut piſcis latitabat.
Nec valde mirum,
cùm
in India occidentali nunc paſſim vri­
natores
margaritarum oſtreis venandis in­
tenti
, per horam integram ſub aqua lati­
tent
.
Sunt & forma mira, velut Protophanes
Magneſius
, qui eadem die lucta, pancratió­
que
victor in Olympiis euaſit.
Huic enim
ſub
Adriano, rurſus detecto cadauere, os
vnum
perpetuum à iugulo ad ilia coſtarum
loco
inuentum eſt.
Protophanes
forma
mira.
Ariſtomenis
Meſſenij
hi­
ſtoria
.
Alij quoque euentu admirabiliores, velut
Ariſtomenis
Meſſenij fortuna: hic enim pri­
in pugna à Lacedæmoniis captus, &
cum
cæteris captiuis in Ceadam ( hæc erat
fouea
ſub terra profundiſſima)præcipitatus,
cùm
duobus diebus cæteris mortuis inter il­
los
velut mortuus iacuiſſet, reuixit, & vul­
pem
inſpiciens quæ cadauera deuorabat, il­
lius
apprehenſa cauda, pallióque obiecto
deductus
eſt ad locum per quem ingreſſa
erat
vulpes, hic erat foramen anguſtiſſimum,
euaſit
que: ac genito filio rurſum captus, ſom­
nio
puellæ, quam poſtmodum filius in vxo­
rem
duxit, euaſit.
Demum ſuperſtite filio ex
morbo
ſenex extinctus eſt, adeò conſtanti
opinione
quòd immortalis eſſet, vt Græci
homines
poſt multa ſecula & viuere, & vi­
deri
illum affirmarent.
Homines
abſque
cibo
viuentes
.
Nec minus miraculum Leonardi Piſto­
rienſis
, qui ſenſim ſe traduxit, vt ſemel
tantùm
in hebdomada cibum ſumeret.
Et
ſub
Clemente Pont.
eius nominis ſeptimo,
vir
Scotius iuuenis, piliſque rubeis, &
( vt videbatur ) habitu piloſo cùm ſponte
ſe
obtuliſſet, diebus 11. in cuſtodia habi­
tus
abſque cibo, alioquin aſſuetus vſque
ad
20. diem: & vſque 30. in eadem ine­
dia
perſeuerare, miraculi præmium acce­
pit
.
Huius autem cauſas ſuperiùs docui­
mus
.
Hamar odo­
ratu
mira­
bili
.
Quid de Hamar Africano, qui cúm in
ſolitudinibus
lippitudine laboraret, arenam
odorans
dixit.
Iam prope habitata loca ſu­
mus
.
Atque ita ab Ægyto millibus paſſuum
480
. diſtans, & ab oppidis tribus Berdeam
Libyæ
1000. paſſuum 40. ſenſit habitatio­
odorem
.
Fertur enim calido & ſeruatur ſic­
co
odore, quamobrem his in regionibus
percipere
potuit tetrum odorem, quem
ſordes
tum animalium, tum hominum ex­
halant
, cùm non minus eſſet odore canis,
quàm
colanus piſcis.
Sunt & alia monſtris
ſimilia
, velut in Caſſena Africæ regione
iuxta
Æthiopes, viri labiis ac naſo admo­
dum
craſſis.
Irridebit ignarus naturæ rerum,
qui
non viderit Hippocratem Macrocepha­
lorum
hiſtoriam, cauſáſque narrantem, in
libro
de Aëre & aquis.
Et nos vidimus Ioan.

Petrum
Boſiſium fabri lignarij vrbe noſtra
filium
, qui in parte orientali vrbis iuxta
cœnobium
ſeruorum habitabat, liuuenem
annos
20. plúſve natum, cui vngues nun­
quam
ſecare, aut neceſſe fuit, aut contigit.
Conſiderauimus nos rem diligenter, ne for­
ſan
nobis imponeret, vidimúſque ſummam
digitorum
partem adeò carne munitam, vt
nec
vngues eſſent neceſſarij, nec opportu­
ni
.
Sed & ipſi vngues breues erant, quaſique
reſecti
.
Monſtroſa
forma
.
Ioan. Petrus
Boſius
.
Vidimus & filiorum Bernardini Komeri
lignorum
mercatoris annorum trium, qui
cùm
ex febre & conuulſione conualuiſſet,
tanta
ſub femoribus diſtentio, ac palpita­
tio
relicta eſt, vt immotis pedibus cor­
pus
perpetuò reſiliret: velut in circula­
toribus
quibuſdam.
Vnde deprehendi eam
quam
vocant ſaltationem, morbum eſſe
ac
veram: quoniam veræ infantis aſſimi­
latur
.
Præſtiterunt alij forma, vt Cratinus Æ­

ginenſis
Achiuus mortalium formoſiſſimus:
poſt
quem Alchibiades Athenienſis.
Alij
pedum
velocitate, vt Corinthius Ladas.
Ingenio præſtant Indi Cambaienſes, à qui­
bus
notæ numerorum ad nos defluxerunt.
Valent hi plurimùm ſupputandi rationibus:
etenim
ingenium Mathematicis, iudicium
Naturalibus
, memoria verborum ſerie pro­
batur
.
Poſt Indos Græci, poſt quos Hiſpa­
ni
, Siculi, Italique.
Roboris quoque mi­

rabilis
experimenta non deſunt.
Saltator
quidam
geminos in humeris, totidem in
brachiis
, vnum in ceruice ferens coram
nobis
ſaltabat.
Circulator alius lapidem,
quem
quatuor homines non ferrent, capil­
lis
leuabat, altero prius homine, quod ad
alleuiandum
pondus faciebat, in humeros
aſſumpto
.
Idem malum cymbæ, dictu in­
credibile
, dentibus primò ſuſtinebat: in­
de
in humerum transferebat, & ex illo in
alterum
, nulla adiutus ope manuum, cùm
perpetuò
malus erecta ſtaret.
Ex antiquis
autem
conſtat Martium Romanum ciuem,
fabri
filium, ab Hiſpanis legionibus, Sci­
pionum
loco in ducem, ob robur electum:
ſolitum
carra venientia arbori, vel lapi­
di
innixum remorari.
Quemcunque quò
vellet
trahere, aut impellere.
Digito in­
tra
pugnum concluſo, vt nodus ſolus pro­
mineret
, non aliter quàm claua feciſſet,
feriebat
hoſtem.
Refertur & de Sicinio
dentato
.
Herculem quoque huiuſmodi ro­
bore
tum in ſapientia inſigni præditum
fuiſſe
conſtat.
Hominis autem qui mode­
ratam
non excedat magnitudinem ſummum
robur
eſſe deffinitur, ſi mille librarum
pondus
perferat: quod commodiſſimè fiet,
ſi
loricam, ocreáſque plumbeas induat.

Hæc
cùm mira videantur, quatuor tamen
conſtant
, cœli natura, propagatione, vi­
ctu
, atque arte.
Regiones ( vt dixi ) ma­
iores
, aliæ minores homines producunt.
1Pumiliones facere non ſecus, ac meliteos
canes
licet: naſcuntur enim ex paruo patre
ac
matre, faſciis arctè colligantur, non affa­
tim
nutriuntur, ſed tenuiter.
Atque vtinam
tam
vtilis eſſet hæc inuentio, quàm facilis.
Eadem ratione magni è magnis parentibus
procreantur
, exercentur, nutriuntur, affa­
tim
, faſciis non conſtringantur.
Sed fal­
lax
in magnitudine, non in paruitate, ro­
bore
, naturâque.
Nam ex vrinatoribus vri­
natores
ſpontè naſcuntur, inde ars & pa­
tientia
naturam adiuuat: licétque in his
omnibus
ſemper augendo procedere, do­
nec
humana natura patiatur, inde fit re­
ditus
.
Formoſiſſi­
mi
.
Indi ingenio­
ſiſſimi
.
Roboris ex­
perimenta

maxima
.
Modus pro­
creandi
ho­
mines
ma­
gnitudine
,
aut
natura
mirabiles
.
Senegæ flu­
minis
mirum.
Quantum verò regio poſſit, Senegæ flu­
men
( ea prouincia eſt in extrema Africæ
parte
in occidentali latere) oſtendit, vbi qui
citra
flumen ad Boream habitant, cinerei
coloris
ſunt, & parui corporis: qui verò
vltrà
, nigri, procera ſtatura, ac robuſta
ſunt
: ſiquidem ea parte regio tota viret, alte­
ra
ſqualet.
Spurij cur
malorum

morum
tres
cauſa
.
Iam verò vt de inſtitutione loquar, illud
videndum
cur ſpurij plerunque ſint malo­
rum
morum, & rarò fructum bonum ferant:
à
vilibus enim & ſine moribus mulieribus,
vtpote
ancillis, primò generantur.
Tum
verò
alij à meretricibus impudicis, menda­
cibus
, guloſis, peruicacibus, cúmque ſe­
quantur
matrem, tales & ipſi fiunt.
Inde ne­
gligitur
illorum inſtitutio.
Pater quoque
plerunque
cùm generat, flagitioſo & im­
modico
amore detinetur.
Plus poteſt igitur
matris
natura, inde educatio, tertiò patris
affectus
.
Vt igitur ſpurij ingenui pudoris
habeantur
, non ancillam, aut meretricem,
ſed
virginem, pauperem, ſed nobilem elige,
quam
bonis moribus, & moderatè inſtitues:
ab
hac filios ſi ſuſceperis, & liberaliter edu­
caueris
, ſimiles legitimis erunt.
Nutricem
igitur
neque luſcam, neque ebriam, neque
ægram
, neque prauorum morum elige: luſ­
ca
luſcum efficiet infantem, non lacte, ſed
intuitus
conſuetudine: ebria conuulſioni il­
lum
præparat debilitátque, & ebrium, ac
intemperantem
faciet: ægra ægrum, inſana
inſanum
.
Plurimùm poteſt nutrix ad mores,
& corpus formandum, adeò vt quæ nigris
eſt
oculis, oculos infantis denigret, etiamſi
alba
natura fuerint.
Sed & qui cum infante
verſantur
, plurimùm faciunt ad morum in­
ſtitutionem
, & ad oculorum ſitum.
Ne igi­
tur
ſtrabum ſeruum, aut ancillam ei iunxe­
ris
: quales igitur oculos pueri habere ve­

lis
, talem elige nutricem.
Infante nutrito
hæc
quatuor, quæ nulla penitus impenſa
parantur
, atque ob id etiam cuilibet pau­
peri
communia ſunt, habere curabis illum:
Pulchrum
nomen, venuſtos mores, corpo­
ris
agilitatem, & vt ſit ambidexter, quod

etiam
Platonis præceptum eſt.
Sunt & alia
vtiliora
& modico indigentia diſpendio,
ſed
tamen non adeò facilia pauperimis.
Sunt autem & ipſa quatuor, ars nobilis,
habitare
in vrbe, ſcire ſcribere, ac compu­
tare
.
Super omnia, ne fur ſit cauere debes,
hoc
autem hac arte paratur: mitte in loca
diuerſa
antequam emendi officio illum ad­
dicas
, obſerua illum peccantem, atque ver­
bera
indicta cauſa: cùm enim illud ſecum
cogitat
, te ſcire quòd ſcire non putarat, ni­

hil
latere te exiſtimabit, atque eo modo
cauebit
ne decipiat: emito etiam neceſſaria,
vt
non ſit illi opus habere pecunias: dico
autem
neceſſaria, omnia quæ illi velis in­
dulgere
.
Hoc modo per artis exercitationem,
deduces
ad iuuentutem: tunc homo perfe­
cta
ætate, ſenſúque, ac corpore, ſuis relin­
quendus
eſt moribus.
Quòd ſi diſpenſatorem

fraudis
coarguere propoſitum ſit, vbi deci­
piat
te: accepta in ſcriptis ratione finge il­
licò
amiſiſſe, aliam repoſce, confer inuicem:
& vbi non conuenerint, fraudem ſubeſſe in­
telliges
.
Caue tamen, ne tantum temporis
interponas
, quòd ille meritò oblitum ſe poſ­
ſit
excuſare.
Cùm quidam coarguerent de
falſa
donatione hominis, qui iam diem ob­
iiſſet
, inuentis libellis expenſarum defun­
cti
viri, qui eum alia in ciuitate fuiſſe decla­
rabant
, cauſa fuerunt ſuperiores.
Alij ho­
minem
ſupponunt, qui ex condicto ven­
dit
, inde in rationibus pretium requirunt.
Exigua hæc eſſe videntur & pertrita, ſed non
tam
exigua, quin ad compendium rei fami­
liaris
aliis nobilioribus ſubtilitatibus multò
præferenda
non ſint: nam horum aut con­
temptu
, aut ignoratione etiam opulentiſſi­
morum
virorum res euerſa eſt: nec tam per­
trita
, vt non longè plures hæc ignorent,
quàm
qui ſe ſcire perſuadeant.
Sunt enim
genera
horum plurima, ſed de Technis,
peculiarem
librum, nec exiguum ſcripſi­
mus
.
Modus pro­
creandi
ſpu­
rios
ingenuo­
rum
morum.
Nutricum vi­
tia
, quæ ma­
xime
pueris
nocent
.
Nutrix ocu­
lis
nigris, ni­
gros
efficit
infantis
ocu­
los
.
Quatuor
vtilia
puero
quæ
nulla
parantur
im­
penſa
Quatuor
alia
puero
valde
vtilia,
ſed
non adeò
communia
.
Quomodo
prohibere

poſſimus
, ne
puer
furetur.
Diſpenſato­
rem
fraudu­
lentum
quo­
modo
depre­
hendes
.
Corporis perfecti forma humani hæc eſt:
totius
longitudinis a capillorum ortu ad
pollicis
digiti pedis extremum, facies pars
decima
eſt.
Hanc per tria æqualia diuidit
ſpatium
, quod eſt à naſi ſummo ad capillo­
rum
originem, & ab illius imo ad men­
tum
, vt naſus, ſit totius facies pars tertia,
& corporis totius longitudinis trigeſima:
oris
diductio, ſeu longitudo ipſa, æqualis
eſt
oculorum longitudini, quæ ab angulo
hircqui
ad lachrymalem extenditur.
Sed
hoc
ſpatium æquale eſt interſtitio oculo­
rum
, vt trifariàm diuiſum ſit, quod eſt
ab
hircquo ad hircquum, ſcilicet duobus
oculis
, & medio ſpatio intercepto.
Hoc to­
tum
duplum eſt naſi longitudini, vt ſit ocu­
li
longitudo, vel oris diductio dupla nonæ
parti
longitudinis faciei: ob id etiam oculi
longitudini
& oris diductioni, naſi longi­
tudo
ſeſquialtera eſt, quæ cùm ſit tripla ſpa­
tio
, quòd eſt ab imo naſi ad os, erit hoc
ſpatium
dimidium diductionis oris, vel lon­
gitudinis
oculi.
Oris ambitus duplus naſi
longitudini
, & triplus diductioni.
Totus
igitur
faciei longitudo ſeſquialtera eſt oris
ambitu
, ſeu ſpatio inter hircquos oculorum
contento
: nam hoc ſpatium æquale eſt,
cum
oris ambitu.
Naſi ambitus in imo quan­
ta
eius longitudo, longitudo verò naſi æqua­
lis
auris longitudini, & ambitus auris ip­
ſum
ambitui.
Naris foramen pars eſt quar­
ta
longitudinis oculi.
Sic igitur diſponan­
tur
:
Humani cor­
poris
par­
tium
propor­
tio
.
Facies par. 18
Ab hircquo ad hircquum par. 12
Naſi longitudo par. 6
1
Naſi ambitus in imo par. 6
Auris longitudo par. 6
A capillorum radice ad naſum par. 6
Naſi imum à mento par. 6
Oris longitudo par. 4
Oris ambitus par.12
A vertice ad imas ceruices par.24
A ſummo pectore ad capillorum ſummas
radices
par.30
A ſumma pectoris, ſeu furcula ad verti­
cem
par.42
Auris ambitus par.12
Oculi longitudo par. 4
Oculorum diſtantia par. 4
A naſi imo ad os par. 2
Ab ore ad mentem par. 4
Naſi foramen par. 2
Frontis ſummi ambitus par.18
Palma manus ab articulo vbi iungitur ad
ſummum
medij digiti par.18
A mento ad verticem par.30
Pes par.20
Cubitus par.30
Pectus par.30
Totum corpus par.180
Muſculi etiam temporum faciei longitu­
dini
proportione reſpondent: & naſo aures,
vt
obſeruauimus.
Ambitus quoque calcis
quà
pes flectitur, æqualis eſt circuitui ſuræ:
vnde
ocreis menſura.
Itámque à manus no­
do
ad ſummum digiti medij pars decima to­
tius
longitudinis, à naſi imo ad verticem,
vel
à vertice ad imas ceruicis partes duplum
eius
ſpatij quod eſt ab hircquo ab hirc­
quum
.
Nam à capillorum radice ad verti­
cem
, quantum à mento ad ſummum naſi.
A furcula pectoris ſuperiore ad radices ca­
pillorum
, finémque frontis, quantum eſt
cubitus
, ſeu latitudo pectoris, id eſt, totius
corporis
longitudinis pars ſexta Pedis ve­
longitudo pars noua totius corporis.
Rur­
ſus
à furcula ſuperiore ad verticem, partes
quadraginta
duæ.
Sicque apud Vitruuium
litera
debet emendari, cùm conſtare non
poſſit
ratio, vt differentia octauæ, & decimæ
partis
addita ſextæ, impleat partem quar­
tam
totius.
Expanſis autem manibus altitudo
totius
corporis ad vnguem impletur: & ſi
pedes
, ac manus diducas, vmbilicus me­
dius
fiet, vt ex priore figura quadratum,
ex
poſteriore circulus, ambæ in ſuo gene­
re
figurarum perfectiſſimæ, altera rectili­
nearum
, reliqua obliquarum conſurgant.
Tam exacta diligentia in menſuris na­
tura
vtitur, ſed nec minus in temperatu­
ra
, ac miſtione: quamobrem nunc de ea di­
cere
iam tempus eſt, initio à generatione
ipſa
ſumpto.
Vitruuij lo­
cus
emenda­
tus
.
83[Figure 83]
LIBER DVODECIMVS,
De Hominis Natura &
Temperamento
.
Cauſa ſimi­
litudinis
fi­
liorum
ad
parentes
.
CVM ſemen paternum materno
dominatur
, filij animo ſimiles ſunt
patri
: ſi contrà, matri.
Si autem
paternum
ſemen ſanguini men­
ſtruo
imperet, corpori ſimiles patri efficiun­
tur
: ſi vincatur, matri propter hæc animo
quidem
filij patribus ſimiles ſunt, corpore
autem
matribus.
Sanguis enim menſtruus
potentior
eſt, ob multitudinem paterno ſemi­
ne
plerunque, velut & illud materno, quod
minus
eſt ac tenuius.
Eadem ratione in tene­
ra
ætate matri, cum adoleſcunt, patribus ſi­
miles
magis efficiuntur.
Etenim à calidita­
te
mares procedunt, à frigore fœmellæ: quo­
niam
quod perfectum eſt, potentius multi­
tudine
, aut loci caliditate ſuperat quod eſt
imperfectum
.
Inde nata ratio maſculos fi­
lios
procreandi triplex.
Prima, vt homo
exerceatur
, ſolidioréque vtatur cibo, & rariùs
concumbat
: nam ſic ſemen calidius euadit.
Secunda, vt mater ſuper latus decumbat
dextrum
, & à concubitu illicò ſuper illud
quieſcat
.
Dixit enim Hippocrates, maſ­
culi
in dextris, fœminæ in ſiniſtris gene­
rantur
.
Facit & ad hoc herba mercurialis
dicta
maſcula, quæ duos quaſi coleos ha­
bet
pro ſeminibus: nam fœmina racemos,

auctore
Dioſcoride, à quo sumpſit Plinius.
Has
ambas
in noſtro horto cum Thoma Iſeo Me­
dico
dum hæc ſcriberem conſiderabam.
Ex
ſecunda
obſeruatione multi noſtro conſilio
potiti
ſunt voto: tertiam hanc nondum experiri
contigit
.
Oportet autem, vt aiunt, nuper purga­
tis
ex irino ſupponere, & in cibis propinare:
& vbi conceperit, maſculæ folia edenda dare.
Homini verè cùm pauciſſimis animalibus
proprium
eſt, toto anno poſſe concumbere:
atque
etiam gignere.
Et quæ vtero gerunt,
quia
os ceruicis vteri ſemper patet, concum­
bere
poſſunt, & ſi os vteri aperiatur, ſuper­
fœtare
eas contingit.
Ab vnico etiam partu
in
perpetuum lactare poteſt.
Noui mulie­
rem
quæ ex eodem partu, tres lactauit fra­
tres
annorum ſex ſpatio.
Deterius tamen
lac
, quo à partu longius abeſt: nam geſtatio­
ne
vteri & puerperio ſanguis purgatur.
Re­
purgatis
etiam vaſis, in quibus lac genera­
tur
, ex noua lactis generatione ipſum ſyn­
cerius
reddit.
Ex vnoquoque enim humo­
re
qui natura, aut arte ſit, quippiam fecu­
lentum
relinquitur in vaſis, quod dum ge­
neratio
illius manet, elui nequit.
Gemelli
1etiam ſimul generantur, & eadem die oriun­
tur
, teſte Hippocrate.
Itaque partis ad par­
tem
in motu Solis ratio conſtat in vteri ge­
ſtatione
, cùm dierum numerus idem ſit, ne­
que
enim alio diei menſura definiri poteſt,
quàm
motu Solis in eadem parte: vel quia
natura
humana, non vltra diem ferre poteſt
irritata
priore partu.
Immenſum me æquor
ingredi
iam ſentio, de abditis naturæ hu­
manæ
differentiis dicturus, maſculorum ac
fœminarum
, ſenum ac iuuenum, tum gen­
tium
, atque partium.
Siquidem adeò ex his
quædam
diſtare videntur, vt non vnius ge­

neris
eſſe credantur.
Numidarum enim ple­
rique
nunquam manus, aut faciem lauarunt,
à
potúque abſtinent aquæ: gladium non
habent
, ſed contenti ſunt camelarum lacte,
& iure carnium, adeò ſordido conuictu,
vt
nihil à belluis diſtare credas.
Quid rudes
hos
& agreſtes, cùm lautiſſimis Cambaiæ

populis
, ac ingeniſiſſimis conferes?
Senes
his
delectantur, quæ paria ſunt ipſis cum
iuuenibus
, vt ludo aleæ: non enim vinci
ſtudio
iuuenum æquo animo patiuntur: ob
id
ſenes mentis exercitationem magis
amant
, iuuenes corporis, in cæteris ſtu­
dia
ex toto diuerſa, imò contraria.
Senes,
auari
, mœſti, ac timidi ſunt: iuuenes verò
prodigi
, alacres, & audaces.
Videntur igi­
tur
ſtudia ætatum diuerſarum non minus
eſſe
inuicem contraria, quàm animalium di­
uerſæ
ſpeciei.
Equidem humana natura, vt
& aliàs dictum eſt, vniuerſam rerum om­
nium
molem videtur amplecti: & in illius

ſtructura
multa, ac magna latent.
Nam ſan­
guis
menſtruus ex quo coagmentatur, vim
magnam
habet.
Siquidem mulier dum eo
laborat
, ſpecula chalybea ſpiritu inficit ru­
bigine
, & ſata per quæ vadit, lædit.
Sed &
balneum
primogeniti filij, vbi illius ſangui­
nis
ſunt reliquiæ, vt experimento vidi, le­

proſos
mundat.
Cauſa à ſympathia, mea
ſententia
quærenda eſt.
Corruptior enim
ſanguis
per arterias, & venas ingreſſus,
corruptum
attrahit.
Eſt autem ſanguis qui à
partu
effunditur, & potentia qualis noſter,
& corruptior, & viribus adhuc partus, ac
pueri
calidior: quocirca vehementer vrget,
& purgat, & extinguit, velut radij Solis
ignis
flammam obruunt, & euaneſcere co­
gunt
.
Modus pro­
creandi
filios
maſculos
.
Lib.4.c.183.
Lib
.25 c.5.
Numidarum
mores
agre­
fies
.
Senes quibus
ſtudiis
ma­
ximè
gau­
deant
.
Menſtrui san­
guinis
vires
Lepræ cura.
Filij omnes
patrium
, aut
auitum
ali­
quid
vnguem
retinent
.
Spurij cur ro­
buſtiores
.
Sed vt ad rem reuertar, oſtendiſſe me ſcio
in
ſecundo contradicentium medicorum,
omnes
filios patrium aliquid, aut auitum ad
vnguem
retinere: dico autem verrucam,
vel
cicatricem, vel effigiem, vel mores,
aut
manuum lineas.
Itaque ſi bene miſ­
ceantur
hæc ſemina, & ad minimas partes
iungantur
, robuſti fœtus euadunt.
Quam­
obrem
ſpurij robuſtiores ſunt, quoniam ob
amoris
vehementiam ſemina multum miſ­
centur
.
Simili ratione & qui paucos gene­
rant
, non enim conueniunt ſemina, in­
columiores
, & validiores gignunt: quia
quæ
non conueniebant, cum miſta ſunt, cau­
ſam
validam miſtionis ſortita ſunt.
Eadem
ratione
muli longæui magis ſunt equis, &
aſinis
, à quibus procreantur: nec quia à
coïtu
abſtineant, nam & qui ex eis coëunt,
diu
viuunt, & qui à coïtu abſtinent, equi
parum
: relinquitur igitur quòd hoc ob va­
lidam
miſtionem contingat: nam vbi vali­
da
miſtio, ibi tenuitas ſubſtantiæ: & vbi te­
nuis
ſubſtantia, ibi & ſolida.
Cùm enim
diſſident
, quæ miſceri debent, vt attenuen­
tur
plurimo indigent motu, vnde tenuia &
ſolida
euadunt.
Hinc fit, vt duo homines

eadem
temperie præditi, diuerſa ſpatia vitæ
attingant
, eodem quamvis vtantur regimi­
ne
, alter enim in iuuentute, alter valde ſenex
obibit
.
Nam longiſſimæ vitæ erit, ſi denſa
& ſubtili ſubſtantia conſtet: breuis, ſi ſubti­
li
& rara: mediocris, ſi craſſa & rara: nam
denſa
( vt dixi ) & craſſa conſtare non po­
teſt
.
Muli cur
longæui
.
Cur duo ho­
mines
eadem
temperie
, &
victu
eodem
vtentes
, di­
uerſa
vitæ
ſpatia
ſor­
tiantur
.
Sunt qui ex dentium forma, vitæ tempo­
ra
coniectantur.
Sed tamen Auguſtus, qui
annis
76. vixit, dentes habuit raros, paruos
& ſcabros, vt oculos ſplendidos, ac vibran­

tes
, quales & Alexandro Magno fuêre, vt
refert
Adamantius Sophiſta.
Facit & ad vi­
longitudinem, atque robur, Veneris

paruus
vſus: namque plurimùm in ea effun­
ditur
ex arteriali illo ſanguine, atque puriſ­
ſimo
ſpiritu, quòd his indigeat generatio,
propter
quam Venus ipſa conſtituta eſt:
colliquat
etiam corpora, & cerebrum offen­
dit
, ac neruos, tremulóſque efficit, ſe­
nium
accelerat & canos oculóſque præcipuè
debilitat
.
Sed quoniam de ſanguine arteria­

li
mentio facta eſt, non ignorare decet du­
plices
in nobis eſſe venas: alias quidem te­
nues
, & immobiles in ipſa ſuperficie corpo­
ris
, in quibus ſanguis tepidus ac ruber: alias
verò
ſub his craſſas, & pulſantes, in qui­
bus
ſanguis flauus, ac calidiſſimus contine­
tur
, qui à corde prouenit, vt primi origo
eſt
iecur.
Pulſant venæ craſſiores vnà

cum
corde & æquis temporibus: hôcque
motu
calor ipſe naturalis conſeruatur, &
quicquid
fuliginoſum collectum fuerit eii­
citur
.
Dum enim dilatantur, refrigeran­
tur
: dum conſtringuntur, fuligo eiicitur.
Accendi verò ex motu ipſo calorem, indi­
cat
pulſus vehemens & reſpirandi deſide­
rium
, & incendium corporis, & ſudor ma­
nans
poſt curſum.
Auguſti for­
ma
.
Veneris dam-
na
.
Duo genera
in
nobis ve­
narum
&
ſanguinis
.
Pulſus &
motus
cordis
vtilitas
.
Cur curren­
tibus
vena­
rum
pulſus.
Sed vt ad reſpirationis commoda reuer­

tar
: reſpirant animalia omnia manifeſtè, vel
occultè
.
In aëre quidem volucres, ſerpen­
tes
, & quadrupeda: in aqua autem piſces
branchiis
calorem ſuum moderantur.
Indi­
cio
eſt, quòd ad aërem tranſlata ſuffocan­
tur
, vt animalia quadrupeda viciſſim in
aquis
.
Cancri autem & aqua, & aëre ad
reſpirationem
vtuntur, & modicè vtroque.
Manifeſtè reſpirant muſcæ, culices, ac
bombyces
.
Tardigrada vix videas reſpirare,
cancrum
, teſtudinem, limacem, ſcara­
beum
, chamæleonta, ſalama ndram: cauſa eſt
in
his, quod vbi motus frequens, ibi reſpira­
tio
frequens eſt neceſſaria, tum magna: vbi
paruus
, nec celer, nec magna.
Ob id animalia
magna
, quæ parùm & tardè reſpirant, breuis
vitæ
ſunt, vt boues: parua enim reſpiratio,
parui
coloris eſt indicium, qui magnam
molem
diu regere nequit.
Signum tamen
maximum
vitæ longæuæ eſt, multùm ac tar­

creſcere.
Huic proximum, parùm & tar­
.
Sed ſi multùm & celeriter, hoc breuis
1vitæ eſt indicium: parum verò augeri & ce­
leriter
, breuiſſimæ vitæ eſt argumentum:
nam
humidum quod facillimè extenditur,
celeriter
etiam conſumitur: quod verò tar­
conſumitur, pingue eſt ac denſum, &
minimè
aqueum, & ob id etiam non faci­
extenditur.
Ob id elephas, inde homo,
pòſt
camelus, qui ad centeſimum quando­
que
annum attingit, vitæ longiſſimæ cen­
ſentur
.
Reſpiratio­
nis
varietas.
Maximum
ſignum
vita
longaus
.
Longæua vi­
ta
progenito­
rum
autoris.
Accepi ex monumentis tabellariorum,
ab
ortu abaui mei paterni Aldi, ad hanc
vſque
diem 269. annos iam fluxiſſe, vt nul­
la
familia vitæ longioris in Italia eſſe cre­
datur
.
Contigit & fermè ſimile in mater­
no
genere, è pro auo enim Aluyſio vſque
ad
hanc diem anni fluxere 170. Cauſa lon­
gitudinis
vitæ in homine eſt calor maximus,
& humidi pinguis abundantia, & tenuitas
ſolida
: breuitatis autem, multa reſolutio.
Homo
igitur natura calidiſſimus, atque hu­
midiſſimus
eſt, ob id etiam malorum mo­
rum
: calore enim euaſit crudele, doloſum,
inconſtans
, & iracundum: humido verò flu­
xum
, enerue, laboris impatiens, & delicia­
rum
amator, vtroque autem guloſum, ac
libidinoſum
.
Ob id etiam ſapientes cùm ca­

lidiſſimi
ſint natura, ac humidiſſimi, pro­
pterea
niſi Philiſophia proficiant, peſſimi
omnium
ſunt.
Adiuuat ad hæc perpetranda
induſtria
, quàm ex ſtudiis acquiſierunt: &
melancholia
, quæ reſoluto humore pin­
guiore
gignitur ex ſuperfluis ſtudiis, atque
vigiliis
.
Vnde nephanda perpeſſo, egiſſé­

que
ſapientes, nihil aliud eſt dicere, quàm
naturam
ſecutos, non profuiſſe illis Philo­
ſophiæ
ſtudium.
Itaque & reſolutio humidi,
vitæ
breuitatis cauſa eſt, vt abundantia diu­

turnitatis
.
Ea ratione etiam animalia minus
viuunt
plantis: nam moueri illa neceſſarium
erat
, igitur & habere calorem, qui conſu­
meret
, calore humidum conſumente (vt di­
xi
) vita breuior fit.
Porrò tenuitas omnibus
rebus
ſi ſoliditati iungatur vtilis eſt, iucun­
da
atque grata: in paruis autem etiam ne­
ceſſaria
.
Apes quia tenui ſubſtantia ſunt,
ideò
ſagaciſſimæ & diu viuunt, vt ad
ſeptimum
annum.
Vnde Virgilius ille Maro:
—— Neque enim plus ſeptima ducitur æſtas.
Homo cur
malorum

morum
.
Sapientes cur
peſſimi
viri.
Sapientes cur
melancholici.
Plantæ aut
animalibus

diuturniores
.
Subtilitas in
omnibus
vti­
lis
, ſed in
paruis
neceſ­
ſaria
.
Vitæ longæ­
quorun­
dam
anima­
lium
paruo­
rum
.
Hiſtoria de
tenuitate

cadauerum
.
Formica etiam ipſa diu viuit, ac quan­
tum
apis.
Sunt qui teſtudinis vitam ad ſe­
xaginta
, atque amplius annos producunt,
argumento
quòd multum & tardè creſcant,
quòd
( vt dixi ) argumentum non ſolùm in
hominibus
, ſed & animalibus omnibus, &
plantis
valet.
Hominem igitur inter omnia
eſſe
tenuiſſimæ ſubſtantiæ, tum illius adi­
pem
, oſtendit ſepulchrum Ducis Alexandri
Florentiæ
, quod cùm ex candidiſſimo mar­
more
, craſſóque conſtaret, pinguedine ta­
men
cadaueris, tranſeunte fœdatum eſt ma­
cula
tum baſis, decidentibus in eam guttu­
lis
columnarum.
Alphonſi quoque Auali,
quanquam
medicamentis plurimis tum ſale,
ac
ſabulo ſiccatum eſſet cadauer, pinguedo
tranſmeans
plumbum in ſubiectas è loculo
petras
decidens eas fœdauit: & tamen mor­
tuorum
corpora non ſunt tantæ tenuitatis,
quantæ
viuentium.
Duo igitur dona mortalium præcipua,
diuturnitas
atque nobilitas, ab ipſa tenui­

tate
quaſi parente profluunt.
Maximè igitur
paratus
Veneri inter omnia animantia ter­
rena
, homo quidem eſt: quia calidiſſimus
eſt
, & humidiſſimus: vincitur tamen ab
auibus
, quoniam parum admodum emit­
tunt
ſeminis, etiam pro corporis ratione, &
quia
teſtes intus habent.
Sapientes autem
ob
contemplationem ad Venerem minus
ſunt
prompti, quoniam ſpiritus ob ſtudium
reſoluuntur
, feruntúrque à corde in contra­
riam
partem genitalium, ſcilicet verſus ce­
rebrum
, & ob id, & debiles, ac maximè ſi­
bi
diſſimiles generant filios.
Itaque iuuat
maximè
cum pulchris verſari puellis, & hi­
ſtoriam
legere amatoriam.
Quinetiam depi­
ctas
virgines formoſas habere in cubiculis,
& Venerem nunquam omninò intermitte­
re
, tum maximè cùm rara ad alleuandum
curas
nihil ſit melius: balnea etiam his qui
ob
texturæ laxitatem nimis reſoluuntur,
ſunt
vtilia.
Verùm erectio ipſa virgæ à fla­
tu
craſſiore fit, & quandoque dum detru­
ditur
ob alacritatem, aut commiſeratione
virga
erigitur.
Quibuſdam dum ſuſpende­
rentur
membrum tendi videbam, eſtque
hoc
genus conuulſionis.
Imaginatio etiam
doloris
alieni, in aliquibus ſuſcitat Vene­
rem
, adeò quòd ( vt refert Ioannes Miran­
dula
) quidam non arrigebat niſi vapularet,
multi
niſi verberarent.
Alij etiam dum eru­
beſcunt
, aut timent, à Veneris vſu prohi­
bentur
, & ſe veneficiis petitos exiſtimant.
Multa ſunt quæ huic malo occurrere cre­

duntur
: & formicæ volantes oleo ſambuci­
no
( vt dicunt ) exceptæ & membro virili
illitæ
: tum multa alia, de quibus dictum
eſt
, dicetúrque inferiùs, quæ ad imagina­
tionem
& medicamenta pertinent.
Sed qua­
lis
plenitudini venæ ſectio, & lauacrum laſ­
ſitudini
, talis concubitus mulieris ſupino
viro
ad eos, qui faſcinati eſſe creduntur:
cùm
enim à propriis vinculis membrum ad
ventrem
trahatur ſupino homini ſi mulier
ſuperſtet
, neque ob vincula penis cadere
poteſt
, nec retrahi ad ventrem, cùm in vul­
ua
contineatur: cogitur igitur ſemen red­
dere
, quo excuſſo ſenſim aſſueſcit pronus
vir
decumbere.
Venus enim conſuetudine
conſtat
, ob id à conſuetis mulieribus prohi­
bere
difficile eſt.
Prohibentur à virginibus,
quibus
cum conſuetudo non intercedit, ob
idque
negant afferre auxilium.
Ob id etiam
aſſidua
vtentes Venere non intercipiun­
tur
.
Diuturnitas
& nobilitas,
duo
morta­
lium
dona
præcipua
.
Homo cur
ſalaciſſimus

animalium
.
Sapientes
cur
ad Ve­
nerem
exci­
tentur
.
Eorum qui
Venere
vti
nequeunt
,
cura
.
Teſtium verò auulſio Venerem omninò
extinguit
& tollit.
Præter id quoque calui­
tium
prohibet, & barbam naſci, contra­
rios
formè affectus producendo: tuetur &
hominem
à podagra.
Si autem caluitium,

aut
caſus capillorum, pilorúmve alia ratio­
ne
contingat, oleum tartari optimè medetur,
& cadentes reſtituit, & qui non nati ſunt,
naſci
facit.
Itaque nihil ſine ratione à natura
factum
eſt, cùm calor ſit ille qui pilos euocat:
hoc
verò oleum tenuiſſimum eſt, calidum non
parum
.
Ad caſum
pilorum
.
Sed & ob calorem, & humorem grauem
eſſe
oportuit: & ob id ſine alis: neque enim
1volare potuiſſet: brachiis autem impe­
dimento
fuiſſent: quatuor igitur pedibus
erat
opus, ſed pronus fuiſſet capite: vt
igitur
geminis tantùm ſtaret cruribus, &
erectus
, & ſine auxilio, maximis ac lon­
giſſimis
pedibus opus fuit.
Ideoque nullum animal maiores homi­

ne
pedes habet.
Eadem ratio & reliquo­
rum
.
Sed cùm de his Galenus abundè
ſcripſerit
in libris de vſu partium, non
eſt
cur repetam, quæ ab illo bene dicta
ſunt
.
Illud ſolùm animaduertere decet,

adeò
ſubtiliter elaboratus eſſe hominis par­
tes
, vt ſi dentes ſuperiores paululùm intus
flectantur
, celerrimè cadant: ſi extrà, ce­
leriter
, ſed non adeò: nam loquendo,
edendoque
: cùm non rectè ſibi inuicem
occurrant
, mutuò ſe debilitant, atque in­
de
cadunt.
Homini cur
maximi
pe­
des
.
Dentium ra­
tio
.
M. Antonij
Maioragij

caſus
.
Ita contigit M. Antonio Maioragio amico
noſtro
, viro certè erudiſſimo & diſertiſſimo.
Structura verò ęqualis dentium ad loquendum,
vt
eſt vtiliſſima ita ad ſecandum non proba­
tur
: nam canes, lupique inæquales, ac ad
modum
ſerræ diſpoſitos habent.
Meliùs
etiam
hærent hi inuicem, & reliquias ci­
borum
non adeò retinent.
Itaque Indorum
populi
quidam, quibus non adeò curæ eſt
explicata
loquendi ratio, vt dentibus com­
modiùs
vtantur, eos lima ſerræ in modum
aptant
Magis enim hærent in radice, cùm
in
ſummitate non coierint.
Quæ enim ab
vno
latere coëunt, ab altero faciliùs diſiun­
guntur
.
Sed ſi obliqui haud coëant non
ſecus
, ac excuſſo prorſus dente, ſermo­
nem
blæſum efficiunt.
Naſcuntur in ſene­
cta
etiam dentes, ſeriuſque quàm quis
exiſtimet
: ſed pro miraculis, non pro re­
gula
, talia habenda ſunt.
Vidi enim Ianuæ
Antonium
Benzum ex oppido portus Mau­
ricij
, annum agentem 34. pallidum, barba
rara
, pingui habitu, è cuius mamillis lactis
tantum
profluebat, vt infantem fermè la­
ctare
potuiſſet: nec ſolùm effluebat, ſed
impulſu
ferebatur.
Miles hic erat, & non
leuia
tota vita paſſus incommoda.
In in­
fantibus
hoc admiratione dignum non eſt.
Nuper Martino Borglino amico noſtro,
vxor
iam quindecim annis ſterilis filium
enixa
eſt, qui primo menſe, & lac emiſit è
papillis
copioſum, & mammæ intumue­
runt
, atque obduruerunt adeò, vt obſte­
trices
adhibitis repellentibus, vomitum
lactis
non curato priore affectu excita­
rint
.
Vir lac co­
pioſum
edens.
Sed vt ad hominis reuertar compoſitio­

nem
, os capitis è pluribus fruſtis conſtare
neceſſe
fuit, vt tutius eſſet: nam parte
fracta
non eſt neceſſe totum vitiari, vt ve­
, arteriaque ingredi commodiùs poſſent,

egredique
excrementa fuliginoſa.
Suturis
tenuiſſimis
partes eius iunxit, vt firmius
continerentur
, vt calor cerebri non euaneſ­
ceret
, vt frigori aditus minus pateret, vt
firmius
membranæ illis hærerent: & quan­
quam
ſuturæ tenues eſſent, oſſa tamen non
parum
craſſa ſunt.
Si tamen præter modum
oſſa
capitis craſſa fuerint, indociles, & pa­
rum
à feris abhorrentes, ac obliuioſos oſten­
dunt
: talia ſunt Indis Hiſpaniolæ, vt Gon­
zalus
Fernandus Ouiedus refert, atque adeò
dura
, vt conſenſu inter Hiſpanos conuene­
rit
, non eſſe ferienda capita, tametſi nu­
do
Indorum, quòd enſes frangantur.
Os capitis
cur
è pluri­
bus
fruſtis.
Capitis ſu­
turæ
qua­
tuor
cauſis
tenuiſſimæ
.
Oſſa capitis
craſſa
& du­
ra
quid ſi­
gnificent
.
Indi capita
habent
du­
viſſima
.
Simile ſe obſeruaſſe refert Herodotus in
capitibus
Ægyptiorum: cùm enim deraſa, &
detecta
Soli, ac pluuiis expoſita ſint, obdu­
reſcunt
: quod etiam in noſtris regionibus
contingit
.
Calor enim vehemens, præſertim
non
deficiens materia hoc poteſt.
Vnde ne­
facilè
tales calueſcunt, aut caneſcunt: cutis
enim
denſior & calor melius humido domi­

natur
.
Oſſa quoque duriore & membranas
duriores
habent, & cerebri ſubſtantiam,
quamobrem
ſtolidi, & obliuioſi, & indoci­
les
, maiore ex parte ſunt.
Nam capitis mem­
brana
, quæ cerebrum circumambit, te­
nuiſſima
in moderatis neceſſariò eſt, ne ce­
rebrum
grauitate lædat, & durior, vt
dilabi
ſubſtantiam in concuſſionibus illius
non
patiatur.
Nec craſſa eſſe poteſt abſque
cerebri
iactura, ni & cerebrum ipſum craſ­
ſius
iuſto ſit.
Atque illi membrana alia cir­
cumponitur
, cùm grauare cerebrum non
poſſet
, quòd ab oſſe ſuſpendatur, nec cere­
brum
ipſum tangat, non ſolùm dura, ſed
etiam
craſſa facta eſt.
Membrana
cerebricus

tenuiſſima

ſit
, atque
duriſſima
.
Similis cura etiam vſque ad capillos per­

uenit
: cùm enim oporteret tegi caput, quo­
niam
carne careret; leuiſſimo & tutiſſimo ve­
lamine
capillos excogitauit, fecitque vt ma­
ximè
creſcerent, cùm in aliis partibus nul­
lo
auxilio longi poſſint euadere: qua in par­
te
& pulcritudini conſuluit, adeò vt non
ſolùm
in mulieribus, ſed etiam pueris,
quos
in deliciis habebant veteres, potio­
rem
in illis pulchritudinis partem colloca­
rent
.
Præcipui igitur aurei, ſplendenteſ­
que
quos conſtat eſſe tenuiſſimos, ac venu­
ſtiſſimos
: nam nigri quanto à coloris gratia
degenerant
, etiam craſſiores ſunt.
Sed
cùm
multa tenuitatis experimenta in homi­
ne
natura oſtenderit, nihil tamen ad eam
ſubtilitatis
rationem, quæ in facie vide­
tur
accedit.
Ex qua duo miracula pendent:
vnum
, quòd in tam magno hominum nu­
mero
, tamque paruo humanæ faciei ſpatio
adeò
omnes inter ſe diſtinguantur, vt non
ſolùm
duo ſimiles eſſe non poſſint, ſed etiam

à
notis dignoſcantur: alterum, quòd tam
parua
parte tantam, quandoque pulchritu­
dinem
humano corpori affinxerit, vt pro
illa
ſpontè mori cupiamus, & non viſæ
ampliùs
formæ ſtimulis ad inſaniam vſque
agitemur
: quandoque tantam adiicit turpi­
tudinem
, vt vel ſola memoria nauſeam, &
abominationem
exſuſcitet.
Quamvis in vtra­
que
ſtructura oculorum, naſi, oris, den­
tium
, frontis, genarumque haud ſit oblita.
Accedit tertium huius partis, & ipſum in­
gens
ſolertis naturæ argumentum, quòd tam
paruis
illius mutationibus læti, ac triſtis, au­
dentis
, ac timentis irati ac miſerentis, aman­
tis
, & odio habentis, ſperantis, & eſperantis
ſani
, ægri, morientis, infinitorumque tum
animi
, tum corporis affectuum aliorum, diſ­
crimina
ac ſpecies appareant.
Capilli cur
tenues
.
Tria maxi­
ma
humana
faciei
mira­
cula
.
Quid intus
admirabi­
lius
in hu­
mano
corpo­
re
.
Iam verò intus aliud eſt miræ ſubtilitatis,
ac
induſtriæ naturæ argumentum, ſeptum
ſcilicet
pulmonis, quo aſpera à venali arte-
1

ria
diſiungitur: nam aër libere perpetuò
permeat
inſpirando, expirandoque, ſangui­
ni
verò tenuiſſimo, & in venali arteria con­
cluſo
nullus patet exitus.
Vnde mirum eſt,
quonam
pacto Galenus dicere auſus ſit,
ſpiritus
tenuiores eſſe vaporibus, cùm libe­
vapores extrà ferantur, intus manentibus
ſpiritibus
.
Lib.3.de fa­
cult
.nat.cap.
14
in princi.
pio.
Ordo partium
humani
cor­
poris
in te­
nuitate
.
Ordo itaque partium humani corporis
hic
erit: Tenuiſſima pars totius eſt ſpiri­
tus
, inde bilis, pòſt adeps, inde medulla,
pòſt
arteriarum ſanguis, inde lac, pòſt ve­
narum
ſanguis, inde atra bilis, pòſt pituita,
melancholia
, cerebrum, pulmo, caro, lien,
iecur
, venæ, arteriæ, nerui, membranæ, li­
gamenta
, cartilagines, oſſa verò craſſiſſima.
Inter meatus autem anguſtiſſimi ſunt, qui
( vt dictum eſt ) ex arteria in venalem ten­
dunt
, pòſt qui ex dextro in ſiniſtrum cor­
dis
ventriculum tranſeunt per ſeptum.
In­
de
vbi rami venæ portæ, ramis venæ cauæ,
in
ambitu iecoris iunguntur.
Horum nul­
lus
oculis patet, ſed ſola ratione inuenti
ſunt
.
Pòſt qui è venis in arterias proce­
dunt
, pòſt oſſium, inde curis, qui viſui

ſunt
manifeſti, & per quos pili prodeunt:
quos
etiam Græco nomine poros ſolemus
appellare
.
Horum tamen tanta eſt neceſſi­
tas
, vt ſi aſtricti obſtructiue ſint, febris in­
uadat
.
Per hos halitus perpetuò tranſeunt,
ſæpe
etiam ſudor, nonnunquam etiam ſan­
guis
, vnde ſudor ſanguineus, cùm præ
moleſtia
animi tenuis ſanguis igneo calore
extenuatus
exprimitur: quanquam Ariſto­
teles
, in tertio de Partibus animalium, hoc
ad
crudelitatem referat.
Sunt & ſeptimo
loco
fines venarum, & arteriarum, per quos
ſanguis
ipſe in membrorum ſolidam ſub­
ſtantiam
tranſit.
Commune autem eſt quin­
que
illis tranſmutationibus, per quas in
rorem
, inde in concaua membrorum tra­
ducitur
, pòſt apponitur, iungitur, aſſimila­
tur
, vt pars impurior ſeparetur, reliquum
autem
tenuius, ac denſius, eouſque redda­
tur
, donec ad membrorum ſubſtantiam per­
ueniat
.
Sed vt paucitas ſanguinis non rectè
vires
, & corpus alit, ita multitudo etiam eſt
oneroſa
, tum per ſe, tum quòd indicet cor­
pus
non nutriri, quòd ſanguinem plurimum
excrementoſum
etiam eſſe neceſſe ſit.
Cùm

verò
ſanguis alit corpus, extenuantur venæ,
& corpus augetur.
In ſenio ſaltem caro
poteſt
reſtaurari, in iuuentute verò ſolida
etiam
ipſa.
Augetur igitur animal & plan­
ta
, nam eadem in vtriſque augmenti ratio,
cùm
ſit opus naturæ, dum extendi poteſt
quod
augetur.
Cauſa ſan­
guinei
ſudo­
ris
.
Cur ſangui­
ne
creſcente
virtus
non
augeatur
.
Infine libel­
li
de miſtio­
ne
.
Modus quo
res
augentur.
Modus verò quo augetur vnumquodque,
vt
rectè Alexander explicauit, talis eſt.
Finge oui corticem teneriorem ali eo quod
intus
continetur, manebit quidem forma,
materia
autem mutabitur.
Sic omnis caui­
tas
, quæ in corpore eſt quum plena ſit ſuc­
co
, extenditur manente forma: quare aug­
mentum
ſecundum formam eſt, nam illa
manet
, non ſecundum materiam, quæ illi
perpetuò
adiicitur: quòd enim augetur:
aut
nutritur, manere oportet: atque in hoc
iſta
differunt à generatione.
In omni igitur
adiectione
quæ corpori fit, ſeparatur pars
aliqua
, reliquum attenuatur ac denſatur.
Quòd etiam fit in generatione ſeminis, ac
lactis
,
Porrò lac denſum eſt, ac tenue, ob idque

probè
cùm dulce etiam ſit, ſi quid aliud nu­
trit
, vnde etiam vitæ diuturnitati maximè
confert
: pòſt oleum, & mel: nec minus il­
lis
eſt vtile, ſed periculoſius ne concreſcat,
propterea
recens ſolùm, & capris herbas
tenues
paſcentibus, ac iunioribus ſumendum,
ſtatimque
à mulctra bibendum manè, ac
quieſcendum
.
Lactis vſus
ad
vitæ lon­
gitudinem

vtilis
.
Dubitabit autem aliquis, cur denſiora te­
nuiora
?
Seu ratio haud obſcura eſt: tenuia
probè
cohærent, nec rimas aut fiſtulas admit­
tunt
, ob id denſa redduntur.
Concoctio igi­
tur
, quæ excrementa ſeparat, attenuat, ac
condenſati
, modoque grauius, modò leuius
efficit
: vbi parum, aut nihil ſeparat, gra­
uius
reddit, vt in fructibus, qui maturi gra­
uiores
fiunt.
Eſt etiam longitudinis vitæ, vt ad rem re­
uertar
, de qua primò tractabamus, cauſa
( vt dixi ) ex materiæ denſitate: proxima il­
li
ex vitæ auxiliis; tum regimine: quartus lo­

cus
eſt multitudini pinguis humidi: vltimus
aëri
relictus eſt.
Britannia ad centeſimum
vigeſimum
annum vitam producit homi­
num
.
Verùm in India longè diutiùs viuunt.
Refert enim Nicolaus Comes Venetus, dum
eſſet
iuxta oppidum Luſitanorum in litto­
re
Rubri maris, anno ſalutis 1539. perdu­
ctum
ad Turcarum exercitus Ducem, quem
Baſſa
propria lingua appellant, indigenam
virum
, qui omnium accolarum teſtimonio,
annum
300. ſuperauerat.
Non tamen ſem­
per
, nec vbique in India tam diuturnam
vitam
inuenire licebit.
Quærenda igitur ta­
lium
hiſtoria, ac ex hiſtoria ratio.
Locus il­
le
calidus, ideoque tenuem habet aërem &
purum
, propter ventos, cùm in littore ma­
ris
ſit: ob aquas etiam minimè ſiccus.
Vi­
ctus
autem ob idolorum cultum, abſque
vino
, carnibuſque, præcipuè vaccinis, ex
fructibus
conſtat ob cœli temperiem præ­
ſtantiſſimis
, ſaccaroque.
Inde longa tempo­
rum
ſerie ac generationum, ſenſim aucta vi­
ſpacia, primùm quidem ad centum vſque
annos
, inde 120. & 150. & 170. ducentoſ­
que
tandem proxima extremo termino vl­
tra
300. conſtitit, quemadmodum & mor­
tales
res omnes.
Diximus enim longa pro­
pagatione
omnia mutari in melius, vel de­
terius
: ſic enim fiunt pulchri, magni, parui,
microphthalmi
, quemadmodum incolæ re­
gionis
Chinæ: fortes vt mulieres Tarnaffati
( ea Indiæ quoque regio eſt ) quæ præter id
quòd
in coniugis morte gentis ſuæ more in
ignem
ſe præcipitent, dum de amatore lo­
quuntur
, immoto vultu linteum oleo ma­
defactum
accenſumque ſuper nudum bra­
chium
ardere ſuſtinent, nec cœptum ob id

ſermonem
turbant.
Hæc conſtantia non
more
, non regione, ſed durata per multas
progenies
contumacia aduerſus tormenta
adoleuit
, vt infirmiſſimus ſexus maiora edat
fortitudinis
exempla, quàm quæ miramur
in
vno Mutio Scæuola Romano: tantùm
poteſt
quod difficillimè paratur.
Atque vt
ille
dicebat decrepito palmas ſerenti.
Cui
1vel quibus ſeris? an pronepotibus? ob id
ceſſarunt
ſtudia maiorum rerum.
Itaque ſi
vel
cibo, vel regione tantum vitæ ſpatium
quæras
, fruſtra egeris.
Nec filio: ſed ſi per­
ſeueres
, pronepotibus eueniet.
Cibos dixi­
mus
& vitæ auxilia hoc in libro, tum aliis
pluribus
.
Solida ſubſtantia cibis & exerci­

tatione
paratur, vt multitudo pinguioris
humidi
.
Sed de aëre dubitatio non leuis ſu­
pereſt
, tenuiſne aër an craſſus magis ad vitæ
longitudinem
conducat.
Craſſior enim qui­
buſdam
videtur: quoniam qui iuxta mare,
mare
autem humidum, humidum autem
craſſum
.
Videtur etiam minus atterere quod
craſſum
eſt.
Sed ſi rectè conſideramus, quæ­
cunque
viuunt in tenuiore elemento, ſunt
viuaciora
, vt piſces vermibus, animalia ter­
reſtria
piſcibus, aues terreſtribus quadrupe­
dibus
, quia in puriore degunt aëre aues,
quàm
quadrupedia.
Minimam enim vitam
vermes
viuunt, qui in terra viuunt, & ab
humido
ſolùm terræ refrigerantur.
Talpæ
enim
, quemadmodum aliàs dixi, non in
terra
, ſed ſub terra viuunt.
Ob id igitur
tenuiſſimo
aëre vita longiſſima: nihil enim
notatu
dignum talis aër exedit.
Qua de cau­
ſa
ſi qua in æthere viuunt, tamdiu viuunt,
vt
æterna dici poſſint.
Sunt & qui vitam ſi­

ne
incommodo trahunt, vſque ad extremum
ſenium
, qualem fuiſſe Laurentium Bonin­
contrium
, cuius liber Aſtronomicus manu
ſcriptus
apud me extat, Lippus Brandoli­
nus
in libello de Vitæ humanæ conditione
refert
: octogenarium enim adeò integra
memoria
vſum, vt quæcunque illi puero
contigiſſent
, & quæ in iuuenta legiſſet, adeò
memoriter
teneret, vt eadem die viſa, aut
lecta
crederes.
Summum igitur auxilium,
non
ſolùm ad vitæ longitudinem, ſed ad vi­
tanda
ſenij incommoda ſunt, victus mode­
ratus
, expers crapulæ: vini potentioris.
Ve­
neriſque
, tum mens læta, & ſomnus proli­
xus
, cùm exercitatione: non medicamen­
tis
, non venæ ſectione vtaris.
Aër quidem
purus
, ac perflatus, humiduſque, ac qui
ventis
ex Oriente agitatur, optimus eſt.
Bri­
tannia
humidum habet aërem atque tepidum,
ac
putredini ob ſalſedinem minimè obnoxium.
Victus verò ratio ex lacte, diuturnitati vi­
maximè conducit: ſcripſit enim Hippo­
crates
, imbecilliores cibi breuem vitam fa­
ciunt
.
Quicunque igitur denſiores ſunt, diu­
tius
viuunt ac denſitati huic non mollities,
ſed
laxitas opponitur.
Molles igitur etiam
longæuæ
vitæ eſſe poſſunt, laxi vix, aut non
ſine
magnis incommodis: quippe mollitiem
effugere
non licebat homini, laxitatem li­
cuit
.
Nam præter id quòd homo humidiſſi­
mus
futurus erat, experſque quantum fieri
poteſt
terrenæ partis, atque ob id mollis,
tum
quòd elementa ipſa retuſa eſſent, ac­
ceſſit
commodum, vt facillimè ſentiret &
exquiſitè
.
Ob id pueri ſenſibus vigent, &

inter
viros molliori carne præditi, & inter
membra
cerebrum molle eſt, quoniam ſen­
ſum
omnium baſis eſt.
Sed vt ad vitæ ſpa­
cia
redeam, Indi natura diutiſſimè viuunt,
adeò
vt in quibuſdam regionibus alij cen­
tum
, alij centum viginti, alij centum quin­
quaginta
annis viuant.
Aër enim ibi me­
lior
, & cibi, & conſuetudo, vnde etiam vi­
ta
prolixior ac firmior.
Quæ regiones
longæuam

vitam
effi­
ciant
.
Vitæ huma­
longitudo
mira
.
Homines
paruorum

oculorum
.
Mulieres for­
tiſſima
.
Aër tenuis
an
craſſus
vitæ
longi­
tudini
ap­
tior
.
Laurentius
Bonin
con­
trius
Aſtro­
logus
.
Homo cur
mollis
.
Quatuor mihi natura maxima diligentia

finxiſſe
videtur: horum primum eſt homo
diuinitate
quadam, vt reliqua ſileam, ele­
phantem
ſecundo loco ſtatuo, ob vitæ lon­
gitudinem
, ac docilitatem, adeò denſa cute,
vt
homo molli: adamantem inter gemmas
nitore
, duritie, & quòd ignibus non cor­
rumpatur
: quartus locus auro relinquitur,
quòd
tenuiſſimæ ſit, ac puriſſimæ ſubſtan­
tiæ
, nullaque rubigine tentetur, non aquis,
aut
ignibus, aut tempori cedens, tantò gra­
uius
quantò lenior adamas.
Quatuor na­
turæ
cona­
tus
.
Hæc igitur ſunt ſubtilitatis præmia. Sed

vide
quantum etiam in generatione ipſa
ſubtilitas
præbeat, auxilij, initio ab oui
exemplo
ducto.
Primùm igitur calore fo­
uente
gallinæ, ſemel illud in fiſtulas pau­
latim
oui candidum vertit, tum verò & lu­
tei
aliquid, nam alæ & crura ex luteo fiunt.
Indicio eſt, quòd pulli qui ex ouo, cuius lu­
tea
duo ſunt, abſque ſepiente membrana, ca­
pite
vno, ſed quatuor alis, & totidem pe­
dibus
naſcuntur, arbitranturque prodigium,
quale
olim Mediolani contigit.
Itaque quic­
quid
bullis refertum eſt agitatur & ſiccatur,
tranſitque
in membranas, neruos & duriores
partes
: quòd igitur primò fit, eſt arteria ac
vena
, locuſque cordis conſtat vbi ſemen ipſum
eſt
: quapropter cùm ſemen in medio ſit ani­
malis
, quod primò gignitur, in medio conſiſte­
re
decet.
Hoc autem cor, atque iecur. Quòd verò
circa
membranas adiacet, minus eſt ſiccum,
propterea
interius vna membrana circum­
cingit
omnia, & circumquaque oſſa mem­
brana
tegi neceſſe eſt.
Igitur eadem ratio
fuit
neceſſitatis in generatione, & vtilita­
tis
in genitis, vt ſcilicet àb extremis duriſ­
ſimis
, ad molliſſima per media tranſitus
eſſet
.
Cùm verò amplius calor augetur, ſpi­
ritus
quaſi terebrat materiam, quæ ab ouo
vel
à matre ſuppeditatur, donec ad oui
membranam
perueniat: in quadrupede verò
viuiparum
pariente ad vterum.
Igitur calidi­
tas
& motus, tum fiſtula, & ſiccatio, & for­
matio
ſe inuicem conſequuntur, donec ani­
perficiatur
.
Nec ſemper calor animalis ne­
ceſſarius
eſt, ſed in quidam ſeruatur in ouis,
velut
piſcium: in aliis neceſſe eſt, vt in ven­
tre
educantur fœtus, vt in viperis: quibuſ­
dam
oua excluſa iuncta manent corpori, do­
nec
naſcuntur fœtus, vt in cancris: in aliis
ſimile
calori materno quiddam ſufficit: vnde
ſic
ſine gallina pullos ex ouis educunt.
Pul­
uinaria
duo reple ſtercore gallinarum te­
nuiſſimè
trito, inde plumas gallinarum an­
necte
conſuetudo vtrique molles, ac den­
ſas
, oua verò capite tenuiore ſuprà extante,

colloca
ſuper alterum puluinar, deinde re­
liquum
ſuperpone in loco calido, permitte­
que
immota duobus diebus, pòſt verò ad vi­
geſimam
vſque diem illa ſic verte, vt vn­
dique
æqualiter foueantur, inde ſtata die,
quæ
iuxta vigeſimam primam eſt, pipil­
lantes
iam ex ouo ſènſim educito.
Nec
mirum
, cùm Ariſtoteles narret Syracuſis
ſub
terra foueri, in Ægypto verò nullo au­
xilio
prorſus.
Noſtra ætate compertum eſt
ſuppoſito
igne leui, atque fimo edi pullos,
1ſed è pluribus tamen ouis paucos. Suppo­
nunt
ignem, ne fimus refrigeretur.
Verùm
non
mirum fimi calore edi pullos, cùm ſpon­
prodeant fœtus ex ouis, tum crocodilo­
rum
, tum ſtruthiocamelorum.
Calor enim
Solis
eſt qui generat fimi & gallinæ adiu­
uat
.
Igneus cùm nihil generet, remouet quod
obſtat
, & prohibet: obſtat autem frigus.
Ergo neque omnia generant, neque maior
pars
, ſiquidem, paucioribus tantus calor in­
eſt
.
Indigent igitur exiguo calore, non plu­
rimo
: ſed exiguus ille ſeruari debet.
Ete­
nim
ſi ab ignis calore quod poteſtate viuit,
viuere
verè poſſet, non ſolùm in Ægypto,
& Syracuſis, ſed etiam in Germania pulli
ignis
auxilio educerentur.
Quippe anima­
lium
corpora antequàm perficiantur, poten­

tia
ſunt ad animam, eamque ſuſcipere prom­
pta
: cùm verò ſuſceperint, ad ipſas actio­
nes
.
Quieſcunt autem per ſe, & hoc quam­
diu
durat, ſomnus dicitur: cum verò quieſ­
cunt
, quia abeſt obiectum, tunc verè non
quieſcunt
, ſed requie potiuntur.
Dum verò
complentur
formæ, dumque res generatur,
imperfectas
formas, abſque numero ſubit:
ſed
quia illæ non agnoſcuntur, niſi per pro­
pria
accidentia, ſenſus illarum numerum
haud
comprehendit.
Igitur imperfectæ for­
numero ſunt infinitæ, perfectæ autem
in
vnoquoque æuo comprehendi numero poſ­
ſunt
.
Nam cùm finita ſit materia, & quod
habet
animam perfectam, certam quanti­
tatem
poſtulet, non poterunt eſſe rerum ſpe­
cies
numero infinitæ.
Vtrum verò anima
magis
anima ſit alia, ad libros de Arcanis
æternitatis
perſcrutari pertinet: hoc enim
in
libro de his tantùm tractare propoſui,
quæ
veræ demonſtrationi ſubiiciuntur.
Eſt
autem
vera demonſtratio, in qua, vt ait

Ariſtoteles
, ſenſus his quæ per demonſtra­
tionem
probata ſunt, ſubſcribit.
Quamo­
brem
hoc in libro, de omnibus altiſſimis
quæſtionibus
, tum etiam incertis abſtinui.
Quomodo
animalia

generentur

in
materno
vtero
.
Quomodo
pullus
qua­
ternis
pedi­
bus
, & aliis
naſcatur
.
Ariſtot.4. de
generatione

animalium

cap
. 4. in
princ
.
Modus fo­
uendi
oua
ſine
gallina.
Animalium
corpora
po­
tentia
ad
animam
.
De quibus
hic
liber
tractet
.
3.de genera­
tione
animal.
cap. 10.
Cæterùm vt ad generationis principia re­
deam
, atque nutritionis, ambo à calido, &

humido
fieri, hoc argumento deprehendi­
tur
, quòd cum lanei panni extenduntur,
aut
diriguntur, primùm quidem madeſcunt,
inde
expoſitos igni aptant & trahunt.
Si
igitur
arte extenduntur, quæ humida ſunt,
& calida, multò magis natura.
Concoctio
verò
à calido ſicciore fit, quàm generatio,
aut
nutritio, quòd quæ dulcia ſunt, optimè
etiam
concocta: talia autem, vt pepones,
cognoſcuntur
amaritudine pediculi, & odo­
re
vehementi, & corticis craſſitudine: hæc
autem
omnia à ſicco magis fiunt quàm ab
humido
.
In corpore autem humano nutritio
ob
id optima eſt, quia humidum pinguiſſimum.
Panni lanei
quomodo
ex­
tendantur
.
Concoctio è
quo
.
Melonum
optimorum

indicia
.
Conſentit verò totum ſibi, & vt dicebat
Hippocrates
, totum tranſpirat & permeat
corpus
humanum, adeò vt duo membra ſi­
mul
diuerſis motibus, aut temporibus vix age­
re
queas.
Vnde temporis menſura conſtantior

duobus
membris, quàm vno tantùm moto.
Et contagio inter corpora, animoſque per­
meat
: & ex animis in animos affectus, & vi­
tia
, & ex corporibus in corpora.
Omnis autem
conſenſus
per contactum fit.
Contactus au­
tem
quadruplex: aut corpore, vt cute: aut ma­
teria
, vt in vlceribus: aut elemento, vt in pe­
ſte
: aut radio & ſimilitudine tantum, vt ocu­
lorum
.
Manifeſtum eſt igitur qui ſint morbi

contagioſi
: circa cutim, vt lepra, pſora, ſca­
bies
, vitilige: circa pulmones vlcera, & pe­
ctus
, & fauces, & genitalia membra, vt Gal­

lica
lues: circa cor & cerebrum, peſtilentes
morbi
& oculorum inflammationes.
Sed re­
deo
vnde digreſſus ſum.
Vita hominis lon­
giſſima
neceſſaria fuit ad omnium contem­
plationem
, atque ſcientiam: hæc plerunque
finitur
, ſi non antè, annum iuxta centeſimum
atque
vigeſimum.
Sed rarò abque incom­
modo
magno peruenire contingit: referunt
tamen
Moſen ad eam ætatem, abſque detri­
mento
perueniſſe.
Siquidem neque oculus
debilitatus
eſt, nec excidit dens, quæ duo ma­
ximè
incommodo ſenes vexare ſolent: mul­
toque
minus mirum eſt, cùm plures ex Iudæis
poſt
ipſum ad eam ætatem, licet non adeò
integri
, peruenerint.
Moſen enim præter di­
uinitatem
præclarum virum, qui tot annis
populum
adeò contumacem & rudem rexe­
rit
, fuiſſe exiſtimandum eſt, qui legem adeò
vtilem
illis tradiderit.
Verùm vitæ longitu­
do
Iudæis contingit ob victus rationem, cùm
à
ſordidis caueant, & cœli ſub quo olim
degebant
temperiem.
Morbi con­
tagioſi
.
Vita hominis
anni
centum
& viginti.
Moſis laus.
Cur homini
cadant
den­
tes
ob ætatem
Sed cur dentes hominibus ſenibus cadunt,
cæteris
autem animalibus turpes fiunt?
Prin­
cipio
plures dentes eſſe neceſſe fuit, ne vno
afflicto
, aut exeſo, omnes paterentur.
Deinde
anteriores
quòd præciderent, tenuiores &
natu
celeriores eſſe oportebat.
Verùm ſic non
facilè
perſeueraſſent, propterea cadentes naſ­
ci
noluit, poſtremos nequaquam: nam diu­
turnitati
anteriorum ſufficiebant, vel ſic.
Si­
ne
anterioribus verò cùm ipſi ſcilicet exci­
diſſent
, poſtremorum nullus erat vſus.
Ergo
oſſibus
ſicceſcentibus radices extenuari illo­
rum
neceſſe fuit, nec ſtare poterant, cùm vn­
dique
ab oſſe non comprehendantur: qua­
mobrem
non plus eſt poſſibile homini den­
tium
carere incommodo, quàm ſenio, aut mor­
te
.
Porrò ſiccitatem oſſis procurat continuus
labor
cerebri, vnde mala coctio, & partium
adiacentium
præcox ſenecta: igitur dentes ſca­
bros
fieri, & tandem decidere neceſſe eſt.
Decidunt autem ſemel in pueritia denuo naſ
cituri
, quoniam radix non excidit.
Eſt enim
oſſi
mandibulæ ob illius mollitiem iuncta, in
iam
adultis autem plerunque ſimul excidit
etiam
radix.
Sed ſi ſolùm frangrantur, & non
abimo
rurſus renaſcuntur.
Videntur autem
canibus
, & aliis animalibus diuturniores, ac
firmiores
, ob vitæ illorum breuitatem.
Ocu­
lorum
habetudo fit, quoniam oculi multo, ac
tenui
ſpiritu indigent, quorum vtroque ſe­
nectus
eſt indiga: cauere tamen & ſe tueri
homo
aliqua arte melius ab hoc incommo­
do
poteſt, quàm à dentium iniuria.
Dentes
etiam
ciborum cauſa deteriores fiunt, aut
meliores
: quibuſdam dentes debilitantur, quia
gingiuæ
eroduntur, & deficiunt.
Vidi con­
traria
ratione hominem, cui ex diuturno vo­
mitu
acidi humoris tantùm gingiuæ creue­
rant
, vt totos dentes intengerent.
Quo expe­
rimento
adducor, cùm nihil tam ſimile huic
humori
, vt opinor, quàm acetum cum fæce,
ſi
quis os cum aceto, ac fæce nigra colluat,
1gingiuas incrementum accepturas non leue.
Cùm
enim aſtringat, lapideum etiam quod
circa
dentes naſcitur, erodit, quo gingiuæ
eliminantur
.
Zethi verò potus vitiat dentes,
vt
in his qui eo vtuntur eſt manifeſtum.
Panis genera
quinque
.
Diximus de potuum varietate, pudeat ni­
ſi
de panibus etiam dicamus: omitto quòd
paucæ
gentes pane ex piſcibus ſiccatis, &
malo
tritis, inde ſubactis aqua, vt mos eſt,
vtantur
.
Quinque ſunt è quibus panis fieri
ſolet
: iuxta Boream è ſiligine, in temperatis,
ac
calidis regionibus è tritico.
Sed duplex
triticum
, Aſianum, quod noſtro nigrius, le­
uius
, ac dulcius exiſtit: nec in ſpicis naſcitur,
ſed
velut milium in coma: nec tamen adeò
molli
, cùm eam plures compleant ſpicæ.
In
occidentali
verò India Maizo ſemine panem
conficiunt
, ex quo etiam vinum.
Herbæ fru­
ctus
eſt, ſeu ſemen ad vnguem culmo, ſtipi­
te
, foliis, Sorgum noſtrum, ſeu Milicam (lo­
bam
Plinius vocat, milij indici genus ru­
brum
, maiuſque) referentis, & culmus ipſe
foliis
ambitur, quòd in ſorbo Italico non
contingit
, verùm hoc accidere ex prouinciæ
diuerſitate
reor: dulcius eſt & illud, verùm
vt
ſorgum friabile, nec pingue, aut lentum.
Eadem fœcunditate reddit annuam ſortem,
eoque
ampliorem quò ibi cœlum, & terra
magis
conſentiunt.
Audeam tamen iure hîc
contemptum
Sorgum Maizum vocare recto
nomine
, aut Maizum Sorgum.
Æthiopia

ſuum
habet taphum, frumento granum prę­
ſtantiùs
, quòd non corrumpatur.
Oryza ge­
neralis
eſt omnibus cibus, cùm vbique pro­
ueniat
: vbique enim aqua.
Oryza cibus
vniuerſo
or­
bi
fermè con­
munis
.
Quintum panis genus ex Hyuca fit radice.

Herba
ſimilis canabi, radix tamen ipſa caro­
tis
ſimillima, ſed maior: intus tamen candi­
da
, exteriùs aſpera, & coloris vinoſi fermè.
Illud in huius ſpecie quadam mirum admo­
dum
, quòd humanam conditionem referat:
nam
panis ipſe ſalutaris homini & anno ſer­
uatur
, qui fit ex radice, expreſſo iam ſucco,
ſuccus
autem ipſe hauſtus illicò necat, nec
vllo
fermè auxilio ſanari poteſt.
Ita (vt dixi)
mors
ipſa cum ſalute coniuncta eſt, & per­
petuò
cubat.
Ea propter dum panem confi­
ciunt
, diligenter omnem exprimunt ſuccum,
quem
è genere ſucci cicutæ, ſed validiorem
eſſe
conſtat: nam qui ibi voluntariam oppe­
tunt
mortem, potu illius ſemet occidunt:
quaſi
lene exitium afferat.
In locis quibus
frumento
vtimur, ſiligo vades eſt: ſi illud de­
ficiat
, præs eſt milium pro vtroque.
Hyuca mor­
tiferum
ve­
nenum
&
ſalutaris
.
Vt verò ratio panis generaliter habeatur,

eaque
habita, ex quot, quibuſque conſtare
poſſit
, intelligamus, neceſſarium exiſtimo
ſcire
, quæ propria ſint illius.
Sunt autem quin­
que
: vt benè nutriat, vt ſolidum exhibeat
alimentum
, vt guſtu iucundus ſit, atque etiam
non
facilè corrumpatur, inuentu verò facilis.
Non ergo ſemina, aut fructus, aut olera, ra­
diceſve
, aut caro panis eſſe poſſunt, caro
enim
corrumpitur, & ſalita iniucunda eſt:
radices
& olera non benè alunt: fructus ſic­
cantur
, & ſemina guſtui ſunt ingrata, ple­
raque
verò ex his tempore fiunt dete­
riora
:
Panis condi­
tiones
quin­
quę
.
Manifeſtum eſt igitur, igne omnem pa­
nem
oportere elaborari, aliter nec iucundiſ­
ſimus
guſtu, nec alimenti poterit eſſe præ­
ſtantiſſimi
.
Videntur autem hæc duo ple­
runque
ſimul iungi: etenim apud Germa­
nos
edi ex ſiligine, ac frumento panem pu­

ro
, autopyroque meliorem: tantum poteſt
præparatio
: pinſitur enim bene, & mollior
fit
paſta, miſceturque ſal, & lupi ſalictarij,
vt
dicunt, decoctum pro aqua: atque hic pa­
nis
ſi ex tritico fuerit, in deliciis eſt etiam
apud
Gallos, & Italos.
Verùm apud occiden­
tis
Indos deliciarum loco, præter alias ſupe­
riùs
narratas plantas, ſunt arboris Mamey
fructus
, magnitudine ingentis Perſici, cor­
tice
aſperiore quam pyro, duriore, denſiore­
que
colore ferrugineo, forma rotunda ad­
modum
: caro ipſa, digiti profunditate, cor­
tici
colore non abſimilis, ſapore quaſi coto­
nei
: in medio nucleus oſſe, & ſuper os mem­
brana
tenui circumdatus, ſapore amariſſi­
mo
, ſed ſubſtantia caſtaneæ omninò ſimilis:
atque
hic bifidus modò eſt, modò etiam tri­
fidus
, quo à Perſico cotoneo, cui ſecus ſimil­
limus
eſt, differt.
Mamey.
Eſt & Guanabanus fructus arboris pinei

forma
, peponis magnitudine, cortice craſſi­
tudine
digiti, intus liquamen pro medulla
iucundi
, gratique ſaporis, cùm ſeminibus,
ſiliquæ
inde magnitudine, forma, colore haud
abſimilibus
: ipſa arbor ampla, foliis oblon­
gis
magniſque: ſaluberrimus hic fructus
qui
facillimè concoquitur, & nullo tempore
putreſcit
.
Guanaba­
nus
.
Iam verò ſingula, ac propria quædam
ſunt
vniuerſis gentibus, in communi tamen
ratione
conueniunt, non ſolùm in his, quæ

ad
naturam pertinent, ſed etiam in moribus.
Pane omnes vtuntur, materia tamen ex qua
conficitur
, varia eſt: omnes potu quodam
vtuntur
ſalutari, iucundoque: hic alius ta­
men
, atque alius eſt pro regione.
Ita omnes
fermè
dum coniuncti, ac neceſſarij moriun­
tur
, dolorem oſtendunt, mutantque conſue­
tam
viuendi, & cultus rationem: quo fit vt
alij
barbam nutrant, qui non nutrire ſole­

bant
: alij capillos, qui tonſi erant: alij ton­
dent
capillos, qui nutriebant, vt mulieres:
alij
barbam ponunt, qui nutrire ſolebant:
quibus
pulla in vſu eſt, his funebris eſt can­
dida
: quibus ſplendida, his atra.
Ita vidimus
luctus
eandem eſſe rationem omnibus, di­
uerſas
tamen eſſe luctus conſuetudines.
Le­
niunt
luctum lachrymæ, & ſuſpiria: ſuſpiria

educunt
fuliginem ex corde dolore reten­
tam
, vt cor perfrigeretur: lachrymæ verò
quòd
ſupercalefactum eſt ſanguineæ aquæ
exprimunt
, vnde ſpiritus liberè permeare
poteſt
.
Itaque cùm à luctu dolor, & vigilia
inuadere
ſoleant, ſuſpiriis, lachrymis & ine­
dia
à periculo nos vindicabimur.
Sum enim
meorum
plus quàm par eſt, amans natura:
vnde
ſoror matris meæ Tomaxina, cùm con­
iugem
, & duos filios ac filias totidem peſte
amiſiſſet
, & neque flere, aut lamentari ex
more
voluiſſet, verecundia ſorori patris
mei
viri grauis & aſperi, repentè magno
edito
crepitu diſrupta intus mortua cecidit.
Alios ſcio qui febre pernicioſa, ob luctum
fratris
diſſimulatum correpti, breui interie­
re
.
Et vt res optimè cedat, nec mors ſequa­
tur
, cohibiti luctus certum præmium canities
1eſt. Quamobrem vbi paululum impetus re­
ſederit
, philoſophia te munias, obduraque
aduerſus
dolores illius præceptis.
Sed illico
hæc
meditari à dolore, neque facilè, neque
tutum
eſt:
Luctus
gentilibus

præferendi

varietas
.
Lachrymæ &
ſuſpitia
cur
dolorem
le­
niant
.
Tria qua li­
berant
homi­
nem
in luctu
conſtitutum
­
à
periculo.
Mors repen
tina
ob lu­
ctum
ſiccum.
Damna cohi­
biti
luctus.
Sed dices, cur ſi communia ſunt genera­
lia
hominum inſtituta, linguæ tamen di­
uerſæ
ſunt, & varia loquendi genera?
Id con­
tingit
ex locorum natura, quum Itali vix pe­
ctore
vocem poſſint edere, Hebræi facilli­
, nec niſi fermè cum quodam ſonitu loqui
poſſunt
, inde tranſlatæ voces, quum non
propriam
aſſequuntur pronunciationem, de­
generant
.
Sed & vulgus dum ſine cura profert
illas
, vitiat & adulterat: vnde linguarum va­
rietas
à plebe ſemper ducit originem, vin­
cente
multitudine.
Inde in nundinis miſta
colluuie
gentium, variarumque linguarum,
perpetuò
alia nomina ſurgunt, quibus naſ­
centibus
velut etiam hominibus, neceſſe eſt
illa
, quæ horum loco ſtabant interire.
Vtili­
tas
verò quæ ex varietate linguarum habe­
tur
, eſt vt omnes animi affectus poſſint ex­
plicari
.
Cuius rei indicium eſt, quòd neque
Homeri
ſententiam Latinè, aut materna no­
ſtra
lingua expreſſeris, nec Virgilij Græcè,
aut
materna lingua, multò minus Franciſci
Petrarchæ
ſenſus carminibus materna lin­

gua
editos Latinè Gręcéve.
Vt verò hæc vti­
litas
varietatis linguarum, ſic commercia ſi­
militudinis
.
Apud pleraſque tamen gentes
commerciorum
cauſa tum originis duplex
lingua
in vſu fuit: tum verò quæ plebem à
patritiis
diſtingueret, velut apud Romanos,
vel
Ciceronis teſtimonio.
Vnde quæſtio illa
diſcuſſa
, an materna lingua ſcripſerint Cice­
ro
, Liuius, Saluſtiuſque.
Certum eſt aliam
fuiſſe
linguam politiorem quàm plebis, non
tamen
adeò differentem à materna, vt noſtra
à
Latina.
Id etiam clarè perſpicies ſi oratio­
nem
Vitruuij, qui vir plebeius erat, orationi
Ciceronis
viri conſularis conferes.
Sic nunc
Græci
habent vulgarem, & pertritam aliam
ab
ea in qua libri tot celebres antiquorum
Græcorum
habentur.
Et Turcæ propria pro
vulgari
, Patritij Illyrica loquuntur, eruditi
Arabica
aſcribunt, atque interpretantur.
Iu­
dæi
quoque regionis quam incolunt linguam
habent
, & propriam, quæ Hebræa eſt.
Nos
etiam
Italicam habemus à Latina diſtinctam,
aliamque
politiorem, quàm Thuſcam, ſeu
Hetruſcam
appellamus: adeò vt non iam
duas
, ſed tres linguas ſingulæ nationes ha­
beant
.
Nam & Romani (vt dixi) loco popu­
laris
, & patritiæ, quæ illis erat qualis nobis
Hetruſca
, Græcam habebant loco noſtræ
Latinæ
linguæ.
Græci quoque antiqui ha­
buerunt
popularem, & expolitam linguam:
pro
exotica aliud genus erat linguæ, quod fa­

cilè
qui eorum poëmata leget, percipiet.
Afri
quoque
triplicem habent linguam: nam prę­
ter
expolitam, & popularem eſt.
Africana
propria
, in qua plurimos libros è Latina
conuerſos
, qui à Latinis deſiderantur, ſupe­
reſſe
affirmat Ioannes Leo Africanam, nunc
dico
non propriam rurſus, ſed Arabicam.
Nam conſtat libros Galeni plurimos, tum
cæterorum
in Arabicam linguam tranſlatos
eſſe
, quibus nos caremus.
Et horum etiam
pars
aſque Græco exemplari apud nos eſt,
quamvis
perexigua.
Multa perierunt incu­
ria
, alia ſeruantur etiam abditis in locis.
Re­
fert
Munſterus, in Fuldæ ciuitatis Germaniæ

cœnobio
, quod templo adiacet principali, in
quo
beatus Bonifacius, qui Germanos ad
Chriſti
fidem vertit, ſitus eſt, bibliothe­
cam
eſſe à Carolo Magno annis iam ſeptin­
gentis
inſtructam omni librorum genere, at­
que
adhuc extare.
Ita latent vndique monu­
menta
magnorum virorum, linguiſque ſer­
uantur
, modò non indigenarum, modò ne­
que
propriis.
Eſt enim Germanis idem tri­
plex
vſus linguarum qui omnibus aliis.
Nec
ſolùm
legendi, ſcribendique notis, ac loquen­
di
differunt gentes, ſed & ſcribendi modis.

Nam
Latini à dextra in ſiniſtram, Hebræi à
ſiniſtra
tendunt ſcribentes in dextram.
Indi
Cambaienſes
à ſurſum deorſum.
Neque alij
poſſunt
excogitari ſcribendi modi, niſi ſi
quis
etiam tranſuerſim velit.
Romani du­
plici
lingua
vtebantur
.
Libri in lin­
gua
Africa­
na
, ex Lati­
no
verſi, qui
apud
nos de­
ſiderantur
.
Bibliotheca
maxima
.
Scribendi
tres
modi.
Difficillimum verò eſt, ex omnibus homi­
num
actionibus, duobus ſimul motibus con­
trariis
manere: velut manum eleuando pe­
dem
demittere: ſpiritum ore exſufflare, nari­
bus
attrahere: quòd Moſchouitæ tubicines
facere
ſolent: vt alterum cithariſtæ, vtrunque
vſu
conſtat: & vt hoc vltimum admiratione
dignum
, tibicinem videre perpetuò buccas
inflantem
, ita illud vtiliſſimum: quòd

traduci
poteſt, vt ad diuinationem, & lucrum
maximum
conducat.
Mutilos hos ſolemus
vocare
, cæci, ſurdi, ſtrabi, claudi, ſex digiti, ta­
liaque
monſtra naturæ, quæ moribus prauis
prædita
ſunt.
Facillimè negotium abſoluunt
Aſtronomi
, maleficas dominari dicentes, à
quibus
flagitiorum colluuies ortum habet.
Nos dicemus aberraſſe naturam in faciliori­
bus
, ob id verius in difficillimis defeciſſe:
itaque
vt omnes mutili improbi ſunt, ita
non
omnes, qui corpore ſunt non vitiati in­
tegris
ſunt moribus: nam plus exigitur ad
formandum
, abſque culpa animum quàm cor­
pus
.
Ergo peſſimi ſunt omnium gibbi, cùm
error
ſit circa cor principium totius corporis
poſt
cæci, ſtrabique quòd circa cerebrum na­
tura
deliquerit.
Inde muti, ſurdique nam in
minus
nobili cerebri parte natura defecit.
Inde claudi, hos ſequuntur qui in magno
membro
ſunt vitiati, poſt quos ſex digni, &
qui
digitos habent iunctos: nam in minus
neceſſariis
aberravit.
Vltimus locus eſt ver­
rucis
, ac veſtigiis, quæ cicatrices æmulan­
tur
.
Sed verrucas extirpare licet oleo vitrioli

etiam
naturales.
Sicut & glabrum locum
efficit
, ſi ipſum primò oleo linias, pòſt
madefactum
linteum lixiuio, in quo calx,
& auripigmentum incocta, & diſſoluta ſint:
poteſt
enim hoc medicamentum radicitùs
pilos
extirpare: & niſi oleo præuertas (vt
dixi
) aut etiam diutius hæreat, medicamen­
tum
excoriat.
A qua etiam prima deſtillatio­
nis
gypſi, & ſalis gemmæ idem facit, ſecun­
da
acrior eſt.
Eodem modo variolarum ve­
ſtigia
, & quæ lentibus ſimilia videntur,
acetum
deſtillatum acerrimum tollit: opor­
tet
autem ſequenti die aqua abluere locum
in
qua furfur, & malua decocta ſunt.
Ve­
rùm
poſtquàm in ornatus mentionem in

cidi
, de his quæ ad pulchritudinem faciunt
dicendum
eſt.
Tria verò ſunt illius capita,
1vel vt naturalis ſeruetur, aut expoliatur, aut
odoribus
iucuedis gratia addatur.
Singula­
ria
autem recenſere, præſentis non eſt in­
ſtituti
, ſed ad libros de Rerum Varietate
pertinet
.
Cur mutili
mali
.
Quomodo
depiletur
lo­
cus
.
Veſtigijs
cutis
delen­
dis
.
Dentibus de­
albandis
.
Emaculantur igitur primùm dentes tar­
taro
in aquam mutato, dum marmoreo
vaſe
ſepelitur.
Idem ex aqua, quæ primò de­
cidit
ex deſtillatione halinitri, aluminiſque.
Senſim quoque mundantur, ſi radice ma­
luæ
aſſiduè fricentur.
Et illud præſtantiſſi­
mum
, quòd mollitiem gingiuas non ero­
dit
, & dentes ob aſperitatem purgat, exper­
tumque
eſt.
Cruſta panis tantum aduritur,
vt
vertatur in carbones, deinde contuſa af­
fricentur
dentes, aquaque nitida lauentur.
Apium
cùm multa alia ſint eo odoratiora,
oris
fœtorem, ſiquid aliud, emendat: an
quia
præter odoris magnitudinem, quo te­
trum
odorem obſcurat, vehementer dige­
rit
, & attenuat, hæretque multum ob pin­

guedinem
humidi?
At maculas autem de­
lendas
faciei tartaro vtemur, lationibuſque
ex
aqua maluæ, & in qua triticeum furfur
reſederit
.
Quæ ſplendorem afferunt ac nito­

rem
, ex oui candido, ex ſudore oui, aut flo­
ribus
maluæ, tum ſaccharo conſtant.
Quæ­
cunque
etiam ſplendent, ex eo genere ſunt
vt
argentum ſublimatum: ſed longè præ­
ſtantius
& innoxium talchum, ad fucum
faciendum
, ſi præparetur quaſi natum.
Quæ
manus
expoliunt, molleſque faciunt, &
dealbant
, vel fel bouis cum plurima aqua,
vel
id excrementum quod ex martiacocta
vaſorum
accidit ſimile vitro contritum, aut
ſapo
ex oleo palmarum: mundant enim hæc
mirabiliter
manus.
Addunt alij communi
ſaponi
iridis radicem contritam, alij con­
chyliorum
teſtas, alij ſepiæ cinerem: ſed
hæc
experimento probata.
Quæ autem la­
bia
, manuſque à ſciſſuris tuentur, & mol­
liunt
, odorémque bonum reddunt, pingue­
dines
ſunt, atque in eo genere odoratæ &

ſynceræ
, quarum vſus commendatur.
Ars
autem
talis eſt.
Pinguedini recenti quan­
tum
ponderis habet, atque inſuper dimi­
dium
amarici, maioranam vulgus vocat, aut
roſarum
, aut myrti foliorum, aut cyperi
contundendo
immiſce, & in paſtillos diui­
de
, recondéque mero ſpargens in vaſe con­
cluſa
in vmbra per horas 24. plus, minuſ­
ve
: inde aqua ſuperiniecta paſtillis coque
leniter
, atque cola.
Inde rurſus cùm dimi­
dio
maiore pondere eiuſdem odoratæ her­
qualiſcunque fuerit in mundo vaſe con­
tuſam
, & in fruſta diuiſam reponito, per­
mittóque
coniectam horis totidem.
De­
mùm
fruſta collecta ſuperiniecta aqua co­
quito
, reponitóque colatam, denuò addens
odoratam
herbam: ac id dum ter, quaterve
feceris
, odorémque combiberit, quod puriſ­
ſimum
eſt, ſeruato, addens ſi libet garyo­
phyllum
, crocúmve, aut moſchum, aut
zibethum
.
Semper autem vino fruſta aſ
pergi
debent eoque odorato, vt melius odo­
rem
pinguedo combibat.
Aliter pinguedo
cum
vino, cui odorata infuſa fuerint, ſæ­
pius
excoquitur, donec odorem ſuſceperit:
nam
vinum celerius aqua, & odorem pro­
prium
pinguedinis tollit, & aromatum odo­
re
illam imbuit, & ne putreſcat aut ranci­
da
fiat, quod ( vt dixi ) vitium pinguedi­
num
proprium eſt, magis prohibet.
Huius

generis
eſt compoſitio pigmentariorum po­
mata
appellata, quæ molles manus reddit,
prohibet
rugas, atque ſciſſuras in eis, tum
labis
, & odorem bonum præſtat.
Et ſca­
biem
pellit, maximè ſi ſtyrax, quam liqui­
dam
vocant, tertia ex parte addatur.
Et in
vniuerſum
omnibus cutis vitiis aptiſſima
eſt
atque ob id maximo in vſu apud Italos.
Eius compoſitio, quæ præſtantiſſima eſt, ta­
lis
eſt: Pinguedinem ceruinam, ſuillæque
partem
quartam, & medullæ cerui tan­
tundem
, miſcent: alij pro ceruina hœdi­
nam
ſubiiciunt, alij medullam prætermit­
tunt
.
Has purgatas ab omni ſorde, pelli­
culiſque
vino albo lauant, exprimuntque
toties
, donec vinum totum, & quicquid
eſt
ſorditiei in eo auferatur, remaneatque
ſyncera
pinguedo ſicca atque puriſſima.
In
binas
huius pinguedinis puræ libras addunt
Appianorum
pomorum octo, decémve car­
nem
mundatam atque contuſam, garyo­
phyllorum
tenuium ſemunciam, nucis my­
riſticæ
vnciæ partem quartam, Indicæ ſpi­
grana ſex, aquæ roſaceæ optimæ libras
quatuor
, coquantur lento igne omnia con­
tecto
vaſe, donec aqua fermè tota conſum­
pta
ſit, deinde colatam excipiunt vaſe aqua
roſacea
ſæpiùs abluto, poſt addunt ceræ vn­
cias
quatuor candidæ atque puræ, olei amy­
gdalini
dulcis atque recentis vncias ſex: li­
queſcunt
omnia excolata excipiuntur vaſe
mundo
, roſaceáque aqua ſæpius purgato.
Demùm vt coacta fuerit, ſæpius ac ſæpius
aqua
roſacea moſcho addito, aliiſque odo­
ratis
aquis, ligneóque piſtillo diu agitatur
ac
permiſcetur, donec odorem ſuauiſſimum
combibat
, & vaſe vitreo in vmbra boreali
reponitur
, ſeruaturque.
Hæc igitur ſunt ve­
lut
exempla eorum, quæ ad decorationem
pertinent
, nam de pilis eradicandis nuper
diximus
, quare ad inſtitutum ordinem re­
uertamur
, de hiſque dicamus, in quibus,
magis
, quàm mutilis natura aberrat.
Oris fœtori.
Maculis fa­
ciei
delendis.
Fuci.
Manus de­
albantia
.
Pinguedines
odoratæ
quo­
modo
fiant.
Pomata.
Ea autem ſunt monſtra. Horum plura ſunt

genera
, neque enim in ſpecies referuntur, quam­
obrem
in finitarum ſunt ſpecierum.
Referunt in
Cracouia
infantem natum cum promuſcide
naſi
loco, oculis rotundis atque alatis, auri­
bus
aſininis, aliis duobus oculis ſupra vmbi­
licum
, cauda muris, ſed bifida, adeóque longa,
vt
caput ſuperexcederet, manus pedéſque qua­
ternis
digitis, ad vnguem accipitris digitis
ſimillimis
, ſed tres membranæ velut anſeri­
ni
colligabantur.
Sub alis, & intra cubitos,
& ſupra genua ſingula capita canum pro­
minebant
, vt eſſent omninò numero ſex.
Su­
peruixiſſe
tribus horis ferunt tam horrendum
monſtrum
: adeò vt mirari minimè opus ſit,
quòd
Pauſanias dicat, ſua ætate mulieres
monſtra
peperiſſe Minotauro longè horri­
biliora
Sed tamen illud mirum eſt, quòd de
his
tanquam de ſuperuicturis mentionem
fecerit
: nam Minotaurus, ſi modò fabula non
eſt
, quod magis reor, ſuperuixiſſe vſque ad
adultam
fertur ætatem.
In Moguntio quo-
1que noſtris temporibus accidiſſe refert. Se­
baſtianus
Munſterus, vt duæ mulieres, qua­
rum
altera prægnans eſſet, inuicem collo­
querentur
: currens alia ſuperuenit, quæ lo­
quentium
capita colliſit: quæ grauida erat
dum
pareret, ſigna timoris in infantibus ex­
preſſit
: ſiquidem duas puellas peperit, à
ſumma
fronte vſque ad naſum iuncta è fa­
cie
, ſic vt non niſi obliquè ſpectare poſſent.
Superuixit hoc monſtrum tamen vſque ad
annum
decimum.
Altera mortua, atque ab
alia
viuente exciſa, quæ ſupererat, & ipſa
mortua
eſt: ſeu timore, ſeu pedore, ſeu ani­
mi
moleſtia, quam miſera, dum altera egro­
taret
contabeſcens ſuſceperat, extincta ſit,

incertum
eſt.
Certius illud eſt, quòd à mul­
tis
quæſitum eſt ſæpiùs, prægnantium affe­
ctus
fœtus, qui in vtero ſunt poſſe vitiare:
vnde
tot maculæ infantibus vini, ſu illæ cu­
tis
, punicorum malorum, ac talium.
Nam
quum
mater harum puellarum concuſſa ti­
more
imaginem colliſi capitis retineret, ca­
pita
puellarum in vnum coierunt.
Neque
enim
id concuſſione ſola factum credide­
rim
, quanquam non parum ad hoc contu­
lerit
: quoniam ſæpius mulieres maiore im­
petu
collidunt ventrem, quàm tunc quum
caput
illa colliſit: nec tamen gemini vnà
coëunt
.
Nam ſi modò concuſio cauſa hu­
ius
fuit, non iam capitis, ſed dum caput
alliditur
, dorſi, vel ventris.
Superuixiſſe ex
monſtris
ſolum eum conſtat, qui puelli
medietatem
ab vmbilico inferius incertam
habuit
, adeò vt penè puelli etiam min­
geret
.
Circumuagabatur hoc monſtrum,
iuuenis
vigeſimum quintum annum præfe­
rebat
, puelli pars inſerta qualis agentis
decimum
annum, ſeu crura, ſeu pedes inſpi­
ceres
.
Monſtra va­
ria
.
Prægnantium
affectus
in
fœtus
agere.
Hoc anno alium à Germania, priori ſi­
millimum
vidimus, ætas annorum circiter
viginti
quinque, ſexusiuuenis incertus: pe­
dulus
infans maſculus, nam è penè min­
xit
, brachia, & manus, & crura contra­
cta
, ſed crura ſolum pro fœtus magnitu­
dine
, reliqua, quæ diximus exiliora, anus
nullus
, nec interſtitium, ſed vtris in mo­
dum
coniuncti clunes.
Senſu carere opor­
tuit
, nam capite animal perfectum, ſi de­
ſtituatur
, & motu, & ſenſu carere neceſſe
eſt
.
Sed ſi animalia mulieris ( propior enim
fœminæ
facies videbatur ( animatus fuiſſet,
animal
perfectum plus, quàm quatuor no­
tis
moueri potuiſſet.
At hoc & ab Ariſto­
tele
, & à nobis alibi fieri non poſſe, demon­
ſtratum
eſt: nihil tamen prohibet moueri
ſeorſim
partes, vt digitos.
Ob id igitur, à
nobis
multæ circa hæc, quæſtiones ſunt ex­
plicandæ
.
Prima, cur monſtra pleraque dum
in
vtero ſunt viuunt, cum nata fuerint, mo­
riuntur
?
Deinde quænam monſtra ſuper­
uiuere
queant, quæve non?
Rurſus, an na­
tura
in gignendis monſtris finem aliquem
obſeruet
, an prorſus inutilis ſit error, la­
pſuſque
ordinis illius atque poteſtatis.
Etan
monſtra
ſint qualia dicuntur à monſtrando
dicta
, & ſemper aliquid futurum denun­
cient
.
Demum cur, cùm in Ægypto fœ­
cunditas
maior ſit, & viuacior virtus ho­
minum
, & aër melior, monſtra tamen
ſint
frequentiora.
Inde ex his, quænam re­
giones
, & cauſæ in hominibus ſint gene­
randorum
monſtrorum.
Principiò quidem monſtra in vtero fa­

cillimè
viuunt, & abſoluuntur, quoniam
generantur
, ab eiſdem cauſis etiam ſeruari
neceſſe
eſt, quibus fiunt: verùm cum à
natura
propria remota ſint, & imbecillia,
& inſaluberrima, cum primum nata fue­
rint
, intereunt.
Adnata etiam conuiuunt,
quia
congenita participant vita eorum,
quibus
cum genita fuêre: difficilius enim
multò
viuere, quàm conuiuere: quam­
obrem
nata protinus moriuntur, quæ in
vtero
viuunt.
Eſt etiam alia ratio: nam ge­
nerari
incipiunt, parum admodum diffe­
runt
à perfectorum generatione: velut &
caulis
, & quercus vbi primum pullulare
cœperint
, vix altera dignoſci poteſt: vbi
abſoluuntur
tantum diſtant, vt nemo illas
diſtinguere
non queat.
Et lineæ cum ab eo­
dem
puncto prodeunt cum minimum di­
ſtent
, tanto plus diſtant, quantò plus pro­
ceſſerint
.
Ita ergò cum in vtero ſunt, quia
minus
à principio diſtant, minus etiam à
naturali
forma, & compoſitione degene­
rant
: quare monſtrum etiam ſponte ſua
quantò
magis augetur, fit imbecillius,
& morti propinquius.
Natum etiam aëri
occurrit
frigidiori, ob id etiam in calidio­
ribus
regionibus monſtra magis viuunt, vt
in
Ægypto: minùs his de cauſis in Italia,
& longè etiam minus in Germania.
Viuunt

monſtra
, quæ minùs à naturali ſtatu remo­
ta
ſunt, & minùs in principalioribus mem­
bris
: vnde biceps monſtrum nunquam diu
ſuperuixit
.
Et in calido aëre faciliùs ( vt di­
ctum
)quàm in frigido. Et quæ ſuperuiuunt,
vt
commodiore ſunt forma, diutiùs vi­
uunt
.
Et magnitudo ſitu, & ſitus forma, &
forma
numero minus à natura recedunt.
Cumque à forma humana receſſerint, vt
magis
ab ea receſſerint, ad formamque bel­
luarum
, & ferarum, & piſcium, & colu­
brum
, minus viuunt.
Sed cur raro abor­
tus
monſtrorum?
Quia abortus rari, rariora

monſtra
, monſtrorum igitur abortus rariſſi­
mi
.
Cauſa etiam, quæ naturæ ordinem ſu­
perauit
, neceſſariò potens eſt, vt niſi per­
mutatione
facta vinci non queat: nunquam
ergò
ſpontè monſtra abortient matres.
At
verò
naturæ ſimplex ſit error monſtrum, aut
finem
aliquem tunc etiam intendat, vtpote
arietem
ex homine, nunc demonſtrandum.
Si enim prorſus finem nullum haberet, in­
forme
eſſet, quòd naſceretur: at non infor­
me
eſt ſemper.
Quibuſdam viſum eſt, vt
Ariſtoteli
, naturam aſſequi in proximo ge­
nere
, cùm aberrat, finem ſuum, vtpote fœ­
minam
loco maris, bipedem loco hominis,
aut
ſi non poteſt, quadrupedem ex huma­
nioribus
, eo argumento, quòd rarius piſces
gignat
, arbores autem nunquam.
Sed ſi ita
eſt
auis primò generaret frequentius, quàm
arietes
.
Et cum natura genus intendit, ſpe­
ciem
aliquam neceſſariò etiam fingere ge­
neris
illius intendet.
Videtur igitur cum
aſſequi
non poteſt finem aliquem proprium
1proximorem illi non incertum, ſed ex ge­
nere
fabricare, non reluctante materia.
Ob
id
cum materia diuerſarum partium fuerit,
monſtrum
, multiforme generabitur: cùm
verò
admodum inutilis, penitus informe.
Ob id quæ omninò forma carent, vita pau­
meliore plantæ viuunt, & ſtatim inte­
reunt
.
Cùm verò mod cùm pars materiæ à
proprio
temperamento diſtiterit, paruus fit
error
in ea parte: velut nobilis virgo in gy­

næcio
Lucemburgenſis Principis os duplex
loco
dentium habuit nec quicquam aliud
inſigne
præter egregiam morum grauita­
tem
conſecutum eſt.
Qua de cauſa dubitari
ſolet
, an monſtra aliquid ſemper præmon­
ſtrent
.
Melanchthon vir eruditus refert, an­
te
bellum, quod Cæſar contra Germanos
geſſit
, natum in Francorum pago infantem
ac
protinus gladium apparuiſſe ex vtero
puerperæ
prominentem, qui nulla arte an­
tequam
ſuppuraretur vterus extrahi potuit.
Idque prodigium, bellum ciuile Germaniæ
oſtendiſſe
, quòd gladius ex vtero, & viſceri­
bus
prodiret.
Sed quomodo gladius? Exiſti­
mo
materiam fuiſſe duram, & colore ferro
ſimilem
, nam ferrum eſſe non potuit.
Ve­
rùm
an ſemper talia aliquid præſagiant, ad
libros
de Æternitatis arcanis, demonſtrare
pertinet
.
Frequens eſſet prænuncìatio in

Ægypto
, quum frequentia ſint monſtra.
Cauſa duplex eſt: primum, quod fœminæ
plures
vno partu edunt infantes: ob id tum
ex
imbecillitate, tum ex concuſſione fœtum
inuicem
plurima degenerant à natura pro­
pria
, & in monſtra tranſeunt.
Viuunt etiam
facillimè
monſtra tam in vtero, quàm ex­
tra
, ob aëris ſalubritatem, vnde etiam ibi
naſcuntur
octimeſtres: & ob id in Ægypto
plura
ex mulieribus tum aliis animalibus

monſtra
naſcuntur.
Cauſa igitur genera­
tionis
monſtrorum eſt facilitas genera­
tionis
, vnde in plantis frequentiſſima
fiunt
, pòſt vilioribus animalibus: poſt in
nobilibus
, & fœcundis, vltimò in perfe­
ctis
, & parùm fœcundis, vt homine, &
elephante
, rariſſima fiunt.
Accedunt his
concubitus
monſtroſi, imagines abſurdæ, &
prauitas
temperaturarum.
Atque ob id
quamuis
fruſtrà, tales partus in Dei iram
referuntur
.
Fiunt & monſtroſi homines no­
bilitate
ac perfectione, ſeu prophetæ dican­
tur
, ſeu ſapientes, vel ob parentum egre­
giam
naturam, aut cometas, & conſtellatio­
nes
, ſeu ſyderum concurſus præcedentes, aut
quia
natura multorum membrorum vim in

vnum
tranſtulit.
Ob id factum eſt, vt hi mi­
nus
quandoque opere valeant.
Vnde fit tum
ob
hoc, tum quia inuentores circa inuen­
tionem
fatigantur, vt inclyti viri maiores
ſeipſis
fama, & operibus diſcipulos relin­
quant
, vt Socrates Platonem, Plato Ari­
ſtotelem
, Ariſtoteles Theophraſtum.
Quod
& Chriſtus docuit, dicens: Hæc & maiora
his
facietis.
Non eſt diſcipulus maior ma­
giſtro
.
Sed quum homines ſint veluti tym­
pana
, quæ niſi pulſentur, nihil ſunt, pul­
ſata
homines etiam nolentes, in ſui trahunt
admirationem
, conuenit vt qui velut aliquo
eſſe
in numero, vt omnia verſet, & aſſiduè
omnia
iactet.
Monſtra cur
in
vtero vi­
uant
, nata
non
.
Quæ monſtra
viuant
, quæ
non
.
Cur rarò
monſtra

abortiantur
.
Monſtra an
ex
intento
fine
.
Monſtra an
aliquid
præ­
monſtrent

ſemper
.
Cur in Ægy­
pto
monſtra
plura
.
Cauſæ gene­
rationis
mon­
ſtrorum
.
Homines in­
clyti
maio­
res
operibus
profeſſores
re
linquunt
.
Modus quo
quis
magnus
euadat
.
Hoc cum faciant clarorum virorum
alumni
, alioquin haud imperiti, earum re­
rum
, quas illi inuenerunt, ob hoc ſucceſſo­
res
magnorum virorum maiores habentur
ipſis
inuentoribus.
Iam tandem ſupereſt, vt cum de omnibus

dixerimus
, de ipſo principio etiam agamus:
dico
autem corde.
Videtur tamen princi­
pium
multipliciter dici: aut originis, velut
ſemen
: aut generationis, vt primæ arteriæ,
& venæ, quæ ad vmbilicum terminantur,
cuius
gratia etiam referunt, eos, qui in
Ægypto
ſupplicij cauſa excoriantur, non
prius
mori, quàm excoriato vmbilico.
Ne­

que
liberum eſſe carnifici, niſi conceſſa ve­
nia
locum eum excoriare, vt diutius dam­
natus
crucietur.
Cauſa huius igitur eſt, quo­
niam
iam excoriatus ſpiritum vndequaque
exhalauit
, ſed non confertim, confertim au­
tem
per vmbilicum, quia peritonæum per­
foratum
ibi eſt propter vaſa generationis.
itaque eo demùm excoriato debilis iam
factus
homo protinus extinguitur.
Eſt &
principium
motus, vt cerebrum: aut gene­
randi
, quod generationis principio prius
eſt
, vt teſticuli: tum aliis modis dicitur, ſed
omnium
& verè principium eſt cor: de illo
igitur
tanquam primo, maioréque dignum
admiratione
nunc dicendum erit.
Quomo­
do
enim moueatur, & in amoribus ſubſiliat
ac
palpitet, ſatis dubitatum eſt.
Verùm mo­
tus
hic naturalis eſt: ſi enim voluntati non
paret
, non eſt voluntarius: ſi principium
functionum
non fatiſcit, non eſt violentus:
naturalis
igitur eſt: at naturalis alius ſimplex
alius
compoſitus, dilatatur à facultate, & ab
ea
etiam conſtringitur, non ſpontè conſi­
det
: nam & lentè conſtringitur in debilibus:
& ſequitur fuliginoſi aëris abundantiam
conſtrictio
: igitur compoſitus eſt.
An igitur
calor
, an anima?
Melius eſt igitur calorem
dicere
, vt inſtrumentum, animam autem
vt
primum mouens: neque enim calor in
contraria
diducere aliquid poteſt, anima ve­
poteſt.
Similis igitur eſt cœli motui, &
quòd
ab anima, & quòd reditum habet, &
quia
nunquam ceſſat, & æqualis eſt.
Sed ta­
men
hic compoſitus extractu, & impulſu,
ille
ſimplex: hic non circularis, ſed à cen­
tro
, & ad centrum, ille circularis: hic pro
affectibus
mutatur, ille eſt abſque muta­
tione
: hic medio caloris fit, ille ab anima
ipſa
: reliquæ differentiæ inter hunc, & il­
lum
ſunt mortalitatis detrimenta.
Porrò ani,
mi
affectus calorem mouent, inde inſtru­
mento
moto cordis corpus moueri neceſſe
eſt
, ita ex ſolis animi affectibus totum cor­
pus
manifeſtè immutatur.
Affectus verò ipſi
ad
nos per ſenſus adueniunt, de quibus nunc
dicendum
eſt.
1
De motu
cordis
.
Cur exco­
riato
vmbi­
lico
homo
moriatur
.
84[Figure 84]
LIBER TRIGESIMVSTERTIVS.
De ſenſibus, ſenſibuſque ac
voluptate
.
Demonſtra­
tio
, quæ non
ſint
niſi
quinque
ſen­
ſus
.
PRINCIPO igitur cùm tria
nobis
eſſent neceſſaria, con­
ſeruatio
hominum, beatitu­
do
, & generis eorum ſem­
piternitas
, conſeruationi ſen­
ſus
, beatitudini mens, ſempiternitati gene­
ris
vis genitalis, quæ propagatione natu­
ram
continuaret, attributa ſunt.
horum
cùm
tres ſint differentiæ, totidem etiam ſunt
excellentiæ
: Mens finis nobilitate: Genita­
lis
vis diuturnitate: Senſus commodorum
multitudine
præcellunt.
Etenim & ob co­
gnitionem
ipſam propriam, & mentis ſa­
lutem
ſunt.
Vnde quinque eſſe neceſſe eſt.
Ea enim, quæ nobis occurrunt, partim pro­
xima
ſunt, partim remota.
Quæ autem pro­
xima
, vel exterius occurrunt, horumque gra­
tia
ſenſus tactus eſt conſtitutus: vel intùs
aſſumuntur
, & ea cùm non niſi nobis vo­
lentibus
intus aſſumantur, olfactu antea ex­
plorare
ſatis eſt: nam iam aſſumpta, guſtus
depræhendit
.
Ea verò quæ non tanguntur,
occurrunt
autem, vt fugere poſſemus, cum
directè
obuiant, viſu præuidentur: cum au­
tem
ex obliquo, aërem mouere coguntur
atque
ſtrepitum facere, cui auditus præfici­
tur
.
Manifeſtum eſt igitur, quòd quinque
ſenſibus
opus nobis, & animalibus perfe­
ctioribus
erat: ſextum autem ſi natura con­
ſtituiſſet
, nulli vſui futurum.
Itaque tantum
erunt
quinque ſenſius.
Tentauit & hoc Ari­
ſtoteles
demonſtrare, ſed communibus aſ­
ſumptionibus
vſus eſt.
Verum verò præter
hæc
quinque ſenſilia nullum aliud in rebus
ſit
, ex finis ratione, quanquam perſpicuum
videatur
, magnam tamen habet ambigui­
tatem
: ne non lateat aliqua qualitas no­
bis
ignota: velut & id quo canes depræ­
hendunt
dominos, quanquam ad odorem
pertinere
videatur, an fortè melius eſt ali­
quid
atque præſtantius quod ſentit?
Com­
munia
verò omnibus ſenſilia, & ipſa ſunt
quinque
magnitudo, numerus, motus,
quies
, & forma.
Hæc omnia ſolus viſus
perfectè
aſſequitur, quòd illis indigeret in
luce
: tactus minus perfectè, quòd ei opus
ſit
ſolum hæc diſtinguere in tenebris, dum
oculis
non valemus: nam dum oculis vale­
mus
, ſufficit tactui, vt propria cognoſcat

ſenſilia
.
Sunt autem, calidum, frigidum, hu­
midum
, ſiccum, graue, leue, molle, durum,
lentum
, friabile, lene, aſperum.
Communia
ſenſilia
, &
ipſa
quinque.
Senſus tactus
obiecta
.
Ouulus ſex
cauſis
præ­
ſtantior
aliis
ſenſibus
.
Nobiliſſimus autem viſus inter omnia,
quæ
exterius comprehendunt: quòd procul
magis
, quòd plura, quòd exquiſitius, quòd
celerius
, quòd ſub pluribus differentiis,
quòd
diuinius.
Procul cognoſcere quis du­
bitat
, cum ſtellas aſſequatur?
Plura verò,
quòd
nihil luce aut colore certo careat, quæ
ambo
oculi ſunt obiecta prima.
Exquiſi­
tiſſimè
etiam, nam nullus ſenſus adeò mi­
nutas
rerum differentias compræhendit vt
ille
.
Celerrimè, vt cum ſolus illicò: nam
auris
ſoni aduentum expectat, & odoratus
reſpiratione
indiget.
Differentias plures
agnoſcit
colorum, & omnia ( vt dixi) com­
munia
ſenſilia, vel ſolus, vel maximè cum
ad
tactum confertur.
Diuinius, vt qui ſolus
nihil
afficiatur ſentiendo nec laboret, ſo­
luſque
intellectui inter ſenſus ſimillimus
exiſtat
.
Itaque nihil mirum eſt, ſi natura
nos
ad timorem compulit in tenebris, vtque
optimo
duce deſtitutos.
Ergo non nigredo
non
obſcuritas tenebrarum nos ad timen­
dum
impulit, ſed quòd oculi auxilio ca­
rentes
, imbecilles & omni iniuriæ expoſiti
videamur
.
Quòd autem ita ſit, oſtendit ſo­
cietas
, quæ timorem alleuiat, cum tamen
nigredo
, & obſcuritas maneant: vixque vl­
lus
, ſit qui inter multos familiares etiam
in
denſiſſimis tenebris timeat, quodque in
ignotis
locis, & inſolitis magis timea­
mus
, quam conſuetis.
Igitur oculi ipſi pro
tot
amicis ac ſatellitibus ſunt præſidio.
Ea
de
cauſa ſolùm oculum natura muniuit pal­
pebris
, vt ſolus tanquam rex nec inuitus la­
borare
cogeretur, nec cum nollet ociari,
ſed
arbitrium videret, quæ vellet, abſtine­
ret
ſi odiſſet.
At auris etiam, quæ nolit,
cogitur
audire, & tactus ſentire.
Tenuiſſi­
autem ſubſtantiæ oculum eſſe ac ſen­

tiendi
viſum, indicant tria: quòd exquiſi­
tiſſimè
diiudicet, quòd imago rei viſæ in
nullo
ſubiecto conſtat: nam ſi conſtaret,
in
aere maximè haberet ſedem, atque ob
id
flatibus ventorum velleretur, quod haud
contingit
: denique quod Venere, proflu­

uio
ſanguinis, & his, quæ ſanguinem
cogunt
maximè lædatur: igitur optimum
in
nobis etiam eſt, quod ſubtiliſſimum.
Hic ſenſus in aqueo collocatur, tum quia
lucem
, & lumen in perſpicua re collocari ne­
ceſſe
erat: at diximus aërem miſtionem non
ingredi
, itaque in ſola aqua conſtitui poterat?
ſpiritus etiam in calido vel ſicco tam tenues
conſumpti
fuiſſent.
Nec neceſſaria fuit ſicci­

tas
ad continendum ſpecies, vt iudicium ſe­
quatur
, cum lux ac lumen maneant.
Sonus
verò
cùm haud maneat, ſeruari in ſenſu de­
buit
, vt iudicium ſequeretur: ob id ſonus in
ſicco
poſitus fuit.
Igitur quia oculus in frigi­
do
, & humido, odoratus facultas in calido, &
1ſicco ſunt conſtituta, atque in propinquis
locis
, qui benè ac procul vident, debilem
habent
olfactum: & qui benè olfaciunt,
plerunque
haud procul vident: lumine igi­

tur
oculus ac colore vtitur.
Sed coloris plu­
ra
ſunt genera.
Ariſtoteles in ſeptem diui­
dit
, eiſque totidem coaptat ſapores, vt iu­
cundiſſimi
iucundiſſimis, triſtiſſimi triſtiſſi­
mis
, medij mediis reſpondeant.
Nos poſt­
quam
ad ſeptem redegiſſe conſpeximus,
cùm
nullum numeris tribuat honorem, rati
è
numero erraticarum ſumpſiſſe, erraticis
colores
, & ſapores dicauimus.
Albus flauus Dulcis pinguis Venus
Croceus Auſterus Iupiter
Puniceus Acerbus Luna
Purpureus Acidus Mercurius.
Viridis Acutus Sol
Caruleus Salſus Mars
Niger fuſcus. Amarus aſper Saturnus.
Cur palpe­
bræ
.
Oculi ſen­
ſum
eſſe te­
nuiſſimum
.
Viſus in
aqueo
.
Cur qui be­
vident,
procul
malè
odorant
, &
verſa
vice.
Septem ſa­
porum
&
colorum
ge­
nera
.
Cur non ſe­
ptem
odo­
rum
, & ſono­
rum
, & qua­
litatum
ſen­
ſibilium
ge­
nera
.
Factus qua­
druplex
.
Sed cur non in odoribus ac ſonis, & ſen­
ſibilibus
qualitatibus totidem genera?
In
ſenſibilibus
quidem qualitatibus plura erant
ſenſuſque
tactus non vnus eſt: nam ſenſus
tactus
quadruplex videtur.
Vnus qui cali­
dum
, frigidum, humens, ſiccumque diiu­
dicat
.
Secundus, qui dolorem agnoſcit, &
voluptatem
.
Tertius autem, qui propriè
Veneris
gaudia percipit, cùm nulla alia cor­
poris
parte talem affectum, aut illi ſimilem
ſentiamus
.
Quartus eſt, qui graue & leue
diſtinguit
.
Aſperum verò, & lene percipit,
quòd
& dolorem, & voluptatem.
Nam aſ­
perum
eſt, quod moleſtia afficit, lene quod
iucundum
: friabile & lentum ratione per­
cipiuntur
.
Itaque quatuor ſunt tangendi
modi
: nec conuenit tot modis ſeptem ſo­
lùm
aſſignare differentias.
In olfactu late­
bant
propriæ qualitates, & earum diſcrimi­
na
, quòd is ſenſus in nobis ſit imbecillimus
in
ſonis verò cùm ab vno tantùm proficiſ­
cerentur
principio, non autem à primis qua­
tuor
qualitatibus, tot genera inuenire fuit
impoſſibile
: igitur cur ſolùm in guſtu, & vi­
ſu
, ſatis eſt manifeſtum.
Ratio com­
præhendendi

diſtantiam
,
inde
altitu­
dinem
turris
cum
ſpeculo.
Quanta verò poſſit oculus, vel his duo­
bus
accipe ex perimentis.
Primò quidem cùm
ſpeculo
altitudinem, & diſtantiam turris, in­
de
etiam profundum maris metiri poteris.
Conſtituto ſpeculo, cacumen turris ex illo
inſpice
, diſtantiamque à pedibus tuis per vl­
nas
metieris: inde loco diligenter ſpeculi ſi­
gnato
, paululùm per vlnas numero cognitas
recedere
à priore loco cum ſpeculo, tantum­
que
teipſum remoue, vt videas rurſus cacu­
men
turris.
Diſtantiam igitur locorum ſpe­
culi
, in diſtantiam ſpeculi à pedibus in ſe­
cundo
ſitu ducito: & quòd prouenit, diuide
per
differentiam pedum, & ſpeculi in primo
atque
in ſecundo ſitu: & quod exit: eſt nu­
merus
vlnarum diſtantiæ ſpeculi in ſecundo
ſitu
ab imo turris.
Hac inuenta altitudinem
oculi
tui ducito in diſtantiam iam inuentam
ſpeculi
ab imo turris, & hanc diuide per di­
ſtantiam
ſpeculi, & pedum tuorum in ſecun­
do
ſitu, & exiens eſt numerus vlnarum alti­
tudinis
.
Exemplum: Sit diſtantia pedum, ac
ſpeculi
vlnæ duodecim, ſitus verò ſpeculi ſe­
cundi
à primo vlnarum quatuor, tuncque
pedes
diſtent à ſpeculo vlnis quatuordecim,
altitudo
verò mea vlnæ ſex: ducito quatuor
diſtantiam
locorum ſpeculi in quatuorde­
cim
diſtantiam ſpeculi, & pedum in ſecun­
do
ſitu, & fiunt vlnæ quinquaginta ſex,
quas
diuide per duo, differentiam quatuor­
decim
, & duodecim diſtantiarum pedum,
& ſpeculi, exeunt vlnæ viginti octo diſtan­
tiæ
ſpeculi in ſecundo ſitu ab imo turris:
hanc
multiplica per ſex altitudinem tuam,
fiunt
centum ſexagintaocto: diuide per di­
ſtantiam
ſpeculi, & pedum tuorum in ſecun­
do
ſitu, & fuit quatuordecim: exibunt duo­
decim
vlnæ altitudinis turris.
Eodem modo maris altitudinem metie­
mur
: Nam poſito ſpeculo ſupra oculos
ſic
vt lapidem videamus è puppi, quem pro­
ſubiacentem directè exiſtimamus, detra­
hemus
duplum diſtantiæ pedum à ſpeculi
directo
, ex ſpacio loco lapidis directè ſu­
perpoſito
, & pedum tuorum intercepto,
reſidiuumque
ducemus in altitudinem ſpe­
culi
ſupra oculos tuos & quod produci­
tur
, diuidemus per diſtantiam pedum duo­
rum
& ſpeculi, exibitque profunditas
maris
.
Quomodo
viſo
lapide
in
imo maris
altitudinem

illius
ſcire
liceat
.
Ergo tales ſunt oculi vires, & ex infini­
tis
hæc duo ſeligeremus faciliora exempla:
verùm
omnis ſenſus cognitis maximè gau­
det
cognita in auditu vocantur conſonantia:
in
viſu pulchra.
Quid igitur eſt pulchritu­

do
?
Res viſui perfectè cognita, incognita
amare
non poſſumus: ea autem agnoſcit vi­
ſus
, quæ ſimpliciter conſtant proportione
dupla
, tripla, quadrupla, ſeſquialtera, ſeſ­
quitertia
, vt de humana facie diximus:
cùm
igitur columnis ea ratione diſpoſitis,
aut
arboribus: aut faciei partibus, illicò in
illis
æqualitatem, & ſymmetriam intelli­
git
, delectatur.
Eſt enim delectatio in co­
gnoſcendo
, vt non cognoſcendo triſtitia.
Porrò obſcura, imperfectáque ob id non co­

gnoſcuntur
, quòd ſint infinita, confuſa, in­
determinatáque
: talia igitur cùm ſint infi­
nita
cognoſci nequeunt: igitur imperfecta
non
poſſunt delectare, nec eſſe pulchra: pul­
chrum
igitur quicquid commenſuratum eſt,
delectare
etiam ſolet.
Quid ſit
pulchritudo
.
Cur pulchris
delectemur
.
Ea igitur cauſa nata ſunt columnarum
ponendarum
genera: pycnoſtylum, ſyſti­
lum
, diaſtilum, euſtylum, in areoſtylum,
in
comparatione longitudinis, craſſitudinis
cum
ſpatiis, & epiſtyliis.
Quod igitur non
cognoſcit
oculus, proportione numerorum
paruorum
ſaltem caret: & hoc totum ince­
ptum
, turpe ac rude diiudicat.
Hoc fuit Virtutij conſilium in ædibus,

& earum partibus ab auribus ad oculos
traducere
rationem.
In venereis igitur pul­
chritudinem
, nobilitatem, & varietatem
quærimus
.
Pulchritudo per ſe ( vt dixi ) de­
lectat
: & in coloribus purpureum, roſeum­
que
quærimus, qui colos ab extremis ma­
ximè
diſtat.
Nobilitas raritati coniungi­
tur
: rarò verò magis amamus, quoniam
non
tam facilè his licet potiri: nos au­
tem
ſemper nitimur in vetitum, cupimuſque
1negata. Varietas etiam & permutatio, & res
intacta
è raritatis genere ſunt.
Sic & illicitis
quandóque
magis angimur, quia difficilius
aſſequitur
talia.
Omnis igitur noſtra volu­
ptas
eſt aut in his, quæ per ſe amabilia ſunt,
id
eſt, pulchra, ſeu oculo cognita: aut in qui­
bus
præſtantes nobis videmur: videmur au­
tem
præſtantes in aſſequendo ea, quæ aliis
negata
ſunt, aut quia nobilia, aut qui rara,
aut
quia intacta, vel cuſtodia munita, vel
virtute
prædita, vel illicita: in omnibus igi­
tur
his aut horum parte animus delectatur,
gaudétque
, acquirit etiam cum famæ, fortu­
narum
, vitæque iactura.
Hic eſt amor ille
fæuus
, de quo infrà ſermonem habiturus

ſum
.
Minùs igitur amant, qui acutè vident,
& non ſolùm minùs, ſed rarius, quòd dili­
genter
conſideranti rara ſit facies abſoluta,
& quæ vitio careat, tum maximè quòd le­
nis
cutis glabra, & roſeus color deſiderantur
ad
pulchritudinem: amant igitur plerique,
quòd
acie præuertatur, aut prius ament, quam

inſpiciant
, quod amare velint.
Ea de cauſa
plurimi
etiam ſi nolint, amant: coguntur enim
amare
præſente pulchritudinis imagine non
ſecùs
, ac qui vruntur dolore, neque enim vis
imaginandi
ex toto voluntati paret: nec ſi
pulchrum
imagineris, liberum eſt, non ama­
re
.
Igitur concepta in imaginante virtute
pulchra
forma, nolentes etiam rapimur ad
amorem
: ob id ſtudioſi vehementiùs amant,

ob
imaginantis facultatis robur.
Hoc autem
exercitatione
: contingit itaque & ob ean­
dem
cauſam circa Veneris actum ex nimio
amore
impediri.
Nam voluntas contrahit
ſpiritus
, & ad ſuperiora reuocat, & imagi­
nantem
facultatem, à qua maximè iuuatur
Venus
, impedit.
Homini enim proprium eſt,
non
benè operam dare duabus rebus ſimul
Sed
commiſeratio Venerem adiuuat, vnde
vim
inferentibus prompta Venus: nam ſpi­
ritum
dilatat, & mouet, repugnantiáque ac­
cedit
, & quòd imaginandi virtus excitetur.
Imaginando enim tenditur membrum, quo­
niam
vbi è cerebro iucunda effigies animæ
offertur
, cor in quo illa reſidet, ſpiritum, &
calorem
ad membrum tranſmittit, titilla­
tione
in eo per neruos excitata.
Ergo calor
dum
ad ipſum tendit, humidum quod in via
eſt
, diſſoluit, & in flatum vertit: ex quo in
pumicoſam
membra carnem intruſo, ſtatim
ipſum
tenditur.
Vnde patet primam animam, &
totam
eſſe in corde.
Corque calidum ad Vene­
rem
multum facere.
Hinc variarum affectionum
cauſæ
patent: nam quibus facilè ac diu ten­
ditur
, multum eſt concocti pinguis humidi,
quibus
autem facilè tenditur ac laxatur te­
nuis
: quibus verò à priore coitu magis erigi­
tur
, virga his frigidior pars eiecta eſt: quod
contingit
in his, quibus ex mora ſemen cor­
ruptum
eſt.
Senibus verò ob meatuum laxi­
tatem
contingit, vt extenſa virga flatus per
ventris
crepitum erumpat.
Lachrymæ verò
vim
patientibus profluunt, quòd in dolore
cum
ſpe contrahatur cor, & cerebrum, in­
de
à calore quicquid eſt humidi non ſolùm
in
cerebro, ſed etiam in toto ſanguine
exprimitur
per oculorum fontes.
Lachry­
mantur
& equi, & phaſiani, dum immi­
nens
periculum cernunt.
Sed vbi ſpes deeſt,
non
fit motus, nec lachryma.
Ob id in
extremis
timoribus aut triſtitia non lachry­
mantur
.
Benè igitur Poëtæ, Nioben in mor­
te
filiorum lapideam factam finxêre, non
lachrymantem
.
Vitruuij ra­
tio
ſubtiliſſi­
ma
explica­
tur
.
Tria quæ­
runtur
ad
Veneris
vo­
luptatem
.
Minùs amant
qui
acutè
vident
.
Cur nonnul­
li
vel inuiti
ament
.
Cur amantes
quandoque

prohibentur
.
ne vti poſſint
Venere
cum
amata
.
Quomodo
imaginando

Venus
exci­
tetur
.
Lachrymæ
cauſa
.
Fluunt & præ gaudio lachrymæ, quia &
in
illo ſanguis extràfertur cum impetu.
Ob
id
etiam præ gaudio nonnulli mortui ſunt.
Omnes animi affectus, imo & mores,
oculi
oſtendunt, maximè tamen lætitiam, &
triſtitiam
.
Aures vt oculis ſunt longè in his infe­

riores
, ita in duobus illis præſtant ad diſ­
ciplinam
tradendam, & affectus animi exci­
tandos
.
Aurium du
plex
priui­
legium
.
Sunt ſoni differentiæ trium generum,
acutus
, grauis, & medius: qui à celeri, vel
tardo
, mediove, magnus, & paruus, mediuſ­
que
ab impetus magnitudine procedentes.
Sed mollis, & aſper ab inſtrumenti natura.
Sunt & rari, & frequentes ac medij, tum
verò
diſſoni, ac conſoni, mediique.
Igitur

ſonus
inter omnes, quæ ſenſum mouere poſ­
ſunt
, affectus mouet ſolus, maximè, quòd
ſolus
cùm manifeſto ſit motu.
Magnus igi­
tur
aſper, & concitatus, nec conſonus: ad­
modum
ad iram ac prælia mouet, adeò vt
faciat
obliuiſci hominem ſuiipſius.
Ob id
rectè
in præliis tum maximè in initiis, tu­
bis
, & tympanis obſtrepunt, & clamorem
edunt
milites: etenim magna res eſt morti
ſe
offerre: nec niſi gloria, qui nobiles, aut
mente
perturbati, quòd maximè inconditis
ſonis
ac clamoribus contingit, ſpontè id
agerent
.
Itaque Pompeium rectè Cæſar re­
darguebat
, qui velut ituros ad luctam, vel
diſceptaturos
de nugis Philoſophorum, mi­
lites
in initio pugnæ ab impetu cohibuiſſet.
Molles, rari, parui, concini, ad commiſera­
tionem
hominem inducunt.
Molles, celeres,
parui
, concini, ad alacritatem.
Graues in fi­
ne
mediocres, mixtique ex aſperis, & me­
diocribus
tardi ac parui, ad caſtitatem, ac
prudentiam
.
Cur ſolus ſo
nus
animi
affectus
mo­
ueat
.
Illud ſanè mirum, quod quiſque tamen

poteſt
experiri, lanceam ad lyram appoſi­
tam
, vt tangat, vel ad hominis os, ſi quis
caput
lanceæ reliquum dentibus teneat, tan­
quam
in dentibus ſit auditus ſonum: voces
ac
verba procul exaudiet, quorum nec ſo­
num
ſecùs audire poſſet.
Denique vide qua­

les
motus in ſpiritibus creant affectus, tales
ſonos
elige ad eoſdem affectus mouendos.
Etenim in ſonos magis conueniunt homi­
nes
, quàm in aliis ſenſibilibus, quòd ſonus
ſimpliciſſima
res ſit, & generalibus tantùm
differentiis
varietur.
Sapores, & odores, &
colores
etiam à mixtione primarum quali­
tatem
prodeunt.
Lanceæ expe
rimentum
.
Cur in ſonis
omnes
fermè
homines
con­
ueniant
, non
in
ſaporibus
aut
colori­
bus
.
Tria omni­
bus
ſenſibili­
bus
commu­
nia
.
Sunt porrò communes omnium ſenſibi­
lium
conditiones tres.
Prima, quòd ( vt
dixi
) proportione conſtent: nam talia no­
ta
ſunt, & ob id delectant: inde fit, vt eum
diapoſon
dupla conſtet, ea maximè dele­
ctet
aures: inde bis diapoſon quadrupla, pòſt
diapaſon
alia diapente tripla, inde diapente
ſeſquialtera
, pòſt ſeſquitertia diateſſa­
ron
.
Ditonus ad ſeſquiquartam, & tris
1hemitonium ſeſquiquintam accedit, dedu­
cta
octogeſima, vt in Arithmeticis docui.
Integris etiam penè conſtant proportioni­
bus
lex vocum interualla: altera ſupertripar­
tiens
quintas, reliqua ſuperbipartiens ter­
tias
habens.
Secunda ratio eſt, quòd mode­
rata
omnia placent: non grauis ille ac adeò
magnus
in Hiſpaniæ inſulæ montibus, qui
homines
exurdat, nec qui adeò paruus, vt
eum
, qui audit audiendo fatiget.
Idem de ce­
leri
, & tardo, acuto, graui, molli, quódque

maius
eſt, aſpero.
Tertia ratio eſt, vt in om­
nibus
meliora delectent, pòſt deteriora: ver­
ſa
vice verò offendant.
Sic lux poſt tenebras
dulce
poſt amarum, roſæ poſt ancethum, con­
ſonæ
voces poſt diſſonas.
Delectatio enim
ac
voluptas neceſſariò in aliquo ſenſu ſunt:
ſenſus
autem omnis cum mutatione eſt, mu­
tatio
autem ex contrariis: igitur vel ex bono
in
malum, atque hæc eſt triſtitia: delectatio
igitur
mutatione mali in bonum erit, ma­
lum
igitur præfuiſſe neceſſe eſt.
Quis edendo
voluptatem
capit abſque fame?
bibendo
abſque
ſiti?
Veneris vſu, non præcedente
tentigine
?
Lucrando abſque cupiditate? Inde
ludendi
voluptas adeò magna, propter vi­
ciſſitudinem
frequentem amittendi, lucran­

díque
.
Hinc etiam delectationis iteratio fre­
quens
.
Et in dicendo quoque voluptas eſt:
quia
quæ non nouimus, diſcimus.
Vtrum
verò
in contemplatione eorum, quæ iam no­
uimus
, delectatio ſit?
Certè aut nulla, aut
minor
, quàm quæ ſit, dum diſcimus.
Conti­
nuata
verò actione non delectamur, quia
ignorantia
non præceſſit.
Eſt autem primus
actus
ignorantia quædam.
Videntur igitur
pauperes
, diuitibus, & principibus maiore
frui
delectatione, quia maiore triſtitia affi­

ciuntur
.
Ea quoque ratione fit, vt diapente
in
acutis, diateſſaron in grauibus offendat
aurem
, contrario ordine delectet: nam grauis
vox
poſt acutam, ferit aurem ac manet: igi­
tur
cùm fuerit grauis ſimplicior acuta dele­
ctabit
: ſi contrario modo, aurem offendet.
At
iam
ſuprà oſtendimus, ſimpliciorem eſſe
conſonantiam
diapente, quàm diateſſaron:
eadem
ratione diateſſaron ſupra ditonum
mulcet
aurem, infrà lædit: nam faciliùs perci­
pitur
ſeſquiquarta, quàm ſeſquitertia, quòd

ſeſquiquarta
à ſeſquialtera pendeat.
Igitur
tam
in ſonis, quàm picturis, quæ effendunt,
miſcenda
ſunt his, quæ delectant, ſed dupli­
ci
lege obſeruata, prima, vt quæ offendunt,
minùs
imprimant in ſenſum his, quæ dele­
ctant
: altera, netam minutim diſſecentur,
quòd
ſenſus non percipiat: diximus enim
conſonantiam
, ſeu armoniam eſſe plurimum
vocum
, perceptam auri rationem.
Si igitur
adeò
minutiſſimè concidantur, vt non per­
cipiantur
à ſenſu, non ſolùm non delecta­
bunt
, ſed etiam offendent.
Ideò pictura flo­
rum
minutiſſimorum, neque grata eſt, neque

delectat
: ſic nec literæ adeò paruæ.
Sed in his
tum
in gemmarum ſculturis minimus er­
ror
, vel obliquitas deformes reddit: nam ſin­
gula
ad comparationem ſenſu, diiudicat: ita
in
magnis rebus magnos errores, in paruis
paruos
ſentit.
Verùm auditus minores etiam
agnoſcit
differentias viſu, quare & omni
alio
ſenſu.
Siquidem in acutis vna de tri­
ginta
tribus: imò ex octoginta pulcherrimè
deprehendit
: ditonum enim abſque ea dimi­
nutione
aſperum iudicat, ea detracta ſuauem.
In temporibus ictum vnum in ſexdecim di­
uiditur
partes.
Subtilior igitur auditus viſu,
vel
quia (vt dixi) illius ſenſus ſolus fit cum

motu
, aut quia viſus obiecta, ſcilicet colores,
ob
vehementiam contiguitate vitiant ſe mu­
tuò
, aut quia viſus ſit multorum, auditus au­
tem
ſimpliciſſimi atque vnici obiecti.
Itaque
auxiſſe
ictus tempus ac extendiſſe, non pa­
rum
facit ad voluptatem, vt loco hemioliæ,
quam
ſolam noſtri temporis Muſicinorunt
in
tempore differentiam, diuiſio in quinas,
aut
ſeptenas extendatur partes: hanc cùm
ſemel
tantùm audiuerim, iure illud protuli,
Omne
rarum precioſum: affectus enim
cùm
moueat ſonus, vis in illo eſt manife­
ſtiſſima
.
Voluptas om­
nis
ac dele­
ctatio
dolo­
rem
præſup­
ponit
, aut
triſtitiam
.
Ludus cur
adeò
dele­
ctet
.
Cur diateſ­
ſaron
ſub
diapento
diſ
ſonet
.
Præceptum
ad
volupta­
tem
in ſenſi­
libus
.
In literis, &
gemmarum

ſculpturis
,
errores
etiam
minimi
ma­
gnam
pariunt
deformitatem.
Modus au­
gendi
dela­
ctationem
in
muſica
.
Inter multa antiquorum exempla, duo

inuenio
præclara, virtutis ſoni ad commo­
uendos
animi affectus.
Alterum Timothei,
qui
modo mutato Alexandrum coëgit ala­
critate
impulſum exilire è conuiuio.
Reli­
quum
, quòd Agamemnon diſceſſurus è pa­
tria
, profecturúſque Troiam, de vxoris pu­
dicitia
dubitans Clytemneſtræ ( ſic enim ea
vocabatur
)citharædum reliquit, qui ſono il­
lam
citharæ adeò ad pudicitiam, & conti­
nentiam
incitabat, vt Ægyſtus non niſi oc­
ciſo
citharœdo, ea potiri potuerit.
Mira exem­
pla
mouendi
affectus
ſono.
Qui verò maximè delectant ſoni, & ipſi
ad
incontinentiam trahunt, ſtudioſos dum
nimis
muſicæ reddunt: velut hydraulica or­

gana
, quorum Nero ſuauitate mira delini­
tus
, etiam inter vitæ, & imperij pericula,
exercituum
, & ducum defectiones, immi­
nénſque
exitium manifeſtum, curam non ne­
glexit
.
Aquam hæc continent, pluribúſque
fiſtulis
aër immiſtus aquæ modulationem
cum
ſuſurro miſtum emittit.
Tradit Vitru­
uius
horum rationem.
ſed poſtquam Nero­
nis
ætate, Vitruuij libros vulgatos conſtat,
veriſimile
mihi non videtur ea fuiſſe tam
chara
Neroni, quæ adeò vulgata ratione con­
ſtructa
eſſent.
Itaque Vitruuij normam pro
modulo
potiùs, quàm exquiſita ratione ha­
bendam
cenſeo.
Hydraulica
organa
Sed non ſolùm nepoti Cæſari adeò pla­
cuerunt
muſica inſtrumenta, ſed & Daui­
dem
regem fortiſſimum, virúmque ſeuerum,
Pſalterij
dulcedo detinuit, quæ & Saulem

furientem
lenibat.
Neque vulgarem harmo­
niam
huius inſtrumenti eſſe credendum eſt,
cuius
toties ſacra pagina meminerit, quódque
vnum
inter reliqua ad laudes diuinas cele­
brandas
aptum fuiſſe iudicarint.
Conſtat
fidibus
ſeptuaginta duobus, forma triquetra
ad
vnguem, cuius ſymphonia incomparabi­
lis
eſt.
Vidimus & alia inſtrumenta ſingula­

ris
voluptatis atque artificij, vt quæ tubarum,
tympanorum
, fiſtularum, tibiæ, lyræ, cor­
nuum
, teſtudinis, phormingis, ſyringæ, hep­
tachordij
, organorum propriæ dictorum,
ſambucæque
vocem exprimerent.
Hydrau­
lica
auium cantus, vt niſi videas, ementiun­
tur
, ita autem vt dixeris: cornua humanis
vocibus
ſunt proxima, additis foraminibus:
1cùm olim abſque illis, ad prælium milites
excitarentur
.
Vnde Virgilius:
——Crepuerunt cornua cantu.
Incondita
ſanè muſica abſque modulis, to­
nitruíque
ſimilior.
Sed tonitrus ſonum edit
grauem
, vehementem, & inconditum, adeò
vt
pullos in ouo, & fœtus in vtero quando­
que
perimat.
Itaque hic maximè à muſica
abhorret
.
Nec tamen eſt impoſſibile ex plu­
ribus
talibus inter ſe diſtantibus, concentum
fieri
, qui exauditus pro miraculo habeatur.
At verò de ſonis, eorúmque affectibus in li­
bris
Muſicæ à nobis abundè tractatum eſt.

Nunc
verò tantùm adieciſſe ſufficiat, quòd
ſonus
maior fit, quò impetu maiore col­
liſio
contingit: omnis enim ſonus ex colli­
ſione
: acutior verò, quò perarctiora loca fer­
tur
, quod colliditur.
Indicio ſunt glandium
calyces
inter digitos retenti auerſa parte,
qui
vbi vehementer inſufflaueris, acutiſſi­
mos
reddunt cibilos, & validiſſimos: acutiſſi­
mi
quidem ob loci anguſtiam, validiſſimi ob
impetum
.
Sed impetum etiam adiuuat loci
anguſtia
, igitur acuti ſoni grauibus longiùs

exaudiuntur
.
Sed qui ſpontè fiunt in auribus
tenuioréſque
ſunt, quàm qui in tinnitu, cre­
diti
ſunt aliquid inaugurari, dextra quidem
laudem
, ſiniſtra vituperationem aliis in dæ­
monas
quorum exiliores eſſe tradunt voces,
aliis
in ſenſus acumen referentibus: nam ſa­
nis
hoc contingit auribus, ac procul à mor­
bi
ſuſpicione.
Aliis per vocatam ſympa­
thiam
: nam vis ea, quæ alium mouet, mouet
& ſenſum eius, in quem fertur.
Hoc autem
neque
in omnibus, neque ſemper.
Pſalterium
quale
.
Inſtrumentum
muſicum
I 2
ſimul
inſtru­
mentorum

vocem
refe­
rens
.
Inſtrumento
rum
muſico­
rum
imita­
tio
.
Senſibili
acutiſſimi

vnde
fiant.
Sonitus au­
rium
, qui
ſpontè
fit, an
aliquid
por­
tendat
.
Odoris priui­
legium
.
Proximus ſono odor nobilitate eſt, cuius
proprium
, virtutem aut recreare, aut proſter­
nere
, quòd cerebrum ipſum per ſe petat: ne­
que
enim ſonus, color, ſaporve, aut calor, fri­
guſve
, rectà feruntur ad cerebrum.
Igitur ſo­
lus
odor ex his, quæ ſentiuntur, aut occide­
re
, aut recreare hominem poteſt.
Nam ſpiri­
tum
, in quo animæ opus eluceſcit, aut bonus
nutrit
, aut malus deſtruit.
Itáque ea de cauſa
thura
aliis adolentur, quòd diuina pars in no­
bis
odoribus gaudeat.
Atque etiam ob id
optimum
omen cenſetur, præſentíſque ali­
cuius
diuinitatis, quum odor bonus abſque
cauſa
ſentitur.
Et corpora ſanctorum, quum
cætera
fœteant, bene olere ob id creditum
eſt
, vt diuinitatis aduerſus naturæ decreta pu­
gnante
.
Nec tamen ſecundùm naturam im­
poſſibile
eſt humanum cadauer recens non
malè
olere, vt de Alexandro fertur, aut anti­
quum
, & ſiccatum benè.
Nam quum quo­
rundam
animalium bene oleat mortuorum,
hominis
verò temperies ad cuiuſque anima­
lis
ſimilitudinem extendatur, manifeſtum eſt
cadauera
aliqua hominum poſſe benè olere:
eſt
enim odor bonus, vel in animalia ſicciſ­
ſimo
, vel in illius parte ſicciſſima.
Hoc au­
tem
magis, quod multa corpora, quæ in
veneratione
habentur, balſamo vel aromati­
bus
, vnguentiſve ſpicatis condiri ſolent.
So­
lus
igitur hic ſenſus animæ, & corpori com­
munis
eſſe videtur, & ideò cum vaporibus
transfertur
, vt quæ tanguntur, guſtantúrque:
& ſine his materia omni carens, vt quæ vi­
dentur
, aut audiuntur, ob id eos, qui olfactu
præſtant
, non aliis ſenſibus, ſagaces voca­
mus
: vt canes, vulteréſque.
Homines verò,

qui
olfactu præſtant, ſunt ingenioſiores,
quoniam
calida, & ſicca cerebri temperies
olfactu
præſtat: talis verò ad imaginandum
prompta
ob caliditatem, & imaginum te­
nax
, ob ſiccitatem eſt.
Nullum verò aliud
animal
odore ipſo oblectatur, ſed homo ſo­
lus
: nam & ſi canes ſentiant florum odores,
non
tamen his oblectantur.
Non enim po­
tuerunt
, aut expediebat belluas delectari,
niſi
in guſtu aut tactu.
His quidem neceſſe

fuit
, vt fame non perirent, aut generationem
negligerent
, aut lædentia non vitarent, ſi
guſtu
, & tactu voluptatem ac dolorem non
ſentirent
: ſed in aliis ſenſilibus (vt dixi)non
potuit
eſſe delactatio, aut dolor: quia dele­
ctatio
, in cognitione proportionis poſita eſt
ipſorum
, quæ ſentiuntur: vt duplæ, & hemio­
liæ
: at has cognoſcere, altioris eſt virtutis
quam
quæ belluis ineſt: igitur nec triſtari,
nec
dolere, aut delectari potuerunt.
Multò
minùs
etiam expediebat illis: nam facillimè
allecti
picturis, aut ſpinis, odoribuſve, inci­
derent
in laqueos.
Indicio eſt, quòd cerui,
qui
ſolùm ſtupent, non delectantur lyræ ſo­
no
, ſic exponuntur inſidiis hominum: & co­
turnices
, ſimulata fœminæ voce, & agreſtes
auiculæ
à concluſis cauea.
Quanta lupis, &
piſcibus
ex odore iactura, miſeríque homi­
num
dolis ſubiiciuntur.
Sed carere odoratu
miſerius
fuiſſet, quia erat neceſſarius.
Fruſtrà
igitur
in aliis ſenſibus natura delectationem
belluis
adieciſſet, nulli vſui præterquam ad
perniciem
pro futuram.
Odoris
omen
.
Cur homines
olfactu
præ­
ſtantes
inge­
nioſi
ſint.
Nullum ani­
mal
potuit,
aut
debuit
delectari

alio
ſenſu,
quam
guſtus
& tactus.
Adduntur ſaporibus odores à cocis meri­

, quod illis nihil per ſe præcipuum adſit,
cùm
tamen quidam ſaporibus adiecti pla­
ceant
, qui per ſe diſplicent, vt allij.
Nam al­
lium
obſoniis inditum delectat eius odor
perſe
malus, & poſtquam ederis, halitum in­
ficit
odore teterrimo.
Sed & in quibuſdam
etiam
magis poſt diem, quoniam craſſa ſub­
ſtantia
multo tempore amplam vaporum
multitudinem
, tenuiorémque generat.
Et
ſanguis
etiam, qui ad pulmones fertur, odo­
rem
retinet: & excrementa ipſa allium olent
corruptum
, aliquid quoque ex ventriculo
per
gulam reſudat in pulmones.
Huius cauſa
excogitatum
eſt, vt ſolùm guſtando odor
ſentiatur
, non reddatur, nec offendat: id fiet
ſi
allium in aceto dimiſeris, affricueris etiam
lancibus
, ipſius verò ſubſtantiam abie­
ceris
.
Cur ſapori­
bus
odores
iungantur
.
Allij vis mi
ra
.
Quæ ratio in pipere, & gingibere, ac cina­

momo
obſeruanda, vbi ſapor, & odor illo­
rum
te delectent, calorem tamen eorum ve­
rearis
.
Modus verò alius in his Apitij ad
compendium
rei familiaris, quo odor, & ſa­
por
manet, ſemunciáque cinamomi in totum
annum
ſufficit.
Cinamomum tenue odora­
tum
, diuiſúmque in fruſtula ſemunciæ pon­
dere
inter 12. aut 16. amygdalas excorticatas
reponito
, ac conſtringito: his pro vſu ſubla­
tis
alias reponito.
Sic etiam parua impenſa
edes
omnia moſchi odore fragrantia.
Quòd
ſi
ſaporem addere vis, incoquito, vt ſi acrem
ſinapis
.
Quæ etiam facit, vt legumina, &
carnes
celerrimè, & vſque ad diſſolutionem
1coquantur, nam caliditate, & tenuitate, qui­

bus
præſtat, penetrat, & lique facit.
Simili ra­
tione
ligno iuniperi veru factum, carnes
omnes
, quæ in eo torrentur, odore afficit iu­
cundo
.
Multi autem ligneis verubus vtuntur
pro
ferreis.
Itaque animaduertendum eſt, ex
quibus
lignis fiunt verua: vbi enim ſapor at­
que
odor, ibi vires.
Manifeſtum eſt igitur
aliquid
& hoc, & talia ad ſalutem conferre.
Sed & non ſolùm arte, verùm natura etiam
ſaporibus
iuncti ſunt odores: caro enim aſ­
ſata
tunc optima eſt atque tollenda, cùm
optimè
olet.
Saporis enim indicium odor.
Quomodo
odor
abſque
ſubſtantia
in
obſoniis
re­
linquatur
.
Quomodo ci­
namomi
ſe­
muncia
in
totum
annum
ſufficiat
.
Vt omnia ce­
leriter
, &
benè
coquan­
tur
.
Vt caro aſſa­
ta
benè oleat.
Saporis odor
eſt
indicium.
Gari deſcri­
ptio
.
Sunt verò qui acri ſapore delectentur,
alij
ſalſo, vnde garum in vſu antiquis, ſi quid
aliud
fuit.
Eius deſcriptio: Inteſtina, cruor,
branchiæque
thynnorum vaſe includuntur,
aſperſa
ſale multo, qui poſt duos menſes è
fundo
excipitur liquatus.
Aliud ex inteſtinis
fit
magnorum piſcium, tum etiam piſci­
culis
, maximè Mœnis cum ſale conditis.
Vſus
eius
(vt dixi) iucundus antiquis, tum etiam
ſalubris
, apud nos nunc exoleuit.
Dubitabit autem aliquis, cur cibi quidam
ſenſum
potus immutent ad contrarium, vt
amara
, nam potus dulcis ab eis videtur, alij
ad
ſimilem, vt acria?
Sed neque ab amaris
omnibus
velut aloë potus dulcis videtur?
odores autem ſimiles ſemper efficiunt? Ve­
lut
de pane cocto tædæ lignis referunt: eum
enim
odorem à potu remittere Iulius ſcali­
ger
ſcripſit.
Si ei credere fas eſt. Cauſa ho­
rum
eſt, quoniam odores, qui in lingua reſi­
dent
, ex potu ad olfactum referuntur, atte­
nuatis
partibus: humidum enim faciliùs in
halitum
ſoluitur, quàm ſiccum.
Ciborum
autem
, qui guſtum lædunt, ſimilem affecto
inſtrumento
ſaporem referunt: qui non læ­
dunt
, vt abſinthium adueniente potum dum
amator
eluitur, ex doloris ſimilitudine deli­
ciæ
imaginem præbent.
Acetum quo­
modo
fiat.
Acetum fit ſale impoſito, & re quacun­
que
acri, quæ non putreſcat (expertus ſum
ego
piper)lucróque cedet ſi ſiliquaſtrum ſer­
uetur
.
Fit & igne: cùm enim feruet, inde ex­
ponitur
Soli, aceto iam admiſto, totam faci­
aceſcit.
Aliud optimum: Corna cùm ru­
bere
incipiunt, & rubi mora, & centimora,
quæ
in campis naſcuntur, dum acerba ſunt,
ſicca
tere, & aceto acri excepta, in orbiculos
compone
.
Hæc cùm ſiccata fuerint, exemplo
vinum
in acetum vertunt.
Cauſa horum eſt,
quòd
ignis, & Sol humidum pingue euaneſ­
cere
faciunt, vnde aceſcit, quoniam ſubſtan­
tia
tenuis eſt: at ſi craſſa, vertuntur in ſalſe­
dinem
, inde in amaritudinem: compoſitio
verò
hæc acida eſt potentia, in qua calor
eſt
concluſus, qui quidquid eſt pinguis, ex­
halare
facit.
Vinum cor­
ruptum
quo­
modo
in ace­
tum
verta­
tur
.
Qua ratione factum eſt, vt & putridum
vinum
in acetum verteretur.
Vinum corru­
p
um in vaſe excoquitur ac deſpumatur aſſi­
duè
, donec tertia parte decreſcat: conditur va­
ſis
acetum ſeruare conſuetis, additis his etiam
quæ
acetum facere ſolent, qualia ſunt, quæ di­
ximus
: & præter ea ſerpyllum: herba hæc
nota
, & acris, conficiendóque aceto aptiſſi­
ma
.
Pyra autem agreſtia adeò ad acetum
conficiendum
valent, vt ex his & aqua etiam
acetum
conficiatur.
Nam & aqua ipſa, non
ſolùm
vinum in acetum vertitur, teſte Ga­
leno
.
Modus autem conficiendi hic eſt: Py­
ra
agreſtia triduo ſeruantur in cumulo, inde
aqua
ſuperfunditur pauca, ſinguliſque die­
bus
vſque ad dies triginta.
Licet etiam poſt
hæc
repetere: nam ſublata dulci parte, pu­
tredinis
auxilio aqua in acetum tranſit.
Da­
ctyli
enim, & caricæ, & vuæ, expreſſo dul­
ciore
ſucco, inde aqua addita, primò qui­
dem
ac ſecundò vinum, tertiò verò acetum
acerrimum
detrahitur.
Atque hoc ſæpiùs
expertum
eſt.
Non igitur ex aqua propriè,
ſed
ex acri ſucco, dum aqua ſuperfunditur,
fit
acetum.
Quippe in aceto duæ ſunt partes,
acris
, & acida: quædam igitur acrem, quæ­
dam
acidum, & quædam vtrumque exci­
tant
ſaporem.
Vtrunque excitat vas aceto
imbutum
, quo nihil eſt præſtantius, ipſúm­
que
acetum.
Acrem ſaporem acria, piper,
ſiliquaſtrum
, allium: acidum acerba corna,
pyra
ſylueſtria, ac talia, tum calor quicun­
que
, vt Solis, & ignis: proprium enim cogis
exhalare
.
Vbicunque enim terreum purum
ac
fœci ſimile, aqueo admiſcetur, fit acidus
ſapor
: fæx enim acida.
Acetum ex
aqua
quomo­
do
fiat.
Sed ſi vinum, ne acceſcat contraria ra­

tione
prohibere velis, lardum è vaſis oper­
culo
ſuſpende, pinguedine, & ſalſedine pro­
hibet
ſeparationem, & attenuationem, à qui­
bus
cauſis acetum generatur Eadem arte, ſed
non
cauſa, odorem mucidum à vino, & va­
ſe
ſimul tollunt, ſuſpenſis meſpilis ex oper­
culo
vtris: hæc in quatuor inciſa, & inſuta
filo
demittuntur in vinum per menſem: &
quamuis
conſtanter affirment, quod dixi
ſequi
, non tamen hoc mihi, vt vellem, per­
ſpectum
eſt.
Securius illud & certa ratio­
ne
inuentum, quòd ſi in vaſe intus & extrà
picato
, concluſóque muſtum poſitum fue­
rit
, ac vas ipſum flumine per menſem mer­
gatur
, toto anno dulce futurum, ſi ab initio

tale
fuerit: nam à caliditate picis vinum
ſeruatur
impoſterum, aquæ verò frigiditas,
ne
ferueat, prohibet: quare ne dulces par­
tes
exhalent: à calore enim muſtum tran­
ſit
in vinum: manet igitur & muſtum, &
dulce
, & turbidum Seruatur & admiſta mu­
ſto
alba ſinabi.
Vinum enim tribus cauſis
præſtat
, aut ſapore, aut ſuauitate, aut robo­
re
.
Omnibus his ſimul cretico nihil melius

eſt
: proximum quod ex Hiſpaniis aduehi­
tur
.
Eſt enim ſuaue, pingue, molliter, craſ­
ſum
, perſpicuum, odoratum adeò vt nares
feriat
.
Salubre & natura incorruptum: ſic vt
etiam
vina aliqua corrupta referre poſſit.
Vua tamen paſſa Cretica longè præſtantior
eſt
Hiſpanica, ſed robore tantùm picata vina
Græca
, quæ Romania vocant, Veneti vti­
liſſima
, vteri doloribus non ſolùm vini cau­
ſa
, ſed picis, aut eorum, quæ immiſceri ſo­
lent
.
Quod verò Ianuæ vocant amabile, præ­
ſtat
robore, & ſuauitate, ideò ventriculo
commodiſſimum
.
Sapore autem, & iucundi­
85[Figure 85]
tate
, alba Florentina, quæ vo­
cant
Tribiana: & flaua Benaci
lacus
, quæ vocant Vernacipla,
ſeu
Vinacipla.
Ne autem effun­
dantur
, dum ex vaſe hauriuntur fiſtulæ AD
1pars D, vaſi intruditur A ſolida eſt, ſceptrum
aliud
, in quo anguſtum foramen, ex quo in
86[Figure 86]
B
canalem tranſuerſum defertur
vinum
: in B fiſtula alia intundi­
tur
oſculo F, excipiente vinum
ex
anguſto foramine C, atque
emittente
inferiùs per G fora­
men
, & ob obliquitatem abſque impetu,
cùm
ergo circumagitur F, vt non ſit oſcu­
lum
è regione foraminis C, nihil prorſus
effluit
, quoniam fiſtula EFG arctè in trudi­
tur
ipſi B.
Vt vinum
non
aceſcat.
Vt odor mu­
cidus
à vino
& vaſe tol
latur
.
Vt muſtum
dulce
toto
anno
ma­
neat
.
Vinorum dif­
ferentiæ
, &
præſtantia
.
Vaſa vina­
ria
quomodo
picentur
.
De vaſis autem quomodo picentur: li­
quata
pix effunditur in vtres, & ita agitan­
tur
, vt vndique hæreat: inde addito iridis
Illiricæ
libram vnam: croci, & ligni aloës
ſingulorum
vnciam cum dimidia, hyſſopi,
nardíque
ſingulorum pondo duo, ſeu libras:
nam
pondo: & libra idem ſunt: antequam
igitur
refrigeretur pix, & congeletur, addere
oportet
, vt hæreant pici, non tamen dum
adhuc
feruet, vrerentur enim.
Hæc aroma­
tum
quantitas in vas decem amphorarum
imponi
debet: eſt autem amphora triginta
quinque
noſtris menſuris continens, octó­

que
amphoræ tribus brentis noſtris fermè
æquantur
.
Continet enim amphora octua­
ginta
vnam libram vini in pondere: fit pi­
catio
ſingulis annis, aut ſaltem alternis: vi­
náque
quæ in vaſe imponuntur picato, ni
potentia
fuerint, in vappam tranſeunt: ob
id
in noſtris regionibus, non picantur vaſa.

Quum
autem vina perturbantur, antequàm
ex
toto pereant, hoc vtaris, tametſi ſuperiùs
multa
me dixiſſe meminerim, auxilio.
Oua
duo
, vel etiam plura, ſi rubrum ſit vinum:
cum
luteo, ſi album: è candido ſolùm, lapi­
dum
fluminis contritorum partes tres, ſalis
tenuiſſimè
triti partes duas, miſce per tres
dies
quinquies, aut etiam frequentiùs die­
bus
ſingulis agitando, nec priùs in vas pu­
rum
tranſtuliſſe ipſum opus eſt: hoc ſi quid
ſpei
relictum eſt, curat.
Nam luteum cum
fæce
conuenit, album cum vino.
Alij cal­
cem
, & arenam, ſalis, & lapidum loco, cum
albumine
iungunt.
Melius etiam fit, ſi mellis
quantum
ſalis addatur: hæc enim tria, mel,
oua
, & ſal, omnes purgant liquores: lapis
autem
ad trahendum infrà plurimùm iuuat.
Ceraſa etiam acida immiſſa certo experi­

mento
, dum feruere cogunt, clarant.
In vino
autem
ſeruabis toto anno ficus recentes hoc
modo
: Decerptas abſque aqua, & rore in
vaſe
nouo figulino ita colloca, ne ſe tangant:
ſit
autem vas quadratum ipſum ſuprà dili­
genter
operculo occluſum, vino vt innatet,
quòd
ex aëre intùs contento continget, im­
ponito
: tandiu enim ſeruabuntur ficus,
quandiu
vinum manebit incorruptum.
Ma­
nifeſtum
eſt autem, quòd vas tenue eſſe
oporteat
, vt vini, quod tenue eſt, ſeruare ficus
poſſit
: nam humido vini, ne ſiccentur prohi­
betur
: idem humidum quum putredini ob­
noxium
non ſit, ne putreſcant, prohibet, ſi­
quidem
(vt dixi) vinum incorruptum ſuppo­
nimus
.
Quòd ſi ex arbore per hyemem de­
cerpere
propoſitum ſit priores fructus, dum
parui
ſunt, excutito.
Suboriuntur enim alij,
quoniam
ficus florem non edit.
Mala autem
punica
, & cotonea, tum alia multa eius ge­
neris
ſeruantur, aut gypſo illita, aut creta:

nam
quum in loco frigido ſeruantur, frigi­
ditate
, & ſiccitate incorrupta manent.
Alij
antequam
omninò ad perfectam veniant
maturitatem
, imponunt ea hærentia arbori
fictilibus
vaſis, vt vaſa ex arbore pendeant,
diligentérque
alligant: vaſis os cum ramo
arboris
, ne aër ingredi poſſit, ſicque ſi­
nunt
.
Pondo, & li­
bra
idem ſunt.
Amphoræ ca­
pacitas
.
Ad vina per­
turbata
re­
ficienda
.
Vt ficus re­
centes
ſeruen­
tur
toto an­
no
.
Mala punica
quomodo
ſer­
uentur
.
Si verò mala punica ſpontè aperiantur,

lapides
tres magni, ac è fluminis alueo ſum­
pti
, ſuppoſitíque radicibus: vel ſcilla propè
plantata
prohibebit.
Vt mala pu­
nica
non ape­
riantur
.
Eadem ſemina omnia ab animalibus ero­

dentibus
tuetur: illa enim acrem odorem
eius
refugiunt.
Succus quoque ſemper viui
ſi
in eo infundantur ſemina, quæ ſerere vo­
lueris
, corrupta ea ſeruat: nam animalia par­
ua
, tum volucres odorem illius, quòd frigi­
diſſima
ſit herba, velut noxium refugiunt.
Vt verò fructus habeas præcoces, irriga ſæ­

calida aqua, Soli expone, ſtercore colum­
bino
, equinóque foue, aut calce, quæ illam
admittunt
, vt ceraſia, & inutiles ramos ſen­
ſim
ac inutilia quæque præcide.
At ſi ſero­
tina
velis, contraria ratione ages in vmbra,
& multis operta foliis ſinito, præcidito iam
natos
fructus cum ramis antequam mature­
ſcant
, denuò enim florebunt, & alios fructus
mittent
: quos vt ad maturitatem deducas,
hyeme
vaſis fictilibus, quæ ex arbore pen­
deant
, includito.
Si verò omninò ſterilis
planta
ſit, Ariſtoteles conſulit, vt diuiſa
radice
lapis immittatur.
Nam ſi denſus ſit
cortex
, temperato calore fructifera red­
ditur
.
Ne ſemina
lædantur
ab
animalibus
.
Vt fructus
habeas
præ­
coces
.
Vt fructus
habeas
ſero­
tinos
.
Platæ ſteriles
quomodo

fructiſeræ

reddantur
.
Lib. 1. de
plant
.
in fine.
Quòd ſi putreſcant fructus in arbore, aut

animalia
innaſcantur, hoc ex humido abun­
dante
euenit, itáque arborem ab imo per­
fora
, vt inuicem venæ ſectionis habeat: erum­
pet
enim quicquid eſt ſuperflui humoris: aut
ignium
clauum ibidem infige: cauterij enim

locum
hoc auxilium obtinet.
Putreſcunt au­
tem
facilè ceraſa, cùm ex arbore oriantur:
difficulter
fraga, cucumeres, pepones quam­
vis
herbacei.
At contrà ex arboreis punica,
meſpila
, ſorba, cotonea ſero, quòd ſint acida,
vel
acerba.
Auellanæ etiam nuces, celeriter
vermem
gignunt, tametſi non horarij fru­
ctus
ſint.
Ponticæ nequaquam, nec ficus,
quamuis
inter horarios numerari merea­
mur
.
Cauſa autem putredinis, humidum, pin­
gue
, crudum: in arboribus humidum, pingue,
ſed
non in omnibus concoctum: indico eſt,
quòd
ceraſa præcioſa ſunt, vuæ & ficus ſe­
rotina
.
Ponticæ nuces, oleum copioſum, vt
ſemina
mittunt: herbacei igitur fructus
omnes
valdè crudi.
Defluentibus autem an­
te
tempus fructibus, lamina plumbi circum­
ligata
trunco retinebit: quoniam copioſius
humidum
tranſire non patitur.
Hoc igitur
in
arboribus, quæ corticæ, non medulla
aluntur
, præcipuum eſt.
Aluntur pleræque
vtroque
modo: nam ſi vel cortex aliqua in
parte
circumquaque tollatur, aut medulla
tota
extrahatur, omnes fermè arbores fru­
ctiferæ
præſertim intereunt: aliæ quidem
è
cortice ſeriùs, vt ficus: aliæ à medulla
1nunquam, vt ſalix. Sed hæc fructifera non

eſt
.
Quòd ſi mutare colores propoſitum eſt,
arbori
inſerito, quæ fructum eius coloris fe­
rat
: velut citrio in morum inſito, citrium ru­
brum
ſi rubra mora fuerint, naſcetur.
Inuen­
tum
hac ratione putant, vt roſeapoma fie­
rent
, primò quidem inſito pomi ſurculo in
mori
rubri arborem, inde propagata per in­
ſitionum
ſucceſſiones planta Indicio eſt hæc
poma
colorem non ſolùm, ſed ſaporem, &
paruitatem
retinuiſſe.
Ergo eadem ratio,
idémque
conſilium ac ſingulare mutandi
odorem
, ſaporem, & colorem.
Veruntamen
etiam
prodeſt nouas plantas ſimilibus colo­
re
, & odore, vel ſapore alere: nam in omni
mutatione
veſtigium aliquod eius, ex quo
mutatio
fit, ſeruatur.
Oportet igitur diutur­
nam
eſſe mutationem, aut validam: cùm va­
lidam
arbores non ferant, diuturnam eſſe
neceſſe
eſt.
Videntur etiam mutari plantæ,
propter
regiones aut loca, ad quæ transfe­
runtur
: & loco quidem tanquam alimento,
aut
propter ventos, Solémque.
Læſæ etiam
mutantur
, colore nempe ad vtrunque, ſapore
autem
, & odore rarò in meliùs, niſi amaros,
aut
acres fructus edant.
Sunt etiam qui per­
ſica
conſitis ſub ipſis rubris roſis rubicunda
fieri
exiſtiment, quaſi arbores imaginatione
quadam
moueantur, quod in palma certum
eſt
, cùm fœmina maſculi amore conſuma­

tur
, & tabeſcat.
Excipiunt omne genus ar­
borum
inſitum duæ arbores, cydoneum, at­
que
caprificus, adeò benigna eſt illarum na­
tura
.
Olea etiam quandoque viti inſeritur,
viſáque
eſt olim à Varrone apud Macium
Maximum
, vocatúrque eleoſtaphylon: fru­
ctus
eſt, vt oliua, ſaporem acini ſecum mi­
ſtum
afferens.
Inſeritur tamen ea ratione,
qua
ſuperiùs dixi, ceraſo vitem inſeri poſſe:
nam
tutior hic motus eſt.
Ne fructus
putreſcant

in
arbore.
Quinam fru­
ctus
non pu­
treſcant
.
Vt fructus
colorem
, ſa­
porem
, odorem,
& formam.
Arbores quæ
excipiunt aliam
arborem
in­
ſitione
.
Vt fructus
abſque
nu­
cleo
naſcan­
tur
.
Quo pacto inſitæ arbores ſalici, perficus,
pinus
, & quæ nucleum habent, aliæ feruntur
ſine
nucleo edere fructum, quod mihi ad
hanc
vſque diem nondum compertum eſt:
alij
ramos, vt vitiis per medium diuiſos, ex­
tractáque
diligenter medulla denuò iunctos
plantantes
, vnam abſque nucleo naſci affir­
mant
: idemque in aliis arboribus, quæ ſar­
mentis
plantatis propagantur.
Nanque ſe­
mina
in acinis cùm terrea materiæ genita
ſint
, neceſſe eſt, vt per rariorem arboris par­
tem
deferatur id, ex quo fiunt.
Ea autem pars
proculdubio
medulla eſt: ficui denſior cor­
tex
, & lignum per quæ tranſit ſuccus.
Exem­
pta
igitur medulla, ſi planta ſuperuixerit, ne­
ceſſe
eſt acino?
ſine ſemine generari. Nam
neque
perdenſam ſubſtantiam corticis, aut
ligni
, illorum materia deferri poteſt, nec per
inanem
medullæ locum.
Quamobrem & mi­
nores
acini fiunt, pereunte parte craſſioris
humidi
, & tenuior cortex, tenuíſque tota
ſubſtantia
, qualis in paſſis vuis: nam in his
maximè
experientia proceſſit, tum ob ex qui­
ſitam
diligentiam, tum quia, multæ ſint ar­
bores
, quæ ſine medulla viuere nequeant,
aliæ
autem ægrè.
Sunt qui nucleum ipſum
cortice
poſtquam ſpontè apertum fuerit ſpo­
lient
, inde inuolutum lana rurſus ſepeliant.
Sic
ferunt
nucem Tarentinam abſque putamine
naſci
: circundatur luna, ne à vermibus eda­
tur
nucleus, vt aliud quippiam oriatur.
Sed
vtiliſſimæ
inſitiones perfici in amygdalo,
vuæ
in myrtho: ex altera perficus fit cum
nucleo
iucundi ſaporis, habetúrque in Italia:
è
reliqua ſapori vnæ iucundus odor myrti
adiicitur
.
Nec ſolùm amygdalæ, vt pleri­

que
alij fructus, ſapore commendantur, ſed
viribus
egregiis: nutrire enim cerebrum
creduntur
, & renes.
Amaras ferunt occidere
vulpes
, ſi ab eis deguſtentur Athenæus &
Plutarchus
referunt, Druſi medicum cum
Germanis
ea fiducia potando certaſſe: nam
præmanſæ
perhibentur mirum in modum
prohibere
ebrietatem: ob ſiccitatem enim
abſumunt
tenuiorem & odoratiorem meri
partem
.
Dulces olei fœcundæ ſunt, atque in

cibis
gratæ & ſaluberrimæ.
Si verò ſurculi
diuerſarum
vuarum depangantur exciſi per
medium
, medulla tamen ſeruata, ac iuncti,
fructus
ex eadem arbore, iiſdémque ramis
coloribus
variis prodibunt, maximè autem
hoc
in vuis, vnde vuæ albæ, ac nigræ, tum
virides
.
Nec ſolùm mutantur ex aliena inſi­
tione
plantarum fructus, ſed ſi truncus ipſe
præciſus
fuerit, illíque inſerantur rami præ­
ciſæ
arboris, fructus longè diuerſi à primis
orientur
.
Sic tot orta pomorum, pyrorúm­
que
genera: nam molleſcit arbor quælibet,
ex
inſitione: agreſtes enim plantæ ſicciores
ſunt
domeſticis, ideo cortice aſperiore foliis
& fructibus frequentioribus, ſed minoribus,
ac
minus ſuauibus: floribus etiam minori­
bus
, tenuioribúſque, at magis odoratis: ipſa
verò
planta tota minor, & ad aculeos para­
tior
, ſi ex earum genere ſit.
Vtiliſſimæ in­
ſitiones
.
Amygdala­
rum
vires.
Quomodo ex
eodem
ramo
fructus
di­
uerſorum
co­
lorum
ha­
beantur
.
Plantas ex
propria
inſi­
tione
mutari.
Agreſtium
& domeſti­
ca
.
Roſæ forſan quærat cur ſpinæ? Cauſa eſt,

quoniam
odoratam eſſe oportebat, & odoris
firmioris
, tum minimè excalefacientis, vt
iucundior
eſſet: odores enim frigidi ma­
gis
animam recreant, quòd cerebrum calore
aſſiduo
ob motus infeſtetur: cùm igitur flos
eſſet
, tenuis ſubſtantiæ futurus erat, terreo
igitur
adiungi oportebat: itaque flos roſæ
terream
habet ſubſtantiam, & calidam, ac
tenuem
, aliter non eſſet odorata.
At ſi talis
futurus
erat, oportebat totam plantam talem
eſſe
, ac craſſiorum partium, vt tenui parte
ſeparata
flos conficeretur.
Cur roſa ſit
ſpinoſa
.
Cùm verò tota planta terrea eſſet, ac
ſicca
, neceſſe erat vel vt terreum retinere­
tur
, breuíque exaruiſſe.
Sin autem expel­
li
conduxit, vel foliis poterat admiſceri, red­
didiſſétque
folia contumacia, ac quæ ob
nimiam
ſiccitatem breui excidiſſent: re­
linquitur
igitur, vt quod poſtremum eſt
factúque
melius, ſcilicet materiam hanc ſic­
cam
, quæ eſt velut floris fæx, aduſtámque ex­
pelli
ſeorſum.
Cùmque non fuiſſet è cortice duriore pro­
ditura
, niſi aculeata, ideo ſpina prodiit, quæ
vt
frequentior eſt, & minor, roſam ma­
gis
odoratam, tenuiorem atque calidiorem
docet
: inde etiam ad purgandum aptiorem,
minimè
verò odoris tenacem: talíſque eſt
agreſtis
, cuius flos quinque foliis per ſæ­
completur: ſpinæ verò acutæ, minutæ,
frequentes
etiam ipſa folia tegunt, adeò vt
non
tutò liceat tangere, ita omnia ſpinis
1conferta ſunt: ac domeſtica florem habent
de
uſis foliis, ac pinguibus, quò fit vt ob fo­
lio
rum multitudinem odoratiores videan­
tur
, ipſa verò ſpina craſſior, & rarior, &
minus
acuta, tum verò ad ſaccharum con­
diendum
, & ad aquam, flos ipſe melior, ob
pinguiorem
ſubſtantiam.
Flores quo­
modo
toto
anno
haberi
poſſint
.
Sed poſtquam in florum mentionem in­
cidimus
, quonam pacto ex plantis, quæ
perpetuò
virent, velut garyophylis, flores
toto
anno haberi poſſint, quod in vrbe no­
ſtra
faciunt, ſimiliter & fructus ex fructife­
ris
, docendum eſt.
Difficilius autem flores
fructibus
habentur, quòd arbores, quæ per­
petuò
virent, ſemper habeant fructus: vt
medica
mala, narantia, limunia, cupreſſi, pi­
neæque
.
Flores igitur in his habentur, cùm
ſeruatæ
plantæ loco calidiore, ita adoleſ­
cunt
, vt ſub bruma robur, ac quaſi viridem
ætatem
accipiant.
Quælibet enim planta vi­
rili
, aut potius virenti ſua ætate floret, etiam­
ſi
in hyemem illa incidat.
Pinguntur etiam
folia
, floréſque, vt expertus ſum, lacte ficus
primò
, deinde cùm aruerit figura ſeu literæ
ſint
, inſpergitur colos, aurive folia, & cot­
to
deterguntur remanentibus literis, pictu­
rave
.
Sunt qui lacte omni fieri id poſſe af­
firment
.
Ex hoc manifeſtum eſt literas lacte
conſcriptas
, licet per ſe legi nequeant, inſper­
ſo
tamen polline carbonis, deterſóque cum
cotto
, è veſtigio apparere.
Pars enim pin­
guis
lactis colores combibit, maximè au­
tem
nigrum, ob diſcriminis magnitudinem:
aquea
combibitur vt non ſinat colores dilui:
ob
id lacte optimè, & papyro, & in cute li­
teræ
ſcribuntur.
Flores & fo­
lia
quomodo
pingantur
.
Vt apium, vel
Porrum
ma­
ximum
naſ­
catur
.
Olera verò radicéſque, vt magna habeas,
velut
porros, apium, an eiuſcemodi multa
eiuſdem
generis ſemina, plura in ſtercore
caprino
ex cauato conde, ac planta, mirabe­
ríſque
effectum: nam tenera germina ſimul
compreſſa
ita naſcuntur, vt vnius vicem plan­
tantum referant: éſtque expertum.
Vt planta
naſcatur
cum
pluribus
ſa­
poribus
atque
odoribus
.
Vt fractus &
olera
pecu-
liarem
quan­
dam
vim ſor­
tiantur
.
Eadémque ratione ſi ſemen lactucæ, erucæ,
apij
, ozymi, porríque ſimul in eodem ſter­
core
plantaueris, herba naſcetur, quæ porri,
lactucæ
, erucæ, apij, ozymíque ſaporem &
odorem
vnà referet.
Si verò colorem, odorem,
ſaporem
, vimve theriacam, aut purgantem
plantarum
fructibus, aut oleribus velis adii­
cere
, ſemen antequam ſeres triduo in tali re
infunde
, velut ad dulcedinem in ſapa, ad
adorem
iucundum in vnguento, ad vim pur­
gantem
in ſucco cucumeris ſylueſtris, in the­
riaca
aduerſus venena, inde plantato, nutri­
tóque
talibus per initia.
Validius opus erit
perfectius
, cùm in ſurculis de pangendis me­
dulla
eiecta loco illius talia appoſueris, ante­
quam
etiam plantes in illis liquoribus per
tres
dies dimiſeris ſurculos.
Inuentum eſt
hac
ratione, vt ſemina omnia antequam ſere­
rentur
nitro perfundantur, quæ enim eſt his
naſcuntur
coctiliora ſunt.
Omnia etiam ſe­
mina
in ſcilla ſata maiorem proferunt fru­
ctum
nam ſcilla calefacit illa, humectátque:
incrementum
autem à calido, & humido.
Peculiari autem ratione lens bubulo ſtercori
immerſa
in terra defoditur.
Semina vt eo
meliora
ſint.
Semina vo
maiora
na­
ſcantur
.
Apij radix pro loci magnitudine vacui
in
quem ſemen defoſſum fuerit, euadit: nec
ſolùm
pro longitudinis, ſed & craſſitudinis
menſura
: diutiùs enim durat apij incremen­
tum
, & hæc planta pinguis eſt, ac viuax.
Fo­

lia
verò eius antiquo tempore vaſis exci­
piebantur
, vt iuxta illorum formam figu­
ram
reciperent: quo fit, vt exiſtimem apium
his
regionibus quibus Theophraſtus floruit,
folia
per hyemem perpetuò retinuiſſe: nam­
que
id commune eſt his, quæ folia non
amittunt
, vt amaraco & ozimo inter herbas,
& buxo ac myrtho inter frutices, vt figuram
pro
vaſorum forma, aut vinculorum ratione
retineant
.
Plantarum
folia
quomo­
do
formentur.
Creſcunt rapæ etiam mirum in modum

in
Italia, adeò vt quædam pondus librarum
centum
attigiſſe ferantur: pingue enim hu­
midum
plurimum habent, nam ex ſemine,
vt
aliàs dictum eſt, copioſum oleum extra­
hitur
, præcipuè autem longarum.
Creſ­
cunt
& in immenſum radices illæ acres, quas
Itali
vocant remolazos, ex raphano & rapa
progenitæ
, in quibus ſapor raphani viget,
& raparum magnitudo retinetur.
Nanque
ex
his quæ viginti libras ſuperarent, quin­
que
vidi: alias quæ trienni infante maiores
eſſent
.
Miſcentur & genera, vt caules trunco

raparum
, eſuíque apti in Italia habentur.
Porri quoque exciſis foliis, & radicibus tran­

ſplantantur
ſuppoſita tegula, ita cùm in
imum
deſcendere nequeant, in latum creſ­
cunt
, capitatíque vocantur.
Antiquis noti,
quia
gratiores: gratiores enim quia tenerio­
res
: haud enim abſimiles ſunt cepis.
Fungos

habebis
cùm ſarmentis inuſtis pluuia ſuper­
uenerit
, vel ſi non ſuccedente pluuia aquam
ſuper
reliquias vſtorum ſarmentorum ſpar­
ſeris
.
Aliter populum nigram excide, & in
illius
fruſta ac iuxta truncum aquam cum
fermento
infunde: nam qui ſic nati fuerint
fungi
, non mali eſſe poſſunt.
Decocto etiam
fungorum
fungi reparantur.
Singula enim

& præcipuè, quæ corruptione conſtant, ſi­
mile
generare apta ſunt.
Pernicioſi verò
ſunt
lati & cum veſicis, quique digitorum
contactu
facilè diſſipantur, rubentes humido
tenaci
quique diſſecti fiunt virides, inde ru­
bei
, fuſci, pòſt cærulei, demum temporis mo­
mento
omnia commutante fuſci, vt niſi ab
integris
homo decipi queat ſepultis colori­
bus
.
Quòd ſi certius libeat explorare, in lacte
ponas
, & muſcas perire videbis: vt ſit experi­
mento
etiam coniunctus vſus.
Raparum ma­
gnitudo
mira.
Caules trun­
co
rapæ.
Porri capi­
tati
.
Vt fungi
oriantur
.
Fungi exi­
tiales
quo­
modo
digno­
ſcantur
.
Tutiores omni alio genere ſunt boleti, &
qui
in arboribus naſcuntur, & longiuſculi,
tenui
pileo atque criſpante.
Referunt exi­
guos
ſolidos croceos naſci, vbi tubera oriun­
tur
, quaſi illorum flores, ſub terra tamen:
conſtat
ſanè eos, qui ſic naſcuntur, ſecuriſſi­
mos
eſſe, ac ſuauiſſimos.
Naſcuntur etiam
ſepultis
lapidibus quibuſdam latis menſa­
rum
modo, quos in Samnitico agro inue­
niunt
quatuor digitorum altitudine ſub ter­
ra
, inde aqua inſperſa intra quatuor dies.
Abundant in nemoribus, & celerem ortum
habent
: calore enim indigent ſicciore, ob
id
lapides illos exuſti quippiam habere con­
uenit
: præceps enim fungorum generatio, ac
quaſi
abſque radice, non abſque radice tamen
1nihil tamen ſine ea. Si enim alimentum tra­

hit
, ſi viua aut augetur, etiamſi non viuat, à
terra
trahit, oportet autem id quod trahit, ei
à
quo trahit iunctum eſſe: pars autem quam
iungitur
, radix eſt:
Nulla plan­
ta
abſque
radice
.
In vniuerſum igitur, generationes plan­
tarum
omnium, & incrementa, & figuræ, &
ſapores
, & odores, coloreſque, ac ſubſtantiæ,
etſi
quid aliud eſt, ſiunt mutatione locorum,
& alimenti, & permutatione ſeminum ab
his
quibus infunduntur, & coniunctione
cum
aliis, & præciſione partium, & vincu­
lis
, aut vaſis, & corruptione ſubſtantiæ, vt
quæ
fit cum contuſione, & tranſplantatio­
ne
, inſitioneque ac longa propagatione.
Quædam verò à ſimilibus, quædam à diſſi­
milibus
propagantur, vt fungi.
Hos non
vtilitate
genus humanum excoluit, ſed gula.
Cardui ge­
nera
.
Tutius eduntur cardui. Hi ſunt globoſa
quædam
capita ſpinis ſuprà vndique obſita:
hæcque
velut floris calix, ex quo ſemen.
Vernales deliciæ Lutetiæ, & Venetiis, inſi­
pidiores
qui ſpinis carent.
Ob id ſi inter
aculeatos
ſerantur, à muribus non exedun­
tur
, verum aculeati.
Huic nobiliſſimo gene­
ri
, alia plura ſuccedunt, atque ita vt totus an­
nus
per illa diſtributus videatur.
Nam ſub
æſtatis
fine, & autumno, cardui agreſtes mi­
nores
, ſed guſtu iucundiores.
Inde initio
hyemis
& per totam hyemem cardi, planta
alba
fruticoſa, ſubamara, ſpinis obſita, cuius
non
ſolùm folia, ſed etiam trunci pars ima,
& ſuprema radicis, quæ bulboſa quaſi eſt,
manditur
.
Vere ineunte rurſus & vſque ad æ­
ſtatem
cardi ſylueſtres, non foliis ob lanu­
ginem
, nec radice ob duritiem, ſed ima trun­
ci
& ſuprema radicis lignea parte commen­
dantur
: quoniam in omnibus fermè plantis
amaris
lignea pars vbi in folia expullulat
abundantia
ſucci, mollis & minus amara,
gratiam
ſaporis retinet, quod guſtui ingra­
tum
eſt amittit.
Eduntur talia omnia ſale,
aceto
, oleo, pipere, non ſolùm iucundè, ſed
etiam
ſalubriter.
Nam ſal concoquit, & gra­
tum
reddit ſaporem: piper etiam præter hæc
odorem
commendat: acetum caliditatem
omnium
reliquorum frangit, vt oleum ſicci­
tatem
, quum præter id etiam ad ſaporis gra­
tiam
non parum conferat.
Cardi.
Quintum aculeatorum genus eſt ſcoly­
mos
, ad medicinæ vſum, non ad cibos vti­
lis
.
Quum enim omnia aculeatarum planta­
rum
genera ventriculo maximè proſint, &
renes
purgent, veneniſque reſiſtant, miro ta­
men
modo peſtilentes morbos id genus car­
dui
ſanat, quod diuiſam habet naturaliter ra­
dicem
.
Perfertur ex India ſextum genus Cerium
vocatum
, quòd haſtis rectis & candidis ce­
reas
candelas referat, ſed magnitudine tanta
vt
lanceas, æquet, fructu qui nucem non ex­
cedat
ſatis iucundo, rubro, granis pleno.
Eſt & pithaia ibi, fructu vt melongena,
ſed
inſignis magnitudine, vt quæ cucur­
biti
nos pepones, quos Arabes bathecas vo­
cant
.
Vltimum ex nobiliſſimis aculeatarum
herbarum
generibus quod & India habet,
tuna
vocatur, cuius fructus citra omne pe­
riculum
multùm ſanguinis cum vrina edu­
cit
, nec ſecus tamen minorem ventriculo
vtilitatem
affert.
Parum ab his omnibus oliuæ guſtu diffe­

runt
, ſed inuenit ars quod adderet: incluſas
in
tabulæ cauo malleis tundunt ligneis, ex­
cluduntque
oſſa: nec aliter eduntur Ianuæ.
Mirum quòd oleo oliuarum oliuæ meliores
multo
euadant, inſigne argumentum egre­

giæ
ſiccitatis.
Optimæ inter omnes maxime­
que
Hiſpaniæ colymbades ex oliuarum ſunt
genere
, cùm ramulis enim excipiuntur,
lauantur
in aqua, per diem ſiccantur, in­
de
ſubſtrato ſale & ſuperfuſa muria, quam
ſuperius
docuimus, ſeruantur.
Oliuæ quo­
modo
à nu­
cleis
libe­
rentur
.
Oliuæ co­
lympades
.
Fructus humidiores, vt mala punica, pira,

vuę
, maximè ſeruantur, ſi collecti longa ſere­
nitate
præcedente, purgatique ab acinis, ſi
vuæ
ſint, vitiatis, pediculo in feruente pi­
ce
, aut ſi deeſt vino torreantur, inde biduo
ſiccentur
in Sole, & inter paleas, ne mu­
tuò
ſe tangant, diſponantur: quum enim
putredo
ab aqueo humido ortum habeat,
vt
alibi oſtenſum eſt, neceſſe erit eo abſum­
pto
non corrumpi fructum, abſumitur autem
maximè
parte ea, qua inducitur, ſcilicet pe­
diculo
.
Fructus om­
nes
quomodo
ſeruantur
.
Verùm alia arte cucumeres ſeruantur: in

fæce
enim dulcis vini collocati tandiu con­
cluſo
dolio incorrupti manent, quamdiu &
fæx
.
Aliter cucumeres, meloneſque dulci

muſto
immerſos ſeruare licet: nec falleris,
modò
muſtum dulce eſſe non deſinat: nam ſi
deſinat
, vinoſi redduntur: Quòd ſi hos præ­
coces
habere conſilium ſit, in calathis ſeri­
to
, aquaque calida perfundito, calidoque lo­
co
ſeruato, nubiloſo tempore igni: ſere­
no
Soli exgonens.
Nam cùm præhumida
hæc
ſint, ac viuacia, ſponteque luxurient,
ignis
non lædit, nec exurit, ſed illius vis re­
tunditur
, quæ in ſiccioribus, aut minus vi­
uacibus
læderet plantam ac occideret.
Ergo

verno
tempore è calathis effoſſi cum tota
terra
tranſplantantur ſub dio in areas.
Hi
etiam
fructus ſi contecti à Sole & ventis tu­
ti
reddantur, mirum in quam excreſcant ma­
gnitudinem
.
Quòd ſi per hyemem ſeruare
virentes
conſilium eſt, iuxta puteum ſeran­
tur
, & poſtquam adoleuerint iuxta aquam
in
puteo demittantur, ſic enim non ſiccan­
tur
: quoniam neque Sole ſiccantur, neque
ventis
tabeſcunt, ſed vapore, ac calore aquæ
vireſcunt
.
Quòd ſi vt iterum naſcantur con­
ſilium
fuerit, immaturos fructus vſque ad ter­
ram
præcide, inde plantam ipſam terra obrue
& conculca, virides enim radices, cauleſque
fructum
reſtaurant.
Quæ ratio etiam in flo­
ribus
generaliter obſeruanda eſt.
Reliqua
turba
quæ ab oleribus ducit originem, vt ra­
, cretanus, naſturtia, ſolo vt expertus ſum
aceto
ſeruantur, ſed omnibus commodé ad­

ditur
fœniculus.
Alia melius condiuntur, vt
cucurbitæ
, melonum cortices, & citrangu­
lorum
, caro mali medicę, tota nux, atque li­
munium
.
Quę integra condiuntur, non per­

fecta
decerpi ſolent, vt rapæ, nuces, limunia­
que
.
Macerantur diu aqua, quæ aſſiduè per­
mutanda
eſt: coquuntur vt molles fiant, ſic­
canturque
in vmbra, inde mel, ſaccharum­
ve
defæcatum igne ſuperinfundito.
Poſt
dies
ſeptem detractum liquorem coquito,
1& ſuperinfundito, terque aut quater repe­

tes
, ſic dulciſſimi & clari reddentur.
Iam
verò
& illud dixi, mucidos fieri ſi quid
aquei
humidi ſuperſuerit.
Mel verò & ſac­
charum
, reliquique ſucci, candido oui, &
aqua
repurgantur, deſpumando, coquendo­
que
.
Coctum verò dicitur & eſt, cùm gutta
coierit
.
Seruantur & fructus aliis modis, ve­
lut
ficus: primò ſerotini, cum decidentes ex
arbore
, immaturique frigore maturantur.
Serotinos diximus fieri prioribus fructibus
antequam
adoleſcant præciſis: frigore enim
calor
qui intus eſt cogitur, & concoquit.
Alia verò ſeruantur liquoribus, vt aceto
vuæ
: quòd ſi mel addideris, non abſurdum
erit
.
Vidi enim ſeruatas, quæ virides vide­
rentur
.
Seruantur etiam vuæ quaſi ſpontè
in
frigidioribus locis purgatæ, & ſuſpenſæ
ad
Boreæ regionem, vſque ad ver.
Melle au­
tem
nuces commodiſſimè: ipſæ dulces eua­
dunt
, mel autem fit arteriacum, faucibus

enim
non parum conducit.
Sed mellis ratio
generalis
eſt, velut & aceti & olei: liquo­
res
enim qui ſeruantur, ſeruant, niſi admo­
dum
vincento equo humido.
Sed acetum
peruertit
ſaporem, oleum autem odorem,
mel
verò meliùs eſt, poteſtate quidem cali­
dum
, & ſiccum, ac pingue.
Cucumeres
quomodo
ſer­
uentur
.
Cucumeres
vt
præcoces
ac
melones
habeas
.
Fructus &
flores
vt tem­
pore
quouis
habeas
.
Radices her­
bæque
omnes
quomodo
ſer­
uentur
.
Condita
quomodo

fiant
.
Saccærum
mel
quomo­
do
purgtur.
Nuces quo­
modo
optimè
ſeruentur
.
Carnes æſti­
uo
tempore
quomodo

ſeruentur
.
Carnes quoque æſtate coactas non perfe­
ctè
, expreſſa aqua diligenter in vmbra per
horam
ſiccabis loco perflato, inde aceto al­
bo
, ſaleque conſperſas, collocabis in olla fri­
gidiore
loco, reuolues ſingulis diebus.
Suffi­
ciet
hæc conditura ad dies decem.
Aliter ſe
coctam
ac ſiccatam, ſale, iuniperique con­
trito
ſemine inſperge, ac in ollam aceto albo
plenam
, locoque frigido poſitam merge, re­
uoluens
ſingulis diebus: miraberis ſaporis
& odoris gratiam.
Piſces quo­
modo
ſeruen­
tur
.
Aquam cor­
ruptam
quæ
corrigant
.
Quæ mollia ſunt, non coquuntur quùm
ſeruare
voles, præter piſces: nam hi frigun­
tur
in oleo mediocriter, & inter folia lauri,
myrtiue
ſale conſperſi reponuntur.
Seruant lauri folia non ſolùm piſces, ſed
iam
corruptam aquam emendant, innoxiam­
que
atque benè olentem reddunt, & aduer­
ſus
venena præſenti auxilio ſunt.
Emendat
& calx, itemque coctio, ſed nil lauri foliis
melius
.
Aqua à qui­
bus
corrum­
patur
.
Corrumpitur autem aqua ab his præci­
puè
quæ ab aqua corrumpuntur: talia ſunt
triticum
& cadauera maximè humana: nam
ſi
ab aqua corrumpuntur magis in dies, vt
aquam
corrumpant vehementer neceſſe eſt.
Corrumpunt etiam eam lupini, ac linum, vt
in
foſſa vrbis noſtræ multitudinem piſcium
in
ea extinctam ob id admirarer.
In vniuer­
ſum
quum multa corrumpant aquas, in duo
genera
rediguntur, vel ea quæ in aquis cor­
rumpuntur
, vel quæ iam ſpontè pernicioſa
ſunt
.
Sed nihil quiete deterius eſt, vt nihil
ad
purgandam motu.
Sed motus ſerò aquam
purgat
, quies autem celerius corrumpit.
Sed
ſi
calida ſit aqua, aut vinum in vaſis poſita,
ea
vaſa in aquam aliam in qua halinitri li­
bra
ſit diſſoluta immergito, aſſiduè mouens:
refrigeratur
enim aqua exterior, quoniam
velut
ob ignem quendam vapores exhalant,
nec
tamen vt ab igne alij generantur.
Quan­
titas
verò ac modus eius talis eſt.
In aquæ
libras
centum, halinitri libras à 20. ad 25. aſ­
ſumes
: huius ex tribus partes duas infunde,
ac
ſenſim embolo maſculo in piſtilli formam
ligneo
verte, lente primò, inde paulò conci­
tatius
, donec creſcente frigiditate celerrimè
vertatur
, ſemperque ad eandem partem.
Ex­
plorabis
autem digito ſæpius cùm ad ſummum
frigiditatis
peruenerit, inde adde dimidium
reſidui
halinitri, ac verte denuò, vltimò reli­
quam
partem ſeu ſextam totius addes, ac
circumages
, donec ad ſummum frigiditatis
aqua
peruenerit: quæ vbi ad ſummum per­
uenit
, ſi paululum contrario motu agatur,
nihil
officies: at antè, multum ex frigiditate
tolleretur
.
Solutum verò halinitrum rurſus
excocta
aqua cogitur, cùm tandiu excoctum
fuerit
, donec cochleari in pauimentum effu­
ſum
concreuerit Et quanquam hæc genera­
lior
ac ſubtilior ſit aqua, & aquis immerſa
vina
refrigerandi ratio, nihilominus tamen
melius
a glacie, & niue aquæ refrigerantur.
Seruantur hæc ad æſtatis extremum fruſtis
magnis
, puris, frigore duratis diuturno,
qualia
refert.
Munſterus inueniri in Valeſiæ
montium
iugis, millibus multis annorum
durata
.
Nam hæc Germaniæ regio adeò fri­
gida
eſt, vt nullis æſtatis caloribus glacies
diſſoluatur
: diſſoluitur tamen calore ignis,
aut
Solis, ſed ſerò.
Huius igitur glaciei fru­
ſtum
oui magnitudine, aquæ magnum vas
refrigerat
, eamque ſtatim, velut & vinum.
Vidiſſe ſe refert horridam glaciei ſpeciem,
magnitudine
& ſciſſuris, quæ in ea erant
adeò
aſpectu terribilem, vt etiam fortes tur­

bare
poſſet: quæ cum frangitur, ſtrepitum
adeò
diſſonum & magnum edit, vt orbis
ruere
videatur.
Hoc genus glaciei, & quod­
cunque
aliud tantum durat, quanto maiore
mora
concretum fuit: tempora enim diſſolu­
tionis
, & generationis ſibi inuicem reſpon­
dent
: quò diutius enim cogitur, fit grauior
& denſior, & ob id etiam diſſolutioni minus
obnoxia
.
Oſtenſum eſt autem hoc, in his quę
de
ferro diximus.
Ergo huius fruſtra pluribus
ſeruantur
diebus in antris montium vmbro­
ſis
, aut ſi inter ſaxa condiantur, ac marmora,
paleaſque
aut inter crvſtalla in vinaria cella
Boreæ
expoſita.
Aqua & vi­
num
quomo­
do
refrigeren­
tur
.
Glacies &
nix
quomo­
do
æſtate
ſeruantur
.
Glacies
mira
.
Sed ad radices quas ſeruare propoſitum eſt
venio
, tum duriora reliqua, in quibus tamen
teneriores
eligemus.
Et quæ ſeruanda cruda
ſunt
, aceto ac pipere, tum garyophylis atque
aliis
adiectis odoribus, facilè ſeruantur: mo­
memineris odorum alios quidem aliis
conuenire
, tum etiam gratiam apud homines
non
eandem eſſe, vt nec ſaporum.
Sed quæ
melle
condire volumus, mediocriter cocta, &
ſiccata
eſſe debent, quoniam molliora fiunt,
& melius ſapores atque odores combibunt.
Inde etiam ſuauiora redduntur. Simili ſubtili­
te
humana induſtria etiam in delectandis
oculis
artes adoritur.
Hinc amicus noſter bi­

bliopola
Nicolaus Landrianus corio ſic ex­
preſſit
imagines, vt ex cyprio ære factæ vi­
derentur
Corium enim vt parum maduerit,
tepidum
proplaſmatibus diligenter intrudi­
tur
ligneis, aut alia ex materia factis: additur
cera
vt ad amuſſim compleatur inane, &
ſuperinducta
charta inter tabulas torculari
conſtringitur
, pingiturque quod cælatum
1eſt coloribus propriis. Eiuſdem argumenti

eſt
herbas ad viuum ( vt dicunt ) in chartis
pingere
.
Herba virens ærugine, carbonibuſque
tritis
, imbuta pro coloris ratione alterutrum
augentes
chartæ imprimitur, vt veſtigium
quaſi
ichnographiæ remaneat.
Alij ichno­
graphiam
, ex folio, ramuſculiſque compreſ­
ſis
delineant, inde ſucco herbæ herbam, flo­
rum
flores fingunt, ſed aquam è ſucco expri­
munt
, adduntque lachrymam quam vocant
dragachantum
.
Illinc ſcenarum ornamenta
magnifica
, tonitrua, pluuiæ, niues: conſtant
cotti papis alternantibus follibus.
Hinc
Soles
, aſtra, Lunaque ementito cœlo, quæ
Nicolaus
Siccus vir ſplendidiſſimus, omni­
que
ſcientiarum, nobiliorumque artium ge­
nere
eruditus, repræſentauit in ea comœdia,
quam
te iubente coram Philippo Hiſpania­
rum
principe, Cæſariſque noſtri filio compo­
ſuit
, edidit, ornauit.
Vidimus Solem, ſidera­
que
in ſereno collucentia, latentia atris nu­
bibus
, hebetata candidis, motum cum ſyde­
re
, ac tum tempore repræſentationis fabulæ
congruentem
?
ibi ſapphiros, chryſolithos,
veraſque
pyropos, lumina vitreis abſcondi­
ta
, dodecaedris, icoſaedriſque natiuo vitri
colore
mentiebantur.
Edidit ſcena tonitrua,
cùm
etiam naues velut in mari ferri, ac flu­
ctuare
videres.
Corium quo­
modo
cæla­
tas
figuras
in
proplaſ­
matibus
ad
viuum
ex­
primat
.
Herbæ vt ad
viuum
pingi
poſſint
.
Scenarum
miri
appa­
ratus
.
Nicolaus
Siccus
iuſti­
tiæ
præfe­
ctus
.
Nihil intentatum hæc cura reliquit: inde
etiam
laquei, hami, retia, arcus, canes, acci­
pitres
.
Nec ſufficiunt doli, ni addantur inſi­
diæ
.
Tria ſunt in vniuerſum, quibus feræ om­

nes
, aut piſces, aut aues capiuntur: Dolus,
vis
, & veneficium.
Vis auibus ſagittis &
arcu
infertur, piſcibus fuſcina, retibuſque
tum
calce ſacco agitato: occidît enim nihil
guſtantes
, aut mente deturbat, vt balnea
homines
.
Et canes, & retia feras. Veneficia
ſunt
aconita, tithymali, ranunculi genera
omnia
, quæ quùm cibis miſcentur, promiſ­
cuè
aues, feras & piſces omnes occidunt.
Nux vomica, vt expertus ſum, canes illicò
interficit
: eadem aues reddit attonitas, ſi ci­
bis
earum immiſceatur.
Memini me aliquan­
do
cornices manu cepiſſe, quùm inter carnes
nucem
illam tritam miſcuiſſem.
Auiculæ ſi
edant
grana, quæ vel in fæce vini cum ci­
cutæ
ſucco, vel in aqua ardente, vel etiam in
fæce
ſola potentioris vini, vel in decocto
albi
ellebori cum felle antiqui bouis, attoni­
redduntur.
Quæ verò gregatim incedunt,
gregatim
etiam capiuntur: vt perdices, ma­
gis
his anſeres omnium maximè anates.
Ci­
curatas
enim ex ſuo genere præciſis alis iux­
ta
aquas vallo circumducto alere oportet co­
pioſo
, iucundiſſimoque illic cibo.
Id anati­
bus
inter reliqua eſt Sorgum incoctum aquæ:
nocte
dum cicures clamant, agreſtes deſten­
dunt
ad cibum: nam animalia omnia conſen­
ſum
habent in quatuor vocibus, cibi vene­
reorum
, pugnæ, ac timoris, ſeque mutuo in­
telligunt
.
Retibus igitur quæ coopertoria
vocant
contractis, hærent enim palis inuo­
luta
, clauduntur vt quandoque mille vno
impetu
, anates captas referunt.
Et quanquam
mirum
videatur, certum tamen eſt nullum
eſſe
fœlicius aucupium.
Eliguntur verò ci­
curibus
, quæ colore agreſtibus ſint ſimil­
limæ
.
Feras vt oc­
cidas
.
Aues quo­
modo
capian­
tur
.
Piſces quo­
modo
capian­
tur
.
Piſces quoque cibo capiuntur, cibus igi­
tur
quatuor debet habere conditiones, vt ſit
odoratus
nam procul allicit eos, qualia ſunt
aniſum
, panacis ſuccus, & omnibus melius
cyminum
, ſit iucundi ſaporis vt edentes in­
uitet
, & fallat: talia ſunt ſanguis præſertim
ſuillus
, caſeus præcipuè caprillus, panis ma­
ximè
triticeus, papilloneſque meliores inter
eos
fului.
Sit caput feriens, vt celeriter vim
veneni
ad illud ferat, vt aqua ardens, fex vi­
ni
.
Sit demum veneficium quod attonitos
reddat
: ex quo genere eſt calthæ flos ( calen­
dulam
vocant ) quod ſingulo menſe floreat,
nam
herba hæc cuius lutei ſunt flores, in
fruſta
conciſa, prægrandes etiam, horæ ſpa­
tio
reddit attonitos.
Eſt calx quæ etſi aquam
corrigat
, occidit tamen piſces.
Et tithymali
cuiuſcunque
ſuccus eſt, vtraque nux vomi­
ca
, & quæ methel, ſeu ſomnifera dicitur.
Sed
nihil
præſtantius eo fructu qui ex oriente
vehitur
, vocant cogolum, nigra bacca eſt
perſimilis
laurinæ, ſed minor, ac rotundior.
Compoſitio noſtra ad piſces capiendos ex­
perta
: Baccarum orientalium quadrans vn­
ciæ
, cymini & aquæ ardentis ſingulorum
ſextans
, caſei vncia, farinæ vnciæ tres, dige­
rantur
contuſa in paſtillos.
Verbaſcum quo­
que
piſces occidit.
Refert Plinius, Campa­
niæ
piſcatores coram eo radicem ariſtolo­
chiæ
, cum calce in mare proieciſſe, ad quæ
accurrentes
piſces exanimabantur.
Cancri
capiuntur
virgulis diuiſis in ſummitate, qui­
bus
inteſtina aliqua, aut ranarum corpora
inſerta
ſint, ordine diſpoſitis iuxta gurgites,
aut
loca quæ habitare ſolent, denis duode­
niſve
, inde reticulo circuit piſcator virgulas
ſingillatim
eleuans, ſubiecto reticulo cum
cancer
non adeò celeriter poſſit ſe explica­
re
, decidit in reticulum.
Ita piſcator magna
cum
voluptate, centum aut ducentos refert
domum
benè robuſtos & viuaces, ac ma­
gnos
: nam parui, ad eſcam ſublimen non
tam
facilè accedunt: & vbi acceſſerint, ante­
quam
capiantur excidunt.
Sunt & quæ non
ſolum
alliciant, ſed & quæ auertant, vt ſuc­
cus
ſoliorum cucurbitæ, quo ſi quis mula­
rum
, aut equorum pilos intinxerit, æſtate

media
, non paruo rei miraculo muſcarum
moleſtia
carent.
Fax quoque aceti, & melan­
thium
vtilia ſunt.
Sed ſenſuum illecebris re­
lictis
, ad animi nobiliorem partem acceda­
mus
.
1
Cancri quo­
modo
capian­
tur
.
Equi &
mulæ
vt à
muſcis
non
laedantur
.
87[Figure 87]
LIBER DECIMVSQVARTVS.
De anima & intellectu.
Animi hu­
mani
par­
tes
.
ANIMI vires præcipuè huma­
ni
, de quo nunc eſt ſermo ag­
gredi
volenti, nouo quodam
dicendi
genere opus eſt, quod
( vt Philoſophus rectè dice­
bat
) anima omnia eſſe videatur.
Senſibilia
quidem
propter ſenſus, & quæ intelliguntur
propter
intellectum.
Dicta tamen plura eſſe
memini
, in lib. qui de Immortalitate, inſcri­
bitur
: tum in aliis à nobis conſcriptis ope­
ribus
.
Vt verò de ſenſifera animæ parte agam,
altius
initium repetendum eſt.
Quadruplex
enim
ſenſifera cognitio cum ſit: exterior, con­
ſeruatrix
, iunctio, iudicium: exterior, in quin­
que
diuiditur ſenſus: conſeruatrix, quadru­
plex
motus & eſt habitus velut citharœdi,
qui
nihil penitùs mente agens pulſat.
Viſio,
ſeu
Φαντασία, eſt viſorum: memoria ſenſi­
lium
aliorum, præcipuè auditus.
Quanquam
ſi
vnicuique ſenſui propria conſeruandi vis
aſſignetur
, & melius longè & verius ſeptem
conſeruatrices
facultates dici debeant, nam
odorum
recordamur & ſaporum, & eorum
quæ
tactu percipimus, nec tamen talium
memoria
eſt: imò vt quiſque ſenſus materiæ
proximior
eſt, ita minus ſenſilium eius re­
cordamur
, veluti tactus.
Sed memoriam qua­
tuor
ſenſibus communem ſtatuunt, quia pa­
rum
hi inter ſe differunt, nec vt colorum
phantaſia
à memoria ſonorum, atque etiam
quod
in memoria iuncta & intellecta reti­
neri
videantur quaſi vis ea omnibus com­
munis
ſit.
Itaque ſic quatuor tantùm eſſe vi­
dentur
, quarum vltima vocatur μιμνέσις,
quæ
eſt reminiſcendi actio ipſa, ex multipli­
ci
memoria, aut viſione conſtat, cogitatione
quadam
.
Iunctio non eſt vis ea, quæ vnum
poſt
aliud cognoſcit: ſic enim etiam viſus
iungeret
, & memoria quæ totam ſimul ora­
tionem
complectitur: ſed neque quum plu­
ra
vt vnum cognoſcuntur, velut in pariete
candor
cum magnitudine.
Sed quum plura,
vt
plura ſunt iuxta, aut pugnantia, aut com­
parata
, vel cùm vnum ex alio infertur.
Vt ſint
quatuor
genera, coniunctio diſtinctio, com­
paratio
, & ſequela.
Indicium autem, eſt collatio
plurium
ratione compræhenſorum, cum ſuis
conditionibus
inter ſe, vnde oritur electio:
ita
fit vt qui iudicio valeant, omnibus co­
gnitionum
generibus neceſſariò præſtent.
Omnibus autem his dictis generibus, natu­
raliter
ſex coniunctæ ſunt vires ἁκπίβεια, de­
lectatio
, vel dolor, appetitus conſequendi,
vel
fugiendi, atque id commodiore via &
aſſimilandi
, communia quoque ſenſibilia
cognoſcendi
.
Oculus enim cùm viridem pa­
rietem
cognoſcit, percipit & numerum, &
quietem
, & magnitudinem, & ſimul hunc
non
eſſe rubiginoſum, neque album, ita vt
num
decipiatur credens hoc eſſe aliud: non
tamen
diſtinguit, delectatur, & hoc aſpectu,
& optat videre refugiens ferrugineum abſque
alia
ratione, vel diſcurſu, velut expreſsè vi­
demus
quod brachium refugit purgentem
abſque
alia cogitatione, quod etiam vide­
mus
in caudis lacertarum præciſis, ac pun­
ctis
, quæ refugiunt.
Oculus ergo dum videt,
viride
non cognoſcit, non eſſe album: ſic
enim
componeret, ſed dum cognoſcit viride
album
non cognoſcit.
In eo enim quod eſt,
hoc
eſt non eſſe aliud, & ita de cognitione,
conſequitur
etiam recta via, tanquam bre­
uiore
: nam & lapidibus id indicium eſt, dum
ad
centrum feruntur.
Aſſimilationem fieri
naturaliter
videmus in oſcitantibus, & ſter­
nutantibus
: nam præter cogitationem ad ea­
dem
incitamur, vt etiam ad ſaltandum, &
currendum
, & mingendum.
Omnes tamen
vires, & cognitiones ſenſiferæ, perfectio­
nem
, & imperfectionem recipiunt in diuer­
ſis
animalibus.
Solùm nunc reſtat difficultas
de
ſenſu communi, qui non videtur neceſſa­
rius
: nam non quia viride non ſit dulce, quia
nec
viride eſt album, nec quia viride ſit
aliud
à dulci, nam hoc rationis eſt compo­
nere
: nec quia viride ſit viridius, quàm dul­
ce
, dulce: hoc enim compræhendit ſenſus
quiſque
per ſe: iudicium verò ad rationem
pertinet
.
Magnitudo enim duplex eſt, alia ex­
truſionis
, alia intentionis: atque vtraque ſub
communi ſenſili compræhenditur.
Belluæ ergo
ſimplici
ac conſeruatrice tantùm cognitio­
ne
præditæ ſunt, etiam ſi ſolertiſſimæ ſint,
quales
ſimiæ, elephantes, canes, vulpes, hi­
rundines
, pſittaci & bombyces.
Inſcia igitur
omnia
animalia eſſe compoſitionis, & ſigni­
ficati
ſubſtantiui verbi, carereque iudicio, ex
hoc
primùm conſtat, quod quæ maximè ſo­
lertia
videntur artificiis, vt bombyces, apes
& formicæ, palàm eſt quòd his carent.
Itaque
& hirundines eodem modo veriſimile eſt ni­
dum
conſtruere, quo apes, quo bombyces.
Præterea quòd cùm pſittaci, & picæ loqui
optimè
diſcant nunquam tamen & ſi præter
id
animalia ſunt prudentiſſima, inuenta eſt
earum
vlla, quæ verba rebus accommodare

potuerit
, quanquam dominum, & nomen domini
cognoſceret
, ſciretque quoniam huius ipſius ca­
pax
non eſt: hoc nomen domini eſt.
Sed ne­
que
cauſa eſt vlla, vt talia eis tribuamus, cùm
abſque
illis omnia experimenta ſeruentur.
Quæ autem in oppoſitum adduci poſſe vi­
dentur
, ſunt canum ſequela perrectam viam
in
venatione ferarum.
Quodque blandiun­
tur
domino, & adlatrant ignotis atque ho­
ſtibus
: quòd mater videtur noſcere nume­
rum
filiorum, dum defectum eius, qui ea
abſentente
ſublatus eſt, agnoſcit, Quòd dum
leporem
ſequitur per tranſuerſam viam,
non
ad leporem, ſed ad locum quem illa
1tendit, feratur. Quòd quærit dominum ab­
ſentem
locis ad quos diuertere ſolitus eſt.
Quòd ouis filium agnoſcit, & agnus ma­
trem
.
Quòd aſinus formidat camelum ob
magnitudinem
, non autem ouem.
Et rurſus,
hunc
ignem & lupum, quem non viderunt,
ſed
ſimilitudine alterius à quo læſus eſt.
Quòd vulpes caudam in aquam demittit, ac
detinet
, donec oneratam ſenſerit cancris &
piſciculis
: quòd mortuam ſe ſimulat, vt cor­
nices
capiat.
Quòd elephas ingreſſurus na­
uem
, ſacramentum reditus repoſcit: & in­
uenta
herba ſalutari, eam verſus cœlum eri­
git
, vt videatur gratias diis agere.
Denique
quòd
vnum animal videtur ſolertius alio,
quare
videtur habere ſolertiam, ideo cogni­
tionem
componentem.
Scire igitur decet
hæc
animalia, quod rectam ſolam obtineant
cognitionem
: eam plerunque habere præ­
ſtantiorem
homine, vt viſum, auditum; me­
moriam
: vnde ob tot rectas cognitiones bo­
nas
atque præſtantes, auxilio etiam illarum
quinque
virium ſolertia & cognitione com­
poſita
, atque diſcurſu non carere, etiam ab
illuſtribus
philoſophis credita ſunt.
Verùm
carent
non autem ſimplici & recta velut vi­
ſione
, cùm canes in ſomnis ob viſa latrent.
Qui verò negat illis ſenſum ineſſe, dignus
non
eſt vt redarguamus eum, ſed ſolùm vt
equo
cæco imponatur in via aſpera, velut
cogatur
premere crura canis mordacis.
Ergo
ad
experimenta primùm fit, ob quartam vim
blandiuntur
domino: ob tertiam, mater co­
gnoſcit
defectum: ob ſextam vim, non nume­
rum
, quem multi etiam homines ignorant:
neque
enim oculus, vt prius ſatiatur.
Ideo
numerus
eſt ſenſile commune, & confuſa
multitudo
, vt proprié definitur, ad rationem
pertinet
.
Quòd verò antegrediatur leporem,
cauſa
hæc eſt.
Sit lepus currens ex A in B nunc
ſit
, tendat ad C, canis in D, ex
vi
quarta tenderet in B, breuio­
rem
ex vi quinta in E, ergo
motu
compoſito in C, & ta­
men
abſque diſcurſu.
Nam ſi
88[Figure 88]
talem
diſcurſum haberet, quomodo tam re­
pentè
excogitaret, quod nec homini erudi­
to
etiam poſt diuturnam conſiderationem
in
mentem veniret.
Deinde dicendum eſſet
pari
ratione, quod dum lapis mouetur, per
tranſuerſum
violenter, & ad centrum natu­
raliter
, & ita media linea, quòd hoc eſſet ob
cognitionem
lapidis ita deliberantis.
Quærit
abſentem
dominum, ex phantaſia proponen­
te
, & in tertia ſenſitiuæ cognitionis, auxilio­
que
memoriæ inuenit, agnoſcit autem hunc
hominem
dominum, non hunc hominem eſſe
dominum
.
Ouis & agnus, odore & voce ſe
agnoſcunt
: diximus enim rectas cognitio­
nes
, quòd animalia non occupentur in com­
poſita
, vel mentis operibus eſſe præſtantiſ­
ſimas
.
Aſinus memoria aut naturali habitu à
ſuis
progenitoribus aſſumpto, vt etiam hi­
rundo
in conſtruendo nido mouetur, ad ti­
mendum
camelum ex tertia, aut ſexta vi,
lupum
ex habitu.
Ignem verò non ratione,
ſed
quia eundem cum eo, qui læſit, eſſe exi­
ſtimat
.
De vulpe & elephante poſtquam ra­
tione
conſtat, nullum ex aliis animalibus hu­
ius
prudentiæ capax eſſe, non debemus ob
hæc
exempla, quæ tot modis ſeruari poſſunt,
adduci
in aliquam ſuſpicionem, quòd talia
animalia
ſolertia participent.
Verum ob sen­
ſuum
(vt dixi) excellentiam, quædam viden­
tur
, aliis ſolertiora, cùm non ſint, poſitiuo
enim
cùm careant, neceſſe eſt vt etiam com­
paratiuo
.
Mentis igitur humanæ partes 4.
iunctio
, iudicium, intellectus & voluntas.
Cumque duplex ſit appetitus, hic quidem
abſque
ſenſu illo cum ſenſu ſedent in volun­
tate
, & ſenſili animæ parte affectus ipſi, ve­
lut
miſericordia, crudelitas, ira, manſuetudo,
audacia
, timor, fides, perfidia, verecundia, im­
pudentia
, odium amor, letitia, triſtitia, libi­
do
, continentia, ſegnities, promptitudo, laſ­
ciuia
, moderatio.
De intellectu igitur pri­
mùm
ac voluntate dicendum erit.
Cognitionis
ſenſiferæ

paries
.
Animalium
cognitio

qualis
.
Intellectus, res eſt ipſa quæ intelligitur:
velut
cum equum intelligo, intellectus meus
eſt
forma equi: ideoque eſt forma genera­
lis
, & velut prima materia.
Sed voluntas eſt,
cum
fertur extra, ideoque & obiecto poſte­
rior
: nec eſt idem obiecto huic, ſed illi ſimi­
lis
.
Differunt igitur in duobus maximè: pri­
mum
, quòd intellectus eſt res ipſa intellecta:
voluntas
verò tantummodo illi ſimilis: ſe­
cundò
, quia intellectus eodem momento
conſtat
quo intellecta res: voluntas autem
poſterior
eſt.
Vt verò ad oculum lumen &
tenebræ
, ita ad voluntatem odium & amor:
ad
intellectum verò falſum ac verum.
Sed
cur
verum & ex falſis, & ex veris ſequitur:
falſum
autem nunquam ex veris?
Hoc ideo
contingit
, quoniam in falſo aliquid poteſt
contineri
veri, vt in homine quòd ſit aſinus
continetur
quòd ſentiat: at in verò cum pu­
rum
ſit, nihil poteſt falſum contineri.
Cum
igitur
à toto ad partem deductio optima ſit,
ex
, falſo verum ſequi poterit, ex vero nun­
quam
falſum: non ergo ex falſo vnquam
verum
ſequitur, ſed ex ea veri parte quæ in
falſo
continetur.
Afficitur autem intellectus
veri
intelligentia, non parua voluptate, ob
tres
cauſas.
Prima quòd ſolùm hoc opus in
nobis
proprium eſt, atque cum diuis tantum
commune
.
Secunda, quoniam nobilioris vir­
tutis
hoc munus eſt: eſt autem opus ipſum
virtutis
perfectio.
Tertia, ob vtilitatem, quæ
ex
intellectu ſcientiaque veri conſequitur.
Falſum verò odioſum ſemper propter ſe,
quoniam
verò quandoque conducit ad ex­
plendam
libidinem gratum eſt.
Attamen fa­
bulis
aptè compoſitis delectamur, quia vero
ſimiles
viderentur, & mirabilia continent,
delectantur
ob id pueri magis ſenſibus &
ſtolidi
ſapientibus, quia veritas in his plus
pueri
& ſtolidi ineſſe putant.
Quin etiam le­
ctis
audita ſunt iucundiora: & interea quæ
leguntur
, magis grata quæ aliena lingua con­
ſcripta
ſunt: & libri qui rariores ſunt, magis
delectantur
.
Cauſa in omnibus ineſt, raritas
ſcilicet
: nam rara, in libris raris continen­
tur
, paucioribus cognita, qua difficillibus ra­
riora
ſunt, quia pauciores ſciunt, quæ au­
diuntur
, rariſſima quæ ſolis nobis narra­
ta
ſunt.
Vnde nihil delectabilius homi­
ni
colloquiis de magnis rebus, tùm ſe­
cretis
.
Vileſcunt enim quæ omnibus co­
gnita
ſunt, & ſi precioſa ſint.
Ob id ſa­
cerdotes
obſcurè traditas voluêre eſſe ſuas
1ceremonias, & nulla eſſent hæc, niſi tene­
bris
quibuſdam obſcuritatis adumbrarentur.
At verò obſcuritas, quæ intelligi ſcripta
non
patitur ignorantia, vt moderatio ſa­
pientiæ
eſt argumentum.
Eſt autem ſapien­
tis
officium pulchras primò dubitationes
proponere
: ac etiamſi fieri poteſt, vtiles in­

de
ſolutiones, cauſamque afferre, & nihil
circa
cauſæ redditionem abſurdum dicere.
Quo in genere maximè peccant Platonici.
Sunt verò intellectus Πιτήπια tria, quibus
vtitur
principia, experimentum, & ex his
conſequentia
.
Quoniam ex ſe, aut ſenſi­
bus
habet, quæ primò nouit, aut ex his
cognoſcit
: palàm igitur quod non poſſint
eſſe
plura: alia autem aliis principia ſunt
ſenſu
cognita, aut conſequentia.
Mens au­
tem
in his non laborauit: æterna enim eſt,
velut
& ſpecies Æternorum autem quæ­
dam
non mutantur vt Deus; quædam ſuc­
ceſſione
, vt cœlum, alia circuitu.
Species
igitur
immotæ ſunt, ſed non vt ſupremi
intellectus
, verum vt mens: non laborat
igitur
mens, quia in tempore non eſt, imò
contemplatio
ipſa animum exhilarat, & iu­
uentutem
producit.
Viuimus enim tantum­
modo
dum contemplamur, quoniam vita
ea
verè ſola eſt, quæ diuis conuenit ſem­
piterno
æuo, talis autem hæc ſola in
nobis
.
Sapientis
tria
munera.
Quomodo ex
ſcriptis
ad
pronuncia­
tionem
fiat
tranſitus
.
Quomodo autem ex ſcriptis, ad vocem
verba
transferantur, rurſuſque ad intelle­
ctum
, quanquam res leuis, ob frequen­
tem
vſum videatur, & vnius modi, ardua
tamen
eſt etiam modorum diuerſorum: igi­
tur
vt antea de ſermone loquamur, ſuppo­
nenda
ſunt ea, quæ vel in nobis, vel in ani­
malibus
ipſis experimur.
Sunt autem hæc
primùm
, quòd cùm animalia ſenſu vocem
emittunt
, velut equi viſa fœmina, dum
hinniunt
, primùm ſenſu exteriore cognoſ­
cunt
obiectum, deinde viſione, quæ eſt ip­
ſa
cognitio interior ſola, vel principalis.
Inde delectantur, atque ex delectatione ap­
petunt
, ac geſtiunt.
Inde ex appetitu motum,
non
ſolùm ad rem viſam, ſed etiam lætitiæ
indicem
ciunt medio habitus, ex motu au­
tem
vox ipſa conſequitur.
Itaque ſeptem fa­
cultatibus
, ſeu functionibus, hæc tranſmu­
tatio
peragitur.
Illud etiam conſideratione
dignum
eſt, belluas ſine iunctione hanc
tranſmutationem
efficere: nam hoc ſupe­
rius
oſtenſum eſt, nulla tamen arte erudiri
poſſunt
, vt ex viſis voces congruas emit­
tant
, infantes verò antequam intelligant,
erudiuntur: naturalis igitur hæc tranſmutatio
animalibus
conceſſa eſt, & rurſus exaudita
in
vocem artificioſa, velut in pſittacis, in
infantibus
etiam ex viſu: iam verò ſecluſa
mente
animalia ab homine non differunt,
niſi
iunctione: nam de voluntate, aut iudi­
cio
, nunc ſermo eſt.
Illud quærere dignum
eſt
, cur iunctio neceſſaria ſit, inter ea quæ
videntur
, atque habitum mouendi muſculos
vocales
: nam in cæteris par ratio & infanti­
bus
, & in animalibus eſſe videtur: quam­
vis
enim animalia appetitu ducantur natu­
rali
, pueri verò timore ex memoria acquiſi­
to
, nullum tamen ob id inter hæc diſcrimen
intercedit
, quoniam voluptatis atque dolo­
ris
par ratio eſt in vtriſque, & nihil inte­
reſt
, ſeu refugiant vnum, ſeu illi contra­
rium
ſequantur: metus verò ille quamvis
aliquanto
maiore cum cognitione fiat, quàm
naturalis
: ob diuturnum tamen habitum,
fermè
pro naturali habendus eſt.
Er­
go
ratio diſſimilitudinis tota, in iunctura
ea
conſtat, quæ eſt inter viſionem dictio­
num
, ac ſoni repræſentationem: animalia
enim
quoniam iungere non didicerunt, ta­
metſi
memoria verbum verbo, atque item
ſyllabas
ſubdere poſſint, non tamen ex
phantaſia
viſæ rei, in phantaſiam ſoni per­
uenire
poſſunt.
Illud enim ſatis nobis expe­
rimento
compertum eſt, pueros cùm legere
diſcunt
ex viſione ſoni proferre vocem: vn­
de
qui ſurdi ſunt à natura, etiam neceſſa­
riò
ſunt muti: quamvis enim pueri, verbo­
rum
ſonum non percipiant, ſonum tamen
cognoſcunt
.
Verùm dices, latius hoc diſcri­
men
latere videtur, quàm antea propoſue­
ris
: illud enim aſſumptum eſt, diſcrimen eſſe
inter
viſionem dictionis atque voluptatem,
quæ
ſibi ſuccedunt, vt ſecundo ordini ter­
tius
: at nunc videtur, conſilium inter viſio­
nem
dictionis atque ſonum, ſcilicet inter
ſecundum
atque vltimum ordinem, vt res de
quo
ad primam redeat dubitationem, tota­
que
rei difficultas adhuc ſuperſit: verum re­
ctè
vtrunque: cùm enim verba non intelli­
gantur
ab infantulo, non magis dolor, aut
voluptas
ſequi poteſt, quam etiam in anima­
libus
.
Illud ergo diſcrimen primum homi­
num
eſt, intelligentium & belluarum, at ſe­
cundum
ſcilicet cognitionis, quæ eſt & vi­
ſu
, & auditu infantium eſt, & belluarum.
Rurſus ergo ſupereſt difficultas, cur inter
ſenſilia
diuerſorum ſenſuum iunctio necta
ſit
, eiuſdem autem non ita, atque eo magis
quod
etiam animalia videantur ex ſenſu in
ſenſum
tranſitionem facere.
Viſo enim lacte
procul
, aut odore percepto, ad ipſum demi­
grant
, dulcedinis, memores vt eo vtantur.
Atque hæc certè difficultas maxima eſt. Ve­
rùm
non id agunt, quia hoc dulce eſſe no­
rint
, ſed tanquam ad album, quo prius dele­
ctati
ſunt recurrunt.
Neque enim hoc cogi­
tant
, neque in æternum formare poſſunt,
Hoc
album, dulce eſt, dici, neque phantaſia
aſſequi
, ſed ( quemadmodum diximus ſupe­
riùs
) omnem cognitionem etiam animalium,
ſeu
externam, qualis eſt quæ per ſenſus quinque
habetur
, ſeu internam, appetitus, vel fuga
comitatur
, iuxta doloris, aut voluptatis affe­
ctum
, ex quo ſequitur ſolutio primæ atque dif­
ficillimæ
quæſtionis, cùm enim ſenſibilia
eiuſdem generis ſunt, velut ſi audita voce pſit­
tacus
eam refert, nulla cognitio, aut repræ­
ſentatio
neceſſaria eſt: habitus enim eſt prin­
cipium
motus muſculorum.
Habitum autem
diximus
cognitionem non eſſe relinquitur
igitur
, vt ſola memoria ad voces proferen­
das
neceſſaria ſit.
Exiſtimandum eſt igitur
duplicem
hanc cognitionem, qua homini
ſimul
vti fas eſt (poſtquam & omnibus ho­
minibus
conceſſa eſt, & nulli animali,
omnibus
verò hominibus mens eſt, nul­
lum
animal mentem habet) ob duplicem
animam
, quæ hominibus ineſt contingere,
ſiquidem
mentem ac ſenſifera, ex quo
1etiam illud nobis perſpicuum ſit homini,
à
prima infantia mentem ineſſe, quoniam
diſcit
.
Quomodo
ſcripta
intel­
ligantur
.
Quomodo autem ex ſcriptis mens confi­
ciatur
, faciliùs eſt dignoſcere: nam ex ſen­
ſu
viſio, ex viſione iunctura, ex pluribus
iuncturis
compræhenſio generalis, ex ge­
nerali
comprehenſione propoſitio vniuer­
ſalis
, ex vniuerſali propoſitione: eo iun­
cturæ
genere quod vocatur ratio eſtque
quartum
in ordine, quum vnum ex alio in­
fertur
, mens fit: vnde ſimplicium nullus
eſt
intellectus, neque mens: ſed ſic intelli­
gere
diuinum eſt.
In re autem aliquibus
ardua
, omnibus verò perquam vtili facil­
limo
exemplo vtar.
Videmus primùm om­
nia
animalia contrahi, atque id dum pun­
guntur
, ac cognoſcimus: ſed hoc eſſe ani­
maduertit
vis, quæ iungit: inde ex his tri­
bus
functionibus collecta, propoſitione ani­
mal
ſenſit, atque per memoriam repetita
ſit
comprehenſio generalis, quam etſi La­
tinè
fœdum eſt proferre, euidentis tamen
vtilitatis
cauſa proferam hoc & hoc, &
qualecunque
aliud animal ſentit, ex qua
rurſus
fit propoſitio vniuerſalis, omne ani­
mal
ſentit: atque hucuſque mentis pro­
prium
, opus non eſt, ſed ſenſiferæ ani­
quatenus menti iungitur, inde animal
ſentit
, vniuerſale ac menti proprium.
Sunt
igitur
& his ſeptem ordines ſenſus: exte­
rior
phantaſia, iunctio, memoria, com­
præhenſio
generalis, propoſitio vniuerſa­
lis
, & vniuerſale ipſum, quod mentis pro­
prium
eſt.
Itaque videtur vt animæ facultas
nutricis
, generali omnium animæ iungitur,
atque
illius viribus aptè vtitur: ita huius
ſenſifera
, atque ſenſiferæ rurſum mens.
Ani­
ma
autem mundi, quaſi omnibus auxiliatur.
Hi igitur ordines animarum, quarum apex
eſt
intellectus.
Affectus ani­
mi
quo pacto
corpus
im­
mutens
.
Immutantur verò & præter notitiam affe­
ctus
omnes reliqui, corpus ipſum, & cum
eo
etiam vita, ſtatum, quod ex his erit ma­
nifeſtum
.
Delectantur atque triſtantur, at­
que
aliis ſenſus omnes.
Sed & ad delecta­
tionem
ipſam ſpiritus extrà ferantur, refu­
giunt
ex triſtitia intro vehementibus qui­
dem
in affectibus celeriter, in paruis tardè
ac
ſenſim.
Cum ſpiritu verò & ſanguinem
ipſum
ferri palàm eſt.
Cùm verò extra fer­
tur
, dilatatur, refrigeratur & confirmatur,
ſi
robuſtæ ſint vires.
Cùm verò contrahi­
tur
, conculcatur, atque abſumitur.
Calor
ſi
confirmetur, fiet concoctio, ſomnus
conciliatur
, digeruntur excrementa, cu­
rantúrque
morbi: quod etiam inferius edo­
cebimus
.
Contracto verò calore, ſomnus
prohibetur
, concoctio vitiatur, retinen­
tur
excrementa, morbique creantur.
Di­
cendum
eſt igitur nunc de paucis animi af­
fectibus
, vt eadem ratione alios aſſequa­
mur
.
Igitur in timore cogitur ilicò confer­
timque
ſanguis in interioribus partibus vn­
de
tremunt homines, vox tollitur, aut la­
bat
, pallet corpus.
Quod ſi perſeueret, ac
ingens
ſit, canitiem inducit, quibuſdam
pili
, nonnunquam etiam decidunt vngues,
contractóque
intus ſanguine: aut tabeſcit
homo
, aut phlegmone excitato mortis ſubit
periculum
: quidam etiam ſubitò extincti

ſunt
.
In triſtitia verò non confertim, ſed
ſenſim
calor redit: ideóque non nutant
crura
, nec repentè moriuntur: ſed vigilant,
non
concoquuntur, præcordia ſuffocantur:
iuuenes
tabeſcunt: prouecta ætate homi­
nes
, cacochymia, malúſque color, & mor­
bi
varij obnoxios habentur.
Ob hanc, ſeu
ob
timorem referunt Melibœam Amphio­
nis
& Niobis filiam, cùm ſola cum ſorore
ex
tot fratribus atque ſororibus euaſiſſet, pal­
lidam
perpetuò fuiſſe: inde Chlorim deinceps
vocatam
.
Ira effundit calorem extrà, ſubitò:
ſed
tamen prius adeò feruet, vt in cali­
dioribus
temperamentis, ac ſiccioribus fe­

bris
excitetur.
Omnibus certè incaleſcit cor­
pus
totum, vnde vtilis his, quibus vel abun­
dat
pituita, vel triſtitia, aut timore habitus
marceſcit
.
Timoris
effectus
.
Triſtitiæ.
Ira.
Lætitia vehemens ſanguinem, ſynce­
rum
extrà fert, vt in viribus validis mor­

bos
curare ſoleat, in imbecillioribus oc­
cidere
, eſtque iræ medela, magis verò ti­
moris
.
Lætitia.
Sed ſpes triſtitiæ, contraria eſt: ſenſi­
mus
, ſi ſine timore ſit, naturalem calorem

diffundit
.
Vnde inter omnes affectus animi,
ſola
ſpes omnibus vtilis eſt: concoctionem
& dulces ſomnos parit, vnde etiam corpus
benè
coloratum reddit, ac pingue immo­
derata
: tamen ſpes gaudio fermè ſimilis eſt,
nec
ſomnos admittit.
Omnis enim vehemens
ſanguinis
motus ſomnum tollit, cùm ſom­
nus
ſpirituum, & ſanguinis quies ſit.
Vere­
cundia
verò ex ſpe conſtat, ac timore, ideó­

que
ſanguis duplici motu in ea fluctuat, pue­
ris
ac virginibus familiaris eſt, gratóque
robore
ora ſuffundit, nec vexata, vt in
metu
detrimentum adfert ſed odium po­
tius
.
Spei.
Verecundia.
Eſt autem odium, & ipſum ex ſpe compo­

ſiti
ſunt, ſed & ex triſtitia, non metu.
In­
uidia
verò, odium tenue eſt.
Palàm igitur
eſt
, quinam ex odio & inuidia, corporis

affectus
proueniant.
Sed amor cùm odio
contrarius
ſit, erit ſuſpecta lætitia: nam ſpei
ſuſpicio
contraria eſt, dico quidem firmæ
ſpei
, velut inconſtanti timor.
Suſpicio ve­

timor eſt paruus, velut audacia ſpes ma­
xima
.
Differt à lætitia, quoniam in vtra­
que
eſt firma ſpes, ſed in audacia finis eſt
mediocris
in lætitia eſt iucundus.
Meminiſ­
ſe
autem horum inferius oportet, vt phæ­
nomena
intelligantur, adeò verò immu­
tant
hæc omnia corpus, vt ſi cum melancho­
lico
humore iungantur, ecſtaſim inducant:
quos
ſi vras, aut nouacula incidas, nihil
ſentire
comperies: alij iacent volentes, vt
mortui
, alij etiam diuinant, hæcque pro ma­
gnis
miraculis apud imperitos habentur,
cum
tamen dicat Hippocrates.
Si lingua

repentè
incontinens fiat, aut aliqua pars
corporis
ſtupore elanguet, tale eſt melan­
cholicum
.
Sed Galenus ſenſum huius mini­
eſt aſſecutus: ob hocque demiratur an­
tiqui
magiſtri dicta.
Affectus igitur animi
corpora
mutant, ſoni autem animi affectus.
Neceſſe eſt igitur ſonos corpora mutare.
Omnium autem affectuum maximi, ſunt
timor
& fortitudo: at hos mouere poſſunt
1ſoni, indicio ſunt tubæ, Laconicum inuen­
tum
tympana, barbarorum cornua & cla­

mor
Romanorum.
Nam Romani, ſub pu­
gnæ
initio adeò magnis clamoribus obſtre­
pebant
, vt Ioſephus coactus ſit Hebræorum
ſuorum
militum aures obſtruere, ne vel ſtre­
pitu
terrerentur, aut attoniti fierent.
Sæpè
contingit
præteruolantes aues, ob cum cla­
morem
excidere.
Conſtat igitur ſonos mul­
tùm
ad fortitudinem facere.
Igitur ad alios
animi
affectus.
Nunc pro clamoribus boant
machinæ
igneæ non inani, ſed exitiali ſtre­
pitu
.
Quantum verò corpora ex affectibus
animi
patiuntur, indicant, qui dum cogi­
tant
intentius, neque vident, neque au­
diunt
.
Oculis igitur apertis, aut auribus,
non
videre, aut non audire non licet.
At li­
cet
intentius cogitare, ob idque minus ſen­
tire
, vt etiam quandoque cogitationi in­
tentus
dolorem haud ſentiat.
Neceſſe verò
eſt
in affectibus animi corpus pati, quo­
niam
hi non ſine corpore fiunt.
Intellectus
verò
non immutatur, niſi vel quia cum ra­
tione
, & imaginatione operari illum neceſ­
ſe
eſt, vel quia dum intelligit delectatur
totus
homo: ipſe enim intellectus omnino
à
corpore per ſe ſeparatus eſt.
Nunc enim
dum
hæc ſcribo, meus intellectus eſt ea quæ
per
ſcripta hæc tu intelligis: dúmque medi­
ca
pertracto, medicina: dum de numeris
ſcriberem
, tunc numerus erat, adeò quod
aliis
omnibus qui diuerſa ſcripſerunt eue­
nire
neceſſe eſt, vt dum mea relego ſcripta,
alius
mihi fuiſſe videar ab illo qui nunc ſum.
Verùm medio tempore principia intelligit,
nec
percipit homo.
Cùm igitur dormit ho­
mo
, aut adhuc eſt infans, aut ebrius, li­
cet
videatur ociari, intelligit, ſed non fit
operatio
habenti communi: nam cùm re­
ſipiſcit
abſque negotio rurſus intelligit.
In­
dicio
eſt quod videmus, & tamen videre nos
non
percipimus, niſi animaduertamus.
Sed
ſenſus
quieſcit abſente obiecto: ſolum enim
patitur
, mens autem agit, & cum vult ſta­
tim
intelligit, cur ergò ceſſat?
Senſus etiam
ſtatim
percipiunt, mens autem diuinior,
tempore
igitur non indiget, & certius per­
cipit
.
Materia igitur caret: nam calefieri
& infrigidari, & odores imbuere, ſenſim
hæc
fiunt.
Vtrum verò dum intelligimus,
intelligere
nos ſemper animaduertamus?
an
id
neceſſe eſt, an forſan fieri nequeat?
niſi
cùm
hoc quod intelligimus, percipimus?
quod femè diuinum eſt? Eſt enim idem
tunc
intellectus, quodque intelligitur: in
reliquis
& intellexiſſe, & intellecturos eſſe
percipimus
: quoniam vnius ſcilicet tantùm
actionis
capax eſt.
Æterna igitur eſt forma
intellectus
, quoniam dum hæc legis, &
contemplaris
manet & eſt, eædémque ſunt
ſunt
formæ ſcilicet, ac ſpecies rerum vniuer­
ſalium
vſque in æternum.
Videntur igitur
maximè
ſapientum immortales animi, ani­
ma
verò flamma quædam, aut non ſine illa,
neque
enim abſque motu conſiſtere poteſt.
At in ſenſu non fit immutatio, propter ea pe­
rit
, & etiam quod ſentimur idem non manet.
Quare neque eodem modo imaginamur, aut
vtimur
ratione.
Memoria quaſi intellectui
ſimilior
eſt.
Ea ordine iuuatur, quoniam
quæ
ordine conſtant, tam facilè continen­
tur
, vt quaſi vnum referant.
Duplex eſt, re­
rum
ac verborum: alteráque alteri præſidio
eſt
, vnde etiam duplex: artificioſa memoria,
rerum
quæ imaginibus conſtat, olim inuen­
ta
, traditáque à Cicerone, ac Quintiliano,
quia
verba continentur: & verborum, qua
res
tum etiam verba continentur: conſtat
primis
nominum, vel etiam initiorum ſyl­
labis
, è quibus verba tum carmina fiunt.
Eiuſdem generis quæ numerorum coniun­
ctione
conſtat: mirúmque quantum vterque
modus
ex temporaneis actionibus, ac ludis
conducat
: vnde tam pulchri inuenti noſtri
mercedem
accepimus, ſcilicet opinionem
memoriæ
, quæ nos plurimùm iuuit, cùm
tamen
lapidi atque huic inuento debeatur
totum
quicquid eſt, præter paſſiuam me­
moriam
, quæ in nobis viget.
Actiua verò,
atque
præcipuè artificioſæ vtrumque genus,
ab
imaginatione maximè iuuatur.
Nec eſt
fermè
artificioſa memoria aliud quicquam,
quàm
tranſlatio rerum & verborum ad or­
dinem
, ac vim quæ imaginatur, ea tamen
tantùm
affert commodi, verborum ſcilicet,
ac
numerorum, vt faciliùs centum cum ea
quàm
decem ſine illa recitare poſſis.
Ratio
tamen
omnium virtutum mortalium prin­
ceps
eſt, hominique propria vt mortalis eſt.
At verò vt intellectum poſſidet, artes &
ſcientias
excolit, artificioſáque inuenta quæ­
dam
, quæ ad artes non pertinent, quoniam
vtilitate
carent, aut incerti ſunt generis: om­
nis
autem ars, eſt generis certi atque vtilis.
De incertis igitur atque inutilibus, primò
dicendum
.
1
Odij.
Inuidiæ.
Amoris.
Suſpicionis.
Audaciæ.
Lib.7.Apho­
riſ
.40.
Clamor ini­
tio
pugnæ.
89[Figure 89]
LIBER DECIMVSQVINTVS,
De inutilibus ſubtilitatibus.
EIVSMODI ſunt hæc, cur ſi
ſuper
tabulam aliam ictus in­
cidat
, non adeò frangitur ſup­
poſita
tabula, vt in cuneis fi­
gendis
: certè quia ictus per
totam
ſuppoſitam tabulam diſtribuitur, vn­
de
minor euadit in ſingulis partibus: nec
cogitur
pars deſcendere alia relicta, quod
maximè
fracturæ initium eſt: eo etiam inter­
medio
temperatur ictus: âër quoque cùm im­
pulſu
careat, violenter ingredi non poteſt
ſecundum
tabulam ſubiectam, quare nec di­
uidere
.
Simile illud, cur vaſa vitrea igni expo­
ſita
ſuperimpoſito ſurculo non rumpantur:
quoniam
lignum non incaleſcit, cogitque
vt
vitri partes miſceantur: frangitur au­
tem
, quia aqueum humidum prius infla­
tum
conuertitur.
Verùm nullius vſus eſt

inſtrumentum
ex ſeptem annulis.
Bractea
ferrea
digitum lata, palmi longitudine, te­
nuis
, in qua ſeptem foramina, rotunda, an­
guſta
, æquíſque ſpatiis, ſecundum longi
tudinem
diſpoſita, ſeptem excipiunt virgu­
las
tenues, altitudine vnciæ fermè, mobi­
les
in imo, & in ſuprema parte circumfle­
xas
, vt annulos digiti magnitudine inclu­
ſos
retineant, ipſe verò virgæ à ſequenti
annulo
infra flexuram continentur.
Ob id­
que
omnes annuli præter primum, ab ante­
cedente
, ne exiliant liberè extra
anteriorem
virgam prohibentur:
ferrea
omnia & ferrea etiam na­
uicula
, cuius ſpeciem ad vnguem
in
margine reddimus, longa la­
táque
pro magnitudine ſubiectæ
laminæ
.
Hoc inſtrumento ludus
excogitatus
miræ ſubtilitatis.
Pri­
mus
, ſecundúſque annulus per
inane
A, ſpatium immittitur, in­
de
nauicula per eoſdem annulos,
pòſt
illorum primus per inane A,
demittitur
, poſt quem tertius an­
nulus
per nauiculæ vacuam me­
diam
partem, vt primi duo ſur­
ſum
trahitur, illique nauicula in­
truditur
: tum etiam primò ſur­
ſum
deducto, iam tres circumam­
90[Figure 90]
biunt
nauiculam ipſam: demittes igitur duos
primos
exempta prius nauicula, ita illa ſo­
li
tertio incluſa manebit, inde quartum ſu­
perinducere
licebit, vt omnis hæc induſtria
tribus
præceptis contineatur.
Primùm,
quòd
annulus ſurſum trahendus, dimitten­
dúſve
, vnum tantùm habeat ante ſe, cui
nauicula
includatur.
Secundùm, vt dùm de­
mittis
, vnà ſemper primos duos demittat,
& vnum trahat, vel vnum demittendo duos
primos
trahat.
Tertiùm, vt quocunque ſur­
ſum
tracto, vel demiſſo, omnes qui antè
ſunt
ſurſum trahere neceſſe eſt, ac rurſus
demittere
.
Primi itaque duo à nullo alio
impediuntur
, ne intercurrant: primum vo­
co
eum annulum, qui liber eſt in ſexagin­
taquatuor
vicibus (ſi ſine errore agatur) na­
uicula
in omnibus includitur annulis, vir­
gáſque
omnes incluſas continet in triginta­
vna
, aliis vt nonaginta quinque ſint ab ab­
ſolutione
ad primi tranſitum ſeu vltimi,
redeat
verò totidem.
Igitur circulus per­
ficietur
totus in centum nonaginta vici­
bus
.
Inutile eſt hoc per ſe, ſed tamen ad
ſeras
artificioſas arcarum transferri poteſt.
Inſtrumentum
ludricum
.
Similis ſubtilitas eſt in latrunculorum

ludo
, ſed delectabilior, ob varietatem, &
contentionem
: vt enim nauicula in genere
illo
eſt ſubtiliſſimæ inuentionis, ita latrun­
culi
inter ludos omnes.
Scripſimus autem de
Ludis
, quatuor libros olim.
Latrunculo­
rum
ludus
ſubtiliſſimus
.
In eodem genere eſt modus cognoſcendi

chartam
excogitatam.
Fac vt mente illam
concipiat
, inde oſtende per ſingulas: vbi
annuerit
, digito illam clàm ſignabis, illi­
cóque
miſcebis, inde inuentam oſtendes.
Alij eam notæ anteponunt, miſcéntque &
antequam
ſeparetur vident, inde ſeparant,
aut
arbitrio ſocij relinquunt.
Alij numeris
ſæpiùs
diuidentes venantur.
Inutilis etiam
eſt
illa ſubtilitas, quæ docet omnia commer­
cia
pretio quadrantis dirimi poſſe, etiam­
ſi
rei æſtimatio ſit decies centena millia.
Sit equus eius gratia exempli, pretij ſci­
licet
decies centenùm millium, quem mi­
hi
venditurus ſis ea pecunia: oſtendere
volo
quadrante poſſe dirimi venditionem.
Charta exco­
gitata
quo­
modo
cogno­
ſcatur
.
Nam ſi offeram quinquies centena mil­
lia
, & renuas, offeram nouies centena mil­
lia
: quæ ſi non recipis, offero nouies cente­
na
, & quinquaginta millia: quæ ſi renuis,
iterum
offero nouies centena octuaginta
millia
: quòd ſi his aſſentiris, offero no­
uies
centena ſeptuaginta millia: quæ ſi non
recipis
, offero nouies centena ſeptuaginta­
quinque
millia: quæ ſi non recipis, recipias
autem
gratia exempli nouies centena ſe­
ptuaginta
octo millia, quæro an recipias
mille
minus?
inde quingenta? tandem ad
centum
, & quinquaginta, inde ad decem,
deinde
per ſingulos denarios, inde num­
mos
, pòſt quadrantes, imò etiam obolos
progredieris
, donec veniat, vt obolo
venditio
dirimatur.
Id facilius oſtendes ſi
obolis
ſingulis auctis interroges: nam in al­
terum
duorum abſurdorum incidere coge­
tur
, vel vt oboli additione vendat: quod priùs
nolebat
ante oboli additionem, vel vt nul­
lo
pretio vendere velit.
Hæc itaque noſtra
arguta
inuentio ad nihil vtilis eſt, egregia
1cum ſua ſubtilitate, niſi vt reſpondentem ſo­
phiſtica
quæſtione inuoluat & fatiget.
Sed
in
omni alimento excrementum: nec vbi ex­
crementum
ſine alimento.
Tertium genus inutilis ſubtilitatis in Ray­
mundi
Lullij libris ſpectare licet.
Res pror­
ſus
riſu digna, omnem velle tradere doctri­
nam
, nullam noſſe.
Sed tamen vt diligentiùs conſiderauimus,
non
prorſus contemnenda inuentio viſa eſt:
ſiquidem
totam vnam artem, vtpote Medi­
cinam
, duodecim ad ſummum chartis tra­
dere
licet.
Sic nos non ſolùm Medicinam,
totam
chirurgiam, ac pharmaceutriam
cum
ſignis naturalibúſque principiis, tum
exemplis
, viginti ſex chartis complexi hac
ratione
ſumus, additis authoritatibus de­
monſtrationibus
, vbi opus illis eſſe exiſti­
maui
.
Edetur autem hic liber. Sed modum
nunc
docere præſtat ex Arithmeticis arcanis
deſumptum
.
Quælibet ars quæ rebus non
placitis
conſtat, viginti ſimplicibus regulis
contineri
poteſt.
Nam viginti propoſitis ter­
minis
conſtituuntur coniugationes 1048375.
Cuius
numeri ratio abſolutiſſima hæc eſt:
ſingulares
viginti.
Pro 19. totidem. Pro
18
. & 2. duc 40. in 19. fit 760. diuide per
2
. exit 380. Pro 17. & 3. duc 18. per 380.
& diuide per 3. exit 2280. Pro 16. & 4.
duc
2280. per 17. & diuide per 4. exit
9690
. Pro 15. & 5. duc 9690. per 16. &
diuide
per 5. atque ita ſemper ducendo ag­
gregatum
, procedens per numerum maio­
rem
præcedentem, & diuidendo produ­
ctum
per minorem numerum, ordine de­
uenies
ad 10. qui eſt in medio: qui cùm
ſit
abſque compari, duces præcedens ag­
gregatum
, quòd eſt 325920. per 11. gene­
rali
ratione fit 3695120. diuide per 10. fit
369512
, Sed quia hic numerus componi­
tur
ex ſimilibus, accipiemus ſolùm medie­
tatem
, ſcilicet 184756. Omnibus igitur
ſimul
iunctis, additáque vnitate pro regu­
la
, quæ ex omnibus ſimplicibus conſtat,
fient
( vt dixi ) regulæ omnes, 1048575.
Cùm
igitur libri omnes artis, Græci, Ara­
bes
, atque Latini, ne vigeſimam quidem
partem
contineant, conſtat ſimpliciſſimas
regulas
, aut non tot eſſe, aut non expleri
omnes
coniugationes.
Igitur cùm duabus
chartis
, viginti regulæ tum modi coniuga­
tionum
contineri poſſint, tota etiam ars
continebitur
.
Ita libri tres de Difficultate
ſpirandi
, duabus regulis continentur: cùm
tertiam
Galenus omiſerit.
Excipiuntur quæ­
cunque
placitis hominum conſtant: Iu­
riſprudentia
, Grammatica, Geographia,
Theologia
, Rhetorica, Poëſis, Hiſtoria,
nam
pluribus ſimplicibus regulis con­
ſtant
.
Eiuſdem argumenti, id eſt, fruſtrà per­
ditæ
operæ eſt libros componere: in qui­
bus
, ſi quod oſtendere non poteſt, totius
argumenti
fundamenti neges, omnia pror­
ſus
corruant.
Velut qui rerum natura­
lium
originem, principiáque ex oraculis
Sibyllæ
, & Poëtarum ambiguis & fabu­
loſis
authoritatibus venatur, oſtenderéque
nititur
.
Videntur enim mortalium chariſ­
ſimam
docere ſuppellectilem, tempus ( in­
quam
) effundere.
Itaque meritò genus hoc
ſcribendi
à Galeno in libris de Decretis Hip­
pocratis
, & Platonis damnatur, improba­
tur
, reiicitur.
Quid enim abſurdius, ne
ſtultius
dicam: quàm in ſeriis rebus, &
quæ
firmiſſima indigerent demonſtratione,
teſtimonium
ab oraculis, & Poëtis petere,
quorum
mens nihil minus cogitabat, quàm
quod
ſcriberent?
Id ſolùm quærentibus illis,
vt
numerus impleretur, carménque ſona­
ret
.
In eodem genere collocantur Theolo­
li
naturalibus rationibus contra Philoſo­
phos
diſputantes, & hæreſium omnium in­
uentores
, & qui de ſigillis ſub certis cœ­
lorum
conſtitutionibus faciendis loquuntur,
& qui de magia naturali à numerorum ra­
tione
ſumpta, vt Agrippa infelix: nam nu­
meri
( vt rectè Ariſtoteles dixit ) actionum,
& mutationum non poſſunt eſſe principia.

Ea
enim quæ ſcribuntur, tria habere de­
bent
, vtilitatem præſentem, certum finem,
inexpugnabile
fundamentum.
Quapropter
& Rhabani ſubtilitas inter inutiles cenſeri
debet
, laboris immenſi, & admodum curio­
ſa
.
Hic ſimul carminis & numerorum legem
ſeruat
primò, tum imaginem figurarum ſitu
literarum
explicat, literis in figura incluſis:
rurſus
ſenſum, & hiſtoriam continet figu­
, atque his etiam carmina conſtruit.
To­
ta
verò ſerie carminum, omnem explicat
denuò
ſenſum figuræ contentæ.
Sic cru­
ces
, arbores, aueſque, aliáque innumera,
hac
arte depingit: cuius hoc vnum ſit exem­
plum
.
Arbor odore potens, frondoſo vertice nata,
Qua
ſumma verè ſacro, u fluit ordine bertas,
Hortus
ditatus, & par cui nullus in orbe eſt.
Floribus, & foliis, milleno germine diues,
Omnes
excedens altas rauitudine ſyluas,
Cum
totam piè magnus ueſtit honóſque, decúſque,
Ambit
verus honor, laetvs loquitur ea voto,
Stans
homo liuor hoc nationi denegat atræ.
Dæmonis horrendus rem ſciri laude moueri,
Arbor
ſola tenens uarios virtute colores:
Purpureo
regis ſub tactu roſcida fulgens,
Æterno
es radio, ſtant in te nam piè vincta,
Ædes
turritæ, ex hoc dudum es nomine berta.
Quæ ſcribun­
tur
tria ha­
bere
debent.
Rhabani
ſubtilitas

mira
.
Si animaduertas, deſcendendo legitur
carmen
hoc:
Forma ſacrata crucis, venerando fulget amictu.
1
Et rurſus, dum è dextra in ſiniſtram tendis,
hoc
aliud in ſepto:
Magnus veſtit honor, latus loquor hoc nationi.
Simili curioſitate Plautus vſus eſt, in con­
ſcribendo
nomine, argumenti fabulæ per
capita
dictionum, quæ in initio argumenti
ipſius
fabulæ poſita ſunt, literas primas col­
ligendo
.
Sed illa magis Comœdum decue­
runt
, quàm ſi ex compoſito, hanc ratio­
nem
totus ſe illi dedens iniſſet.
Velut Hug­
baldus
Gallus, monachus Eluomenſis, ex or­
dine
beati Benedicti, qui centum triginta­
ſex
carminibus, quorum ſingulæ dictiones
elemento
C, initium ſumebant, Laudes Ca­
roli
Calui Francorum Regis ſcripſit, quorum
initium
eſt:
Carmina clariſona caluis cantate camœnæ.
Simili illud Placentij Porcij, qui Pu­
gnam
porcorum trecentis penè carmini­
bus
cecinit: quorum ſingulæ dictiones ex
P
, littera initium ſumunt.
Extat opus im­
preſſum
non inelegans, apud me: cuius ini­
tium
eſt:
Plandite porcelli, porcorum pigra propago.
Sed ſi hæc coniunctam in ſe habe rent
aliquam
vtilitatem, ſumma dignum laude
hominem
arbitrarer: nunc verò tam operam
irridere
licet, quàm etiam ingenium admi­
rari
.
Placere poteſt exemplum, copia horum
certè
tædium parit.
Hócque vnum fermè eſt
commune
his, quorum nullus inter homines
vſus
eſt.
Atque hæc penè ſimilia induſtriæ egregij
illius
viri, qui cicere, cùm quemcunque
vellet
locum feriret, ciceris modium ab
lexandro
promeruit: magis auerſatus ina­
nem
laborem, quàm induſtriam admira­
tus
.
Eiuſdem etiam, ſed aliquantò vtilio­
ris
argumenti ſunt libri illi quatuor Geo­

metrici
Procli in Euclidis elementa: nihil
enim
nouum docent, ob idque ad artem non
ſpectant
.
Quia tamen varia eſt ſubtilitas il­
la
, non vnius prorſus generis, vt in Rhabano
& Lullio, ideò non omninò vt inutiles abii­
ci
, & ſperni debent.
Nam & ipſius ſubtilita­
tis
cùm plura fuerint exempla, ars quædam
etiam
erit.
Procli libri
non
ſpectant
ad
artem
Geometricam.
Quomodo
quæcunque

in
elementis
Euclid
.
de­
monſtrata

ſunt
, abſque
vlla
propoſi­
ti
vnius tan
tum
circuli
mutatione

oſtendi
poſ­
ſint
.
Igitur conſimili argumento quale fuit
Procli
, oſtentatione potius iuuenili, quàm
vtilitate
manifeſta, tum ego, tum Ludo­
uicus
Ferrarius paucis in diebus inuenimus,
quónam
pacto quæcunque ab Euclide de­
monſtrantur
, variata circini latitudine, à
nobis
ſub quacunque latitudine illius à con­
tradicente
propoſita inuariabilique, præ­
ter
circulorum ſolam inſcriptionem ac cir­
cumſcriptionem
, perfectè à nobis poſſent
oſtendi
.
Et quamvis dum hæc ſcriberemus,
Ludouicus
ipſe hanc totam demonſtratio­
nem
typis exceptam edidiſſet optimè, quia
tamen
opus illud contentionis gratia ſcri­
ptum
eſt, haud arbitror ſuperfuturum, cùm
nihil
aliud fermè egregij contineat: & ſi
quædam
ſint egregia, ſeorſum tamen poſi­
ta
ſunt, & non vnius generis, ita poſtu­
lante
materia: quo fit vt operæ pretium eſſe
duxerim
, ne quandoque tam rarum ſubtili­
tatis
exemplum periret, illud denuò hîc ſub
iicere
.
Sed quomodo? breuius demonſtratio­
nibus
: ne abhorrentes à Geometricis tædio
capiantur
.
Igitur primò, quarta primi Elemento­
rum
, velut ab Euclide demonſtratur, cùm
nullius
præcedentis alterius propoſitionis
auxilio
indigeat, erit demonſtranda.
Inde
quinta
: nam quòd ad demonſtrationem at­
tinet
, ſola quarta, quam primam vocabi­
mus
, vt quintam ſecundam, indiget: quò
verò
ad protrahendum lineas, circuli am­
plitudo
nobis propoſita ſufficiet, cùm lineas
quantumlibet
in directum producere liceat.
Inde tertia erit nobis, quæ ſeptima & quar­
ta
, qua octaua: nam etſi ab Euclide ex ſe­
ptima
demonſtretur, tamen & ſine abſur­
do
ſic poterit demonſtrari.
Collocato alte­
ro
trigono ex aduerſo ſuper baſim, lineáque
à
vertice ad verticem recta ducta: nam con­
ſtat
, vt etiam à Proclo oſtenditur in tertio
libro
ex ſecunda, & animi communi ſen­
tentia
, trigonos habere angulos ſupremos,
& latera illos continentia æqualia, igitur
ex
prima erunt æquales, transferre autem
trigonos
licet, cùm Euclides in quarta ſua
Propoſitione
id admittat.
Quarta nobis erit
nona
Euclidis in primo libro: nam de il­
lo
intelligo, donec alterius libri mentio­
nem
adiecero.
Igitur factis lineis angu­
lum
continentibus æqualibus iuxta circini
latitudinem
propoſitum, circulos duos ſe­
cundum
datam latitudinem factis centris
terminis
linearum deſcribam, ſecantes ſe
in
angulo propoſito & ex aduerſo, ad quam
ſectionem
è centris circulorum ductis li­
neis
, inde è ſectione ad ſectionem ex ter­
tia
harum, & circuli diffinitione illicò pa­
tet
propoſitum.
Quòd ſi quis adeò peruer­
ſus
ſit, vt ne admittat circulos alibi ſe
ſecare
, quàm in angulo, ducta linea in­
ter
fines angulum continentium recta, to­
ties
vtrunque circulos repetemus, donec
ſe
tandem, aut ſecent, aut contingant.
Per

ſecundam
& primam harum aſſequemur,
tandémque
per tertiam propoſitum angu­
lum
, ducta ex angulo, ad aduerſam circulo­
rum
ſectionem recta, bifariàm.
ſecari. Quin­
tam
ſtatuemus decimam Euclidis, per præ­
cedentis
modum, vim ac figuram demon­
ſtratam
.

Primi
Eucl.
noſtræ.
4 1
5
2
7
3
8
4

Eucl
.
noſtræ.
10 6
11
7
Sexta erit vndecima illius: hinc inde ex
puncto
dato, quantum eſt circuli latitudo
capiemus
: vtraque verò per quintam diui­
ſa
bifariàm, erunt partes quæ ad punctum
iungentur
dimidium latitudinis circini, am­
bæque
iunctæ ipſa latitudo, vnde extremis
illius
lineæ pro centris poſitis, vbi circuli
ſe
interſecabunt, linea ducta ad punctum
datum
, ex tertia harum perpendicularis erit.
Inde decimamtertiam, decimamquartam, &
decimamquintam
Euclidis, ſeptimam, octa­

uam
, & nonam harum ſtatuemus, cùm nullis
aliis
, niſi demonſtratis, iam hîc indigeant.

13
8
14
9
15
10
Pars
tertia.
11.
PARS TERTIÆ DECIMÆ.
Decima propoſitio erit hæc: Propoſitis
duabus
lineis inæqualibus ſe tangentibus,
de
maiore quantum æquale ſit minori abſ­
cindere
: eſtque hæc pars tertiæ Euclidis: at
1Euclides etiam de non coniunctis demon­
ſtrat
.
Pro hac igitur demonſtranda, diuida­
tur
angulus quem illæ continent indefinita
linea
, poſtmodum facto centro extremo lineæ
breuioris
deſcribam circulum, qui in termi­
num
minoris cadet, maiorem autem ſecabit ad
minoris
æqualitatem.
Tranſpoſitis enim tri­
gonis
, quorum vertices ſunt in puncto con­
iunctionis
propoſitarum linearum, fines
autem
ſectiones circulorum cum lineis, ita
quòd
media diuidens baſis ſit communis
vtriuſque
ſecundum modum conceſſum ab
Euclide
in ſua quarta primi elementorum,
ni
datæ lineæ æquales fuerint, erit pars to­
ti
æqualis, quod eſſe non poteſt.
Si verò di­
cas
circulum è minoris termino centrum
habentem
ad mediam non peruenire, to­
ties
per quartam anguli illi bifariàm ſecen­
tur
, donec attingant: inde repetita demon­
ſtratione
propoſitum habebitur, vt prius.
Quoniam verò trigonos tranſponimus,
id
non ad conſtruendum quicquam licet.
Par
enim
fermè eſſet circuli æquilatationi, ſed
ſolùm
in theorematibus, ad id quod ita ſit
demonſtrandum
.
PARS PRIMÆ VNDECIMÆ
Vndecima erit, ſuper datam lineam
triangulum
duum æqualium laterum deſcri­
bere
: diuidemus eam bifariàm, erigemus
perpendicularem
è ſectionis puncto per ſex­
tam
, completóque trigono per primam pa­
tet
propoſitum.
Ex hac & præcedente, abſque circulis,
per
modum Euclidis, illius ſecundam de­
monſtrabimus
, quæ erit duodecima noſtra.
At ex hac per modum Euclidis, tertia illius
demonſtrabitur
generaliter, quæ erit
decimatertia
harum.
Decimaſexta Euclidis,
& quinque ſequentes, vt
ab
Euclide ponuntur,
demonſtrabuntur
: habe­
búntque
locum apud nos
decimæquartæ
, & quin­
que
ſequentium: quan­
doquidem
nullis aliis
quàm
demonſtratis iam
à
nobis hucúſqne indi­
gent
.
Simili ratione vi­
geſimaſexta
, & quatuor
ſequentes
, vigeſimæ no­
ſtræ
, & quatuor proxi­
ſequentium locum
obtinebunt
.
Vigeſima­
quinta
noſtra erit apud
Euclidem
vigeſimater­
tia
, quæ ſic demonſtra­
pars
primæ 12.
2 13
3 14
10
15
17
16
18
17
19
18
20
19
21
20
26
21
27
22
28
23
29
24
30
25
23
26
6 27
24
28
bitur
: lineas continentes angulum æquales
inuicem
ad datam circini latitudinem fa­
cies
.
Inde ſubtenſa recta, minor erit per
decimamoctauam
ambobus lateribus trigo­
ni
datum angulum continentibus.
Huic ba­
ſi
igitur per decimamtertiam hoc expuncto

dato
in linea æqualem abſcindemus: inde
rurſus
factis vtrinque terminis, lineæ iam
abſciſæ
centris deſcribemus circulos, qui
ſe
ſecabunt ex decimaoctaua, vt dixi: du­

ctis
ergo linei ex communi circulorum ſe­
ctione
ad extrema lineæ ſubiectæ, iam pa­
làm
erit ex tertia angulum in dato puncto,
propoſito
eſſe coæqualem.
Sextam inde loco

demonſtrabimus
facillimè ex decimatertia,
demonſtratione
, quæ contradicentem dedu­
cat
ad impoſſibile: ſed placet vera demon­
ſtratione
oſtendere: alium igitur trigonum
ex
præcedenti fabricabo baſim habentem ba­
ſi
æqualem, & angulos qui ſunt ſupra baſim
angulis
ſupra baſim propoſiti trigoni æqua­
les
.
Inde ſuperponendo baſim baſi ex prima
harum conceſſa ab Euclide, fiet per communes
animi
ſententias bis, ſuperponendo verſa vi­
ce
, vt latera demonſtrentur æqualia.
Quo
peracto
vigeſimaoctaua ex præcedente de­
monſtretur
.
Huic ſuccedunt vigeſimaquar­
ta
, & trigeſimaprima Euclidis: prima autem
eiuſdem
, trigeſimoſecundo loco ſic demon­
ſtrabitur
, facto trigono æquilatero iuxta cir­
cini
latitudinem eodem modo quo facit Eu­
clides
, in terminis verò datæ lineæ duobus
angulis
æqualibus illis trigoni ex vigeſima­
quinta
harum, quare ex trigeſimaprima erit
tertius
tertio, ac prioris trianguli ex ſecunda
harum
anguli ſunt æquales, igitur & ſecundi
trigoni
: igitur ex vigeſimaſexta erit trigonus
ſecundus
ſuper datam lineam conſtitutus æqui­
laterus
.
Trigeſimatertia erit duodecima pri­

mi
Elemen.
ex dato puncto per trigeſimam
harum
datæ lineæ duco æquidiſtantem, inde
per
ſextam ſuper deductam ex eodem puncto
duco
perpendicularem, donec ex eadem par­
te
occurrat datæ lineæ, cui cùm occurrerit
perpendicularis
inſiſtet ex vigeſimatertia,
cùm
prior iam ſit rectus.
Poſt hæc quando­

quidem
nil aliud ſupponitur præter demon­
ſtrata
, liberum erit vſque ad vltimam primi,
relicta
ſola vigeſimaſecunda, procedere.
Euclid. No­
ſtræ
.

6
26

Demonſtra­
tio
ſextæ pri­
mi
elemento­
rum
per ar­
gumenti
con­
cluſionem
,
ſeu
ducens
ad
neceſſa­
rium
.
7 37
24
28
25
29
31
30
32
31
Prima
32

12
33

Reſiduum

primi
lib.
propter 23.
Totus
ſecun­
dus
lib. præ­
ter
vltimam.
Tertij libri
primæ
ſexde­
cim
propoſi­
tiones
.
31 34
Eadémque ratione totum ſecundum librum,
vltima
dumtaxat propoſitione excepta.
Primas
quoque ſexdecim tertij libri, & partem primam
trigeſimę
primæ proportionis eiuſdem, quam
trigeſimamquartam
huius dicemus: nam du­
cta
linea ex centro, per ſecundam harum,
conſtat
angulum ſupremum æqualem eſſe
duobus
, qui ſunt ſupra baſim pariter acce­
ptis
: cùm verò tres ipſi æquales ſint duobus
rectis
ex trigeſimaprima, neceſſe erit fateri
ſupremum
, qui in circuli dimidio conſiſtit
eſſe
rectum.
Imò eodem modo quo ibi de­
monſtrantur
, reliquæ huius propoſitionis
partes
patêre poſſunt.
Totus etiam quintus

liber
, cùm ex aliis non pendeat, demonſtra­
bitur
liberè ea ratione quæ ab Euclide: tum
verò
& duodecim primi ſexti Elementorum
propoſitiones
, cùm demonſtratis iam tantùm
indigeant
.
Iam verò decimamtertiam ſexti
demonſtrare
pro trigeſimaquinta oportet:
iunctis
igitur ligneis ad punctum ſecundum
rectitudinem
per decimamtertiam, quæ ſint
AC
, & CB, ducam per ſextam AF, quàm per
decimamtertiam
faciam duplam circini la­
titudini
, ductáque BF, ducam per trigeſimam

CB
, æquidiſtantem BF, & faciam CG, æqua­
lem
EF, & CK, æqualem EA, per decimam­
tertiam
.
Cùm igitur ſit proportio ex quarta
ſexti
Element.
AF, ad B, vt AE, ad AC, erit
ex
decimanona quinti Element.
AF, ad AC,
vt
EF, ad CE, quare KC, ad AC, vt CG, ad
CB
, per ſeptimum eiuſdem quinti elemen-
1torum: ideóque ex decimaquarta eiuſdem,
ſi
KC eſt maior AC, vel æqualis, vel minor,
ita
CG maior, æqualis, aut minor CB.
Cùm
igitur
KC æqualis ſit AF, diuiſa per medium
91[Figure 91]
in
H, per quintam deſcribetur ſemicircu­
lus
ſecundum propoſitam magnitudinem,
quia
AF fuit dupla illi latitudini per ſextam:
erigo
igitur CM perpendicularem, & ducta
GL
ex ſectione circuli, & perpendicularis,
ducemus
BM illi æquidiſtantem per trigeſi­
mam
mediam: conſtat igitur CM, eſſe pro­
portione
mediam inter AC & CB: nam (vt
demonſtratum
eſt) vt KC ad CA, ita CG ad
CB
, quare, vt KC ad CG, ita AC ad CB: at
ex
quarta ſexti, vt CG ad CB, ita LC ad
CM
: LC, autem ex octaua ſexti Elemento­
rum
& trigeſimaquarta harum eſt in media
proportione
K C & CG, igitur & CM, in

media
proportione AC & CB.
Ex hac ha­
betur
vltima ſecundi Element.
quæ eſt tri­
geſimaſexta
.
Quintus li­
ber
Euclid.
totus
.
Sexti libri
primæ
duo­
decim
propo­
ſitiones
.

13
35

Vltima
ſe­
cundi
Elemen­
torum
36.
Reliquum

ſexti
Ele­
mentorum

præter
vlti­
mam
.
Tertij Eucl.
noſtræ,
17
37
Eadem ratione perficiemus Euclidis de­
monſtrationibus
omnes ſexti Elementorum
propoſitiones
, vltima duntaxat excepta.
Inde
decimamſeptimam
tertij Elementorum ag­
grediemur
.
Hæc erit trigeſimaſeptima. Du­
cta
igitur ex puncto præter circulum per
centrum
recta, ſumam mediam per trigeſi­
mamquintam
inter totam, quæ ex puncto
vſque
ad circumferentiam interiorem, & il­
lam
quæ ei exterius adiacet, inde ſuper ter­
minum
inuentæ erecta perpendiculari ſe­
cundum
quantitatem ſemidiametri circuli,
ad
quem ex puncto propoſito contingens
ducenda
eſt, concludo triangulum.
Ergo
huic
angulo contenta ex vltimo ducta &
perpendiculari
, ſeu oppoſito conſimili ex
25
. facio angulum in centro æqualem verſus
punctum
propoſitum, ex quo ducta recta ad
extremum
lineæ quæ angulum facit, vbi ſci­
licet
circulum tangit, contingens erit: nam
ex
ſexta ſecundi Element.
& 47. primi eiuſ­
dem
, linea ex puncto ad centrum æqualis
erit
lineæ vltimò ductæ, quæ recto opponi­
tur
: ex prima igitur harum, angulus ille in
baſi
iuxta circumferentiam rectus, & ex 16.

tertij
Element.
producta contingens. Reli­
quæ
omnes tertij libri, præter 24. & 33. de­
monſtrantur
, ex iam demonſtratis.
In 24.
demonſtrabimus
locum centri, vt Euclides:
perficere
circulum non eſt poſſibile, cum re­
pugnet
iam promiſſis, illa tamen vtemur, quia
non
eſt opus, niſi in circumſcribendis, aut in
ſcribendis
circulis niſi centri inuentione, vt
demonſtrabimus
.
In 33. etiam tertij abſol­
uemus
quotquot voluerimus angulos ſupra
datam
lineam: quia omnes, ſi circulus ſupra

illam
deſcriberetur, in circumferentia illius
eſſent
.
Id prius auxilio trigeſimæquartæ ter­
tij
, quæ abſque 33. demonſtratur in propo­
ſito
tuo circulo, abſoluemus, inde per 25. ſu­
pra
conſtitutam lineam: ergo erunt no­
bis
loco trigeſimęoctauæ, & trigeſimęnonæ,
ſicut
vltima ſexti Elementorum pro 40. Pòſt

demonſtrabimus
primam quarti Elemento­
rum
, hæc erit nobis quadrageſimaprima: per
duodecimam
ſexti Elementorum conſtitu­
tam
, vt ſit latitudinis circini propoſiti ad A,
lineam
, vt ſemidiametri circuli, in quo eſt
linea
inſcribenda ad lineam inſcribendam,
inde
collocata A in circulo mihi permiſſo,
expleo
trigonum duûm æqualium laterum,
& angulo in centro circuli permiſſi, quem
ſubtendit
linea A æqualem, ex vigeſima­
quinta
facio in propoſiti circuli centro.
Conſtabit itaque ex trigeſimaprima harum
trigonos
eſſe ſimiles, ſubducta ſemidiame­
tris
recta, quare ſemidiametri conceſſi ad A,
vt
ſemidiametri propoſiti ad ſubductam ex
quartaſexti
Elementorum, talis verò fuit
ſemidiametri
propoſiti circuli ad lineam
propoſitam
, igitur ſubducta eſt æqualis pro­
poſitæ
.

Reliquum

tertij
libri
excepta
24.
& 33.
24
37

33
39
Eucl. noſtræ
Vltim
.
ſexti
40
.1. quar­
ti
41.
Poſt hæc demonſtranda eſt 22. primi Ele­
mentorum
: quamuis ad Euclidis finem non
ſit
neceſſaria, ſed propter 22. ab eodem ad­
iecta
fuerit ſolum, quæ iam ſuperius eſt de­
monſtrata
.
Sint igitur propoſitæ tres lineæ
ABC
, ſub conditione ibidem adiecta, & aſ­
ſumo
circulum mihi conceſſum, cuius dime­
tiens
DH, & medium eius DE, & ſit A ma­
ior
B, & B maior C, & ex 12. ſexti Elemen­
torum
iam demonſtrata, fiat DE ad EF, vt
A
ad B, & EF ad FG, vt B ad C: & quia B
& C, ſupponuntur longiores A, erit tota EG
longior
E D, igitur G punctus cadet extra
circulum
: fiat ex eadem 12. ſexti Elemento­
rum
, vt GF ad FH, ita DF ad K, cui K adii­
ciatur
L, æqualis GF: igitur vt DF ad K, ita
L
ad F H.
Quia verò H F eſt minima 4.
quantitatum
proportionis vnius, erit D F
92[Figure 92]
maxima
, totáque DH maior tota KL, ex 25.
quinti
Elementorum: igitur per 41. præce­
dentem
collocabimus KL, quomodolibet in
circulo
, vt ſit M O, & ex 13. faciam M N
æqualem
L, erítque NO æqualis K: & du­
cam
ex centro ENP producendo ex aduerſo
in
Q, & iterum ex eodem centro EM.
Ex 16.
ſexti
Element.
productum KL, id eſt MN,
in
NO, æquale eſt producto DF in FH, quia
K
& L fuerunt proportione mediæ inter
DF
& FH: & ex 35. tertij Element.
produ­
ctum
P N in NQ, æquale eſt producto MN
in
NO, igitur ex PN in NQ, fit quantam ex
DF
in FH: igitur cum PQ, ſit æqualis DH,
erit
NP, æqualis FH, & EN æqualis EF:EM
autem
eſt æqualis E D, & FG æqualis L, &
L
æqualis MN, igitur F G æqualis M N,
igitur
trigonus E M N, conſtat ex tribus
1lineis æqualibus DE, EF, FG, igitur propor­
tionis
ABC: fiant igitur ſuper A, anguli
æquales
M & E, per 25. erítque trigonus
ille
ſimilis EMN: igitur ex 4. ſexti Elemen.
proportio A ad latera reliqua, vt E M ad
EN
, & MN, ſed eadem erat, vt A ad B, &
C
, igitur ex 11. quinti Element.
& nona,
eiuſdem
latera illa æqualia erunt B & C,
quòd
eſt propoſitum.
Demonſtrata hac 42.
demonſtrabimus
43. quæ erit 10. quarti Ele­
ment
.
Sit AB quam diuido (vt docet 11. ſe­
cundi
Element.) in C, & per præcedentem
facio
trigonum ſuper AB, cuius vnum latus
ſit
æquale AB, & ſit AD aliud æquale AC,
93[Figure 93]
& ſit BD: quia itaque AC eſt proportione
media
ex 17. ſexti Elementorum, inter AB
& BC, erit & B D æqualis, ac proportione
media
inter A B & B C: ducta igitur linea
DC
: erit trigonus B A D & B D C angulo
communi
B, & lateribus continentibus pro­
portionis
eiuſdem laterum, ex 6. ſexti Ele­
mentor
.
quare BD æqualis CD, ideóque DC
æqualis
CA, & ex ſecunda harum anguli
CDA
, & A æquales, & ex 31. DCB, eſt
æqualis
vtrique, îgitur duplus ad A.
Sed
per
2. harum, DCB eſt æqualis B, & per
eandem
B eſt æqualis A D B, igitur tam
ADB
, quàm B duplus ad A, quod eſt propo­
ſitum
.
Ex his patet demonſtratas eſſe omnes
propoſitiones
quarti, niſi quòd non licebit
circulum
circumducere, aut inſcribere, ſed
ſolùm
inuenire centrum: ipſáſque figuras
æquilateras
& æquiangulas conſtruere, to­
tamque
doctrina Euclidis, vſque ad finem 6. li­
bri
, ſeu 9. iam peracta eſt.
Vt verò ad finem
reliquorum
librorum perueniamus, demon­
ſtrabimus
44. quæ eſt, ex quocunque puncto
in
diametro propoſito perpendicularem eri­
gere
, quæ ad contactum periferiæ circuli
perueniat
.
Nam per 35. inueniemus propor­
tione
mediam, & per ſextam educemus il­
lam
perpendicularem ad lineam propoſitam
ex
puncto dato, pertingéntque ad periferiæ
locum
circuli, cuius propoſita linea eſt dia­
meter
ex demonſtratione decimætertiæ ſexti
Elementorum
, qua Euclides vtitur.
Cùm ve­
quadrageſimam quintam demonſtrare
voluerimus
, quæ talis eſt: ſuper datam li­
neam
triangulum rectum ſupremum ha­
bentem
, reſpicientémque datam lineam,
cuius
latus vnum aſſignatæ lineæ, quæ mi­
nor
ſit prima, conſtituere, circulum deſcri­
bemus
nobis iam conceſſum, ductáque dia­
metro
ex duodecima ſexti, lineam ei ſubiun­
gemus
, ad quam diameter ſe habeat, vt pri­
ma
linea ad latus illud: erit igitur hæc li­
nea
minor diametro circuli conceſſi, quare
ex
quadrageſimaprima collocabimus eam
intra
circulum, complebimúſque trigonum:
igitur
ſuper primam lineam angulum in ex­
tremitate
, angulo contento ex diametro, &
quarta
linea æqualem per vigeſimamquin­
tam
faciemus, & lineam hanc productam
ex
decimatertia faciemus æqualem aſſigna­
ſecundæ: quare ex ſexta, ſexti Element.
completo trigono, fiet ſimilis primo & or­
thogonius
.
Quo inuento, ad finem omnium
eorum
, quæ ab Euclide ſcripta ſunt, tum ab
Hypſicle
addita Alexandrino, abſque impe­
dimento
perueniemus.
Sed hæc (vt vbi) ac
ſimilia
, ad oſtentationem ingenij, vtilitatem
verò
penè nullam, inuenta ſunt.
94[Figure 94]
LIBER DECIMVSSEXTVS.
De Scientiis.
Circuli pro­
prietates
12.
Recti
& cir­
cularis
crea­
tio
.
AT non vocant vtilitate figu­
rarum
proprietates illæ ſexa­
ginta
, quas nunc hîc ſubiicere
propoſitum
eſt.
Fit enim cir­
culus
motu non flexilis rei ex
altero
termino fixæ: ſicut recta motu plani
eodem
loco conſiſtentis, vtpote rotæ ſuper
rem
fixam.
Sic enim regulæ fiunt. Fiunt & re­
cta
extentione.
Manifeſtum eſt igitur ex hoc,
rectum
arte prius eſſe circulari, circulum au­
tem
natura.
Extrema verò hæc, atque ideò
contraria
vt periferiam: & quantò minoris
fuerit
ambitus.
Omnes igitur aliæ lineæ me­
diæ
ſunt inter rectam, ac circularem, ac quaſi
ex
his compoſitæ.
Circuli igitur & rectarum
figurarum
certa eſt ratio, aliarum in con­
ſtans
, niſi vt altera ab altera generatione
pendet
, vt coni ſuperficies à recta, à coni au­
tem
ſuperficie paraboles.
Ex ſuperficiebus
autem
nulla præter circularem generari di­
citur
, multò minus recti linearum corporum
vllum
.
Rectilinea enim fiunt, non generan­
tur
.
Simpliciſſimum enim quod rotundum
eſt
, vt inter corpora ſphæra, & inter ſuper­
ficies
circulus.
Eius autem duodecim propria
ſunt
.
In hoc igitvr primo ſecantes ſe lineæ
ſub
eadem proportione partes conſtituunt.
Angulúſque contentus ab illarum ſectio­
ne
, angulis in circumferentia ſuper vtroſ­
que
arcus conſtitutis pariter acceptis, eſt
1æqualis. Quadrilaterum quod illi inſcribitur,
duos
angulos ex aduerſo collocatos, duobus
rectis
æquales ſemper habet.
Duóque eiuſdem rectangula ex oppoſi­
tis
lateribus conſtantia, rectangulo diame­
trorum
quadrilateri pariter accepta ſunt
æqualia
.
Quadrilateri verò quòd circulo
circumſcribitur
, duo latera oppoſita duobus
reliquis
ſibi inuicem oppoſitis ſunt æqua­
lia
.
Eſt verò capaciſſima figurarum pro am­
bitus
ratione.
Omnéſque figuræ in eo con­
tentæ
, capaciſſimæ earum quæ ſub eiſdem
lateribus
contineri poſſunt: figuræ verò in
illo
æquilatere etiam ſunt æquiangulæ.
Pun­
ctum
habet in medio, à quo omnes lineæ,
vſque
ad circumferentiam ductæ, æquales
ſunt
.
Si extra ipſum punctus figatur, lineæ
quotquot
ad aduerſam circumferentiæ par­
tem
ducentur, ductæ in partem exteriorem
rectangulum
efficient æquale quadrato con­
tingentis
ex eodem puncto.
Quod ſi diame­
ter
producatur extrà quantumlibet, alia ve­
diametro in centro ſecetur ad rectos, ex
huius
fine diuiſa portione quarta circumfe­
rentiæ
in quotquot æquales partes, per ea­
rum
vltimam recta ducatur ad eam quæ ex­
terius
in directo diametri adiacet, erit ipſa
diametro
adiacens æqualis omnibus rectis
ex
diuiſionum periferiæ punctis ductis per­
pendicularibus
in ſubiectam diametrum, vſ­
que
ad aduerſam circumferentiæ partem,
quæ
quidem lineæ omnes, vt palam eſt dia­
metro
, quæ exterius eſt productæ æquidi­
ſtant
.
Quod ſi ab eadem extremitate diame­
tros
lineæ quotquot, ſeu intrà, ſeu extrà, ad
adiacentem
quidam extrà, ad circumferen­
tiæ
verò partem alteram intrà ducantur,
erunt
in exterioribus rectangula ex tota li­
nea
in partem intercluſam periferia circuli
& in interioribus ex tota in partem reliqua
diametro
ad rectos ſtante intercluſam qua­
drato
circulo inſcripto ſemper æqualia.
Quę
verò
circulo, hyperboli, & defectioni com­
munes
ſunt, ſunt.
Ducta ex contingente
perpendicularis
ſuper diametrum iacentem
in
directo puncti, ex quo contingens ducta
eſt
, partes diametros ſub eadem proportione
diuidit
, ſub qua tota linea ex puncto è quo
contingens
producta eſt ad centrum circuli
veniens
, vſque ad alteram circumferentiæ
partem
, ad partem exteriorem ſe habet.
Se­
midiametros
quoque proportione media eſt,
inter
eam quæ à centro ad punctum exte­
rius
, & eam quę à centro ad locum vbi cadit
perpendicularis
ex loco contingentis ſuper
eandem
diametrum.
Cùm verò à terminis
diametri
duæ contingentes ducuntur, ab eiſ­
dem
verò punctis per idem punctum cir­
cumferentiæ
mutuò ad alteram contingen­
tem
, erit quod ſub partibus contingentium
his
poſtremis lineis terminatarum rectan­
gulum
continetur æquale quadrato dia­
metri
.
Circulo, &
hyperboli
, ac
defectioni

communes

proprietates
.
Corporum
creatio
.
Cùm ſemicirculus fixa diametro circum­
ducitur
donec ad locum ſuum redeat, fit cor­
pus
quod Sphæra vocatur.
Quòd ſi ſit por­
tio
ſemicirculo minor, fit corpus ouo ſimile,
quódque
ouale dici poteſt.
A maiore autem
portione
factum nomen non habet.
Sed ſi
rectangulum
quadrilaterum eodem modo
circumducatur
, fit cylindrus, quem colum­
nam
appellare licet.
At ſi rectangulus trigonus eodem modo
altero
laterum rectum angulum continen­
tium
fixo, reliquo ſuper planum extenſo, fit
conus
rectus, ſeu pyramis.
Huius tres ſunt
ſpecies
, iuxta laterum rectum angulum con­
tinentium
totidem differentias.
Nam ſi la­
tera
ſint æqualia, fit rectus rectangulus co­
nus
.
Si maius quod fixum eſt latus, acutus
rectus
conus.
Quòd ſi maius ſit latus quod
circumuoluitur
, fit rectus obtuſus conus.
Rectum conum voco ad differentiam illo­
rum
, quorum inclinata eſt ſummitas, nec ba­
ſis
circulus eſt.
Omnis igitur coni recti pri­
mùm
baſis eſt circulus, quo plano inſidet,
ſeu
obtuſus, ſeu rectangulus ſit, ſeu acutus,
oxygoniuſve
.
Punctus autem coni ſupremus,
vertex
dicitur.
Ex vertice ad centrum baſis
ducta
, vocatur coni axis.
Quòd ſi ſuper axem
conus
plana ſuperficie, ſeu plano (vt breuius
dicam
) diuidatur, figura ex plano, quæ intra
conum
continetur, ſemper eſt iſoſceles trian­
gulus
, quem axis coni ſemper per æqualia
in
duos trigonos diuidit: quorum quilibet eſt
orthogonius
: æquilaterus verò æqualis, &
æquiangulus
triangulo illi à quo conus fa­
bricatus
eſt.
In prima igitur figura ſit orthogonius tri­
gonus
ADC, ex cuius circumductu fiat co­
nus
rectus A B C, cuius baſis eſt circulus
BECF
, ex illius centro D A linea, quæ fuit
latus
fixum trigoni, vocatur axis coni, eiúſ­
que
extremitas ſuperior punctus, videlicet
A
vocatur vertex coni.
Si igitur planum di­
uidat
conum ſuper axe AD, pars plani ABC
95[Figure 95]
intra
conum contenta, erit triangulus iſoſ­
celes
A B C quem palam diuidere conum
per
æqualia.
Ipſum verò triangulum ab
axe
coni AD, diuidi in duos triangulos or­
thogonios
A D B, & A C D, quorum qui­
libet
æqualis eſt æquilaterúſque, atque
æquiangulus
trigono A D C primo, ex cu­
ius
circumductu factus eſt conus.
Si igitur
latus
A D, æquale ſit lateri DC, vocabitur
conus
rectus rectangulus: & ſi A D maior
eſt
DC, vocabitur conus acutus rectus: &
AD
ſit minor DC, vocabitur conus rectus
obtuſus
.
Quanquam hæc diuiſio fermè ſit ſu­
perflua
: nam quæcunque dicuntur, com­
munia
erunt omni cono, dummodo re­
ctus
ſit, ſeu ſit rectangulus, ſeu acutus, ſeu
obtuſus
.
Cum verò conus rectus (deinceps autem bre­
uitatis
cauſa conum dixiſſe ſufficiat, quando-
1quidem per conum rectum, conum ſolùm
intelligi
volo) diuidetur plano ſuper tri­
gonum
A B C, ad perpendiculum ſtanti,
ita
quòd tranſeat per aliquem punctum con­
ſtitutum
extra verticem, puta G, tunc vel
axis
, ſeu dimetiens figuræ intra conum clau­
ſæ
æquidiſtabit baſi ſecans ambo latera
trianguli
, & tunc figura illa erit neceſſariò
circulus
, vt in prima figura circulus GH.
De­
ſcripſi
autem tam baſim, quàm ſuperficiem
ſecantem
circulos perfectos in prima figura,
vt
illos agnoſceres.
In aliis autem ſequen­
tibus
figuris circuli longiores, quàm pro
latitudine
ſcribentur, vt conus, & ſectiones
ex
plano ad ſolidi imaginem tranſlati me­
liùs
repræſentari poſſint.
Creatio
quinque
fi­
gurarum
in
cono
.
96[Figure 96]
Quòd ſi planum illud per G tranſiens, &
ad
perpendiculum ſupra triangulum ſtans
conum
ſecans bifariam, nam hoc ſemper eſt
neceſſarium
, ſecet, & ambo latera trigoni
ABC
, illius autem figuræ dimetiens non
æquidiſtet
baſi coni, ſed quaſi inclinetur,
fiet
ſecunda figura, quæ vocatur Ellipſis.
Ve­
lut
ſit conus ABCE, cuius triangulus per
axem
ſit ABC, in coni ſuperficie & latere
trianguli
punctus præter verticem, quem
ſuper
G voco, ſicut & planum per G pun­
ctum
, & ad perpendiculum ſtans ſuper trian­
gulum
ABC, & conum in duas partes di­
uidens
ſemper dicatur K.
Si igitur GH, quæ
intra
conum clauditur, eſtque pars plani
K
, habeat axem GH, vt in ſecunda figura,
qui
ambo latera AB, & A C diuidat, nec
tamen
æquidiſtet plano baſis BCE, ſed vel
ſuprà
, vel infra inclinetur, fit figura vocata
Ellipſis
, ideſt, defectio, quia non vt duæ ſe­
quentes
poteſt in infinitum extendi.
Si verò plano K per punctum G, ducto,
ſecantéque
conum fiat figura, cuius axis
æquidiſtet
tertio lateri, vocabitur figura il­
la
Parabole.
Veluti is tertia figura plano K
diuidente
conum figura incluſa in cono,
97[Figure 97]
quæ
eſt G H D F, habeat axem G æquidi­
ſtantem
AB, tertio lateri trigoni, tunc ve­
cabitur
figura illa Parabulæ, id eſt, è regione,
quia
quantumcunque cum cono ipſo pro­
ducatur
, ſemper eſt è regione alterius lateris.
Cùm igitur duæ præcedentes figuræ ſecent
ambo
latera trigoni ABC, hæc & ſequens
non
ſecant latus AB aduerſum, vt vides.
Si
igitur
planum ad perpendiculum ſtans ſuper
triangulum
A E C, (quod ſemper intelligi
volo
, ſicut etiam quòd tranſeat per pun­
ctum
extra verticem (non ſecuerit latus
illi
contrapoſitum, ſecando conum, & ta­
men
illius figuræ, quæ intra conum clau­
ditur
axis, non æquidiſtet tertio lateri, ſic
enim
eſſet Parabole, nec ſecet latus, vt di­
xi
, contrapoſitum intra conum, quia eſſet
Ellipſis
, vt dictum eſt, ſed illud latus con­
trapoſitum
ſecet extra conum, tunc dice­
tur
Hyperbole, id eſt exceſſus: quià angu­
lus
axe figuræ, & latere trigoni conten­
tus
, in Hyperbole maior eſt, quàm in Para­
bule
.
Sit igitur planum ſecans conum bi­
fariam
, & ad perpendiculum ſtans ſupra
trigonum
A B C, & fiat figura GHF, vt
in
quarta deſcriptione, & huius figuræ di­
mittens
GD, non ſecet latus AB, intra co­
num
, nec ab illo æquidiſtet, ſed protra­
ctum
occurrat illi extra conum in E, quòd
neceſſarium
eſt, quandoquidem nec illi
æquidiſtat
, nec occurrit intra conum, tunc
hæc
figura vocabitur Hyperbole, quia an­
gulus
AGD, in ea maior eſt, quàm in Pa­
rabole
.
Ex his iam patet in cono perfe­
ctionem
plani ad perpendiculum ſuper tri­
gonum
conum per axem diuidentis erecti,
& per datum punctum præter verticem
98[Figure 98]
tranſeuntis
, quatuor fieri figuras, ſcilicet
circulum
, Ellipſim, Parabolem, & Hyber­
bolem
, nec poſſe ex vno cono plura gene­
ra
inueniri: nam quintum habet plano
diuidente
duos conos æquiangulos contra
ſe
poſitos ad verticem (in quinta figura
99[Figure 99]
exemplum
habes) & tunc fiunt neceſſa­
riò
duæ hyperboles: duæ ab Apol­
lonio
vocantur contrapoſitæ: vt ſi ſint
duo
coni verticibus iuncti A B C, &
A
D E, ſic vt lineæ B A E, & C A D,
1ſint directæ, & ſint trigoni per axem in eo­
dem
plano ABC, & ADE, & puncta præ­
ter
verticem ſignata in vno G, in altero H,
& planum K, per ambo puncta ad perpendi­
culum
ſuper ambos trigonos ductum, &
clarum
eſt quòd facit duas hyperboles, quia
axes
figurarum occurrunt extra trigonum
lateri
oppoſito: quia tales ſunt in ambobus
planis
, videlicet duorum triangulorum & K,
igitur
illæ figuræ erunt ambæ hyperbo­
les
, & vocantur ab Apollonio contra­
poſitæ
.
Ex his patet igitur, quòd omnes fi­
guræ
conueniunt in hoc, quòd generantur
ex
ſectione coni, aut conorum bifariam: per
planum
ad perpendiculum erectum ſuper
ſuperficiem
triangulorum, quòd non tran­
ſeat
per verticem coni: & quod latera ha­
rum
ſuperficierum ſunt lineæ obliquæ: &
quòd
non poſſunt eſſe plures his quinque.
Omnibus igitur his quinque figuris com­

mune
eſt, vt cùm duæ quæ illas contangant
rectè
in vnum coierint, ducta recta linea ex
concurſus
loco vſque ad aduerſam figuræ
partem
, vel in contrapoſitis, vſque ad rectam
lineam
, quæ per puncta contactus ducitur,
proportionem
totius lineæ ad partem, quæ
eſt
extra obliquas, eſſe velut partium in­
tra
obliquas ad lineam quæ contactus pun­
cta
iungit terminatarum.
Omnium co­
ni
quinque
figurarum

commune

priuilegium
.
Centrum &
verſa
in hy­
perbolis
tria
priuilegia
.
Cùm igitur (vt dictum eſt) tertium la
tus
trigoni diuidentis conum per axem coni
neceſſariò
occurrat, deductum axi hyperbo­
lis
extra conum, pars axis hyperbolis inter
verticem
hyperbolis, & punctum concur­
ſus
, cum latere oppoſito trianguli vocatur
verſa
, & punctus in medio verſæ centrum
hyperbolis
.
Et habes exemplum in quarta
figura
.
Nam A vocatur verſa, & L centrum
hiperbolis
.
Sunt autem hyperboli tria maximè præ­
cipua
, quorum primum eſt, quòd in quaque
illius
parte circumferentiæ duo puncta ſu­
mantur
, à quibus binæ, & binæ ad non tan­
gentes
rectæ lineæ deducantur mutuò inter
ſe
æquidiſtantes, rectangula, contecta ab his
lineis
, quæ ab imo eueniunt, atque ab his
quæ
ab aliis punctis inuicem æqualia erunt.

Secundum
eſt, quòd inuenire contingit duas
lineas
in eodem plano, quarum altera erit
recta
, reliqua latus hyperboles, quæ ſemper
ſibi
inuicem magis approximabuntur, &
nunquam
ſe tangent.
Tertium ex ſecundo
pendet
, quòd erit inuentu facilè, duas li­
neas
, quæ ſemper magis in eodem plano
approximabuntur
, & quanquam etiam in
infinitum
protraherentur, nunquam erunt
proximiores
mille ſtadiis, gratia exempli.
Demonſtrato enim ſecundo, ſi ſumatur li­
nea
æquidiſtans rectæ ex aduerſa parte mil­
le
ſtadiis, patebit quod dictum eſt.
Igitur
demonſtremus
ſecundum, quod licet ab
Apollonio
demonſtretur, volo tamen vti
demonſtratione
Rabbi Moyſis Narbonen­
ſis
exponentis dictum Rabbi Moyſis Ægy­
ptij
, in libro cui titulus eſt, Directio dubi­
tantium
, quod erat: Quædam intelligi poſſe,
quæ
imaginari nequeunt: vnde concludit,
quòd
intellectus ab imaginatione differat,
non
ſolùm ob nouitatem, ſed ob facilitatem
& pulchritudinem.
Hyperbolis
tria
priuile­
gia
.
Duarum li­
nearum
, quæ
ſemper
ap­
proximantur
,
& nunquam
coëunt
&
demonſtra­
tio
.
Sit igitur conus ABCD: nunc triangu­
lum
nullum ſecantem intelligo.
Sed per
A
B D, intelligo connexam coni ſuperfi­
ciem
, in qua protraho AC, à vertice, vſque
ad
baſim.
Et ſit K plana ſuperficies contan­
gens
conum in recta linea AC: quæ ſuperfi­
cies
intelligatur in infinitum cum coni ſu­
perficie
extendi.
Dico primò, hanc ſuperficiem
planam
non poſſe tangere coni ſuperficiem
alibi
, quàm in linea AC: quòd ſi poteſt, tan­
gat
in G, & duco circulum æquidiſtantem
per
G baſi BCD: cùm igitur circulus ſit in
vna
ſuperficie, erunt puncta contactus plani
K
, & periferiæ circuli illius in vna recta linea
ex
demonſtratis in vndecimo elementorum
Euclidis
.
Quamobrem cùm illa linea iam
tangat
circuli periferiam in linea AC, ca­
det
ex demonſtratis ab Euclide in tertio ele­
mentorum
extra circumferentiam circuli
VXG
, igitur non tanget illum in puncto G.
Aſſumo igitur E F rectam æquidiſtantiam
AC
, in ſuperficie K, & adeò propinquam
rectæ
AC, vt ſuperficies H ducta ad per­
pendiculum
ſuper ſuperficiem K, ſecet co­
num
, & illius ſuperficiem in punctis, puta S
& G, & palam eſt ex dictis, partem ſuper­
ficiei
ex H, cono incluſam eſſe hyperbolem,
& lineam G S, quæ eſt in coni ſuperficie,
eſſe
latus hyperbolis.
Conſtat igitur iam
latus
hyperbolis GS eſſe in ſuperficie eadem
cum
linea EF, ſcilicet in ſuperficie H: &
100[Figure 100]
quòd
iſtæ duæ lineæ cùm ſint in eodem pla­
no
H, nunquam ſe tangent: ſi enim ſe tan­
gent
, vel in linea AC, & ita AC, & EF
æquidiſtantes
concurrent, quòd includit
contradictionem
: vel extra lineam A C,
& ita cùm G S ſemper ſit in ſuperficie coni
& EF ſemper in ſuperficie K, igitur K, tange­
ret
conum extra lineam AC, cuius iam op­
poſitum
demonſtrauimus.
Dico modò, quòd
cùm
EF recta, & GS latus hyperbolis ſint
in
eadem ſuperficie H, & protractæ in infi­
nitum
nunquam conueniunt, quòd ſem­
per
vt magis à vertice coni elongantur,
1quod magis fiunt proximæ. Et ſufficiat
demonſtraſſe
de vno, vtpote quòd G & M,
ſint
propinquiores, quàm S & T: nam tunc
patebit
quòd vbi magis procedent illæ duæ
lineæ
, erunt proximiores.
Capiatur igi­
tur
gratia exempli circulus PSQ, & duca­
tur
TSR, ita quòd perueniat ad oppoſitam
circumferentiæ
partem: & ſimiliter duca­
tur
M G N in ſuperficie H, ita quòd G N,
perueniat
ad circumferentiam circuli VGX:
& ducantur rectè LT, & OM in ſuperficie
H
, quæ contangent circulos QLP, & XOV,
quia
ducuntur ex loco contactus: & quia
O
& M, ſunt in ſuperficie circuli OXV,
nam
M eſt terminus lineæ NM, quæ eſt in
ſuperficie
circuli OXV, erit linea OM, in
ſuperficie
eiuſdem circuli, & ita LT in
ſuperficie
circuli P L que Sed tales ſuperfi­
cies
æquidiſtant, quia ambæ à baſi circuli:
& ſunt lineæ OM & LT, in ſuperficie K,
ambæ
: igitur æquidiſtantes.
Et iam LO
& TM æquidiſtant, ſunt enim partes æqui­
diſtantium
, igitur LT, & OM ſunt æqua­
les
.
Et cùm contangant circulos PLQ, &
VOX
, igitur ex demonſtratis ab Euclide
in
3.Elementorum quadratum TL, eſt æqua­
le
ei quod fit ex TR in TS, & quadratum
OM
eſt æquale ei quod fit ex MN in MG
& quadratum TL, eſt æquale quadrato
OM
, igitur quòd fit ex TR in TS, eſt æqua­
le
ei quod fit ex MN in M G.
Igitur ex de­
monſtratis
6.Elementorum ab Euclide pro­
portio
ST ad GM, eſt vt MN ad TR.
Sed
MN
maior eſt TR, quia ſi duceretur per N,
ſuperficies
æquidiſtans ipſum N, caderet
infra
R, aliter occurreret K, quia diameter
QP
, eſt minor XV, & ſuperficies circulorum
ſunt
æquidiſtantes, igitur ST maior eſt GM.
Ducuntur igitur S Y & G Z, ad perpendi­
culum
ſuper EF, & erunt anguli SYT, &
GZM
æquales quia recti.
Similiter anguli
STY
, & GMZ æquales ſunt, quia ST, &
GM
ſunt æquidiſtantes, ſunt enim ambæ in
ſuperficie
eadem, quæ eſt H, & in duabus
ſuperficiebus
æquidiſtantibus circulorum:
igitur
ex 32. primi elementorum trigoni
STY
, & GMZ, ſunt æqualium angulorum,
quare
per quartam ſexti eiuſdem proportio
ST
ad GM, vt SY ad GZ.
Sed ST vt pro­
batum
eſt, maior eſt GM, igitur S Y maior
GZ
.
Sed SY eſt minima quæ poſſit duci ex
puncto
S, ad lineam EF, quia ad perpendi­
culum
quòd omnis alia ducta ab eodem
puncto
, ad lineam EF, ex quauis parte op­
ponitur
maiori angulo quàm SY: quia op­
poneretur
recto, igitur punctus G, eſt proxi­
mior
lineæ EF, quàm punctus S,
quòd
erat demonſtrandum.
Ple­
rique
deficiunt in hac vltima
parte
, admittentes paralogiſ­
mum
.
Feci igitur conum ex ra­
pa
, vt conſulit Rabbi Moyſes,
& feci ſuperficies K & H, ex pa­
pyro
, & inſcriptis lineis A C,
EF
, SG, viſæ ſunt non concur­
rentes
, vt à latere vides.
Sed eas
niſi
ea arte inuentas difficile eſt
deſcribere
.
101[Figure 101]
Lineæ nunquam concurrentes.
Defectionis
priuilegia
.
2.
Defectionis duo ſunt priuilegia: primum
quòd
proportio eius ad circuli ſuperficiem
eſt
, velut rectanguli diametrorum defectio­
nis
ad rectangulum diametrorum circuli,
quod
eſt quadratum.
Secundum ex hoc du­
cit
originem, quòd proportio defectionis ad
defectionem
eſt, velut rectangulorum ſub
diametris
earum propriis contentorum.
Paraboles autem priuilegia ſex propria
ſunt
.
Primùm, ratio axis partium, in ea eſt,
vt
deductarum ex ipſis punctis perpendicu­
larium
ad paraboles circumferentiam dupli­
cata
.
Secundum, cùm fuerit ipſa perpendi­
cularis
æqualis axis parti, quæ ad verticem
ab
extremo eiuſdem perpendicularis termi­
nabitur
, vocabitur ipſa perpendicularis la­
tus
rectum Paraboles, erítque hæc ſemper
talem
habens proportionem ex axe ad cir­
cumferentiam
, qualis eſt perpendicularis ip­
ſius
ad partem axis, quæ ipſam perpendicu­
larem
, & verticem ſectionis interiacet: vo­
cantur
verò lineæ perpendiculares ordi­
natæ
.
Manifeſtum eſt igitur, quòd cuilibet
parti
axis Paraboles, ac ſuæ perpendiculari
ſemper
eadem linea in continua proportio­
ne
ſubtenditur.
Tertium, quòd ſi in ea pun­
ctus
præter axem ſignetur, ab hoc contin­
gens
ducatur, huic verò æquidiſtantes plu­
rimæ
à circumferentia ad circumferentiam
ducta
ex eodem puncto contactus æquidi­
ſtans
axi, omnes lineas æquidiſtantes à
contingenti
ductas per æqualia ſecabit.
Por­
tiones
quoque quomodolibet ſumptæ, æqua­
les
habentes diametros, etiam æquales ſunt.
Ipſa verò ſuperficies æqualis eſt rectangu­
lo
ex tota baſi in duas è tribus axis partes.
Sextum, cùm tres contingentes periferiam
Paraboles
concidunt, duas quidem extremas,
media
ſecante, erit proportio partium trium
linearum
vna, ſcilicet partis inferioris ad
ſuperiorem
, & ſuperioris alterius ad infe­
riorem
, & mediæ illarum, quæ ad perife­
riam
Paraboles terminantur.
Paraboles
priuilegia
6
Spiralis autem lineæ priuilegia ſex etiam
ſunt
.
Primum quidem, quòd ducta contin­

gens
ex fine illius occurrit perpendiculari ex
initio
, ſemper tantum abſcindens ex conti­n
genti
, vt proportionem habeat ad circuli ſub
eodem
ordine periferiam, ſecundum ordinem
ſeriei
numerorum.
Vnde patet, quòd portio
primæ
ſpiralis ex perpendiculari, erit æqua­
lis
periferiæ primi circuli, & portio perpen­
dicularis
ex ſecunda ſpirali dupla circuli ſe­
cundi
periferiæ, & portio ex tertia ſpirali
tripla
circuli tertij periferiæ, atque ita dein­
ceps
.
Secundum, ex quocunque puncto pri­
ſpiralis educta contingens, occurrit
perpendiculari
ex initio eiuſdem dimetien­
tis
ductæ, tantam ex illa abſcindens par­
tem
, quanta eſt portio circumferentiæ cir­
culi
, cuius ſemidiameter eſt linea ex initio
lineæ
ſpiralis, vſque ad punctum contin­
gentis
, clauſa inter primam lineam rectam
ſpiralis
, quæ moueri intelligitur, & locum
ad
quem per motum peruenerit ipſa ſpi­
ralis
è directo loci contingentis.
Eſtque
tertium
priuilegium, quòd ſpatia ſpira­
lium
ita ſe habent: primùm quidem vni­
tatis
, ſecundum ſenarij, tertium duodena­
rij
, quartum decemocto, atque ita deinceps
additione
perpetua per ſenarium facta.
Quartum proportio cuiuſlibet circuli, ad
1ſpatium ſpiralis ſuæ contentum intra ean­
dem
cum recta, eſt velut quadrati ſemidia­
metri
circuli ad rectangulum ex ſemidia­
metro
circuli, in rectam præcedentis ſpira­
lis
, cum tertia parte quadrati ſemidiametri
circuli
ambientis primam ſpiram.
Quintum
proportio
ſectoris circuli circumſcribentis
ſpiralem
primam aliquam portionem, ad
ipſam
portionem ſpiralem terminatam in
centro
, & angulum habentem eundem
cum
ſectore, eſt veluti quadrati ſemidia­
metri
eiuſdem circuli ad rectangulum ex
rectis
ſpiralem ſectorem continentibus, ad­
dita
tertia parte quadrati differentiæ earun­
dem
linearum.
Sextum, cùm ſectorem mi­
nore
circulo abſcideris, conſtantem inter
duos
circulos quorum ſemidiametri ex cir­
cumuolutione
aliqua aucti ſint, ſpiralis quæ
à
termino minoris ad maioris lineæ finem
procedit
ſuperficiem diuidens, in duas par­
tes
eam diuidit, quarum proportio exterio­
ris
ad interiorem, eſt veluti ſemidiametri
minoris
cum duplo tertiæ partis differentiæ
ſemidiametrorum
ad ſemidiametrum mino­
ris
cum tertia parte differentiæ ipſorum
etiam
ſemidiametrorum.
Spiralis li­
neæ
priuile­
gia
6.
Rectilinea­
rum
om­
nium
figura­
rum
priuile­
gium
.
Omnibus figuris rectilineis hoc vnum
eſt
commune, quod protractis ſingulis la­
teribus
exteriores omnes anguli pariter ac­
cepti
, etiamſi mille fuerint, quatuor rectis
angulis
ſunt æquales.
Hoc autem ex hoc
pendet
, quòd omnes qui intrà continen­
tur
anguli, tot rectis æquantur, quotus eſt
numerus
duplus laterum, ſeu angulorum,
quatuor
demptis, quòd ex trigonorum ra­
tione
pendet, in quos figura diuiditur.
Nam
cuiuſlibet trigoni tres anguli pariter
accepti
duobus rectis ſunt æquales, exterior
verò
angulus duobus interioribus ex aduer­
ſo
poſitis pariter acceptis eſt æqualis.
Area
etiam
æqualis eſt producto ex dimidio ag­
gregati
omnium laterum, in differentiam
cuiuſlibet
lateris, ab eodem dimidio omnia
ſimul
multiplicando, non iungendo, vt tres
fiant
multiplicationes.
Trigonorum
priuilegia
.
Quadrati
proprietas
.
Quadrati verò proprium eſt, vt latus eius
inter
aggregatum ex ipſo dimetiente, ac
inter
differentiam eorundem proportione
media
conſiſtat.
Hoc autem contingit, quia
dimetiens
quadrati quadratum duplum effi­
cit
ipſi quadrato, cuius erat dimetiens.
Æ­
quilateri
vero pentagoni, & æqui anguli
latus
eſt maior pars lineæ diuiſæ, ſecundum
proportionem
habentem medium, & duo
extrema
, in comparatione ad lineam, quæ
duobus
pentagoni eiuſdem lateribus ſubten­
ditur
.
Hexagoni verò latus, qui tamen ſit
( vt dixi ) æquilaterus atque æquiangulus,
æquale
eſt ſemidiametro circuli eundem he­

xagonum
circumſcribentis.
Heptagoni ve­
latus, & linea, quæ duobus eiuſdem la­
teribus
, ac linea, quæ tribus pariter ſubten­
ditur
conſtituunt trigonum, ſi fuerit ( vt di­
xi
) æquilaterus ac æquiangulus, cuius pro­
portio
aggregati ex latere & ſubtenſa tri­
bus
ad ſubtenſam duobus; eſt vt ſubtenſæ
duobus
ad latus eiuſdem, & rurſus late­
ris
, & ſubtenſæ duobus ad ſubtenſam tri­
bus
, eſt vt ſubtenſæ tribus ad lineam ſub­
tenſam
duobus eiuſdem heptagoni late­
ribus
.
Hoc autem inferiùs demonſtrabitur.
Pentagoni
æquilateri
,
& æqui an­
guli
proprie­
tas
.
Hexagonti,
& heptagoni
conſimilis

proprietas
.
Habent & corpora, & ſuperficies planæ,

obliquæ
proprietates: velut Ambiens ſphæ­
ram
, quadrupla eſt illius maximo circulo,
ipſa
verò ſphæra inter corpora omnium pro

ambitus
ratione capaciſſima.
Continet au­
tem
, & contineri poteſt à quinque corpori­
bus
, quæ ſola poſſunt æquas habere omnes
ſuperficies
, æquoſque ſolidos angulos, ac la­
tera
inuicem æqualia.
Partium verò ſphæ­
, quæ plano ſuper axem propendiculari
diuiduntur
, tria ſunt priuilegia.
Cuiuſcun­
que
partis ſphæræ ſuperficies æqualis eſt
circulo
, cuius ſemidiameter eſt linea à ver­
tice
portionis ſphæræ ad terminum circuli,
qui
eſt baſis eiuſdem portionis.
Ex quo pa­
tet
, quòd proportio ſuperficierum partium
ſphærę
plano ſeparatarum, eſt veluti partium
diametri
codem plano diuiſarum, cùm dime­
tiens
tamen ſphæræ ſuper planum perpen­
dicularis
fuerit.
Proportio partium corpo­
rearum
ſphæræ, quas planum vnum diſtin­
guit
diametrum diuidens ei perpendicula­
rem
, eſt veluti corporis producti ex quadra­
to
maioris portionis axis, in lineam con­
ſtantem
ex minore portione, & dimidio
axis
, ad corpus, conſtans ex quadrato mino­
ris
portionis in lineam conſtantem ex dimi­
dio
, & maiore axis portione.
Sphaera pri­
uilegia
2.
Corporum
quinque

ſphæra
con­
tentorum

proprietas
.
Partium
ſphæræ
pri­
uilegia
2.
Hoc autem ex iſto pendet, quòd onus ha­

bens
baſim eandem cum portione ſphæræ,
ſi
talem habeat illius altitudo, ad altitudi­
nem
portionis portionem, qualis eſt aggre­
gati
ex altitudine reſiduæ portionis, & dimi­
dio
axis ad altitudinem eiuſdem reſidui por­
tionis
, erit conus ille æqualis portionis.
Ex
hoc
patet, quòd quælibet ſphæra eſt qua­
drupla
cono, cuius baſis eſt circulus maior,
altitudo
verò medietas diametri ſphæræ.
Quilibet etiam conus æqualis eſt ſectori
ſphæræ
( Sectorem autem dico, corpus in
centrum
ſphæræ terminatum, cuius baſis
portio
eſt ſuperficiei ſphæræ: manifeſtum
eſt
etiam illud conſtare portione ſphæræ, &
cono
baſim habente ſuperficiem planam
eiuſdem
portionis) cùm coni altitudo fuerit
ſemidiameter
ſphæræ, & baſis æqualis ſuper­
ficiei
ſectoris, igitur erunt baſes, & altitudi­
nes
tunc æquales.
Coni recti
priuilegia

tria
.
Conoidali corpore rectangulo diuiſo per

planum
, portio, quæ ad apicem terminatur,
ſeſquialtera
eſt coni portioni eandem baſim
ac
axem habenti: Conoidalium rurſus rectan­
gulorum
portiones inuicem proportionem
retinent
, ſi plano diuiſæ fuerint, quàm axis
partium
earundem ipſius quadrata.
Cùm ve­

Conoidale obtuſiangulum ſecatur plano,
erit
proportio partis ad verticem termina­
, ad portionem coni eandem baſim, &
axis
portionem habenti, qualis lineæ con­
ſtantis
ex axis parte conoidalis portionis cum
triplo
lineæ, quæ ex centro hyperboles, ſeu
obliqui
formæ lateris ad eandem axis portionem
cum
duplo eiuſdem, quę ex centro hyperboles.
Conoida­
lium
rectan­
gulum
pri­
uilegia
2.
Conoida­
lium
obtuſi­
ſi
angulorum
priuilegium
Sed ſphæroidalium priuilegia quatuor ſunt

cùm
enim plano diuiditur, per centrum, per
æqualia
diuiditur, eritque quælibet portio
dupla
cono baſim, & axem æquales portioni
ipſius
ſphæroidis habenti.
Si præter cen­
ſphæroides
ſecetur, quomodolibet proportio
1partis eius ad eorum eandem altitudinem
& baſim habentem, eſt velut dimidij axis
cum
reliquæ portionis axe, ad eandem re­
liquam
axis portionem alterius partis ſphæ­
roidis
.
Ex quo patet quartum, quod cùm
ſphæroides
, & portio ſphæræ altitudinem
& baſim eandem, aut æquales retinuerint,
ipſæ
inuicem erunt æquales.
Sphæroidis
priuilegia

duo
.
Cylindri pri­
uilegia
duo.
Inde cylindri priuilegia duo. Cylindrus
cono
triplus eſt, altitudinem eandem ac
baſim
habenti.
Sphæræ verò, cuius diameter
ſit
æqualis altitudini ſuæ, & maior circulus
baſi
Cylindri ipſe cylindrus ſeſquialter erit.
igitur ſunt ſexaginta proprietates, nobi­
litate
, & pulchritudine, & admiratione
præſtantiores
, Geometricarum figurarum
tam
ſuperficialium, quàm corporearum:
quandoquidem
non me præterit eas penè
eſſe
infinitas, ſed cum his elegantia non
poſſunt
conferri: vel quia nondum demon­
ſtratio
earum inuenta eſt, vel quia non ex
ſola
nominum dignotione poſſunt intellegi,
vel
quia ad æqualitatem non referuntur, ſed
quaſi
vagantur.
Æqualitas enim Geometræ
quidam
eſt ſcopus.
Modi tres
inueniendi

Geometrica

theoremata
.
Quòd ſi quid aliud demonſtret, vt ma­
ius
, aut notum?
maius quidem æqualis gra­
tia
, notum cognito æquale.
Tripliciter licet
hoc
aſſequi, vocaturque Argumenti con­
cluſio
, ſi directè procedat, aut per nega­
tionem
, cùm ad inconueniens reſpondens
deducitur
.
Et per continuam potentiam, ve­
lut
cùm paraboles, aut ſuperficiei ſphæræ
magnitudo
ab Archimede demonſtratur:
eſtque
hic modus, quo plerunque vtimur
in
ſubtiliſſimis inuentis.
Eſt verò duplex hic:
hic
ſimplex, qui ex maioris ac minoris conſtat
comparatione
, vt in ſphæræ ſuperficiei ma­
gnitudine
determinanda: alter ex propor­
tionibus
, quæ fine carent, vt in area pa­
raboles
.
Nihil mirum igitur Geometriam
eſſe
omnium ſcientiarum ſubtiliſſimam:
quæ
cùm tamen à manifeſtiſſimis initium
ducat
, meritò anſam præbuit, vt prima
omnium
etiam pueris doceretur.
Mirum eſt
quàm
breui ex apertiſſimis paucis axioma­
tibus
ad obſcuriſſima te trahat.
Sic etiam
ex
humillimis in altiſſima illicò aſſurgit.
Geometria
ſcientiarum

ſubtiliſſima
.
Reflexa pro­
portio
quia
ſit
.
Circa Mathematicas tamen contingunt
imperfectæ
demonſtrationes, & quodam­
modò
paralogiſmi.
Imperfectæ autem de­
monſtrationes
inueniuntur maximè in ge­
neribus
proportionum non perfectæ natu­
, qualis eſt reflexa proportio, quæ à no­
bis
inuenta eſt.
Et quia ſubtiliſſimæ & ipſa
eſt
contemplationis, & omnibus figuris
æquilateris
, quæ circulo inſcribuntur, com­
munis
, ob id à nobis hîc erit demonſtran­
da
, tum maximè quod illius auxilio ad la­
terum
heptagoni inuentionem procedimus,
docemurque
reſolutoria methodo vti.
Ob
tot
igitur cauſas, & tantas quamuis præ­
ter
ordinem, demonſtratio huius propor­
tionis
hic ſubiicitur.
Cùm igitur fuerint tres
quantitates
, quarum proportio aggregati
primæ
, & ſecundæ ad tertiam fuerit, velut
tertiæ
ad ſecundam, dicetur proportio hæc
reflexa
: veluti in numeris capio, 9. 16. 20.
proportio
25. aggregati 9. & 16. ad 20. quæ
eſt
qualis 20. ad 16. dicetur proportio re­
flexa
.
Nam 9. eſt prima quantitas, 16. ſecun­
da
, 20. tertia.
Quòd ſi proportio aggregati
primæ
, & tertiæ præter hoc fuerit, qualis
ſecundæ
ad primam, diceretur tunc reflexa
bis
.
Hæc autem in numeris exemplo decla­
rari
non poteſt, ſed ab heptagono, vt do­
cebimus
, ortum habet.
Dico igitur, quod
ſimplex
reflexa eſt inter duo latera conti­
nentia
angulum duplum in aliquo triangu­
lo
, & latus reſpiciens angulum duplum, &
latus
reſpiciens angulum, qui eſt ſubduplus.
Sit igitur triangulus, ſeu triangulum (nihil
enim
refert hæc curioſitas ) ABC, cuius B
102[Figure 102]
angulus
duplus ſit angulo A, dico propor­
tionem
aggregati ex AB, BC ad latus AC,
quod
angulum reſpicit B duplum, eſſe quale
AC
ad B.
C quod reſpicit A ſubduplum. Nam
ex
nona primi elementorum diuido angu­
lum
ABC per æqualia linea BD.
In duobus
igitur
triangulus ABC, & BCD angulus
C
communis eſt, & A æqualis CBD, cum
vterque
ſit medietas anguli B, & angulus
CDB
ex trigeſima ſecunda primi elemento­
rum
æqualis eſt angulo B: quare duo illi
trianguli
erunt æqualium inuicem angulo­
rum
.
Et ideò per quartam ſexti elementorum
Euclidis
( ſemper intellige ) ratio A C ad
CB
, eſt qualis CB ad CD Dupla igitur eſt
ratio
AC ad CD, ei quæ eſt AC ad BC.
At
quia
angulus B per æqualia diuiſus eſt, erit
per
tertiam ſexti elementorum ratio late­
rum
vt partium baſis, ſcilicet.
AB ad BC,
qualis
AD ad DC: quare ex coniuncta pro­
portione
propter decimaoctauamquinti ele­
mentorum
ratio aggregati AC, & BC ad
BC
, vt AC ad CD.
At AC ad CD dupla
ei
quæ eſt AC ad BC, dupla igitur eſt ra­
tio
AB, & BC ad BC, ei quæ eſt A C ad
CB
.
Igitur ex definitione duplæ proportio­
nis
ratio aggregati AB & B C ad A C, vt
AC
ad BC, quod demonſtrandum fuit.
Sit
igitur
figuræ cuiuſuis æquilateræ in circu­
lo
deſcriptæ, puta tredecim habentis late­
ra
, latus vnum A B, & ſit A D ſubtenſa
duobus
lateribus eiuſdem figuræ A C &
CD
, & producatur B D quia ergo A B
eſt
æqualis AC, & etiam eadem ratione
CD
, erunt ſinguli arcus AC & CD æqua­
les
A B arcui, quare totus arcus A D du­
plus
arcui A B, ex demonſtratis in tertio
elementorum
Euclidis, & vltima ſexti
eiuſdem
angulus A B D duplus angulo
103[Figure 103]
A
D B duplus angulo ADB: quare ex nu­
per
demonſtratis ratio aggregati laterum
AB
, & B D ad latus AD, veluti lateris
1A D ad latus A B. Atque ita etiam ratio
ſubtenſæ
quatuor lateribus & duobus, &
ſubtenſæ
ſex lateribus ac tribus, tum alia­
rum
cum latere reſpiciente ſubtenſas.
Mul­
tiplex
igitur ratio in figuris æquilateris cir­
culis
inſcriptis, & quæ ex his compo­
nuntur
.
Ratio gene­
ralis
omnium
figurarum

æqualia
ha­
bentium
la­
tera
circulo
inſcripta­
rum
.
Laterum
heptagoni

ratio
.
Sed nulla melius, quam heptagoni cir­
culo
inſcripti, & æquilateri.
Si igitur he­
ptagonus
deſcriptus ABCDEFG, & duo­
bus
lateribus ſubtenſa AF & B F ſubtenſa
A
B, & AF, cumque vt demonſtratum eſt,
angulus
F B A duplus ſit angulo A F B, &
arcus
BCDEF duplus eiſdem rationibus ar­
cui
AGF, erit angulus BAF duplus angulo
ABF
, quare ex demonſtrata proportione
BA
, & BF ad AF vt AF ad AB: itémque per
eandem AB & AF, ad BF vt BF ad AF.
Refle­
xa
igitur hæc bis proportio vocabitur.
Po­
namus
igitur A B nouem, poſita igitur AF
ſexdecim
& BF viginti, ſi propoſitio viginti
nouem
ad ſexdecim eſſet qualis ſexdecim ad
nouem haberemus latera trigoni ABF.
Sed cum
maior
ſit proportio vigintinouem ad ſexde­
cim
, quàm ſexdecim ad nouem, ponemus
AF
ſexdecim, ac rem habebis prope A B
200
. A F 359. BF 448. vel per Alizam
regulam
poſita AF. 1. erit BF.
R Mut. 7/54 in
2
1/3 ( m 1/3. ex prima æſtimatione.
Quibus
habitis
, ſi ducatur ex B linea per centrum,
& vbi cadit in circuli periferia linea ad F
104[Figure 104]
& ad A, habebis quadrilaterum cum duo­
bus
dimetientibus, cuius duo latera, & di­
metientium
vna erit cognita.
Duos inſu­
per
trigonos orthogonios, quorum baſis
erit
diameter circuli: vnde poſita reliqua
dimetientium
re, cùm dimetientibus re­
ctangulum
æquale ſit rectangulis duobus
quæ
fiunt ex lateribus quadranguli inuicem
oppoſitis
per demonſtrata à Ptolomæo, erit
ex
his, quæ docuimus in Arte magna,
compoſitis
minoribus capitulis ratio dia­
metri
circuli ad A B latus heptagoni co­
gnita
.
Ex his igitur conſtat methodi reſo­
lutoriæ
, cuius toties Galenus meminit, ex­
quiſitiſſimum
, cui non par eſt in medica
arte
exemplum.
Propoſitum in circulo co­
gnitæ
diametri heptagonum deſcribere: fa­
ctum
iam ſupponamus, & ſit ſuprà deſ­
criptus
: oportet igitur ſcire, qualiter de­
ducta
diametro deducenda ſit AB.
Vt ve­
hoc ſciamus, ratio A B ad diametrum
excogitanda
eſt: vt verò hæc habeatur, ra­
tio
ad A F, & F B quærenda erit: vt
hanc
habeas, excogitata eſt rurſus angu­
lorum
proportio, quæ ſola eſt manifeſta.
Inde ea habita quærendum, quòd hæc
proportio
inter latera decernat.
Atque hæc
bis
reflexa proportio dicitur.
Hanc cùm
ex
reflexis ſimplicibus conſtet, diuiſam
demonſtrare
oportet.
Atque hic eſt finis
reſolutoriæ
methodi.
Ab hoc igitur fine,
compoſita
methodus, quam præpoſuimus
in
laterum heptagoni demonſtratione, ini­
tium
ſumit.
Sed & in his quandoque error
contingit
, ſi quis non diligenter omninò
aduertat
.
Cuius rei exemplum eſt: ſit cir­
culus
A B C, in eo diameter B C, cui
105[Figure 105]
ſupereſt
ad perpendiculum D A: ex A in­
quam
videtur deduci poſſe linea aliqua ſe­
cans
BC, vt A E F, ita vt ſit CE ad EA,
vt
AE ad EF, quia CB poteſt quantumuis
augeri
, quod tamen fieri non poteſt: etſi
fieri
poſſet, Aliza regula non indiguiſſe­
mus
: quia poſita BC, 10. AE puta 6. fieret
confeſtim ED cognita, ideoque & EC & EB,
& quia proportio C E ad E A, eſt velut
EF
ad EB, ex demonſtratis ab Euclide in
3
. Elementorum, fieret, vt aggregato pri­
, & quartæ quantitatis, tum tertia co­
gnitis
, vt quantitates cognoſcerentur.
Igi­
tur
cubi, & alicuius numeri æqualis, de­
cem
rebus notum eſt capitulum.
Diſſolu­
tio
paralogiſmi eſt, quia iam AD eſt me­
dia
inter partes C D & BD, vt notum eſt
per
ſe, & ſemper creſcit proportio A E ad
EF
, magis quam CE ad E A, igitur pro­
portio
CE ad E A minor eſt proportione
AE
ad EF.
Vbicunque tamen punctus aſ­
ſumatur
in circunferentia A B ſemper de­
duci
poterit, quia proportio partis CB ter­
minatæ
ad deductam ex puncto illo ad per­
pendiculum
eſt maior, quam deductæ ad
ad
perpendiculum AD reſiduum, cui ſem­
per
eſt æquale, & prior proportio minùs
augetur
quam poſterior, igitur quandoque
peruenient
ad æqualitatem.
In vniuerſum
igitur
paralogiſmi fiunt, vel cum aſſumitur
aliquid
in conſtructione problematis, quo non
vtimur
in demonſtratione, vel cum vtimur
principio
non vero, ſed veriſimili, vel cum
aſſumimus
non demonſtrata pro demonſtra­
tis
, vel pro medio, quod medium non eſt.
Omnia autem hæc magis contingunt in
106[Figure 106]
remotis
à ſenſu, vt corporibus, & diuerſi
1generis quantitatibus. Indicio autem pa­
ralogiſmi
eſt falſi experimentum in conclu­
ſione
vel mediis, aut deprehenſio alicuius de­
fectus
ex his dictis.
Sed maior parologiſmus
ac
difficilior oritur in diuerſo genere: velut
capio
circulum ABC, & ducta CDA per
centrum
, & CE CK, CB æqualiter altera ab
altera
diſtantibus, itemque CG ab altera parte
tunc
anguli CBL, CKL, CEL, CAL perife­
ria
, & recta contenti ſunt acuti: quod facilè
demonſtratur
ductis gratia exempli D E ex
centro
, & EF contingente, tunc FED rectus
eſt
: ſed CEL minor DEF, angulo DEC, &
angulo
contactus FEK, igitur CEL eſt acu­
tus
: ſimiliter CAL acutus eſt, ex demonſtra­
tis
ab Euclide in 3 libro, & tamen maior
CEL
, vt CEL maior CKL, & CKL eſt ma­
ior
CBL: quod patet, quia deficiunt omnes
angulis
contactus, qui ſunt æquales, vt à no­
bis
demonſtratum eſt in tertio noſtrorum
Elementorum
: & deficiunt, etiam angulo re­
ctilineo
contento à ſemidiametro, & lineis
CB
, CK, CE, qui vt magis remouentur di­
ctæ
lineæ à linea CA, ſemper ſunt maiores:
ergo
ex communi animi ſententia angulus
CBL
minor eſt angulo CKL, & angulus
CKL
angulo CEL, & CEL angulo CAL.
Sed angulus CGA maior eſt recto: ducta
enim
GH contangente, & DG ſemidiame­
tro
, fiet DGH rectus ex demonſtratis ab
Euclide
(vt dixi) in tertio Elementorum, &
angulus
DGC eſt maior angulo contactus,
vt
ibi infertur pro corollario: igitur detra­
cto
ab angulo DGH recto angulo contactus
107[Figure 107]
& addito DGC, cum fiat angulus CGL
erit
ex communi animi ſententia CGL ob­
tuſus
.
Igitur linea CB tranſeunte ſenſim ex
B
vſque ad G, anguli periferia, & recta con­
tenti
ſemper augebuntur, & ſenſim & per
omne
genus magnitudinis vſque ad obtu­
ſum
, vt patet: & tamen nunquam fiet rectus,
vt
demonſtratum eſt, quia in A, & ante A
ſemper
eſt acutus, poſt A obtuſus: igitur pa­

tet
intentum.
Maior hæc fit paralogiſmus in
diuerſo
genere, & talis eſt.
Aliqua quantitas
continuè
augetur plus, quàm ad duplum, vel
ſaltem
ad duplum, donec perueniat ad lon­
maiorem quantitatem alia, vtpote cen­
tuplo
maiorem, & tamen antequam perue­
niat
ad illam extremam quantitatem, nun­
quam
fit æqualis, aut maior illa minore
quantitate
.
Et hoc videtur impoſſibile dua­
bus
de cauſis.
Prima, quoniam oporteret, vt
in
vltimo argumento augeretur non æquali­
ter
, id eſt ad duplum, ſed magis, quàm cen­
tuplo
.
Secunda, quia cùm quantitas illa mi­
nor
non poſſet excedere minimam illam aliam
maiore
magnitudine, quàm ipſa ſit, oportet
vt
illa minima ad duplum creſcente tandem
ſuperet
hanc quantitatem, & tamen non ſu­
perat
.
Imò ſequitur maius miraculum, & eſt
quòd
accipio duas quantitates, quæ parum
magnitudine
diſtant, & tamen maiore per­
petuò
ad duplum aucta vſque infinitum, &
maiore
ſemper diuiſa per medium in inſini­
tum
, illa minor aucta nunquam excedet ali­
quam
partem huius maioris per medium di­
uiſæ
.
Oſtendo autem omnia hæc demonſtra­
tione
vna.
Capio exiguum aliquem angu­
lum
, qui ſit K, rectilineum tamen, quem con­
ſtat
in infinitum per æqualia diuidi poſſe, &
hoc
facilè fit ſemper magis producendo la­
tera
, vt acutior per diuiſionem continuam
fiat
angulus: nam baſis eo ſemper maior fiet,
ideòque
baſes angulorum poterunt ad ean­
dem
peruenire magnitudinem: & tunc ducta
linea
ex loco diuiſionis baſis ad angulum, ſi
baſis
erit per æqualia diuiſa, erit etiam an­
gulus
.
Inde capio tres circulos AB, AC, AD
in
continua proportione quacunque volue­
ris
, ſe contangentes in puncto A, & ex de­
monſtratis
in 3. Element.
ab Euclide illo­
rum
centra erunt in vna diametro, quæ ſit
AEFG
, & tunc certum eſt, quòd angulus B
AD
eſt maior angulo BAC & CAD ſeor­
ſum
ſumpto: nam totum eſt maius ſua parte:
vel
igitur angulus BAC eſt æqualis angulo
CAD
, & tunc angulus BAD erit duplus an­
gulo
B A C: vel angulus B A C eſt maior
CAD
: eritque angulus BAD plus, quam du­
plua
angulo CAD.
Vel ſi ponatur angulus
C
A D, maior angulo BAC, erit angulus
BAD
, maior duplo anguli B A C.
Conſtat
igitur
quod neceſſarium eſt, quòd angulus
BAD
ſit duplus, aut duplo maior altero an­
gulorum
BAC vel CAD.
Sit igitur duplus
vel
maior duplo, gratia exempli, angulo
BAC
(nam hoc eſt verum ) tunc capio duos
angulos
BAC & K: dico igitur quòd ſemper
duplicato
angulo BAC, & diuiſo angulo K
quouſque
velis, etiamſi in infinitum proce­
das
, nunquam tantùm BAC excreſcere po­
terit
, vt minimam partem anguli K vel
æquet
, vel ſuperet, cum tamen differentia il­
lorum
angulorum minima ſit cùm iam an­
guli
ipſi minimi ſint, vtpote pars milleſima
K
.
Nam inſcriptis circulis ſemper eadem ra­
tione
continua minoribus, quam DA ſe ha­
bet
ad BA, duplicabitur interior angulus,
qui
fiet ex circumferentiæ parte conuexa in­
terioris
cum concaua circuli AB periferiæ,
& hoc donec perueniat ad anguli eius ma­
gnitudinem
, qui periferia continetur duo­
bus
rectis, ſolùm minorem, quò ſunt duo
anguli
contactus: augeatur enim quantum
libet
circuli interioris paruitate, & ducatur
contingens
A H maiorem circulum, quæ
etiam
neceſſariò continget minorem, quia
vt
demonſtratum eſt, diameter circuli maio­
ris
eſt idem cum diametro minoris.
Si igitur
fingamus
AH eſſe latus partis vnius anguli
K
quantumcunque minimæ, reliquum latus
neceſſariò
cadet infra periferiam circuli mi­
noris
, aliter inter contingentem AH, & cir­
culum
minorem recta cadere poſſet, contra
demonſtrata
ab Euclide in 3. libro.
Igitur ſi
recta
cadit infra periferiam circuli minoris
fiet
angulus contactus circulorum pars an­
anguli
à rectis contenti: ergo cùm pars
1minor ſit toto, erit angulus contactuum quan­
tumcunque
magnus minor angulo rectili­
neo
quantumcunque paruo: quod erat de­
monſtrandum
.
Igitur primi argumenti diſ­
ſolutio
eſſe videtur, quòd angulus ille non
æqualiter
augetur eo motu linea CB, ſed vt
magis
proximus fit ipſi A, maius fit ar­
gumentum
, ideò ſtatim tranſit ab acuto in
obtuſum
abſque recto.
Demonſtratio huius
eſt
, quòd in proceſſu primæ medietatis ſe­
micirculi
à C vſque ad M. ſolùm acquiritur
angulus
C M L, & in proceſſu alterius
medietatis
ſemicirculi acquiritur angulus
CMA
, ab M vſque ad A, ſed angulus CMA
eſt
maior angulo C ML in angulo CM A
à
rectis contento, qui eſt dimidium recti:
igitur
multò magis augetur angulus recta &
circumferentia
contentus in medietate ſemi­
circuli
MA, quam CM.
Eadem ratione de
partibus
circumferentiæ M A inuicem col­
latis
.
Igitur incrementum anguli CEK, ſu­
per
CKB maius eſt incremento CKB ſuper
CBL
: & incrementum CAE ſuper CEK,
maius
eſt incremento CEK ſuper CKB: igi­
tur
etiam quòd linea tranſiret per omnia
media
ex B in K, non tamen ex K in E, &
multò
minùs ex E in A, ideóque nec ex A
in
G Apparet igitur primi paralogiſmi diſ­
ſolutio
.
Sed ſecundus non eadem ratio­
ne
diſſoluitur, verùm multi ſunt modi de­
monſtrationum
, & longè plures aſſumptio­
num
.
In multis enim profuit ſcire, quòd ita
eſſet
, vt in ſolidi cubi numeri generatio­
ne
paulò pòſt demonſtrauimus.
Et quod ma­
ximum
productum ex parte cuiuſlibet quan­
titatis
in reſidui quadratum eſt, cum tertia
pars
quantitatis in reſidui quadratum duci­
tur
: hoc enim in Geometricorum elemen­
torum
duodecimo libro demonſtratur à no­
bis
.
Verùm id antiqui latêre voluerunt, vt
magis
admiratione digni viderentur.
Quæ
enim
nobis non parùm profuere, etiam illis
præſidio
fuerunt: quandoquidem nos in plu­
ribus
principia cum tota arte inuenerimus.
Quod etiam feciſſe Apollonium, & Archi­
medem
arbitror, non tamen Euclidem, ne­
que
Philoſophorum quenquam aliorum:
nam
demonſtratis, ab aliis adiuti ſunt.
Ve­
luti
penultimam primi elementorum refe­
runt
inuentum eſſe Pythagoræ Samij, ob
cuius
inuentionem lætatum adeò tradunt,
vt
bouem immolauerit: quod tamen vix cre­
di
poteſt, quandoquidem ac omni cæde ani­
malium
abſtinuerit Pythagoras.
Sed certum
eſt
, ex demonſtratione Architæ Tarentini
illius
diſcipuli de inuentione duarum linea­
rum
inter alias duas continua proportione
iunctarum
, ante tempora Euclidis Megaren­
ſis
geometrica inuenta, & præſtantiſſima
floruiſſe
.
Neque tamen parum fuit, Eucli­
dem
in eum ordinem adeò exquiſitum cun­
cta
redegiſſe, & quæ defecerant adieciſſe.
Reſolutoriæ
methodi

exemplum
.
Duæ quan­
titates
parum
magnitudi­
ne
differen­
tes
, quarum
maiore
ſem­
per
per me­
dium
diuiſa,
& minore
ſemper
du­
plicata
, mi­
nor
nunquam
maiorem
ex­
cedere
poteſt
aut
æquare.
Sed vbi finis non adeò certus eſt, diffici­
lior
profectò eſt inuenio.
Quorundam qui­
dem
difficillima prorſus, veluti, quæ maxi­
ma
poſſit eſſe proportio dupli tertiæ quan­
titatis
ad aggregatum primæ & quartæ con­
tinuæ
proportionis.
Nam ea conſtant in mi­
nore
proportione ſeſquiquarta, & maiore
ſeſquiquinta
.
Si enim capiamus 64. & 80.
& 100. & 125. duplum tertiæ quantitatis eſt
200
. aggregatum primæ, & quartæ 189. Pro­
portio
autem 369/341 minor eſt 299/189. Eſt au­
tem
360 duplum tertiæ quantitatis, & 341.
eſt
aggregatum primæ & quartæ in propor­
tione
ſeſquiquinta, vt ſint quantitates ipſæ
125
. 150. 180. 216. Hoc autem demonſtra­
ri
poteſt, ducto 360. in 189. fit 68. M 40.
Eſt
autem hoc minùs, quàm 68. M. 200.
In
talibus igitur inuenire demonſtratione,
difficillimum
eſt: quantò magis vbi duarum
quantitatum
diuerſorum generum, quæ ad
æqualitatem
nullam perueniunt, in genere
perfecto
fit comparatio.
Nam paraboles ad
trigonum
interiorem exquiſita eſt ratio epi­
trita
, vt ab Archimede demonſtratur, quod
in
quinto priuilegio à nobis expoſito ſupe­
rius
continetur.
Hoc igitur principium fuit,
quo
Archimedes proportionem, & menſu­
ram
parabolis potuerit inuenire.
Liquet ex
illius
demonſtratione, quòd ſi proportio hæc
in
abſurdam aliquam, & quæ nullo modo
numeris
deſcribi poſſet quantitatem incidiſ­
ſet
, Archimedem illam non potuiſſe demon­
ſtrare
.
Ita & ratio ſphæræ ad conum dupla
apud
illum: & rurſus apud Euclidem cylin­
dri
ad conum tripla exquiſita.
Quibus inuen­
tis
, facilè fuit etiam partium rationem inui­
cem
declaraſſe.
Nam quæ inuicem non iun­
guntur
rationali proportione, medio dua­
rum
proportionem innoteſcere conſueuerunt.
Quamobrem quadratum circulo æquale
impoſſibile
eſt inuenire: & qui conati ſunt,
non
videntur demonſtrationes Archimedis,
aut
Apollinij, aut Euclidis intellexiſſe: aut ſi
modò
intellexerunt, non animaduerterunt.
Nam principium omne inuentionis à com­
poſitione
fit, compoſitionem ſequitur reſo­
lutio
.
At in compoſitione notus neceſſariò
eſt
finis, ob id igitur in genere diuerſarum
quantitatum
finem, & rationem notam eſſe
illarum
oportet.
At in circuli magnitudine,
ſeu
ſuperficies ac quadrati ſuperficiem refe­
ratur
, ſeu periferia ad diametrum, nulla per
ſe
nota proportio eſt: demonſtratum enim
eſt
ab Archimede, rationem periferiæ ad
diametrum
minorem eſſe, quàm 22. ad 7.
maiorem
verò tripla, & 10/71. Atque id eſt di­
cere
minorem tripla, & 19/70 maiorem tri­
pla
, 10/71 ſeu inter proportionem 15/4 62/97 &
15
/4 61/97. Sed neque in ſuperficiebus: nam po­
ſita
diametro 7. erit quadratum interius
circuli
24. 1/22. Sed area circuli vt ab Archi­
mede
, & nobis demonſtratum eſt, fit ex di­
midio
diametri in dimidium periferiæ, qua­
re
erit 308. 1/2. Igitur proportio qualis 77.
ad
49. quare vt 11. ad 7. Verùm vt dictum
eſt
periferia eſt minor 22. quantitate non
ſenſili
, nec rationali: quadratum autem inte­
rius
non mutatur, igitur proportio circuli ad
quadratum
interius inſcriptum eſt minor
aliquantò
, quàm 11. ad 7. igitur abſurda, &
incognita
.
Conati autem ſunt antiquorum
plurimi
, & alij noſtro tempore, quorum vix
eſt
numerum, & nomina referre, verùm res
quæ
poſſibilis non eſt, claritatem ingenij il­
lorum
hebetiorem videri fecit.
Sed ortum
hic
conatus irritus habuit ex verbis Ariſto­
telis
malè interpretantis.
Exempli loco enim
1dixit, circuli quadraturam, cùm quę ſciri poſ­
ſunt
, & nondum ſcita ſunt, refert: & ſi ſcita
non
ſit, non obſtarem, quin ſciri non poſſit.
Non tamen dixit ſciri poſſe. Dupliciter au­
tem
ſciri contingit illam: aut obſcuriore mo­
do
, quàm cùm ignota eſt: velut per elicas li­
neas
, quibus vtitur Archimedes, & æqualem
rectam
circuli periferiæ deſcribit: aut per
tranſlationem
, quam nemo adhuc tentare
auſus
eſt, partim ob difficultatem, partim ob
demonſtrandi
modum ignotum: alij quòd
confiſi
ſint faciliori modo eam inuenire
poſſe
: aliis quod ſcripta antiquorum huic
generi
demonſtrationis neceſſaria deeſſent,
intacta
fuit.
Verùm cùm ad certam notionem
non
deueniat abſque demonſtrationis auxi­
lio
, non licet illam percipere ante demonſtra­
tionem
, vt in quibuſdam arithmeticis quæ­
ſtionibus
caſu quandoque contigit.
Sed de
his
hactenus, quæ ad demonſtrandi modos
pertinent
, in quibus maximè artis Geome­
tricæ
ſubtilitatem edocuimus.
Hanc proximè Arithmetica ſequitur, cu­
ius
ſubtiliſſimum inuentum eſt ars, quam nos

Magnam
vocauimus, à nobis inuenta, editá­
que
, Algebraticam alij dixerunt, cuius eſt
multiplex
vtilitas, Ingenium acuere, latera
quantitatum
incognita inuenire, & explica­
re
: eadémque lineis iuxta geometrica inſti­
tuta
, vel planis aut ſolidis deſcribere: propo­
ſita
ſoluere problemata, ænigmatáque & malè
ſoluta
poſſe refellere, vt lateris heptagoni
magnitudinem
à Bouillo
perperam
, quæſitam, &
æqualitatem rectæ cum pe­
riferia
circuli ex libramen­
to
à Nicolao Cuſa confi­
ctam
, exploſam verò iure
108[Figure 108]
à
Ioanne Monteregio.
Conſtant omnia ſim­

pliciſſima
figura, quæ lineas, areas, & cor­
pora
etiam oſtendit: ſed & poſt quartam ſe­
cundi
Element.
Euclidis, ſex proximas ſe­
quentes
.
Eſt verò & aliud ſolidi numeri cu­
bi
compoſitionis genus Arithmeticæ pro­
prium
, in quo genus reſolutionis, quod à
compoſitione
ortum habet, fit manifeſtum.
Omnis enim cubus numerus componitur
ex
quadrato ſui lateris, & duplo producti
ex
latere in omnes antecedentes numeros
vſque
ad vnitatem: velut capio 512. cu­
ius
latus eſt 8. dico igitur, quòd 8. ductum
in
ſe, & fit 64: & in duplum anteceden­
tium
numerorum, qui ſunt 1. 2. 3. 4. 5. 6.
& 7 ab vnitate ( vt vides ) incipiendo, &
eſt
duplum horum 56. & productum ex 8.
in
56. eſt 448. faciunt ipſum cubum, id
eſt
, 411. nam 448. & 64. faciunt iuncti 512.
Ab
initio autem videbatur hoc non poſſe
demonſtrari
, ſed via reſolutionis demonſtra­
uimus
.
Cùm enim quilibet numerus cubus
fiat
ex quadrato lateris in latus ſuum, fiet
etiam
ex quadrato lateris in vnitatem, &
eodem
quadrato in latus vnitate dempta, ex
ſecundi
Element.
Euclidis primo theore­
mate
.
At productum quadrati in vnitatem
ſemper
eſt æquale quadrato, ex demon­
ſtratis
à nobis in principio ſexti operis perfe­
cti
, idque etiam ſenſu ipſo percipitur pro­
ductum
autem quadrati in latus, dempta
vnitate
æquale producto lateris in duplum
aggregati
omnium præcedentium numero­
rum
: itaque hoc demonſtrato patet propo­
ſitum
.
Hoc autem rurſus reſolutione indi­
get
: qualis enim proportio quadrati ad du­
plum
illius aggregati, talis lateris ad ſeip­
ſum
dempta vnitate.
Igitur ex demonſtra­
tis
ab Euclide in ſexto Elementorum, tan­
tùm
fit ex latere in duplum illius aggregati
quantum
ex quadrato in latus dempta vni­
tate
.
Oportet igitur rurſus illam propor­
tionem
oſtendere, atque hæc eſt demon­
ſtratio
: quia duplum illius aggregati ſem­
per
eſt æquale producto maximi numeri in
maiorem
vnitate, velut duplum aggregati
numerorum
vſque ad 7. eſt 56. & hic fit
ex
7. maximo numero in 8. qui maximum
numerum
vnitate excedit.
Igitur cùm ex la­
tere
in ſe ducto fiat quadratum ipſius lateris
& ex latere in ſeipſum detracta vnitate fiat
illud
duplum, erit ex demonſtratis ab Eucli­
de
proportio quadrati lateris ad duplum il­
lud
qualis literis ad ſeipſum detracta vnita­
te
, quod aſſumpſimus, demonſtrandum.
Eſ­
ſet
igitur iam hoc perfectè oſtenſum, niſi
quod
nondum conſtat, quòd ex quolibet nu­
mero
in vnitate minorem, fiat duplum ag­
gregati
omnium antecedentium numero­
rum
.
Hoc verò ſic demonſtratur.
Artis ma­
gnæ
quintu­
plex
vſus.
Cubi numeri
pulchra

compoſitio
,
& exem­
plum
aliud
reſolutoriæ

methodi
.
Quilibet autem duo numeri, æqualiter
à
medio diſtantes iuncti, duplum medij nu­
meri
efficiunt, igitur omnes numeri ab vni­
tate
iuncti ſeriatim, tantum efficiunt, quan­
tum
ſi medius numerus pro numero illorum
terminorum
aſſumeretur.
Sed maximus nu­
merus
continet ad vnguem ordinem illo­
rum
, igitur omnes numeri ſeriatim ab vni­
tate
ſumpti: tantum iuncti faciunt, quan­
tum
medius illorum productus in maiorem.
Igitur duplum aggregati talium numero­
rum
, eſt æquale duplo producti medij in
maximum
illorum.
Sed numerus maximo
vnitate
maior, duplus eſt medio, igitur ex
numero
maximo in vnitate maiorem du­
plum
fit aggregari omnium numerorum ab
vnitate
ad maximum numerum.
Eſt & me­
dius
quidam compoſitionis modus.
Sed in
iam
declarato, licet per compoſitionem re­
ſoluta
colligere, atque ſic demonſtrationem
theorematis
afferre.
Laudabimus & quæ­
dam
ſingularia inuenta, vt Michaëlis Sti­
phelij
laterum inuentionem, tranſlatam à

nobis
in primum Operis perfecti librum.
Michaëlis
Stiphelij
in­
uentum
in
Arithmeti­
ca
.
Muſica ſub­
tilitatis
in­
uentum
.
Succedunt his muſica inuenta, triplicis
olim
ordinis diateſſaron, è quibus ſolùm vnum
nunc
diatonicum cognitum eſt, reliquos or­
dines
ſeu incuria, ſeu difficultate amiſimus.
Nunc verò breuiſſimè illorum reſtitutionem
per
nos factam atque in primo, & ſecundo
muſicæ
tractatam doceamus.
Chromaticum
fit
per fictam muſicam, vbi non ſolùm in b

f
a b mi, ſed & e la mi, & a la mi re hemi­
tonium
inducitur, vt in cheli propriè, ſed &
organa
eius rationis muſicæ ſunt capacia.
Dulciſſimus videtur hic modus diatonici ge­
neris
comparatione, ob frequentia hemito­
nia
: parua enim interualla, & notæ propor­
tiones
, vocum ſuauitatem afferunt.
Innititur
autem
Chromaticum genus hemitonio, to-
1no, & trishemitonio, ditonum fugiens. At
hæc
parua ſunt interualla, ſed minora ſunt
Enarmonici
dieſibus diſtincta, & ob id dul­
cior
chromatico harmonia.
Vt verò exem­
plum
eius habeas in elymis, vt in quinto
muſicæ
docuimus, tremula vox parum aper­
to
foramine, hemitoniorum, minimè autem
tonorum
dieſim efficit: quæ perpetuò fu­
giens
in ſingulis vocibus incredibilem affert
ſuauitatem
.
Aliud in cheli ( poſtquam Or­
gana
huius non ſunt capacia ) ſumamus,
exemplum
.
Scis interualla in cheli hemito­
nio
ſingula diſtingui: ſentis tremulas voces,
quæ
dimidium tantùm vocis interualli ſupe­
109[Figure 109]
rant
, atque ideò dieſim quantam dulcedinem
retineant
: finge modò ſingulis currentis ma­
nus
ictibus tremulas voces interſeri, & cogi­
ta
, quàm incredibilem harmoniam ſis audi­
turus
.
Sed in cheli vnus non poterit ſe ex­
plicare
.
Commodior lyra eſt, quia etiam ma­
gis
retinet voces.
Sed antiqui inſtrumenta
ad
hoc apta conficiebant, inter quorum
chordas
interualla dieſum erant conſtituta.
Extremæ verò eiſdem locis, quæ conſonan­
tiam
efficiunt, neceſſariò in omni diateſſaro
reponuntur
.
Verùm in Diatonico duos ad­
didimus
neruos, alterum ſub imo, reliquum
ſupra
ſupremum, vt humitoniorum ratio
conſtaret
.
Nuper Nicolaus Vincentius Mo­
nochordium
conſtruxit per dieſes diuiſum,
vt
tonos ſingulos in quinque ſemitonia mi­
nora
in duo diuideret.
Sunt autem in com­
muni
inſtrumento claui triginta candidi, to­
ni
ergo viginti, & vnus: ſemitonia 8. minora
in
inferiore ordine.
In ſuperiore nigri claui,
viginti
, ſemitonia autem 49. Ergo Chroma­
ticum
hoc habet claues quinquaginta, in­
terualla
quadraginta nouem.
Semitonia ma­
iora
viginti, minora viginti octo, tonos vi­
ginti
vnum.
Exiſtimat ergo in quatuor illis
ordinibus
, quorum duo ſunt ſuperiores, duo
candidorum
clauorum, totidem nigrorum,
diuiſis
minoribus tonis in duas dieſes, vt
fiant
quinquaginta ſex: maioribus in tres,
vt
fiant ſexaginta: vt ſint omnes centum ac
ſexdecim
, claui verò centum ac decem &
ſeptem
, inde pro indiuiſo (de quo dixi) tono
dieſes
quinque totidémque claui conſtare.
Enarmonicum monochordium vocibus cen­
tum
ac viginti vna, clauis autem vno plus.
Certè ad commodum non inutilis ratio, ſed
non
omninò exquiſita.
Lucretia quoque
Todeſcha
Bononienſis puella, in cheli addi­
dit
ſex chordas, vt eſſent decem & ſeptem
ternæ
in ſuperioribus quinque ordinibus.
Nete autem, quæ ſingularis eſſet geminata.
Quæ Hypates obtinuit locum duas ſuperio­
res
habuit vniſonas, tertiam diapaſon inter­
uallo
: quatuor medij ordines vniſonum
trium
fidium concentum retinuerunt.
Du­
plex
habet incommodum hæc conſtructio:
ſpaciorum
anguſtiam, vt niſi digiti ſint gra­
ciles
admodum longi chorauléſque præſtans,
qualis
illa erat, quæ cum decimum ſeptimum
ageret
annum, nemini poſt haberi poſſet
difficultatem
, & confuſionem non leuem ſit
paritura
: tantúſque numerus fidium è neruis
vix
poſſit in certa contentione diu manere.
Cæterùm illi difficultas addidit decorem: &
ob
artis præſtantiam, ſuauitatem mirabilem.
Cùm verò duo ſint extrema, & medium, quod
vocant
Tenorem, in diuerſis vocibus (nam

quæ
de diateſſaro dicta ſunt, ad vnam tantùm
referuntur
) vox quarta Altus adiecta eſt, quę
quòd
vacua repleat, cæteris ſuauitate præ­
ſtat
: cùm enim rei iam perfectæ aliquid addi­
tur
artificiosè, ad ornatum plurimùm con­
ducere
ſolet.
Ob id omnibus vocibus hæc mi­
ra
arte conuenit.
Obſeruat hæc vnicè graui­
tonam
, contra quam ſæpè in ſupremum ſe
attollit
: modò quaſi in grauitonam mutata,
in
profundum ſe mergit, ſublimiorem har­
moniæ
totius vocem contrario motu obſer­
uans
.
Plerunque circa mediam ſpatia com­
plendo
ludit.
Quo fit vt cùm nobiliſſima ſit,
præclaram
etiam exigat cantatoris naturam,
& ingenium: quibus fit deſtituatur, nulla
prorſus
euadit.
Chromatici
Enarmonici

Diateſſari

inuentio
.
Altus vox
nobiliſſima
.
Porrò facilis eſt notarum cantus: notas

vocamus
, Vt, Re, Mi, Fa, Sol, La: ſed
proferre
verba, difficilius.
Ideò cùm notas
prius
diſcant pueri, ad verba ſæpè cum dif­
ficultate
non leui transferuntur.
Fit autem
hæc
tranſlatio tribus modis.
Primus eſt, vt
quia
diapente, diapaſon, diateſſaron, &
cæteras
medias conſonantias, itémque ſe­
ptimam
, & nonam, & ſecundam aure diſ­
cat
, & proferre voce, atque ita ſub illa vocum
magnitudine
verba ac ſyllabas potiùs pro­
ferat
, quod arduum ſanè eſt, quoniam ſex­
ta
, & tertia duplices ſunt, nec licet eas
proferre
ſine imaginatione notarum atque
ita
ſi alteram pro altera ſuppoſueris, ſemito­
nio
diſcordabis à reliquis vocibus.
Secundus
modus
eſt, vt mente concipias quocunque
ſpatio
ac linea, quæ vox & quanta eſſe
1debeat, atque ita ſyllabas ſub loci voce pro­
feras
.
modus melior eſt primo: ſed cùm
occurrerint
dieſes, & ſemitonia toníve ficti,
non
ſatis faciet, ægréque proferentur.
Ter­
tius
omnium optimus eſt, vt imaginatione,
& voce quidem notas, & vocum magnitu­
dinem
retineas, lingua verò ſyllabam ſubie­
ctam
proferas: atque hic vt eſt optimus, ita
difficillimus
.
Igitur tribus modis rurſus
hunc
aſſequemur: vel longa conſuetudine,
vtſenſim
dimiſſa nota, proferas ſyllabam in
notis
, primò longioris moræ, & vniſonis:
deinde
ſenſim aſcendentibus ac deſcenden­
tibus
, mox in diapaſon, & diapente, &
diateſſaron
.
Item in conſonantiis, quas vocant
cadentias
, demùm in aliis vocibus, pòſt ad
notas
breuis moræ te transferas.
Alter mo­
dus
eſt, vt linguam immobilem retinere
condiſcas
, atque ita vocem ſine notis acſyl
labis
proferas.
Pòſt ſub vna tantùm ſyllaba
ſemper
, vt ſub A, vel E.
Vltimò ad ſyllabas
proferendas
accedas.
Hic modus varietatem
ex
modo proferendi ſuſcipit, vt primus ex
re
ipſa ſeu cantu.
Tertius, qui meo iudi­
cio
melior eſt, fit alterius auxilio, qui no­
tas
proferat te ſyllabas canente: ſic enim
& temporis, & vocis magnitudo ſeruabitur,
& tu ſenſim te transferes conſuetudine ad
id
, quod eſt difficillimum.
Erat & aliud
in
diſcendo compendium, vt ſine manu
optimè
, quis diſcat.
Hoc autem contin­
get
, ſi diſcipulum docueris diapaſon vnius
omnes
voces, nam reliquæ omnes eiſdem
ordinibus
recurrunt, atque ita mutationes
pro
vocatis clauibus, quæ ſemper tribus in
locis
habentur ob ſemitonia.
Nam claues
mutata
fermè ratione ita ſibi comparantur,
vt
in duas omnes ob ſimilitudinem redigan­
tur
, cùm ſex videantur: tres quidem voca­
ti
B, mollis, totidem ſine illo: has ſi ob­
ſeruaueris
diligenter, in duas tantùm redu­
ces
, non ſolùm mirabili, & compendioſa
ratione
, ſed etiam admodum facili: verùm
de
his diffusè in Muſicis ( vt dixi ) tracta­
tum
eſt.
Canendi
præcepta
.
Poſt has Optica eſt diſciplina, cuius
ſubtiliſſimum
inuentum eſt horologiorum,
quæ
vmbris horas edocent, eam traduxit, vt
multa
alia Vitruuius in opus ſuum.
Verùm hæc ſcientia optica media vide­
tur
inter Mathematicas, & pulcherrimam
naturalium
rerum ſcientiam, quam voca­
mus
Philoſophiam, cuius ambitus latiſſimè
patet
.
Scripſimus de dignioribus illius
partibus
in libris de Æternitatis Arca­
nis
, animi immortalitate, rerúmque va­
rietate
.
Verùm nobiliſſima pars eſt illius,
quæ
temporum naturam præcognoſcere do­
cet
, & aëris temperiem: vtilis nanque agri­
colis
, nautis, mercatoribus, imperatori­
búſque
, denique omni humano generi tum
iucunda
, tum ſalutaris.
Aëris igitur con­
ſtitutiones
duabus conſtant differentiis,
quarum
altera in frigido, & calido, reliqua
verò
circa humidum, & ſiccum verſatur.
Hoc in genere quinque ſunt ſpecies: Sere­
num
, quòd & tranquillum ſit: ventoſum,
nubes
, imbres, grando, ſeu horrida tempe­
ſtas
.
Niues imbrium loco habentur, cùm
hyems
fuerit.
Ventorum ſigna ex naturalibus decretis

ita
habentur: Tuber quidam Lunæ iunctus,
quem
ego cùm vidiſſem, ſtatim ſubſecutus
eſt
ventus validiſſimus.
Nubecula circa
aſinorum
alterum ex eadem parte futuros
prænuntiat
ventos.
Rubeæ nubes toto cœ­
lo
ſparſæ, aut rubra Luna, item Solis oc­
caſus
inter nubes rubeas, nubes volitantes:
nolarum
ſonus, qui modò optimè auditur,
modò
vix percipitur: vexilla in turrium
culminibus
poſita cùm mouentur: areæ cir­
ca
Lunam, quæ repentè diſſoluuntur, ventos
ex
qua parte orientur oſtendunt.
At verò

Luna
pura dum occidit, aut oritur, aſtráque
tum
Sol candidus ac purus occidens, aut ſi
Sol
paucis cum nubibus cadat, & corui ve­
lut
lætitia gregatim crocitantes, aſſiduéque
obſtrepens
noctua noctu, ſerenitatem nun­
tiant
.
Ventorum
ſigna
.
Serenitatis
iudicia
.
Tempeſtatum ſigna melius, quàm
Poëta
tuus explicare me poſſe non con­
fido
, tametſi mihi libera ſit oratio, Vir­
gilij
verò numeris veluti compedibus con­
tineatur
.
Primo igitur Georgicorum ſic in­
quit
:
At Boreæ de parte trucis cùm fulminat, & cùm

Eurique
, Zephyrique tonat domus, omnia plenis
Rura
natant foſſis, atque omnis nauitaponto
Humida
vela legit.
Nunquam imprudentibus imber
Obfuit
, aut illum ſurgentem vallibus imis
Aëuiæ
fugêre grues: aut bucula cœlum
Suſpiciens
, patulis captauit naribus auras:
Autarguta
lacus circumuolitauit hirundo:
Et
veterem in limo ranæ cecinêre querelam:
Sæpiùs
& tectis penetralibus extulit oua,
Anguſtum
formica terens iter: & bibit ingens
Arcus
: & è paſtu decedens agmine magno.
Coruorum increpuit denſis exercitus alis.
Iam varias pelagi volucres, & quæ Aſia circùm
Dulcibus
in ſtagnis rimantur prata Cayſtri,
Certatim
largos humeris infundere rores:
Nunc
caput obiectare fretis, nunc currere in vno
Et
ſtudio in caſum videas geſtire leuandi.
Tum cornix plena pluuiam vocat improba voce,
Et
ſola in ſicca ſecum ſpatiatur arena.
Ne nocturna quidem carpentes penſa puellæ
Neſciuêre
hyemem, teſta cum ardente viderent.
Scintillare oleum, & putres concreſcere fungos.
Tempeſtatum
præſagium
.
Illud etiam certo ſigno adiecit, quod ob­
ſeruatione
dignum eſt?
Si nigrum obſcuro comprehenderit aëra cornu.
Tum illa à Sole:
Ille vbi naſcentem maculis variauertit ortum
Conditus
in nubem, medióque refugerit orbe,
Suſpecti
tibi ſint imbres: nanque vrget ab alto,
Arboribúſque
ſatiſque Notus, pecorique ſiniſter.
Aut vbi ſub lucem denſa inter nubila ſeſe
Diuerſi
erumpent radij: aut vbi pallida ſurgit
Tithoni
croceum linquens aurora cubile:
Heumalè
tummites defendet pampinus vuas:
1Tam multa in tectis crepitans ſalit horrida grando.
Hoc etiam, emenſo cùm iam decedet Olympo,
Profuerit
meminiſſe magis: nam ſæpè videmus
Ipſius
in vultu varios errare colores.
Cæruleus pluuiam denuntiat, igneus Euros.
Sin maculæ incipient rutilo immiſcerier igni,
Omnia
tunc pariter vento, nimbiſque videbis
Feruere
: non illa quiſquam me nocte per altum
Ire
, neque à terra moneat conuellere funem.
Areæ etiam plures, aut validis coloribus:
boues
lingunt vngulas mugientes, & ad
cubilia
redent, gallinæ puluere ſe opplen­
tes
, mures ſtridentes, feles etiam caput ma­
nibus
lauantes, imbrem prænuntiant.
Sen­

tit
mirum in modum procellas trifolium
aduenientes
, cogitque ſe, contrahit ac
criſpat
.
Humidiſſimum enim cùm ſit, &
neruoſum
, frigore, & aëris craſſitie contra­
hitur
, ſolitum iam ſe mutare, ac modò
aſtringere
, modò dilatare.
Itaque nec in om­
nibus
illius ſpeciebus forſan id continget:
nec
multò minùs in omnibus aut ſemper

erit
manifeſtum.
Omnium conſtans latitudo
quædam
exigitur.
Minora ſigna etiam, cùm
abſunt
venti, nubes, & diem caliginoſam
oſtendunt
.
Venti validi cum pluuiis, grandi­
nes
, pluuia enim abſque ventis pura eſt.
Prui­
na
lædet vites, & arbores, penuriámque vini
indicet
, quoties arboribus germina iam mit­
tentibus
(id in noſtris regionibus contingit,
Martio
, Aprili, initióque Maij) frigido ac ſe­
reno
tempore plenilunium incidat, aut ſal­
tem
ſi lumine Luna plena fuerit.
Trifolium
cur
criſpetur
ſub
procella­
rum
aduentu,
Nubilioſi tem
poris
ſigna.
Grandinis
indicia

Pruinæ
indi­
cia
.
Ventorum
vires
.
Quæ verò fiunt ventorum ira, admiratio­
nem
pariunt.
Sæuiunt enim hi iugis mon­
tium
, adeò vt dum Apenninum tranſirem,
ventus
pileum ſuſtulerit, ac velut ſagittam
è
ſcorpione emiſſam deferret cum impetu,
parúmque
abfuerit, ne portenti vice decide­
ret
cum pluuia in proximas villas.
Tranſtu­
lit
& equum, cui inſidebam per duos paſ­
ſus
, vt fermè præcipitarer.
Quare ne fabu­
loſum
fuiſſe putem, quod à Pogio recitatur,
adducor
.
Recitat ille, ventis cohortis di­
rutum
oppidum, quod Borgetum vocatur,
ſex
M. paſſuum à Roma diſtantem, & ædem
diuæ
Ruſinæ, tranſlatámque cauponam in­
tegram
.
Ergo neque mirum pluere ranas,
piſciculos
, lapides: nam ranæ ac piſces è
montium
iugis venti impetu transferuntur.
Transfertur & puluis, qui ventorum co­
gitur
in lapides.
Indicio eſt non procul à
montibus
illos cadere, ſed vt olim in Al­
bano
monte, atque in vallibus è proximis,
altioribúſque
montium cacuminibus.
Re­
fert
Georgius Agricola, Chepnicij luteam
terram
cum aqua pluiſſe.
Et in Sueuia, an­
no
1534. aër inficiebat veſtes cruce rubra:
id
contingit puluere cum imbribus delato,
forma
verò crucis ob fila, quæ crucis for­
mam
, dum texuntur, referunt, apparuit.
Transferuntur & oua paruorum animalium,
vt
etiam ranarum, & piſcium quæ inter
turbines
ventorum, & imbrium procellas
emittunt
animalia, quæ pluere videntur.
Indicio tum eſt potiùs hæc contingere ob
putredinem
, & cum generatione, quàm
quod
transferantur: quoniam iuxta fodinas,
& vbi bitumen abundat magis hæc fiunt,
quàm
alibi.
Et frequentiùs pluant animalia,
quàm
triticum, & reliqua cerealia, quæ ta­
men
faciliùs transferri poſſent ipſis anima­
libus
.
Illud tamen mirabile eſt, quod Olaus
Magnus
refert, de lemmare, vel lemmo, id
eſt
, murium genus, quod in Septentrione de­
cidit
tanta copia è nubibus, vt omnia vi­
rentia
locuſtarum more abſumat: hócque
Pontici
mures veſcuntur: & (de quo alibi di­
ctum
eſt) ſi verum eſt, ſtatim vbi deciderit in
ventriculo
diſſectum virentem herbam oſten­
dere
: vt tranſlatus non genitus videatur.
Nihil
igitur
mirum, ſi cauſas ſpectes: nam non niſi
in
magnis ventorum motibus iſta contin­
gunt
.
Quamobrem & Reipublicæ tempore

hæc
erant frequentia, quòd frequentiùs
etiam
venti validiſſimi fierent.
Imò vis ven­
torum
olim maior videbatur: quam non ſo­
lùm
hæc noſtra, ſed etiam diluuia, & inun­
dationes
contingebant.
De pluuia
ranarum
, la­
pidum
, &
piſcium
.
Cur olim
inundationes

contingerent.
Dira igitur hæc prodigia, quoniam à

ventis
immodicis fiunt.
At venti immodici
caliditate
, & ſiccitate graui oriuntur: vnde
proditiones
oſtendunt, vt etiam in adagio ſit,
Ventus
immodicus, proditio viget.
Aut enim
cauſa
ventorum horum ex aſtris ſumpta eſt,
Mercurij
, & Martis victoria, & ſiderum po­
tentiorum
, Caniculæ, Arcturi, Oriontis:
aut
vt ad nos propius accedamus, calida, &
ſicca
conſtitutio, quæ imbecillia capite ve­
xat
, ea agit in proditiones, ſeditiones, ac cæ­
des
.
Plebs autem plerunque talia habet ca­
pita
ob paruam experientiam rerum, & in­
temperantiam
, quocirca contingit illam
ad
facinora, vel illorum peſſimos impelli.
Sed falli etiam contingit, tuncque va­
luiſſe
ſupplicationes diis factas creditum.
eſt.
Cur prodi­
gia
ex plu­
uia
, vel venti
immodici

mala
præ­
nuncient
.
Transferuntur & piſces in piſcinas, & no­

uas
aquas, & noua ſemina alienas terras,
velut
de laſere refert Theophraſtus: vnde
origo
piſcium, nouarúmque plantarum
fruſtrà
credita è putredine duxiſſe initium.
Indicio eſt maximè hæc videri poſt pro­
cellas
, nunquam poſt diuturnam ſereni­
tatem
.
Vnde nouæ
plantæ
piſces
in
aquis vbi
non
erant.
Eadem ratione, quandoque, ſed rariùs no­
uum
genus auium ac incognitum transfertur
è
longinquis regionibus vi ventorum in no­
ſtras
à quibus ſuſtinentur.
Simile eſt fermè, ſed quaſi diuinius, quòd

medicina
meditatur per has conſtitutiones
temporum
, ſalubritatem corporum, & mor­
borum
genera prædicere, de quibus maximè
Hippocrates
in tertia Aphoriſmorum par­
te
, & Ariſtoteles in prima Problematum
tractauerunt
, mirum quanta ſubtilitate.
Suf­

ficiat
mihi nunc futuræ peſtilentiæ ſigna re­
ferre
, velut vtiliora, & euidentiora, tum de
quibus
minùs exquiſitè tractauerint anti­
qui
.
Atque inter hæc primum atque firmiſſi­
mum
, atque ſecundùm naturam non ſolùm
ſignum
, ſed etiam cauſa eſt, aſſiduitás pluuiarum
1in fine Veris, vel in æſtate, abſque vento­
rum
flatibus vllis, cum vehementi calore,
& dum non pluit, turbidus tamen ac nebu­
loſus
aër conſpicitur.
Talem conſtitutionem
in
Cramone ciuitate olim Hippocrates deſ­
cripſit
, quam maxima, & horrenda peſtis
eſt
ſubſecuta, in qua præter lethiferas fe­
bres
, & tubercula atque carbunculos, inte­
gra
membra tabo abſumpta excidebant.
Ca­
lor
enim ( vt diximus ) & humidum corru­
ptionis
parentes ſunt, cùm motus illa non
temperauerit
.
Aliud è cœlo ſignum ſumi ſo­
let
, cùm ſcilicet deliquia ſolis magna fiunt,
aut
Cometes, aut igneæ flammæ in aëre vi­
dentur
.
Ex immodica enim ſiccitate, &
vapore
bituminoſo, hæc quæ aërem etiam
corrumpere
poſſunt, fieri ſolent: quanquam
ſi
nihil aliud ſubſequatur, fallax ſit ſignum.
Nam annis, 1531. & ſequentibus multæ
ſtellæ
crinitæ, & ab anno 1539. vſque ad
annum
1551. tot Solis & maxima tum Lunæ
deliquia
apparuerunt, vt nunquam plura,
neque
maiora contigiſſe legantur, & ta­
men
Italia ab anno 1524. vſque ad annum
præſentem
1559. nullam paſſa eſt inſignem
peſtis
cladem, imò neque fermè veſtigium.
Si tamen arbores ardere videantur, certius
eſt
ſignum calamitatis futuræ, quoniam
iam
aër ipſe noſter non ſublimis, qui minùs
ad
nos attinet, infeſtatur.
Quòd ſi aër quaſi
puluerulentus
menſibus aliquot perſeueret,
peſtem
futuram denunciat ſui generis.
Nam
impurum
quod trahitur, cor, ſed magis ce­
rebrum
vitiat.
Cùm enim peſtis & ab aqua,
& ab aëre fiat, quæ ab aqua fit, cor magis
petit
: quæ ab aëre, cerebrum.
Nullum enim
ſeptum
adeò denſum in cerebro velut in pul­
mone
, cùm tamen cerebrum reſpiret.
Ipſius
verò
cerebri ſubſtantia, cordis mollior ac
magis
exanguis.
Quò fit, vt in ſpecubus ob
vitium
cerebri primùm in lipothymiam, in­
de
corde conſentiente in ſyncopen, & mor­
tem
incidant.
Ex his igitur in cauſarum co­
gnitionem
venire licet, vt ex cauſis in mor­
bi
genus.
Cúmque panis aëri expoſitus, mu­
corem
contrahit per nocte, habes iam cor­
rupti
aëris ſigna, proximámque ſi nondum
cœpit
peſtilentiam.
Cùm verò diues anus,
aut
puellæ ſtragem prænunciantes videre at­
que
audire ſe eixiſtimauerint, peſtis ſubſe­
quetur
.
Nam ſi viderunt, inquam, & au­
dierunt
, diui non mentiuntur?
Si autem
non
videntes videre ſe exiſtimant, atque
audire
perperàm, iam atra bilis in ſanguine
exuperat
aëris praua qualitate, quæ in de­
terius
procedens peſtem facit.
Canum quo­
que
frequens rabies ob id peſtem nunciat,
quòd
hi vel ab aquis, vel ab aëre in rabiem
aguntur
.
Declarauimus enim ab aquis cor­
ruptis
rabiem generari.
Similiter & lupo­
rum
ingreſſus in vrbem, & moleſtia aſſi­
dua
, rabiei in eis cuiuſdam ſignum eſt.
Ni­
mia
enim audacia rabiem nunciat.
Ab his
igitur
cauſis, quibus hi in rabiem aguntur,
corrumpuntur
in hominibus humores, &
peſtis
generatur.
Ob id etiam quandoque
contingit
ante peſtem aues deſerere oua at­
que
nidos, & imperfectos pullos: omnia
enim
hæc ſigna ſunt prædominantis atræ
bilis
, ſeu ob aërem, ſeu ob aquam corru­
ptam
.
Oues autem præcipuè ante id tempus
clade
afficiuntur: imbecilliores enim ac ſi­
miles
hominibus natura, ab eiſdem cauſis,
quibus
homines peſtem patiuntur: Rana­
rum
quoque multitudo, & blattarum in
muris
ob ſuperfluum humidum pingue fit,
quod
naturæ humanæ aduerſatur, & illi
perniciem
affert.
Cúmque vermes ac ſer­
pentes
apparent, tum talpæ, id contingit,
quoniam
cubilia propria deſerunt ob mole­
ſtiam
vaporis, qui ſub terra continetur, qui­
que
aſcendens aërem vitiat adeò infeſto
affectu
, vt perniciem ſerpentibus afferre poſ­
ſit
, ne dum hominibus.
Nihil enim penitùs
ſub
terra ſalutare homini fermè eſſe poteſt:
generaliter
autem omninò eſſe non poteſt.
Ob id oportet talia frequenter videri, & paſ­
ſim
, & perſeuerare, & augeri: tunc enim
procul
dubiò peſtem futuram prænunciant.
Aues etiam ſi hunc morbum concipiant, in­
gentis
peſtis ſignum ſunt.
Refert enim Ioa­
chimus
Schælerus, in illa grauiſſima peſte
Britannica
aues ſub arboribus mortuas in­
ueniri
ſolitas cum puſtulis ſub alis.
Itaque
cùm
ſiccius animalium genus atque liberius
eo
morbo afficitur, multò magis etiam ho­
mines
.
Tranſire enim hic etiam in equos vi­
ſus
eſt.
Naſcitur præterea in fructu quercus,
quem gallam vocant, & qui rarò menſe Martio
non perforatur, vermis quandoque, quandoque
araneus
, & quandoque muſca.
Vbi vermis
innaſcitur
, peſtem nunciat: nam vermis ex
multo
fit humido, ſed non probè concocto.
Si muſca, fertilitatem: nam humidum tenue,
& benè concoctum declarat: vnde aëris ca­
lorem
temperatum eſſe docet, qui vbertatem
affert
.
At ſi aranea erumpat, iam hoc ſteri­

litatis
eſt indicium: eſt enim aranea animal
frigidum
atque ſiccum, & ob id telas confi­
cit
: frigus autem ac ſiccitas generationi om­
ni
ac vitæ contraria ſunt.
Porrò fertilitatis
ac
ſterilitatis ſigna ad quatuor in vniuerſum
genera
referri debent.
Ad aſtra quidem pri­
mum
, at de his ſuis locis planè dictum eſt.
Ad elementa verò immoderantia omnis,
qualis
calidi, vel frigidi, ſicci, aut humi­
di
, & nimia aëris tranquillitas, & peruer­
ſitas
, vt hyems calida, vel ſiccum, & tran­
quillum
, æſtas temperata.
Ad ipſas plan­
tas
, velut frugum ſemina cùm leuia fuerint,
aut
corrupta, ſterilitatem futuram in eo ge­
nere
nuntiant.
Et ſi ſub Caniculæ ortu
citò
areſcant.
Si enim vehemens hoc ma­
lum
fuerit, in plurimos annos protenditur:
velut
de ſterilitate Ioſeph ſub Pharaone,
quæ
ſeptem annis durauit.
Ob id etiam
qui
ſerunt, meliora ex eo genere legunt ſe­
mina
.
Similiter & in fructibus, in quibus
perpetuum
illud fermè manet, vt maximam
vbertatem
maxima ſterilitas ſubſequatur,
ſeu
exhauſtis arborum viribus, ſeu quomo­do
cunque
læſis germinibus, à quibus germina
prodeunt
, vt etiam ex grandine contingit.
Ab accidentibus vero, & ſignis: nam terræ­
motus
, & locuſtæ, ſæpè peſtis, frequentiùs
ſterilitatis
cauſæ manifeſtæ, & efficaces fue­
runt
.
Et inſectorum ac piſcium abundantia
ſterilitatem
nuntiat: ab humidi enim co­
pia
fiunt piſces, triticum autem ab humido
temperamento, vnde (vt diximus) nec in inſula
1beati Thomæ prouenit. Sic tritici vbertas
contraria
ratione paucos piſces facit.
Sed ſi
omnia
attingere voluero, finem nunquam
ſum
facturus: vituperabatur pictor ille quan­
quam
egregius ab Apelle, qui à tabula nun­
quam
ſciret manus abducere, præcipuè cùm
homini
nihil ſit difficilius ſcientia futuro­

rum
: hæc nanque adeò obſcura eſt, vt ni­
ſi
diuino aliquo afflatu adiuuetur, vix lau­
dem
afferat.
Ob id qui in ea claruerunt, fue­
runt
autem admodum pauci, diuini meritò
vocati
ſunt.
Claruerunt autem inter viros
Muſæus
Athenienſis, & ex eadem vrbe Ly­

cus
Pandionis filius & Bacchides Bœotius,
tum
Tireſias & ipſe Bœotius, tum Cyprius
Eucleus
, & famoſus Epimenides Cretenſis.
Sicut inter fœminas ſibyllæ, à σιβυλλιᾱͅν,
quod
eſt vaticinari, ſeu à σιοὺς, quod eſt deo­
rum
, & βουλὲ ſententia, dictæ.
Nobiliſſimæ è
decem
Erythrea & Cumæa, quam Amal­
thæam
ſeu Demophilen, vel Erophilen ap­
pellarunt
: harum enim carmina Romanis

præcipuè
in præcio fuêre.
Sed & diuinatio
futurorum
quadruplex: aut enim ex inſolitis,
velut
cum in Heluetiis (vt referunt) in aëre
viſi
ſunt duo leones inter ſe pugnantes, quo­
rum
alter alteri caput præcidit.
Et viri ar­
mati
, & acies, vt tempore Machabæorum,
& ante Hieroſolymæ deſtructionem in cælo
perpetuis
quadraginta debus.
Atque hæc
forſan
non ineptè quiſpiam in vapores, velut
& nubium varias formas, referat.
Sed de his
alio
loco dictum eſt.
Aut in vim fatidicam,
de
qua nuper locuti ſumus.
Aut in artem
quampiam
naturalem, vt aſtrologiam, phy­
ſiognomiam
, metopoſcopiam, chiroman­
tiam
, nauticam, agriculturam, medicinam,
ſomniorum
interpretationem.
Aut in prodi­
gia
omináque & auguria, ementitáſque ar­
tes
: de quibus in quarto libro de Sapientia
diximus
.
Et poſtquam tot, tantáque ſunt fu­
tura
prænoſcendi argumenta, tam varia,
tam
incerta, vt neque obſeruaſſe decorum,
nec
omninò neglexiſſe tutum fuerit, pauci
tamen
reclamantibus pro arbitrio omnibus,
deterioráque
ipſis, quàm quæ reprehendunt
admittentibus
, hoc in genere eruditi inue­
niuntur
, qui quæ obſeruare debeant, tanquam
vera
norint, quæque tanquam falſa neglige­
Omnis
enim veritas diuina eſt, & ab opti­

mo
proficiſcitur.
Frequentiores licet in diſci­
plinis
viros præſtantes inuenire, è quorum
numero
decem ſelegi, vnicuique iudicium
ſuum
relinquens.
De medici­
na
.
Peſtilentiæ
futuræ
ſigna.
Abundantiæ,
& ſterilita­
tis
ſigna.
Homini nihil
futurorum

ſcientia
diffi­
cilius
.
Vates &
Sybilla
.
Diuinatio
quadruplex
.
Viri 12. ſub­
tilitate
præ­
ſtantes
.
Archimedes primus ſit, non ſolùm ob mo­
numenta
illius nunc vulgata, ſed ob mecha­
nica
, quibus vt Plutarchus auctor eſt, vires
Romanorum
ſæpius fregit.
Refert mira il­

lius
inuenta in M.
Marcelli vita, & nos alia
non
minora, ex Galeni teſtimonio, in vtro­
que
genere non tam primus auctor, quàm
immirabilis
.
Nec qui Græculos ( omne ſolet
appellare
Cicero genus id hominum) laudare
ingenium
, & inter vrbis ruinas Syracuſiæ, ac

ſentes
, ſepulchrum quærere dignatus eſt.
Se­
cundus
eſt Ariſtoteles Stagirita, Macedo
Magni
Alexandri præceptor, qui res natura­
les
, ac diuinas, dialecticámque mirum in mo­
dum
excoluit: animaliúmque vitam, mores
ac
ſtructuram incredibili ſagacitate perſe­
cutus
eſt.
Qui cùm in ſingulis diſciplinis ſcri­
pſerit
quod probaretur, error tamen conſpi­
cuus
in tot ſeculis in illius ſcriptis depræ­
hendi
non potuit.
Tertium locum obſident
paribus
argumentis Euclides, Scotus, &
Ioannes
Suiſſet, quem Calculatorem vulgus
vocat
, pari ſpe: ſed antiquitate & vſu præpo­
natur
Euclides.
Eius verò ſunt duæ præci­
puæ
laudes: inconcuſſa dogmatum firmitas
libri
Elementorum, perfectióque adeò abſo­
luta
, vt nullum opus iure huic aliud compa­
rare
audeas: quibus fit vt ſoli hi in arduis
quæſtionibus
videantur poſſe à falſo verum

diſcernere
, qui Euclidem habent familia­
rem
.
Megara fuit oriundus: pluráque alia
quæ
etiam extant, pari ſub vtilitate ſcripſit,
ſed
longè minus vtilia.
Archimedis
laus
.
Ariſtotelis
laus
.
Euclidis
laus
.
Succedit huic Ioan. Scotus: patria hæc il­

lius
: qui ſubtilis doctoris, ob doctrinam, pár­
que
vbique acumen meruit.
Scoti laus.
Eiuſdem inſulæ accola fuit Ioannes ( vt

dixi
) Suiſſet, cognomento Calculator: in cu­
ius
ſolius vnius argumenti ſolutione, quod
contra
experimentum eſt de actione mutua,
tota
laborauit poſteritas: quem ſenem ad­
modum
, nec inuenta ſua dum legeret intelli­
gentem
, fleuiſſe referunt.
Ex quo haud du­
bium
eſſe reor, quod in libro de Animi im­
mortalitate
ſcripſi, Barbaros ingenio nobis
haud
eſſe inferiores: quandoquidem ſub
Brumæ
cœlo, diuiſa toto orbe Britannia,
duos
tam clari ingenij viros emiſerit.
Calculatoris
laus
.
Sextus locus Apollonio Pergeo debetur,

qui
fermè ętate ęqualis fuit Archimedi.
Scri­
pſit
octo de Conicis elementis libros egre­
gius
: quorum ad hanc vſque diem, primi­
tantùm
quatuor editi ſunt, tam fœdè à trans­
latore
conſpurcati, vt ne illos etiam editos
meritò
dicere poſſis.
Apollonij
laus
.
Proximus autem huic, verùm longè anti­

quior
, Architas Tarentinus, vt etiam in­
ter
tam egregios viros ſedem aliquam Italus
vir
obtineat, collocetur: qui præter ligneam
columbam
volantem, quam conſtruxiſſe fer­
tur
, veram demonſtrationem duas lineas in­
ter
duas alias propoſitas in continuo pro­
portionem
collocandi inuenit, quam inter
decem
aliàs falſas Eutotius tradidit.
Huic
Mahometus
Moſis filius Arabs, Algebrati­
(vt ita dicam) artis inuentor, ſuccedit.
Ob id

inuentum
ab artis nomine cognomen ade­
ptus
eſt, Nonne Alchindus & ipſe Arabs,
editorum
librorum quorum Auerroës me­
minit
, exemplum eſt, qui ſupereſt libellus de
Ratione
ſex quantitatum, quem nos excu­
dendum
trademus, exhibet cùm nihil ſit in­
genioſius
.
Pòſt ſequitur Heber Hiſpanus cla­

riſſimo
inuento: cùm Ptolemæus ex quinque
quantitatibus
maximo labore ſextam quæ­
rat
, hic in eiſdem cum tribus quartam.
Mul­
ta
etiam in melius mutauit, quæ ad ſtatum
cœli
pertinebant: vt facilè intelligas multo
minus
æſtus maximos frigoribus gelidis ob­
eſſe
ingeniis.
Architæ
laus
.
Algebræ
laus
.
Alchindi
laus
.
Hebri laus.
Vndecimus, ſubtilitate, ſed clariſſimus arte

Galenus
, methodis, pulſibus, atque diſſectio­
nibus
: ſed adeò verboſus, & ſtudio contradi­
cendi
tædulus, vt alterum vix ferre queas, in
reliquo
grauis iactura artium poſita eſt, quam
noſtræ
ætatis viri reſtituere conati ſunt.
1
Galeni laus.
Vltimus omnium Vitruuius, qui tamen ſi

propria
non aliena inuenta conſcripſiſſet, in­
ter
primos adnumerari poterat.
Eminent au­
tem
quædam in ſingulis: vt in Archimede
æqualitas
ſphæræ cum cylindro, ſepulchro
ſuo
inſcripta: in Euclide ordo, in Ariſtotele
contextus
, in Galeno diuidendi ratio.
Alij
etiam
præclaras quaſdam dotes habent, ta­
metſi
ſubtilitate non præſtiterint.
Quis in
Homero
non admiretur affectus, grauitatem
in
Virgilio, commiſerationem & affluentiam

in
Cicerone, orationis qualitatem tum ſche­
mata
ſenſui verborum appoſita in Quintilia­
no
?
Nec eſt vnum genus ſubtilitatis in quo
auctores
celebrantur, ſed plura.
Ariſtotelis
ab
ingenio, cuius æmuli Theophraſtus &
Scotus
.
Ab ingenio, ac imaginatione Archi­
medis
.
Ab imaginatione, vt Calculatoris. A
ſenſu
cum imaginatione, vt Euclidis.
A iudi­
cio
: vt Algebræ.
A ſenſu atque experientia,
vt
Vitruuij: cuius æmulus fuit Hero clariſ­
ſimus
inuentis, ſed parum vtilib.
Præſtantiſ­
ſimus
in Vitruuio modus horologiorum, ſeu
per
tympana & aquam, ſeu in anaporicis ex
ſignifero
, ſeu per analema quod cauis plan­
tis
, ac ſphæricis commune eſt.
Atque hi om­
nes
ingenio præſtiterunt, ſed qui humanas
vires
ſupergreſſi, proprioréſque diuinitati
cuipiam
fuiſſe videntur, tres ſunt: Ptolemæus
Alexandrinus
, Hippocrates, Cous, & Ploti­
nus
.
Huic debeo, quòd intelligere multa poſ­
ſe
confidam, illi artis ſcientiam: primum ad­
miror
quod vix intelligam.
Coniector hanc
claritatem
virorum, quòd reliquorum ſi per­
iiſſent
monumenta, propoſitis mihi tracta­
tionibus
auxiliiſque, quibus illi freti ſunt, cur
ſingula
reſtituere non poſſem, & ſi non poſ­
ſem
, non intelligo: at vnius ex his, ne ſeptem
quidem
lineas facturum me non poſſe toto
vitæ
meæ tempore ſatis intelligo.
At qui
Hippocrati
, Galenum parem eſſe putant,
neutrum
eorum ſe intelligere ea confeſſio­
ne
fatentur.
Multò enim plus Hippocrates à
Galeno
diſtat, quam Galenus à puerulo quo­
vis
.
Itaque qui nondum ex his tribus ali­
quem
intelligit, ad ſcientiam quidem exer­
citatum
capeſſendam, ex aliorum intellectu
exiſtimare
verè poteſt, ſe tamen ſcire quic­
quam
omnino non exiſtimet.
Horum enim
eſt
meta humanæ ſcientiæ.
Vitruuij
laus
.
Quæ in ſin­
gulis
aucto­
ribus
maxi­
ma
.
Subtilitatis
in
auctoribus
genera
ſeptem.
Ratio abſo­
lutiſſima

conſcriben­
dorum
libro­
rum
.
Vt verò abſolutorum librorum rationem
quiſque
intelligat, & quónam modo ars vna­
quæque
doceri poſſit, neminem inuenio qui
id
exactius me tradiderit, præter vnum Ga­
lenum
: quam ſi nos tempeſtiuè tenuiſſemus,
à
multis ſanè laboribus excuſaſſet.
Ea eſt ra­t
io
, qua ſæpius eadem ad hanc vſque diem
noſtra
immutare coactus ſim, quæ prius aliis
placere
cœperunt quàm mihi.
Nunc verò
quæ
edentur, percepta conſcribendi ratione,
non
minus nobis quàm aliis (vt exiſtimo) ſa­
tisfaciens
.
Mihi quidem præter Deum, ad
hanc
vſque diem nullus auxiliator ad com­
ponendos
libros fuit, vtinam non magis im­
pedimento
quiſquam fuiſſet.
Itaque inita ra­
tione
mecum, vt cogitarem aliquem eſſe, &
huius
rei modum, caſus qui non ſine numine
fuit
, oblatus eſt, quo Galeni ſententiam de
hoc
intelligerem.
Ea autem talis erat: Si do­
ctrinam
aliquam, cuiuſpiam rei tradere ab­
ſolutiſſimè
atque perfectè volueris, quòd
officium
eſt cuiuſque ſcribentis, id commo­
aſſequi licebit, ſi rem de qua tractatur in
ſpecies
diuiſerimus, atque illas rurſus, ac rur­
ſus
diſtinxerimus in alias minores, donec ad
vltimas
peruenerimus.
Eadem quoque ratio
in
affectibus, qui de his ſpeciebus demon­
ſtrari
poſſunt, obſeruanda erit.
Atque hoc
primum
præceptum eſt.
Aliud verò fuerit, vt
demonſtremus
tam in ſpeciebus rei tractatæ,
quàm
affectibus, non plura eſſe, aut poſſe ge­
nera
membrorum ſub tractata re contineri,
quódque
deſcripta membra ſub illa omnia
contineantur
.
Initium verò huius diuiſionis
ab
artis fine ſumendum erit, aliter in incerto
vagabimur
.
Sic igitur optimæ conſtructionis
præcepta
nos docuit Galenus: atque ex hoc,
quinam
in vnaquaque arte tradenda fuerint
præſtantiſſimi
.
Sed poſtquam ad artificem ventum eſt,
proſequamur
& artes, quæ adeò ætate noſtra
inclaruerunt
, vt quæ hîc ſcripſi, apud poſte­
ros
fidei parum ſint habitura.
Sed ſi quis ſe­
cum
exiſtimet, vnamquanque ætatem ſua
habuiſſe
miracula, antiquiſſimam, tot dilu­
uia
, tot incendia, Romanorum, prodigia ora­
cula
, ſequentem verò etiam miracula, non
eſt
cur poſteri de artium inuentis noſtræ
tempeſtatis
dubitent: nec nos de his quæ di­
gna
admiratione tradita ſunt ab aliis, qui
priore
ſeculo vixerunt.
Sunt artium inuenta
in
ſingulos dies noua, nec vllo fine compræ­
henduntur
: in quibuſdam ſufficit ſcire quid
velis
.
Nuper quidam inuenit haſtati enſis ra­
tionem
.
Nam cùm enſis dirigitur, duplica­
tur
, vncinóque firmatus haſtam ferream re­
fert
, cuius cuſpis eſt ipſe enſis.
Alius roſtra­
tam
manum ferream fecit, quæ cùm tange­
retur
, concurrentibus in ſe vncinis manum
furis
deprehendebat: nam inter pecunias de­
liteſcebat
in crumena.
Sic infinita excogi­
tare
licet, quæ ſolo iudicio indicent.
At no­
ſtra
ætas illuſtribus inuentis, & maximis
fœcunda
eſt.
1
Enſis ha­
ſtatus
.
110[Figure 110]
LIBER DECIMVSSEPTIMVS.
De artibus, artificioſiſque
rebus
.
Artes nuper
inuentæ
.
NONNE inter cætera rerum in­
uenta
admiratione primum
digna
eſt ratio nauticæ pyxi­
dis
, qua tot ſulcantur maria,
creditur
profundo pelagi, &
vaſtitati
aquarum, & ventorum turbini
ſalus
toc hominum, tam ingentes pecuniæ,
ipſorum
denique vita Principum, vaſculo
tam
paruo, virgulæque, imò acui modicæ?
Nec ſolùm ſufficiat, hæc credidiſſe, niſi etiam
ea
nos dirigat ac doceat, lapiſque ſenſus ex­
pers
tot viris ſapientiſſimis oculatis atque
auritis
præſtet.
Proxima laus poſſet concedi tormento­
rum
bellicorum inuentioni, niſi ad damna
humani
generis potius, quàm ad vtilitatem
inuenta
videretur, vnde etiam execrabile in­
uentoris
nomen.
Cui ſuccedit mira illa typis excudendo­
rum
librorum ars nulli poſt primam nec
vtilitate
, nec dignitate, nec ſubtilitate ſe­
cunda
, quæ etiam ſi primo loco ſtatuatur,
rectè
factum credamus.
His tribus tota an­
tiquitas
nihil par habet.
Mitto reliqua huius
ætatis
inuenta mira, ſed quæ acceſſionem
faciant
veteribus artibus potius, quàm proa­
uorum
ingenia ſuperent.
Hæc ſi velim enu­
merare
, totus liber non ſufficiat, ſed pro
exemplo
aliqua ſubiiciam.
Fornices in ædibus: nolas in templis:
ſtapedes
in ephippiis: molas in horologiis:
candidarum
linearum diſtinctionem in vi­
tro
: formam & celeritatem excudendi in
aureis
nummis: rotam qua fila plurima ſi­
mul
nentur, ſuppreſſam conſultò Venetiis,
vt
pauperum muliercularum vitæ ac earum
filiis
conſulatur.
Quæ etiam in vſum longo
interuallo
temporum deſita, vt Quinquere­
mium
ſtructura, & Chryſocollæ compoſitio.
Et thoracum Thracium ſtructura, cuius in
Atticis
tanquam de re præſentente atque
exactè
nota meminit Pauſanias: Cum Sau­
romatæ
(inquit) ferro carerent, nec emere,
aut
commutando illud habere curarent, abun­
darent
autem equis, illorum vngulas cùm
mortui
eſſent collectas, ac repurgatas, in
bracteas
ſecabant: inde neruis equorum, aut
boum
in formam ſquamoſi corij ſerpentis
conſuebant
: atque ita, vt ſi quis non vidit,
fructum
pinus viridis referent.
Taleſque
thoraces
, neque vſu, neque elegantia Atti­
cis
, qui ferro conſtabant, vlla ex parte infe­
riores
erant.
Seu enim eminus iaculis, ſeu
cominus
gladiis feriantur, optimè reſiſtunt.
Vnum verò ex his in Æſculapij templo ſuſ­
penſum
ætate ſua refert Athenis.
In quos
vſus
ſi nunc reſtitueretur, atque alios, mi­
nimè
operam luſurum inuentorem exiſtima­
uerim
.
Thoracum
mirabilium

ſtructura
.
Verùm artes quæ maximè illuſtrantur

ſubtilitate
, ſunt, Pictura, ſculptura, plaſtices:
nam
ſi vel paulò oculus elatior, aut naris
anguſtior
, aut labium obliquius, quantum
impenderis
operæ, tantum prorſus perdi­
deris
.
In ſculptura excelluerunt antiqui adeò

(ad Iudæos hoc referunt ) vt plus tunc ſci­
uerit
manus, quàm nunc agnoſcat oculus.
Huiuſcemodi miraculi Carneolos duos vidi
ignotis
animalium figuris.
Et equidem ſub­
tilitas
ipſa prorſus decoris omnis mater eſt.
Nec ſolùm decoris, ſed etiam perſæpe fir­
mitatis
: velut in muris exacta ſtructura ad
perpendiculum
, firmiſſimum atque æter­
num
opus reddit: quæ ſi paululum ab ea
deſciueris
, mirum quàm breui illos euertat.
Artes tres,
quæ
ſubtili­
tate
illuſtran­
tur
.
Gemmæ ſub­
tiliſſimæ

ſculptæ
.
Quæ verò ſolùm iuuantur, etſi non illu­
ſtrentur
, artes ſunt, Militaris, magia, chymi­
ſtica
, machinatoria, quæ ſub architectura
continetur
.
Pictura non ſolùm iuuatur, ſed
etîam
illuſtratur.
Eſt enim pictura, mecha­
nicarum
omnium ſubtiliſſima eadem verò
& nobiliſſima.
Nam quicquid plaſtices, aut
ſculptura
conatur, mirabilius pictura fingit,
addit
vmbras, & colores, & opticen ſibi
iungit
, nouis etiam additis quibuſdam in­
uentionibus
: nam pictorem omnia neceſſe
eſt
ſcire, quoniam omnia imitatur.
Et philoſophus pictor, architectus, & diſ­
ſectionis
artifex.
Argumento eſt præclara il­
la
totius humani corporis imitatio, iam plu­
ribus
antè annis inchoata à Leonardo Vin­
cio
Florentino, & penè abſoluta: ſed deerat
operi
tantus artifex, ac rerum naturæ inda­
gator
, quantus eſt Veſalius,
Itaque vt de artis præceptis tum plaſti­

ces
, aliquid dicam, illud commune amba­
bus
primò aſſumendum eſt, tum etiam cæ­
landi
, ac ſculpendi, difficilius eſſe vtramque
partem
faciei fingere, quàm vnam tantùm.
Tripliciter enim contingit faciem exprime­
re
, mediam, totam & ſeſquidimidiam.
In fa­
cie
ſumptum eſt exemplum, quia homines
belluis
, vt belluæ plantis, & plantæ regio­
nibus
, earumque partibus difficilius fun­
guntur
.
Facies autem ex hominis partibus,
& ex modis illius tota difficillimè exprimi­
tur
.
Primùm quidem, quia generaliter
duplus
eſt labor: inde comparatione, ſi
quid
artifex delituit in magnitudine, nume­
ro
, forma, colore, lituris, rugis, cauitatibus,
aliiſque
innumeris, quæ in vnius medietatis
figura
latebant, manifeſta facta, operis tur-
1pitudinem declarant. Qui igitur fingere ali­

quid
volunt, formam eius primùm viſam
mente
, quaſi memoria concipere debent, in­
de
typum quendam ſeorſum delineare ſub­
tilius
, pòſt præſente eo quod fingis ſingula
animaduertendo
ad amuſſim perficere: latet
enim
in vnoquoque partium quædam ſym­
metria
, quam ſi non mente comceperis,
oculorum
verò præſidio tantum innixus
tentes
exprimere, operam luſeris.
Neque
dimidium
velut latus quoddam finges ne­
mo
enim ſic inſpicit hominem, ſed paulu­
lum
deflexo capite inter vtrunque ſitum.
Vnde etiam fit, vt ob hoc media facies
facilius
, quàm tota repræſentetur: nam
quum
media plures ( quemadmodum di­
ctum
eſt ) habeat ſitus, ideo illius forma in
quadam
latitudine conſiſtit: tota verò in
vno
quaſi puncto poſita eſſet ſumma qua­
dam
perfectione repræſentationis.
Facilius
autem
multò quod quantitatem habet aſ­
ſequi
, quàm rem diuiſionis expertem, &

quæ
ſolùm fermè cogitatione concipi poſ­
ſit
.
Quum verò videantur tria repræſentandi
genera
, primum quidem in ſuperficiebus,

vocaturque
pictura, alterum in corporibus
iam
factis cælando, ſculpendoque, tertium
quod
ipſa efficit corpora, vocaturque pla­
ſtice
, manifeſtum eſt picturam omnium ha­
rum
eſſe difficillimam, atque ideo nobiliſ­
ſimam
.
Eius partes tres ſunt, delineatio,
vmbra
atque color.
Cùm enim in plano
corpora
effingere cogatur, vmbrarum & de­

lineationum
auxilio indiget: ob idque aliis
artibus
, quæ in corporibus ipſis effigies ex­
primunt
, difficilior eſt.
Albus quidem color res
minores
oſtendit, velut niger maiores.
Argu­
mento
ſunt libri impreſſi, quorum atramen­
tum
, vt dilutius fuerit, literas minores
videri
facit.
Ob id quæcunque minima pin­
gere
volumus, albo pingimus, velut in tabel­
la
illuſtris viri Gulielmi Caulij præfecti
montium
Allobrogum, apud quem multa
noua
atque præclara vidimus, dum eſſe­
mus
Lugduni.
Eſt enim vir eruditus, atque
humaniſſimus
.
Inter multa enim naturæ
monſtra
, & hoc artis oſtendit, hyemem
ſcilicet
in tabella depictam.
Ibi dum fin­
gitur
eques inter montes procul, vt conſpi­
ci
vix omninò queat, albo pictus eſt, ſoler­
ti
artificis inuento, vt minor etiam videre­
tur
, quàm videri poſſet, & tamen videre­
tur
.
Albus enim color luci ipſi propinquiſ­
ſimus
eſt, vt nulla illius pars, vt nec lucis
ipſius
, latere poſſit.
Nihil verò videtur abſ­
que
communibus ſenſilibus.
Sic etiam co­
loribus
iuuatur ad fallendum, eſtque hæc

tinctura
potius quàm pictura.
Sæpè enim
contingit
, vt tigna vetuſta fuco inficiamus,
nouaque
videantur.
Id quia facillimum eſt,
& pro natura cuiuſque ligni variatur, nunc
prætermitto
.
Adiuuatur in vmbris ab obſcu­
ritate
, & parte quandoque plaſtici operis.
Quæ duo cùm in cœnaculo beati Saluato­
ris
, (ſic enim vulgari nomine apud Papien­
ſes
dicitur ) iuncta ſint, effecerunt vt nullibi
melius
pictum columnarum theatrum pro
verò
habeatur.
Nam præter loci obſcurita­
tem
, & artificis miram induſtriam, fornix
medio
picturæ non ficta, ita fallit oculos, vt
vel
omnia picta, vel omnia fabricata exiſti­
mare
cogaris.
Mirum ad quantam audaciam
ars
hæc proceſſerit, vt tonitrua, voceſque
hominum
, & mentis affectus, & ſucceſſus
temporum
, & quæ pingi non poſſunt, imò
vix
dici, exprimere conata ſit.
Succeſſiones
itaque
temporum & locorum ita inſtituit,
vt
prima antè & maiora, & caduca, vt quaſi
vmbræ
videantur.
Exemplum: latrunculo­

rum
ludus poſtquam proceſſerit pingendus
eſt
.
Inanes locos quos primò latrunculi re­
liquerunt
facies, quoniam peritis ſatis con­
ſtat
ab initio latrunculum ibi fuiſſe.
Eos qui
ſemel
tantùm proceſſerunt, efficacibus colo­
ribus
pinges, non ſecus ac immotos, ta­
men
minores, quò magis proceſſerint: con­
trà
, aduerſæ partis maiores.
Quòd ſi iam
bis
proceſſerit latrunculus, quò propior eſt,
paulò maior, ſed primi proceſſus figura
dilutior
, ac quaſi obſoleta, locus quem iam
vltimò
poſſidet figuram coloribus integram
oſtendet
.
Agedum ter latrunculus aliquis
proceſſerit
, primo quidem loco vmbrati­
lem
deſcribes, ſecundo efficaciorem, tertio
abſolutam
.
Menſuram autem ab eo qui ſæ­
pius
locum mutarit accipito: ſit ille, qui
iam
quinquies locum mutarit, extremo ab­
ſoluetur
latrunculus, pingeturque efficacibus
coloribus
, non ſecus, ac ſi nunquam motus
eſſet
.
Penultimo fatiſcet, & quaſi vetus iam
ſit
pictura, pingendus erit.
Tertio loco iam
obſoletus
, qui tamen integer videri poſſit,
reliquiis
adhuc colorum extantibus.
In ſe­
cundo
loco effigiem vmbræ latrunculi habe­
bunt
nullis coloribus fultam, ſed tamen in­
tegram
.
Primo autem loco veſtigia vmbræ
tantùm
erunt, & figuræ partes mutilæ qua­
ſi
exciderint, ita tamen vt dignoſci forma
latrunculi
poſſit, menteſque aſſequi illum
quandoque
licet iampridem ibi fuiſſe.
Ita
reliquorum
ab vltimis ſucceſſionibus, non
primis
imitatio ſumenda erit.
Itaque facilè
fuerit
, vbi locorum non magna eſt differen­
tia
, tum etiam auxilio diſtinctionis partium
vt
quæ antè proceſſerint, in limite quaſi ex­
tremo
ponantur, ſucceſſionem exprimere.
Similiter & inceſſum hominum atque ani­
malium
faciei aſpectus oſtendit.
At ſi loci
longinquitas
temporis ſucceſſioni repugnet,
plerique
pictores dum non ſolùm magnitu­
dinem
, ſed & colorem auferunt, ſucceſſionis
imaginem
tollunt.
Ob id igitur non vt illi
locum
primum imagine magna, & ob pro­
pinquitatem
expreſſa, procul autem parua, &
vmbratili
temporis ſucceſſum auferendo, ſed
propè
magnam quidem, ſed velut vmbram
prorſus
, vt quæ quod fuerit, non quod ſit re­
præſentet
, procul autem paruam quidem
pro
diſtantiæ magnitudine, & deliteſcen­
tem
, non tamen adeò vt primam, nec cu­
ius
pars quaſi caduca ſit, depingemus.
Mediam fa­
ciem
fingere
facilius

quàm
totam.
Pingendi,
cælandi
, &
ſculpendi

commune

præceptum
.
Picturæ par­
tes
tres.
Color albus
res
facit vi­
deri
mino­
res
.
Gulielmi
Caulij
Galli
laus
.
Cœnaculum
beati
Salua­
toris
Papiæ.
Succeſſiones
temporum

quomodo

pingantur
.
Quod verò hoc etiam eſt admirabilius, &
miraculo
propius, eſt faciem quaquaverſum
( quod nos aliquando vidimus ) reſpicien­
tem
pingere.
Sed de his iam ſuperius multa diximus,
ad
cælandi ſculpendique præcepta tranſeun­
dum
eſt.
Sculpere dico, quum prominere imagines
facimus
, vt in ſtatuis ac nummis, qui Prin-
1cipum effigies referunt. Cælare, quum
excauamus
velut in gemmarum ſigillis at­
que
aliis, quæ ceram comprimendo imagi­
nes
exprimunt.
Cælare quam
ſculpure

difficilius
.
Difficilius eſt hoc non parum, quàm ſcul­
pere
.
Nam qui ſculpunt, quod vident agunt:
qui
cælant, aliud vident, aliud agunt: &
dum
vident, non agunt: dum agunt, non
vident
.
Similiter neque mente concipere
poſſunt
quid facturi ſint dum cælant, vt qui
ſculpunt
: ignota enim eſt tum natura, tum
vſu
cauitas illa.
Et ſi dum auges in cera
quod
prominere debet, paululum aberraue­
ris
, in gemma cauitate aucta errorem effi­
cies
, qui non niſi toto ſubuerſo opere po­
teris
emendari.
At in ſculptura, opereque
toreumatico
primum facilius eſt non ni­
mis
adimere, ſed relinquere, quàm cælan­
do
non implere: deinde ſi etiam nimio plus
adimas
, facilius in opere exuberante, quàm
cauo
totum opus reſtaurare atque commo­
dius
.
Cælando quoque dextra ſiniſtris, ſini­
ſtra
dextris referuntur, quod difficillimum
eſt
in hoc opere, dum totam effigiem cæ­
lare
volumus, cùm in ſculptura, dextra re­
maneant
dextra, ac ſiniſtra, ſiniſtra.
Ob tot
cauſas
longè difficilius eſt cælare, quàm ſcul­
pere
.
Difficillimum verò ac ſingularis exem­
pli
opus faciem totam cælare, atque id etiam
magis
in parua gemma.
Eam ob cauſam
imagines
meas multis in gemmis cælatas,
chryſolitho
, hyacintho, atque aliis, cum no­
mine
ac prænomine dimidium faciei, aut
certè
ſeſquidimidium repræſentare feci.
Seſ­
quidimidium
qui pingunt aut cælant, ſcul­
punt
, aut formant, alterius oculi partem ad­

iungunt
.
Hic modus ad confuſam quandam
hominis
cognitionem faciliorem præſtantior
eſt
eo, qui dimidiam faciem ſolùm refert: ſed
tantò
inferior exquiſita repræſentatione,
quantò
melior facillitate cognoſcendi.
Nam
in
medio facie, & næui, & rugæ, & lineæ
etiam
, ac puncta, ac quicquid à latere illo

eſt
exprimere ad vnguem licet: in ſeſquime­
dia
exquiſitè non licet, quoniam ſecun­
dum
nullum aſpectum eſt.
Plaſticè verò
pura
omnium eſt difficillima præter pi­
cturam
: nec tamen illa inferior, niſi à
ſcultura
iuuetur.
Nam quicquid difficultatis
habet
qui cælat, id totum, & præter id &
materiæ
diſpoſitionem, & ſcientiam tem­
peramenti
ignis, & multorum caſuum pe­
riculum
, imò innumerabilium, qui fingit,
habet
.
Ex cælatis enim prius figuris fingun­
tur
humore infuſo ſtatuæ.
Quamobrem qui
non
rectè celauerit, quomodo rectè finget?
Refert Munſterus, in Vormacia quinque eſ­
ſe
columnas plaſtici operis mirifici.
Hoc vo­
lui
adieciſſe, quoniam ſi non decipitur,
ſcribendo
fictas pro ſculptis, egregiæ artis
non
leue hoc argumentum eſt, laudiſque
artificis
.
Siquidem plaſtica inuentio in ma­
ximis
operibus, & in minimis parem fermè
atque
maximam habet difficultatem: ſed ta­
men
adhuc longè maiorem in maximis
quàm
minimis.
In mediocribus verò longè
minorem
, adeò vt facilia dici poſſint.
Non
paucos
vidimus qui cùm ſe egregios exiſti­
marent
artifices, quòd ſibi in mediocris
magnitudine
ſtatuis placuiſſent, dum im­
menſas
cogitant, ſuæ inſcitiæ & diſcrimi­
nis
operum his relictis imperfectis exem­
plum
dederunt.
Quid modò exiſtimas futu­
rum
, ſi magno operi ſubtilis delineationum,
& particularum expreſſio adiungatur?
non­
ne
hoc opus propè vltra humanitatis vires
ac
ſolertiæ exempla accedet?
Itaque quin­
que
columnarum, ſi modò, ( vt dixi ) pla­

ſtici
ſint operis, non alterius, non abs re me­
mini
.
In minimis verò non tantum indu­
ſtriæ
, modò materia admodum tenuis non
deſit
.
Olim ars erat qua maximæ columnæ,
tum
coloſſi aliaque eiuſcemodi fabricaren­
tur
?
Memini me Lugduni legiſſe librum
Græcè
ſcriptum, qui docebat Rhodios ma­
xima
opera hac induſtria conſtruxiſſe.
Re­
ferunt
etiam quatuor illas prægrandes co­
lumnas
quibus templi Athenæi pinnaculum
Lugduni
ſuſtinetur, ex hoc genere eſſe.
Et
certè
ſunt cruſtatæ.
Artem hanc quidam
fuiſſe
perhibent, vt ex ſpuma ferri & lapi­
dibus
duriſſimis, qui in fundo fluuiorum in­
ueniuntur
, tum marmore duriore in polli­
nem
redactis, & oui candido, formentur
opere
plaſtico columnæ & vaſa, ſepeliantur­
que
in multos annos.
Exiſtimo artis eſſe, vt
diu
tundantur, & vt perfectè in tenuiſſimum
puluerem
redacta ſint.
Quæ verò ignè exa­

ctius
formantur, ſunt gypſum ac ſulphur.
Sine igne etiam ex charta alba natura aquæ
immiſta
, opera fiunt pulchra, ſed parui pre­
cij
.
At ex calce & lapidibus ſuis ſubtiliſſi­
tritis, genus cæmenti fit ( Stuchum vo­
cant
noſtri ) quod in lapidis marmorei can­
dorem
, ac duritiem concreſcit.
Cuiuſvis pre­
ti
( capax hæc materia fingendi arte: nam
nemora
& venationes adeò tenuiter fin­
gunt
, tum alia quæque, vt etiam additis
coloribus
talentorum magnorum præmia
meretur
.
Quiſdam eoſdem lapides recenti

ſanguine
bouino ſubigunt.
Eſcreſcit his to­
phus
ad eam duritiem, vt nihilo à natiuo
lapide
differat quiſque eius cuius fruſtis tri­
tis
confectus fuerit.
Vidimus hæc omnia. Sed
nihil
mirabilius quàm cum mortuos, aut
etiam
viuentes ſuperfuſo gypſo frigido ta­

men
ita cælamus, vt oleo illito atque gyp­
ſo
, vel charta, aut ſulphure, ſic hominem
fingimus
, vt nulla in partè præterquàm co­
lore
, & quòd non ſpiret, imago ab homine
ipſo
differat.
Qui verò rem hanc diligentius
curant
, deraſam barbam, detonſoſque capil­
los
à mortuo imagini agglutinant, inde ad­
iecto
colore viuam imaginem efficiunt.
Hu­
iuſcemodi
vidi dum in Gallia diuerſarer, nu­
per
mortui Franciſci primi Gallorum regis,
in
domo ſplendidiſſimi Cardinalis Turno­
nenſis
.
Nihil enim ſimilius ars homini fa­
cere
potuit ea imagine: nec nix viui.
Porrò
ea
delata fuerat in funere.
Inuentus præte­
rea
eſt è magnis imaginibus in paruas breui
tempore
traducendi modus.
Quis? niſi vt ex­
cepta
à typo ſe contrahat ſtatim dum ſicca­
tur
Hæc efficere poteſt quòd humidum eſt,
ac
molle, tenuiumque partium, quod ta­
men
dum ſiccatur, ſtringitur.
Medulla igi­
tur
panis calidi dum pingitur, in paſtam de­
nuò
redit.
Hac excipiuntur imagines, & ſic­
cantur
, inde ſuperfuſo gypſo atque ſiccato
ſenſim
in minorem formam tranſit.
Fit
1etiam beneficio tenuium linteorum, quæ vt
amota
fuerint ab imagine, & ſtatim ſe con­
trahunt
.
Et per conos ductiles. Præterea in
picturis
, ac ſtatuis.
& ectypis rationem aſ­
pectus
ſeruari dicet: ſi quis fructum artis
percipere
velit: nam picturæ aliæ è regione,
aliæ
à latere, aliæ ex editiore, nonnullæ lon­
gius
perſpiciendæ ſunt: ſtatuæ in luce ex
obſcuro
loco: minuta alia quæque in obſcu­
ro
ex luce, ne fatiſcant.
Similiter & colo­
res
viuidiores in obſcuro apparent.
Vnde
mos
ille obducendi velum tabernis vena­
lium
pannorum.
Mediæ &
ſeſquidimi­
diæ
repræſen­
tationis
diſ­
crimen
.
Plaſtice dif­
ficilior
celan­
di
, & ſcul­
pendi
ratio­
ne
.
Columnæ
quinque
pla­
ſtici
operis in
Vormacta

mirifici
.
Plaſtica mi­
rabilis
anti­
qua
fabri­
candi
im­
menſa
opera.
Stuchorum
genera
.
Quomodo
homines
ad
viuum
, vt
dici
ſolet fin­
gantur
.
Franciſci
Gallorum

regis
imago.
Cardinalis
de
Turno.
Quomodo
imagines
ex
magnis
in
paruas
breui
temporis
ſpa­
tio
redigan­
tur
.
Artes nobi­
liores
latere,
& quænam
ſint
.
Et quanquam hæc per ſe magnæ ſubtili­
tatis
exempla ſint, pleræque tamen nobilio­
rum
artium fermè latent, tum ob rerum pro­
prietates
ignotas adhuc tum quia ſubtilio­
ri
inuentione indigent.
Sunt autem quæ la­
tent
: vt, vitri tenacis faciendi ratio: the­
ſaurorum
inuentio: ſtridorem dandi aëri, ab
albo
plumbo auferendi: effodiendi vnde­
quaque
vtiles res tranſmutandi colores:
perfecta
ratio permutandi corruptum vinum
in
acetum, quæ inuenta mea ætate, mea
etiam
ætate periit, tametſi multa non inu­
tilia
ſuprà tradiderimus: dignoſcendi rerum
proprias
vires: ars proferendæ in longum
vitæ
, de qua ſuprà diximus: materiam face­
re
quæ machinarum ignearum vi reſiſtat: vo­
landi
inuentum, quod nuper tentatum à
duobus
illis peſſimè ceſſit.
Vincius, de quo
ſuprà
diximus, tentauit, & fruſtrà: hic pictor
fuit
egregius.
Super omnia Tirydatis ma­
gia
, ob quàm à Nerone ingenti pecunia, &

Armeniæ
regno donatus eſt, dum ea docet,
facere
, quæ fieri nequeunt.
Veruntamen &
horum
quæ diu latuerunt quædam inuenta
ſunt
, vt horologia abſque fune.
Stant pro
fune
rotæ, in quibuſdam molæ ſuperpoſitæ,
limaci
figura, denticulis 26. quibuſdam etiam
pluribus
: ab his denticulatus axis qui totam
agit
machinam, circumagitur.
In altero rota
eſt
48. denticulis in imo diſpoſitis, alterique
rotæ
implexis, vt cum molæ nixu quæ in
imo
eſt circumuertitur, alia totidem denti­
bus
implexa etiam circumuoluta totam ma­

chinam
ſecum ducat.
Simili ratione inuen­
tum
eſt, vt Cæſaris ſedes ita diſponeretur,
vt
quocunque ſitu conſtituatur, ille immobi­
lis
, ac commodè dum vehitur ſedeat.
Hoc
tractum
ex armillarum ratione: cùm enim
circuli
tres chalybei conſtituentur, polis
ſurſum
deorſum, antè, retro, dextra ac ſini­
ſtra
mobilibus, cùm plures non poſſint eſſe
ſitus
, neceſſe eſt ipſum in eſſedo quomodo­
cunque
agatur quieſcere perpetuò.
Habet
hoc
aliquid non abſimile lucernis, à quorum
exemplo
ducta eſt ratio: circumuolutæ enim
tametſi
patulæ, oleum nequaquam effundunt.
Nuper etiam quidam machinam illam
mundi
vniuerſalem olim à Gulielmo Zelan­
dino
fabricatam atque diſſolutam, in tene­
briſque
per incuriam marceſcentem, cùm ego

quodam
bono fato ad inſtaurandum bonas
artes
etiam obiter non minus quàm ex in­
duſtria
natus, in lucem reuocaſſem, in inte­
grum
reſtituit.
Cuius exemplo aliam Caro­
lo
quinto Cæſari, ita conſtruxit, vt in ea &
temporum
momenta, & partes ſignorum
ſingulas
videas, & octaui orbis tardiſſimum
motum
intuearis.
Diuiſiones quoque orbis
ſignorum
varias, quas domos vocant, ho­
raſque
æquales, & inęquales, & quod maius
eſt
, vniuerſi orbis partibus inſeruientes, vt
hæc
verè machina orbem vniuerſum refe­
rat
, in ea inſpicere licet.
Omitto progreſſus,
regreſſuſque
ſingulorum errantium ſyde­
rum
, latitudines, altitudineſque aliaque in­
numera
, vt prorſus res non minus fama
quam
fide maior ſit.
Referunt Sabor regem
Perſarum
huiuſcemodi machinam tam gran­
de
è vitro conſtrui feciſſe, vt in eius centro
ſederet
tanquam in terræ ſpærula, ſpectan­
tem
ſub pedibus etiam aſtra, exorientiaque
ac
occidentia ſydera, vt ſic mortalis cùm
eſſet
, ſupra tamen omnem mortalitatis fa­
ſtum
& expectationem eſſe videretur.
Et
certè
quid maius & diuinius ſub hominis
ſenſibus
cadere poteſt, etiam Regi vniuerſum
orbem
terrarum poſſidenti, quam quòd poſt­
quam
terras, & materia poſſidet, etiam cœ­
lum
& aſtra, Dei domicilium habere videa­
tur
?
Talia recitantem Honoratus Ianius
Valentinus
, Principis illuſtriſſimi Hiſpania­
rum
Philippi pręceptor, in literis humanio­
ribus
vir per quam doctus, & humaniſſimus,
excepit
dicens: Machina hæc olim vitro, vt
rectè
dixiſti, non vt nunc metallo fieri ſolita
erat
: cuius teſtis Claudianus eſt pręter
etiam
Ciceronis autoritatem.
Sed libet, in­
quit
, ipſius carmina recitare, dubij cuiuſdam
cauſa
.
Iupiter in paruo cùm cerneret æthera vitro,
Riſit
, & ad ſuperos talia dicta dedit:
Huccine
mortalis progreſſa potentia curæ?
Iam meus in fragili luditur orbe labor.
Iura poli, rerumque fidem legeſque deorum,
Ecce
Syracuſius tranſtulit arte ſenex.
Incluſus variis famulatur ſpiritus aſtris,
Et
vinum certis motibus vrget opus.
Percurrit proprium mentitus ſignifer annum,
Et
ſimulata nouo Cynthia menſe redit.
Iamque ſuum voluens audax induſtria mundum,
Gaudet
, & humana ſydera mente regit.
Quid falſo inſontem tonitru Salmonea miror?
Æmula naturæ parua reperta manus.
Horoligia
abſque
fune.
Sedes mira.
Gulielmus
Zelandinus

autor
ſphæræ
cœleſtis
, mi­
rabilis
arti­
ficiis
.
Quæro, inquit, quonam modo ſpiritu in­
cluſo
ea moles tam variis motibus circum­
uolui
potuit, vt Claudianus refert?
Deinde,
cur
ex vitro olim, nunc autem ex metallo?

Tum
ego: Cauſa cur ex vitro olim fieret
machina
cœleſtis orbis, erat, quoniam cùm
eſſet
æmula verè cœli, includebantur mino­
res
maioribus: quamobrem qui intus erant,
& ſydera ſpectari non potuiſſent, niſi om­
nes
ex materia perſpicua conflati fuiſſent.
Itaque qui nunc has moles faciunt, vitri fra­
gilitatem
verentes, coguntur non naturalem
mundi
machinam æmulari, orbem orbi cir­
cumponendo
, quoniam cùm ex metallo ſint,
videri
non poſſent: ſed quot ſunt orbes, tot
efficiunt
tabulas, aut ſaltem ſenas, Solis or­
bem
Veneris orbi immiſcentis, in circui­
tumque
compaginant, vt quod eſt rorarum,
ponderum
, molarum, curruum, denticulo­
rum
, nolarum, virgarum, funium, atque
aliorum
inſtrumentorum, lateat intus:
1quanquam neque pondera, nec funes arti­
fex
noſter miſcuerit, ſed omnia ferro, denti­
culiſque
miro conſtruxit artificio: ipſi verò
errones
è tabulis cum quibuſdam circulis
prominentes
abſque impedimento ſpectari
poſſent
.
Ex quo manifeſtum eſt, antiquam
ſtructuram
longè hac noſtra nobiliorem eſ­
ſe
, ac pulchriorem, noſtram verò diuturnio­
rem
.
Quòd ſi ex materia dura ac perſpicua
fierent
, quemadmodum diximus ſuperius de
Chryſtallo
cui argentum ſit immiſtum,
tunc
& naturali rotundæ formæ, & conſtru­
ctioni
orbium qua vnus alteri includitur, &
perſpicuitati
ac pulchritudini cum diutur­
nitate
conſultum eſſet.
Itaque iam de vitro
habes
rationem: non enim facilè erat, tunc
maximè
, ex alia materia hanc machinam
perſpicuam
facere niſi ex vitro, præſertim
quòd
tunc longè maiores fierent, quàm
quæ
ex metallo nunc moles illæ.
Atque ex
his
iam patet, quòd machinæ tales ponde­
ribus
non agebantur: nam includi vix po­
terant
, & incluſa motum perennem non
habuiſſent
, & operis pulchritudinem fœdaſ­
ſent
: externis verò motis orbibus ex vno
latere
tantùm, vim vitro grauem attuliſſent.
Quamobrem facilius fuit hoc Archimedi
ſpiritu
agere, tum maximè quòd orbibus
vnum
tantùm motum addiderat, omneſque
circa
idem centrum collocabat, vt Calippus
& Eudoxus, ipſam verò terram exiguam
ſphærulam
multiplici motu agitabat in me­
dio
neſcio quibus artificiis.
Nam ſic Archi­
medes
exiſtimauit orbis partes ſe habere, vt
in
libello de Arenæ numero manifeſtè te­
ſtatur
.
Quam opinionem ſequutus eſt. Nico­
laus
Copernicus ætate noſtra.
An verò ad
vnguem
, non ſatis conſtat, cùm incertum
ſit
, an Archimedes lunæ orbes, vt Coperni­
cus
, cum elementis ipſis circumuolui vo­
luerit
.
Manifeſtum eſt igitur duabus de cau­
ſis
, Archimedi facilius fuiſſe molem hanc
vitream
facere, ac ſpiritu abſque nixu alio
agitare
, quàm noſtris temporibus ab his qui
placita
Ptolomæi ſequuntur.
Sed quòd hæc
machina
ſpiritu agi potuerit, magna ad­
miratione
haud dignum exiſtimo, conſide­
rantibus
nobis quanta vi globulos expellant
machinæ
illæ quæ in Germania fiunt, cùm
tamen
aëris impetu ſolum id agant.
Aliter
forſan
per ſpiritum Claudianus intellexit
vim
abditam molis, de quibus in initio
huius
operis diximus.
Abſconditis enim ex
arte
vinculis, ſeu ( vt nuper diximus ) ro­
tarum
cum denticulis auxilio fretus, machi­
na
ſpontè ac ſpiritu quodam moueri pote­
rat
videri.
Nec verò de motu tantùm quo
aſtra
ab Oriente in Occidentem feruntur
intelligi
debet, nam Cicero hæc habet:
Quòd
ſi ad barbaros veluti Scythas ſphæ­
ram
aliquis tulerit hanc, quam nuper fami­
liaris
noſter effecit Poſſidonius, cuius ſingulę

conuerſiones
idem efficiunt in Sole & in
Luna
, & in quinque ſtellis errantibus, quod
efficitur
in cœlo ſingulis diebus ac noctibus,
qui
ea barbarie dubitet quin ea ſphæra ſit
perfecta
ratione?
Hi autem dubitant de
mundo
, ex quo oriuntur omnia ac fiunt,
caſu
ne ipſe ſit effectus, an neceſſitate ali­
qua
, an ratione, an mente diuina.
Et Archi­
medem
arbitrantur plus valuiſſe in imitan­
dis
ſphære conuerſionibus, quàm naturam
in
efficiendis, præſertim cùm multis parti­
bus
ſint illa perfecta, quàm hæc ſimulata ſo­
lertius
.
Manifeſtum eſt ex his verbis, non ſo­
lùm
Archimedem ante Ciceronem, ſed ip­
ſius
Ciceronis ætate Poſſidonium imitatum
eſſe
motus omnes aſtrorum machina illa,
globoue
orbem referent.
Itaque ſic Clau­
dianum
exponere liceat, vt vim illam quæ
vinculis
molarum ac nixu continebatur, la­
tentem
ac ſi non eſſet prætermiſſam, effi­
giem
ſpontè ſe agentis machinæ, ac proprio
ſpiritu
mouentis ſemet, vt non pro ſpiritu
aërem
, ſed animam ipſam interpretemur.
Nuper amicus noſter artem inuenit nitorem
addendi
auro ducto.
Idem reperit modum,
quo
aurum ſerico intermiſtum nere liceret
firmo
opere: antea enim facilè ob inæquali­
tatem
diſſoluebatur textura.
Primo inuento
cum
paucis diebus operi vacaret, quęſtum
annuum
quinquaginta aureorum coronato­
rum
faciebat: ſecundo ducentorum.
Affir­
mabat
ſi poliendi auri negociatio toto anno
perducaret
, ad mille aureos coronatos lu­
crum
acceſſurum.
Ita in magnis parua, in
paruis
magna induſtria hominem alit, talia
autem
innumera.
Honoratue
Ianius
Valen­
tinus
Prin­
cipis
Hiſpa­
niarum
præ­
ceptor
.
2.de natura
deorum
.
Sunt etiam ſubtilitatis proprię artifici,

non
arti, exempla: vt Ilias Homeri mem­
brana
inſcripta, quæ nucis cortice contine­
batur
: Nauis eburnea, quam apicula pinnis
abſconderet
.
Propè miraculum accedit ſta­
tua
Memnonis, quæ oriente Sole quoties
illuſtraretur
, ſonitum magnum edebat.
Nec fabu­
loſa
hiſtoria, cuius meminit grauis author
Cornelius
Tacitus, & Strabo audiſſe illum
refert
.
Erat enim Thebis Ægypti, vbi Nilo
ſuperato
locus eſt qui Syringa dicitur.
Ipſius
ſtatuæ
ſolum inferior medietas ſuperarat,
nam
ſuperiorem vmbilico tenus olim Cam­
byſes
Perſarum rex ſuſtulerat: & tamen tan­
tula
pars adhuc ſonum reddebat.
Refert Pau­
ſanias
, qui illum vidit, audiuitque, ſonum il­
lum
ſimillimum fuiſſe lyræ fidibus cùm fran­
guntur
.
Quadriga olim opus Myrmecidis
quam
muſca integeret: aut Callicatridis ex
ipſo
ebore formicæ, quarum partes aliis
oculis
aſſequi nequirent.
In Ægypto refert
Ioan
.
Leo factam publicis catenam. Miraris?
in Germania facta eſt, Mediolanum delata.
Pulex egregius capillo vinctus, cui catena
annexa
erat, paſcebatur.
Hęc ne ſunt ſtulti­
tiæ
potius, an luxuriæ, an ſubtilitatis argu­
menta
?
Noſtra quoque ætate caueæ è buxo
fabricantur
, auellanæ magnitudine, cum aue
intus
perfecta: quodque mirum magis eſt, in
horarum
ſeptem ſpatio.
Principi Vrbini &
hoc
noſtra ætate contigit: dono datus eſt
annulus
, qui indice exciperetur, gemmam
verò
haberet in qua horologium perfectum,
quodque
præter lineam horas diſtinguen­
tem
vno ictu per ſingula horaria ſpatia ge­
ſtante
admoneret.
Hęc tamen admirandę
ſubtilitatis
opera, nec diuturna eſſe poſſunt,
nec
vtilia, vt quę momentis ſingulis pręim­

pediantur
, ſed ſolam pariunt admirationem
atque
ideo artifici magis quàm emptori pro­
ſunt
.
Vera enim tenuitas vt propriè cœleſtis
cuiuſdam
naturę eſt argumentum, & miſtio-
1nem per partes ſingulas etiam minimas
oſtendit
, ita quę ab arte pendet cum graci­
litate
iuncta omninò eſt inutilis.
Verùm in
vnoquoque
quod tenuiſſimum eſt poſſe, ac
ſcire
ſegregare, diuinę cuiuſdam artis eſt
opus
.
Atque in hoc genere pręcellunt Indi,
qui
pennis minoribus pſittacorum, tum aui­
cularum
quarundam, imagines quaſcunque,
ita
ad viuum effingunt, vt neque repręſenta­
tione
, neque venuſtate, aut ſubtilitate pi­
cturę
cedant: ſplendore verò etiam vincant.
Opus diuturnum, & quod arundinibus non
digitis
attexitur atque perficitur.
Artificum
exempla

ſubtilitatis

mira
.
Memnonis
ſtatas
.
Opera parua
ſubtilia
, fra­
gilia
.
Artes autem ſubtilitate præſtantes, ta­

metſi
diuinæ non ſint, inueniuntur Inter has
quatuor
toto genere ſunt clariores: Magia,
Notarum
Occultandi, & Chymiſtica.
Adii­
ciamus
& quædam harum exempla.
Nota­
rum
ſit, veluti cùm ad te ingreditur.
Sunt
autem
notæ in timorum animi affectuum
verba
oculorum motus, cauſa, locus tem­
pus
, animi mores, corporis habitus, ſpe­
cies
, ſocietas, conſcientia tua, potentia, oc­
caſio
, quam arripit.
Hæc ſi rectè conſidera­
bis
, quid in animo habeat qui ad te venit,
facilè
intelliges.
Quandoque ex tribus tan­
tùm
diuinare licebit.
Venit inimicus ad te,
celeri
gradu, intentis oculis: abſque armis
ſenex
, para linguam: ſi cum armis iuuenis,
para
manus: hoc tantillo tamen licet ſerua­
re
vitam ac decus.
Iam non eſt cur ſingula
diſcutiam
.
Quæ artes
ſubtilitate

præſtantes
.
Tres modi
literas
oc­
cultandi
,
tranſmutan­
di
, primus,
cum
tribus
literis
omnia
ſcribendo
.
Sed ad occultandi rationem venio. Tri­
plex
hæc eſt: tranſmutandi, quæ in vſu, vt
de
Cæſare olim Suetonius, velut ſi pro a, d,
pro
b, n ſcribatur.
Eſt autem infinitorum
generum
.
Secundus tranſlatione fit, atque
hic
duplex.
Primus, cum tribus literis ( gra­
tia
exempli ) omnia ſcribimus, facilius au­
tem
addita aſpiratione, ne quid in his pror­
ſus
præter hanc ſit varietatis.
Cb‘abb‘aacb‘
acaccab‘bb‘ababbbaa
cabbca‘abb‘abcbacab
bbb
‘acabbcbbabbabb ‘ab ‘b cba abbaac b
‘b
‘aac ababb bab cabcbbbac bbb ‘aa ac
aaabaa
bbb ‘cacbabb ‘aba cababbaa‘ca‘abb
ca‘
cbabab.
Alter tranſlationis modus eſt, vt deliteſ­
cant
, in quibuſdam ſuſcipionis nota qua­
dam
, vt Laconica ſcytala, in aliis nulla pe­
nitus
relicta, qui modus eſt elegantiſſimus.
Nam membranas duas æquales accipies de­
lineatas
ad ſcribendum, atque in ipſis lineis
foramina
ſparſim è regione in vtraque par­
ua
, ſed tamen pro elementorum magnitudi­
ne
ſeu altitudine facies.
Quædam ſeptem,
quædam
tria, quædam octo, vel decem ele­
menta
continebunt, vt omnia ſimul forami­
na
120. elementa ſimul iunctis omnibus quę
inſcribi
poſſunt contineant.
Harum alte­
ram
dabis illi ad quem ſcribere deſideras.
Cùm verò opus eſt, ſcribere primùm ſen­
tentiam
tuam quam breuiſſimè potes, ſic vt
numerum
elementorum minorem conti­
neat
ſententia quàm is eſt quem capiunt
interualla
.
Inde in membrana ſuppoſita fo­
raminibus
ſcribes eam ſententiam, atque
item
in alia atque alia: demum imple ſpatia
primæ
membranæ ſententias complendo,
delendo
, implendo, donec ſenſus conſtet.
Hanc
ſecundam
ſententiam complebis in ſecunda
membrana
, ſic vt verba, & ſententia cohæ­
rere
videantur: in tertia quoque ita apta­
bis
, vt illeſis primis literis, ſententia tota
verborum
numerus, magnitudoque conſtent,
ac
concinnitatem retineant.
Quibus peractis
ſuperpone
exemplar quod præcidiſti mem­
branæ
coæquali, atque in terminis forami­
num
puncta tenuiſſima ſignabis eouſque
quo
literæ pertingant quas ſcribere deſide­
ras
: tum etiam membranam accipe, epiſto­
lamque
continuis verbis decenti ſpaciorum
ordine
, ac magnitudine, tum etiam litera­
rum
ſic vt prima ſententia, ac verba illius
inter
punctorum terminos contineantur.
Ergo fuci ſuſpicio tunc nulla manet, alter
cùm
recipit ſuperpoſito exemplari ſenten­
tiam
animi tui illicò intelligit.
Nec huic
rei
tametſi laboris haud leuis ſit, aliquid ad
ſignificandam
ſententiam periculoſis tem­
poribus
amicis ſuis par inueniri poteſt.
Præ­
ſtat
verò ad facilitatem plures huiuſcemodi
tabulas
habere diuerſis magnitudinibus, or­
dinéque
diuerſo diſtinctas.
Modus ſecun­
dus
ſcribendi
occultè
abſ­
que
ſuſpi­
cione
.
Tertia occultandi ratio fit, cum literæ alu­
mine
ſcribuntur: latent enim, immerſæ aqua

leguntur
, quia aqua membranam reddit ob­
ſcuriorem
, in qua candicat alumen.
Quæ ve­
ſale ammoniaco, apparent dum igni ex­
ponuntur
.
Ita aliæ limunij, aliæ ceparum
ſucco
ſcribuntur, quæ omnes ignibus ex­
poſitæ
legi poſſunt, ſecùs deliteſcunt.
Sed
opus
eſt haud mediocri diligentia.
Modus ter­
tius
ſcriben­
di
literas,
quæ
ſolum
aquæ
im­
merſæ
, vel
igni
expoſitæ
leguntur
.
Papyrus an­
tiqua
.
Thadeus
Dunus
.
Scribebatur olim papyro quadam craſſa
admodum
atque ignobili, cuius fruſtum
oſtendi
mihi Thadeus Dunus diſcipulus
meus
, nunc medicus egregius, multarúmque
linguarum
peritus.
Erat hoc fruſtum literis
Græcis
inſcriptum: in quo & illud animad­
uerti
, olim libros Græcos ſolere abſque ac­
centibus
atque ſpiritibus ſcribi.
Vetuſtior
ætas
corticibus lignorum & tabulis ſcribe­
bat
ligneis.
In his etiam Hippocratis libri
ſcripti
ſunt, vt Galenus refert.
Scribebatur
& plumbo.
Epiſtolæ verò etiam cera. Æter­
na
, vt leges, ære.
Sed maximum commo­
dum
Ægyptia papyrus exhibuit.
Meminit
Apuleius
in initio libri de Aſino aureo,
dicens
:
Modò ſi papyrum Ægyptiam tu argutia.
Nilotici calami inſcriptam non ſpreueris
Inſpicere
.
Fuerat & membrana, quæ ex pel­
le
hœdina etiam nunc frequenti in vſu eſt,
diuturnior
omnibus chartæ generibus, ſo­
lumque
ære, quod magni conſtat, inferior.
Patrum ante noſtram ætatem, cum nondum
inuenta
eſſet ars imprimendi, libri plerique
pergamena
ſcribebantur, quod operepræcium
materiam
chariorem toleraret.
Euiluit poſt­
modum
inuenta imprimendi arte, quoniam
charta
noſtra, quæ ex telæ lineæ fruſtis fit,
diu
in aqua maceratis, ac tuſis, & pulte illa
ſuper
cicotrigonizum æneum tenuiſſimè ex­
tenſa
, vt aqua effluere poſſit, inde inter fru­
ſtra
pannorum laneorum repoſita cùm ſic­
ceſcit
, in mirum candorem, tenuitatem ac le­
uitatem
tranſit.
Quæ denuò madefacta aqua
in
qua lachryma Arabica fuerit diſſoluta,
non
ſinit atramentum ſpargi.
Memini ex hoc
genere
vidiſſe in qua libri, ante inuentam
typographicam
artem, hiſtoriarum Eutropij
1inſcripti erant (Pauli Cardani patrui mei vi­
ri
eruditiſſimi hi fuerunt ) quæ membranæ
pergamenæ
nulla ex parte inferior videba­
tur
.
Sed noſtra ætas dum ad lucrum captandum
nimis
ſedula eſt, omnia traducit in deterius,
videturque ars hæc librorum, ſeu ad materiam,
ſeu
ad pulchritudinem, ſeu etiam ad facili­
tatem
ſpectes, ſummam adepta perfectio­
nem
, vt nec ſi velis, plus poſſis optare quam
præſtet
.
Neque vlla alia eſt ars cui quic­
quam
addi non poſſe videatur, præter hanc.
Quæ cùm ſerius aliis inuenta ſit periculum
eſt
, ne cùm tam breui ad virilem, & abſolu­
tam
ætatem peruenerit, rurſus neglecta re­
cidat
: quod tamen etiam bellis difficile vi­
detur
.
Chymiſtica ars habet admirabilia plura,
multa
inania, dubia longè plura, pulchra
non
pauca, nonnulla ſalutaria, efficacia quæ­
dam
alia quaſi diuina, plurima momenti
nullius
alia magnæ ſpei, alia tandem quæ

cæteris
omnibus numero præſtant maioris
iacturæ
.
Sunt verò Chymica inuenta, vi­
trum
ducere in longiſſimas lineas, tenax aut
prædurum
efficere poſſe.
Dudum conſtat ſa­
vidiſſe me ſphæram exiguam è vitro, quæ
illiſa
omni conatu ſolo lapideo non commi­
nuebatur
, ſed reſiliebat ad laquearia.
Erat
autem
ex eo vitri genere quod albis lineis
interſtinguitur
.
Sed paruitatem ac rotundi­
tatem
, ad duritiem, non parum contuliſſe
reor
.
nam facilè aër hinc inde delabitur.
Nuper vidi vitri fruſtum pro gemma, quàm
aquam
marinam vocant emptum, aliquod
aureis
coronatis, mira pulchritudine, adeò
vt
fulgore natiuas vinceret, Eiuſdem eſt
ipſum
( vt dixi ) albis lineis interſtinguere,
aut
in illo cælare imagines, falſas fabricare
gemmas
, purgare Caphuram, metalla mi­

ſcere
, immutare, aut nobiliora immutari.
Chymica in­
uenta
nota.
Quomodo ſe­
ricum
deal­
betur
.
Modus fa­
ciendi
roſas
varias
.
Vaſa
pro
metallis
liquandis
.
Sericum ſic etiam fumo ſulfuris dealba­
tur
: immodicè enim ſiccat, interſtinguit
etiam
flores, tum præcipuè roſas eadem
cauſa
, nam parte alba reddita fit color varius.
Docuit hæc etiam vaſa pro liquandis me­
tallis
conficere: nam ex arietis cornibus
præcipuè
ſumitur, & oſſibus in cinerem
redactis
, piſtilloque ſubactis, pinſitiſque
fiunt
.
Si verò Smirin aut ſummitates cerui­
ni
cornu, vel mandibularum lucij ignitas,
ac
in aceto extinctas bis, aut ter addideris,
neque
frangentur vaſa, nec metallum effu­
giet
: adduntur hæc intus, & vbique nec
combibat
, ſed in imo præcipuè.
Eadem nos docuit deſtillationis vſum,
commodo
, vires, vaſa.
Sed de vſu, viribus
ac
commodis ſuperius dictum eſt ſatis: nunc

de
vaſis, eorumque generibus dicendum
eſt
, ne ars hæc imperfectè tradita, ſola vi­
deatur
.
Nempe hoc in libro artes omnes
perfectè
traduntur, de quibus tamen agitur.
Quòd ſi hoc non demonſtrauero, iure ne­
mo
mihi credat.
Nam non diffusè artes hic
traduntur
, ſed per capita.
Quod ſi non
omnia
capita attigiſſem, noſtri præcepti
ex
Galeno ſumpti fuiſſem immemor.
Si ve­
non præſtantiſſima, non eſſe hic liber de
Subtilitate
.
Si igitur omnia capita & maxi­
ma
, & difficillima attigi, manifeſtum eſt,
eum
qui quæ hic ſcripta ſunt, aſſequitur,
vniuerſæ
artis perfectam & abſolutam ha­
bere
cognitionem.
Docui autem qualiter ex
his
in omnium aliorum cognitionem deuenia­
mus
reſolutoria methodo, tum ex his quæ
proxima
ſunt fini, tum ex fine ipſo.
Sed iam
ad
rem ipſam inſtitutam de vaſis redeo,
quam
tractare oculis & manibus mihi con­
tigit
, cùm pater meus maximum huic arti,
licet
non methodo aliqua, ſed empericè,
operam
daret.
Vaſa igitur quibus fiunt de­

ſtillationes
, quatuor ſunt generum: aut
enim
vno vaſe ad nolæ formam fit deſtilla­
tio
, cùm ea, quæ ſponte ardent, nola con­
uerſa
deſtillantur.
Nam quæ ſponte ardent,
vt
ſulphur & bitumen, ardent ſponte, vt
demonſtratum
eſt, quòd humidum pingue
flammas
concipit.
Sed quod in fumum ver­
titur
, refrigeratum à fundo nolæ vitreæ in
humidum
concreſſit: hoc autem pingue, vt
ſuperius
demonſtratum eſt.
Ex canali igi­
tur
oleum effundetur.
Aut duobus vaſis de­
ſtillatio
perficitur.
Contingit autem hoc
duobus
modis (nam nunc exhalationem tan­
quam
notiſſimam, quæ vnico fit horum va­
ſorum
recto, maximè cum materia intus ſic­
catur
, omitto ) aut quod deſtillatur, in idem
vas
redeat, & vocatur circulatio, aut vt in
aliud
: hocque bifariam fit, aut obliquis va­
ſis
, aut rectis, quorum amborum exempla
poſui
.
Si verò tribus ſimul opus ſit, vnum
vocatur
Bozia à Barbaris, non dicemus Con­
ceptaculum
, huic imponitur pileus, qui
quandoque
latior fit in ſummo eius vertice,
habétque
duo foramina, alterum quo con­
ceptaculo
imponitur breuius, latiuſque, re­
liquum
quo illi recipiens, hoc autem tertium
eſt
vas, iungitur.
Expoſui & formam cli­
bani
pluribus vaſis ſeruientis, in quo tria
animaduertere
oportet: primum vt fundus
perforatus
ſit, vbi non omninò validum
ignem
excipere volumus: ſecundum, vt ſpi-
racula
habeat inferius ad accendendum ig­
nem
: tertium, vt ſi volumus, leui igne de­
ſtillare
, foramina etiam habeat ſuperius,
quibus
vis ignis miteſcat.
Expreſſi quoque
Balnei
Mariæ figuram, vt ſcires: quod lon­
gum
fieri ſolet, vt plura vaſa capere queat.
Plura habeat oſtia, vt æqualiter ſimul aqua
caleſcat
.
Nec altitudine indiget, paruo enim
igne
aqua feruet.
Et quæ in eo deſtillantur,
temperatis
indigent ignibus.
Fiunt autem
vaſa
è pluribus materiis, argento, ære, figu­
lina
: ſed omnium præſtantiſſima, è ferro,
auro
, ac vitro.
Porro, cùm volumus vim
ignis
magnam experiri, vt in oleo calchan­
ti
.
Auro, cùm rem valetudini noſtræ ſaluta­
rem
quærimus, cuius iactura precium non
leue
perdat: vt in auro diſſoluto, & æthe­
rea
aqua, & elyſir vocato.
Vitro autem ple­
raque
alia: nam vt vitrum nihil tribuit, ita
aurum
ad perfectionem talium facit.
Vt ve­
vitrea vaſa non frangantur, craſſior eſſe
debent
, & ex candido vitro, & diutius in
fornace
excocto, vt ampullis omninò ca­
reat
: & ſic æqualis ſubſtantiæ, & ab omni
ſorde
purgatum.
Senſim quoque excalefie­
ri
, ac rurſus refrigerari debet.
Subiici quo­
que
molle ſtratum, & ſi magnis ignibus
1fuerit exponendum, luto ac fimo mixtis ad
digiti
craſſitudinem veſtitur, ſiccaturque
optimè
.
Minus enim frangitur cum calo­
rem
non contactu, ſed corpore interpoſito
recipit
.
Viliora etiam ære ac plumbo deſtil­
lari
ſolent, vt in vaſe quod tria habet fora­
mina
, duobuſque conſtat fruſtis.
Fundus
enim
à reliquo ſeparari poteſt, vt fæces reii­
ci
poſſint.
Habet & foramen ſuperius, quo
immittitur
materia, & à latere longum ca­
nalem
, quo recipienti iungitur.
Sed noſtro
tempore
ſolent vaſi æreo in formam crate­
, plumbeum imponere cum canali, & ita
à
ſecundo foramine excuſantur.
Eadem enim
parte
imponitur materia, qua fæx extrahi­
111[Figure 111]
112[Figure 112]
113[Figure 113]
114[Figure 114]
115[Figure 115]
116[Figure 116]
117[Figure 117]
tur
.
Porrò cur tam multiplex vſus vaſorum,
prætermiſſa
nola de qua diximus, nunc ex­
ponam
.
Cùm rem tenuis admodum ſubſtan­
tiæ
deſtillare volumus, aut ad maiorem de­
ducere
tenuitatem, leuiſſimo calore opus
eſt
, aliter abſumitur Fit autem calor leuis
quatuor
modis: aut ſubſtantia ipſa, veluti
cùm
in ſole, aut fimo deſtillamus, non in
igne
: aut quantitate, vt cùm modicum ignis
adhibemus
.
Minor eſt etiam, qui ex lignis
ſalicis
fit, quàm illicis: aut inter ignem &
vas
aliquid interponimus, vt cinerem, aut
aquam
.
Aqua autem optima eſt: nam ſi
aqua
ardens in Mariæ balneo deſtilletur,
optimarum
partium minima fit reſolutio,
& nullus paruus odor adiicitur: aut ſi in
vaſis
ſupremo, aqua ſæpius linteo appli­
cetur
: reſolutionem enim prohibet, &
exuſtionem
.
Vtimur igitur circulatione,
cùm
aquam hanc ad ætheris naturam per­
ducere
curæ eſt, aut quando medicamento
addito
illam viribus eius imbuere volumus.
Hic autem modus modico ſemper indiget
calore
, vt vix expediat ignis & longa mo­
ra
, vt rectè rem tractanti vix anni dimi­
dium
ſufficiat.
Fit igitur reciprocatio ſim­
plex
, qualis in vaſis circulatoriis: aut mu­
tua
, vt in reciprocis.
Verùm multiplici hac
agitatione
tametſi paululum incaleſcat, ob
ſubſtantiæ
tamen tenuitatem adeò parum
imprimit
, vt omni caliditate ſpoliata videa­
tur
.
In vtroque enim extremo, vt reliqua aqua
ardens
, tuta eſt.
Aut in prima deſtillatione
ob
copiam aquei humidi immiſtam, aut
poſt
multas deſtillationes circulationeſ­
ve
, vbi propter raritatem expers omninò
caloris
eſſe videtur.
Eſt autem adeò raræ
ſubſtantiæ
atque tenuis, vt oleo ſuperſtet.
Quæ enim deſcendit, non eſt abſoluta. De-
1
trahitur
autem ab omni vino, ſed optima
ab
optimo natura, miniméque vitiato.
Di­
midium
in prima diſtillatione detrahi ſo­
let
, in ſecunda tantundem, in tertia pa­
rum
perit: in quarta, & multò minus in
ſequentibus
vix quicquam, ſi rectè peregi­
ſti
.
Non negligenda eſt hæc, cùm multas
habeat
vtilitates.
Quædam enim ſeruat, vt
vt
quæ corrumpuntur, balſami vicem ge­
rens
quædam in melius mutat, vt languen­
tia
frigore humana corpora: quædam exco­
quit
, vt oua carnéſque impoſitas.
Omnium
quoque
medicamentorum in ea infuſorum
vires
breui excipit, vtpote tenuiorem in 4.
horis
, aliorum in 8. duriorum in 12. vt vix
vnquam
diem attingat: inde iterum deſtil­
latur
retentis viribus, amiſſa fece, ac ſorde
omni
.
Quamobrem alchymiſtæ ſolent hoc
genus
infundendi appellare Stellarum in
cœlo
fixionem.
Et certè multi huius vſu
adiuti
ſunt.
Vſus autem ab vnciæ parte 8.
vſque
ad integram.
Quamobrem propriè
eius
cauſa circulatio inuenta eſt: quo fomi­
te
dictum fuit ſuperiùs.
Obliqua verò va­
ſa
ſitus commodi cauſa excogitata ſunt.
Ma­
gna
ad acres excipiendas aquas, in quibus
calchantum
, halinitrum, alumen, taliáque
diſtillantur
.
Nam cum opus ſit magnis ig­
nibus
, vt acres valde ſint fumi, & quæ ex
his
fiunt aquæ, oportuit vas quod recipit
eſſe
capaciſſimum, vt non frangatur atte­
nuato
nimis ab ignibus contento aëre, & vt
in
aquam fumi ſicciſſimi, atque calidiſſimi
verti
poſſint.
Recta verò vaſa oblonga &
quaſi
æqualia fieri ſolens, cùm celeri tran­
ſitu
opus eſt, grauiorque vapor, vt in me­
tallis
: vel ſi leui igne acrem aquam in quam
argentum
, aut aurum diſſolutum eſt relicto
colligere
voluerimus.
Pilei verò vſus eſt, vt
vaporis
impetus diſſoluatur: ob id etiam
acria
ſic diſtillantur.
Oportet autem pileum
parte
ſuperiore eſſe capacem.
Fit & ad vi­
tandam
expenſam: optimæ enim biſtortæ
carius
venerunt, vixque tam benè aptantur,
vt
vaſa pileis ſuis iuncta.
Vaſis autem ænei
commodum
iam explicauimus: & quòd in
clibanis
foramina inferiora ſint, ad ignes
alacrius
excitandos: ſuperiora autem dupli­
cem
vſum habent, vt fumus prodeat, & vt
vis
ignis mulceatur.
Quòd ſi leue aliquid vt
maximè
ardentem aquam in ſole velis de­
ſtillare
, conceptaculi medium in paraboles è
chalybe
centro collocabis: nam non ſolùm
centri
locus, ſed totum vas, & quicquid
in
parabolis ſpatio continetur, æſtuat &

ardet
.
Non ignor ac chalybem expolitum
eſſe
debere.
Artes omnes
quæ
in hoc
lid
.
tradun­
tur
, perfectè
traduntur
.
Vaſorum de
ſtillatorio­
rum
genere.
Aqua ardens
oleo
ſuper­
ſtat
.
Carbones è
lignis
val­
lium
præ­
ſtantiores
.
Modus con­
ficiendi
car­
bones
opti­
mos
.
Modi adhi­
bendi
ignis
plures
.
Tanta verò eſt artis ſolertia, vt etiam car­
bonibus
, præter ea quæ ſuperiùs retulimus,
diſcrimina
addat: nam è lignis vallium putat
præſtantiores
quàm montium: rariora enim
ligna
vallium, ideóque & carbones, at rara
omnia
facilè ignis depopulatur.
Sed & in
conficiendis
egregiè laborat, vt non ſub
terra
, velut eſt mos, ſed ſupra conficiantur,
quia
melius ardent, & ſunt vtiliores.
Mi­
rum
enim quantum interſit quomodo ignis
adhibeatur
in metallorum tractatione, tum
reliquorum
quæ igne perficiuntur, præſer­
tim
in purpurina varietas ignis perſpicua
eſt
.
Ergo multùm intereſt, an ignem per­
petuum
, an interruptum adhibeas, acrem,
aut
mollem, magnum aut paruum, ſenſim
vel
repentè, circùm aut ab vno latere, agi­
tatum
follibus, aut equieſcentem, diutur­
num
aut breuem, tangentem aut extra vas
cum
flamma, aut ſolas prunas, concluſum,
liberumve
, ſimplicem, aut reflexum, è car­
bonibus
, aut lignis, aut quod plus refert,
alia
addita materia ardente, quæ propriam
vim
etiam retineat in igne.
Multum etiam
refert
, cum quibus vnunquodque quod li­
quatur
ſocietur.
Nam marmor, galena, plum­
bum
, ferri ſpuma, cum lapidibus in qui­
bus
metalla continentur iuncta, mirum in mo­
dum
liquefactionem illorum adiuuant, &
ſubſtantiam
ſeruant: nam dum liquantur,
tenue
humidum quod in lapidibus contine­
tur
, conſumi prohibent, contraria ratione
ei
quæ ſuperius de venenis dicta eſt.
Igitur
excalefacto
lapide, nec ſiccato, ob conti­
nentem
humorem tandem ſuperaucto igne,
metallum
ipſum quod lapidi inhæret, liqua­
ri
neceſſe eſt.
Sed cur non addita aqua, aut alio quo­
piam
humido, facilius metalla liquantur:
imò
difficilius?
an quia aqua frigida eſt, &
tenuis
, nec poteſt ob tenuitatem liquare, nec ob
frigiditatem
prius verè calefieri antequam con­
ſumatur
?
Sic etiam cruſta quæ metallo ſuper­

natat
, illud ne liquetur prohibet: nam adeò
coacta
refrigerat partes omnes, & ſic ne ſi li­
quentur
impedit, aut tenuiorem totam metalli
partem
cruſta abſumit, qua ſublata, metal­
lum
non diſſoluitur.
Similiter cùm metalla
fundo
hærent, non liquantur: nec vehe­

mentibus
ignibus, quoniam calor ſuperio­
ra
petit, paruus verò qui in fundo manet
breui
pòſt tempore conſumit humidum,
prohibétque
liquefactionem: his duabus
cauſis
non poteſt metallum in vaſis fundo
liquari
.
Tertiam cauſam addidimus, aquam
ſcilicet
iniectam: quæ non ſolùm liquefa­
ctionem
impedit, ſed metalla iam liquefa­
cta
magno plerumque aſtantium damno re­
ſilire
cogit.
Quidam dixerunt, humidum
aquæ
tenue metallis immiſtum, liquidis ac
calore
in ſpiritum conuerſum, dum maius
occupat
ſpatium, cogere liquefacti me­
talli
guttas reſilire.
Sed non videtur aqua
leuior
longè metallo, illius ſubſtantiam
poſſe
ingredi.
Melius igitur eſt, vt creda­
mus
à frigore illo aquæ contrahi calidam
metalli
ſuperficiem iam proprio ſpiritu
plenam
, ac vt in pila alliſa ſolo reſilire con­
feſtim
magno impetu.
Cur cruſta
impediat

metallorum

liqueſactio­
nem
.
Aqua cur
metalla
inie­
cta
reſilire
cogat
.
Sed inuenta huius artis minima pars ſunt

eorum
quæ inueniri poſſent: velut electri
compoſitio
, vitri abſque igne mollities,
purpura
vera: nam quæ nunc in vſu eſt,
talis
eſt nomine ſolo, atque hæc olim in­
uenta
iam periêre, deſueuerúntque ſciri:
lapidum
pulcherrimorum, duriſſimorúm­
que
, tenuiſſimarum item aquarum com­
poſitio
, illis quidem vaſa conficere licet,
his
aurum & argentum è fœcibus eruere.
Plura longè ſunt, quàm ſcribere liceat, ſed
hæc
pro exemplis appoſui.
Verùm ple-
1runque latet vſus rei cum ipſa: nam nec
bellicorum
tormentorum, nec typorum qui­
bus
libri imprimuntur vtilitas, aut neceſ­
ſitas
, ante artis inuentionem innotuit.
Chymica in­
uenta
, aut
nondum
no­
ta
, aut ab­
ſoleta
.
Cornua vt
molliantur
.
Eſt & chymicæ artis opus mollire cor­
nua
, quod longa coctione fit, addito præ­
ſertim
cineris modico, aut calcis in aquam
contingit
hoc non ante octauam horam:
fiunt
ex his capuli, ac manubria gladio­
rum
, pectines, latrunculi.
Atramentariæ
autem
pyxides, thecæ, vaſáque alia etſi
eodem
modo fiant, aliud tamen eſt Gal­
lorum
hac in arte inuentum, ac longè præ­
ſtantius
.
In cornu vacuum, vt ſæpe vidi,
ferrum
acutum infigunt, ipſumque oleo
illitum
cornu, ignique expoſitum circum­
uertunt
aſſiduè, interim canalem ex ære
habent
cornu palmo longius, in imo adeò
arctum
, vt quouis cornu ſit anguſtius, in
initio
paulò latiùs, quàm vt bouis, aut bu­
bale
cornu poſſit excipere, rectum ad vn­
guem
, quem in igne parte, quæ eſt anguſtior
altera
extra ignem prominente tandiu ca­
lefaciunt
, donec latior pars quæ prominet
manu
citra periculum apprehendi poſſit:
tunc
cornu GD parte tenuiore, ſcilicet D in
118[Figure 118]
canalem
æreum impoſitum, tereti cimeo
malleóque
intruditur, donec D fermè ad
B
perueniat, inde paruo pòſt interuallo an­
tequam
refrixerit excuſſum ligno, & mal­
leo
cornu ex parte B, canalis rurſus contra­
ria
parte latiore ſcilicet C canali intrudi­
tur
, cuneoque eodem ac malleo donec ictu
deſcendere
non vltrà videatur: tunc verò
canalis
cum cornu in aquam immittitur,
ibique
refrigeratum, ac duratum poſt ho­
ras
extrahitur rectum, ac ſolidum vtraque
ex
parte, ac teres cornu.
Nec pòſt niſi ex­
calefactum
ſinuatur: vnde tincturam abſ­
que
igne adhibere oportet, Vas verò AB
ex
ære melius Cyprio conficitur, & leuiſſi­
mum
intus eſſe debet, & dum igne caleſcit
ac
ſuper prunas, aſſiduè circumuerti.
Mani­
feſtum
eſt autem quod plura talia illi conſi­
milia
habere oporteat, tabulámque cum fo­
raminibus
, quibuſdam cornu intruditur fir­
miter
inhæreat.
Ex cornibus igitur hac ar­
te
mutatis in rectam figuram, ſolidámque
ſubſtantiam
, & thecæ atramentariæ, & vaſa
alia
iucundi, & vtilis vſus fieri ſolent.
Ma­
nifeſtum
eſt autem, quòd aceto & aqua ar­
dente
, ac calchanto cornua frigida vel mol­
liter
tepida denigrantur.
Adduntur etiam
quæ
coloris ſubſtantiam retineant.
Oſſa vt mol­
liantur
.
Referunt ſimili ratione & oſſa ipſa mol­
liri
ſuccis apij millefolij, raphani, praſ­
ſij
cum aceto, ſi in his immerſa fimo obruan­
tur
equino.
Sed hæc mittamus, ad diuerſarum artium
ſubtilitatis
argumenta tranſeundum eſt.
Quinque ex architectura mihi deſumere
volo
.
Primùm quidem vrbium munitionem
Conſtat
hæc triplici arte, prohibendo, re­
pulſa
, ſecuritate defendentium: nec eſt præter
id
inuenire quicquam.
Prohibemus tribus,
ſcilicet
aqua foſſa, muro.
Foſſa difficilem
facit
acceſſum, ad propugnandum non pa­
rum
ob deſcenſum, ſed ob aſcenſum longè
magis
: ob id præceps eſſe debet vtraque
ripa
, ſed maximè quæ iuxta vrbem eſt, aut
oppidum
: latitudo paſſuum quadraginta
profunda
, multiplex: nam ſi triplicem fece­
ris
, non ſolùm inexpugnabilis, ſed deſpe­
rationem
affert his qui oppugnare nituntur.
Hæc habeat ſeptem paſſus ſcaturientis aquę:
quoniam
quæ naſcitur intercipi, nec tolli
vlla
arte poteſt.
Dum verò aſſiſtit, ingre­
dientes
mergit: quos non mergit, lubrico
pede
facto & graues aqua, prohibet ab aſ­
cenſu
: prohibet & cuniculos, vt vix effodi
poſſint
: at his muri, ſubruuntur.
Accedit
quòd
iniecta diſſipat ac diſſoluit: prohibét­
que
ne ignis iniectus graſſetur in murorum
perniciem
.
Muri craſſitudine 30. paſſuum,

cæmento
tenui, lapide lateritio, exterius
viuo
, duro, ac in rotundam figuram pau­
lulum
prominente.
Muri enim ſimplices in
ſingula
brachia ( hoc enim genus menſuræ
explicatum
eſt ( lateres apud nos 20. con­
tinent
: mediocres autem 32. vt craſſilij.
Altitudo illius paſſus 100. nam 10. ſub foſ­
ſa
, 60. ad ſummum foſſæ, 30. autem ſuprà,
aggere
interius craſiſſimo fulciatur.
Hæc in
oppidis
, minora vrbibus ſufficiunt, in qui­
bus
præſidium eſt in milite.
Si tamen ad­
ſint
, reddetur vrbs ipſa omninò inexpu­
gnabilis
.
Repulſa conſtat aggeribus, ac tur­
ribus
in ſingulos 200. pedes, muro in medio
recto
, ſed ſuperiùs in vrbem inclinato: Nam
ſic
nec prohibet ictus turrium, & hoſtis
ignei
globi inanes redduntur.
Summa mu­
ri
pars rotunda, ne diſiecta machinis fru­
ſta
occidant defenſores.
In interiore parte
canalis
, per quem tutò ire poſſint cuſtodes.
Terra quoque in imo cauata, vt ſonent
ictus
cuniculos ſuffodientium, & milites ſe­
curi
circumambulabunt.
Fornicum ratio ſic

conſtat
: vt rotundior eſt, firmior, vſque
ad
perfecti circuli figuram.
Craſſiores ab
imo
, & vt magis aſcendunt tenuiores vſque
ad
apicem.
Latera vtrinque vbi primùm ſi­
nuari
cœperint, ex latis ac tenuioribus la­
teribus
conſtant, vt frequenti futura com­
pages
magis cohæreat.
Fundamentum pro­
minet
, & ſi muro inſiſtat, exciditur mu­
rus
, vt plutei inſtar fundamentum fornicis
ſuſcipiat
, ac retineat.
Illius craſſitudo mu­
ri
, comparatione ſeſquialtera eſſe debet.
Sed adhuc firmior & craſſior, qui ſubſter­
nitur
.
In ſingulos centum paſſus ſtercoraria
cloaca
; puteuſque: nam aquæ neceſſitas ab­
ſcedere
cogit milites, & vtilitas aduerſu­
ignes
, & vt feruafacta in caput hoſtium
proiiciatur
, mille quoque alia commoda
præbet
.
Stercus aërem corrumpit. Viæ ve­
plures è muris occultæ ad intima ciuita­
tis
multa arcent inconuenientia, commo­
dumque
militibus defendentibus ingens af­
ferunt
, nec cauſam receſſus illis relinquunt.
1Aliæ verò quatuor, aut quinque occultæ
omnibus
præterquàm ipſi Principi, ad
quinque
millia, vel etiam longius in lu­
cos
denſos, & quos ſuccidere iam longa
conſuetudo
prohibeat, finiantur.
Pulchrè
enim
hoc facit ad admittendos nuncios, ad
annonam
importandam, ac præſidia indu­
cenda
.
Ipſi domorum vrbis muri alio ( vt
dixi
) muro circumdentur, ac muniantur,
nulláque
domus promineat.
Nuper Bura
capta
, cum ictu tormenti domus tugu­
rium
concidiſſet, prominebat enim, ciui­
tatis
Principes, qui in ea ad conſulendum
coierant
extincti ſunt.
Et dum Galli vr­
bem
noſtram obſiderent, M.
Antonius
Columna
, Camilluſque, Triuultius ſimi­
li
caſu periere, ob idque conciſæ illorum
vires
primò, inde etiam fractæ, demum
ex
Inſubria funditus potentia auulſa eſt.
Ipſarum autem virium, quæ ſecretò extra
vrbem
feruntur, vſus ad emittendos ex­
ploratores
quaſi neceſſarius eſt.
Nec pro­
tinus
ad hoc auxilium confugiendum, ne­
que
tantiſper expectandum donec res pe­
rierit
, ſed ſæuiente obſidione iam & in
opinato
.
Ratio mu­
niendarum

vrbium
.
Muri quot
lateres
con­
tineant
.
Fornicum
conſtruenda­
rum
ratio.
Quomodo
cum
vrbe ob­
ſeſſa
per fa­
ces
procul
colloqui
li­
ceat
.
119[Figure 119]
Nocte poſt diem Martis hora ſexta nos
hoſtem
aggrediemur: vos exite cum om­
ni
milite, fortiter que pugnate: tota enim
noſtra
ſalus ex hoc pendet.
Eſt & aliud communicandorum conſi­
liorum
obſeſſis vrbibus remedium, quòd
tutum
eſt & ſemper paratum: nec minus
licet
intelligere quæ velint, qui auxilio
veniunt
, aut venturi ſunt, quàm vrbis
ſtatum
patefacere, parumque differt ab
epiſtola
.
Igitur ſi ciuitas ipſa cupit explo­
ratori
, quæ velit ſignificare, aut exerci­
tus
Duci in auxilium venienti, ſuper quin­
que
turres procul inuicem poſitas, ita vt
longè
diſtinctæ videantur, ſingulæ faces
ardentes
collocentur, ſingulique qui eas
tenent
, verba quæ ſignificaturi ſunt ſcri­
pta
antè ſe habeant, & vt litera ſucce­
dit
, quæ ad facem pertineat ſuam, aut
duæ
, treſve, eam, eaſve facem eleuando
aut
deprimendo, aut in dextram, vel ſini­
ſtram
flectendo ſignificet.
Pari ratione ex
altiſſima
turri conſilia Ducis in auxilium
venientis
exercitu hoſtium intermedio
quiſque
literas coniungendo intelliget,
prorſus
hoſtibus, nec aduertentibus, ne­
dum
inſciis, quòd faces auxiliariorum hu­
miles
erunt.
Sed ad vrbis munitionem redeo: quæ ſi
muris
altis conſtabit, præter ſumptus ma­
ximos
in extruendo id habet incommodi,
quòd
vbi vi tormentorum muri deciderint,
commodiſſimum
, ac tutiſſimum pontem
hoſtibus
præbebunt.
Humiliores verò vt
ſecuriores
aduerſus extructos ab oppugna­
toribus
aggeres, neque domus, neque mi­
lites
tutos præſtant.
Quæcunque ruere de­

bent
, antè edito ſtrepitu ruinam produnt,
Nam
compages illa quum iam ſuſtineatur,
aliquid
habet quo maneat, id ante ruinam
frangi
neceſſe eſt: dum frangitur, ſtrepi­
tus
fit: ob id quibuſdam vnicus, in aliis
plures
, in quibuſdam multò antè, ſtatim
in
aliis fiunt.
Rimæ quoque murorum quum
pars
altera dehiſcit, periculum multò antè
prætendunt
.
Referunt quidam araneas fu­
gere
: adeò voluit natura videri plus ſapere,
quàm
homines.
At nihil certius inclinatio­
ne
in muris: nam etiamſi nullo preman­
tur
pondere, ſpontè ruunt.
Cæterùm tur­
res
ornatus ſæpe cauſa fiunt, vt olim quum
Mediolanum
trecentas haberet: quando­
que
magnificentiæ, vt Papiæ ac Piſis: non­
nunquam
tutelæ, at neque ornatus deeſt.
Apud Argentoratum Tabernam olim ci­

uitatem
Iulius Cæſar turribus quinquagin­
ta
duabus condiderat, atque inter duas
quaſque
turres proximas ſeptem erant pin­
, ſic turres hebdomadarum anni, pinnæ
dies
implerent.
Generaliter autem, vt etiam
multis
qui iſta legunt, vel verbo vno
compendium
rei familiaris afferamus, in
magnis
ædificiis proprij currus ad vehen­

dum
authendumque non aſpernandam mi­
nuendarum
impenſarum vtilitatem affe­
runt
.
Domus cur
antequam

ruant
ſtrepi­
tum
edant.
Tabernæ ci­
uitatis
pul­
chritudo

murorum
.
Ædifican­
tium
com­
pendium
.
Sed iam aliud ſubtilius exemplum, nec
minus
vtile tranſeamus.
Eius autor fuit
C
. Cæſar, vt in quarto de bello Gallico

refert
.
Pontem ſuper Rhenum in decem die­
bus
, hac ratione perfecit, quem vt à
paucis
bene intellectum docere inſtitui­
mus
.
Tigna bina C litera ſignificata ſeſ­
quipedali
craſſitudine, longitudine tanta,
vt
in imo fluminis fixa aquæ ſuperficiem
attingant
, duorum pedum interuallo vtrin­
que
iunge.
Inde præacuta facta ab imo ma­
chinationibus
immiſſa, fiſtuciſque firmata
ad
fluminis naturam prona ex vno latere, fi­
ges
, ſic vt tignorum alterum ripæ proximius
ſit
.
Totidem æqualiaque ſimiliter iuncta
æquidiſtantia
quadraginta pedum interual­
lo
in inferiore fluminis parte aduerſus il­
lius
impetum prona defigito, vocenturque
F
.
Supremas iuncturas C & F, trabe lati­
tudinis
pedum duorum ſcilicet pro iunctu­
magnitudine iunges, binis fibulis ex
vtroque
latere, ex interiore parte tigni
reuinctis
: incluſæ enim fibulæ vincie­
bantur
tignis, eaque ratione poſitæ, vt
quo
magis diſcluderentur, eo firmius tra­
bem
continerent: quod illam ex aduer­
ſo
premerent.
Æqualia his atque è di­
recto
poſita ex altera parte fluminis ſic vt
trabs
D trabi alteri æquidiſtet, conſtrues,
1ſimiliterque iuncta. Atque rurſus medios
ordines
quotquot neceſſarium fuit conſti­
tuit
eodem opere.
Has trabes iuxta flu­
Pons C. Cæ­
ſaris
.
120[Figure 120]
Schema medietatis pontis ab vno latere.
A, Sublicæ ſuperiores aduerſus flumen.
BB, Sublicæ inferiores annexæ ponti.
C, Tigna bina ſuperiora.
D, Trabs latitudinis duorum pedum.
E, E, E, E, Fibulæ connectentes D, tra­
bem
cum tignis ſuperioribus, & inferio­
ribus
.
F, Tigna bina inferiora.
minis
curſum poſitas, multis, aliis tranſ­
uerſis
ſuperpoſitis inuicem etiam conne­
xis
iungito: quibus longuriis ac craticulis
ſuperſtratis
pons efficitur.
Ad cuius ſecu­
ritatem
tigna plurima in ſuperiori fluminis
parte
prona aduerſus fluuij impetum à
toto
opere ſeparata: in inferiore ſublicæ, &
ipſæ
aduerſus fluminis impetum, ſed ti­
gnis
longè proniores, totique operi iun­
ctæ
firmiter defigantur.
Ita ſuperiora tigna,
fluminis
impetum & proiectas trabes exci­
pient
, & ipſa moles, vt magis premetur ab
vndis
, mutuo complexu firmior reddetur.
Sed hic pons ſtabilis eſt, omníque oneri
ſufficiens
.
At celerem fabricam explicabunt
ſolæ
funes & ergatæ, aut pelles inflatæ, aut
tigna
iuncta.
Theatra bi­
na
cum ſcena
complentia

amphithe­
rum
.
Subtilior ſed minùs vtilis ratio amphi­
theatri
, cuius meminit.
Plinius. Ea ſic ſe
habet
.
Cùm filius M. Scauri funebres lu­
dos
patri editurus, pompam Curtij æqua­
re
non poſſet, quòd ille ſummo ſumptu
eos
edidiſſet, diuitiis longè præſtans, in­
duſtria
ſuperare tentauit.
Itaque duo thea­
tra
ſemicirculi forma cum ſcena fabricauit,
quæ
edito ſcenæ ſpectaculo circumacta
cardilibus
amphitheatrum explicarent: in
cuius
orcheſtradum ludos edit, dúmque an­
in ſcenis ſpectacula, populus gentium
dormitor
ludibrio audaciæ duobus cardi­
dinibus
, & penſilij machina non ſolùm
penderet
, ſed etiam circumageretur: quæ­
ritur
meritò, quum ſcena Latina à ſum­
mo
theatri vertice diſtet nonaginta parti­
bus
tota diametros eſt 120. vt Vitruuius
docet
, qua arte fieri poſſit, vt immota
ſcena
ambo theatra in vnum coëant am­
phitheatrum
.
Ponantur igitur ſemicircu­
li
duo A B C, & A D C, puncta me­
dia
B & D.
Sintque arcus A E & C F,
maiores
nonaginta tertia minores nonagin­
ta
ſexta.
Quare rectè A E & C F, maiores
erunt
87. & minores octoginta nouem.
Igitur
poſitis
cardinibus in E & F, erunt G E &
H
F, maiores 59. 2/3 minores 59. 11/12 Sunt
121[Figure 121]
enim
minores dimidio diametri, quia cardi­
nes
diſtant à punctis B & D, quæ ſunt me­
dia
ſemicirculorum, & ea diſtantia, vt ſup­
ponitur
, maior eſt tribus partibus, & minor
ſex
.
Igitur A E & C F, prominebunt vltra
directum
AC, id eſt vltra ſemidiametrum
plus
quàm partibus vigintiſeptem 1/12 &
minus
, quàm vigintinouem.
1/3 Sed ſcena
prominet
triginta partibus vltra ſemidia­
metrum
, quia diſtat nonaginta partibus à
punctis
B & D, igitur A & C, circumacta
non
tangent ſcenam.
Sed neque inuicem
impediens
ſe, quia AE & AF, ſunt mino­
res
centum ſexaginta nouem 2/3 in 1/60
partis
, ſed A B & A D, ſunt maiores cen­
tum
ſexaginta nouem 2/3 in.
1/26 Nam A B
AD
quadrata, iuncta ſunt æqualia quadra­
tis
AF & AE, quia ſunt æqualia quadrato
totius
dimetientis.
Quum igitur AB & AD,
ſint
inuicem æquales, & A E & A F inæ­
quales
, erunt AB & A D, iunctæ maiores
AE
& AF, iunctis 1/18 partis vnius.
Igitur
eſt
inuenire ſitum, in quo theatra circum­
uoluta
non ſe impedient.
Oportet autem ſenſim, alternatímque
circumagere
, quum (vt dixi) diſcrimen quo
ſeparari
inuicem poſſunt, vix 1/18 vnius
partis
ſuperet.
Sunt & duo alij modi, ſed minus elegan­
tes
, quibus fabricari hac ratione theatra
poſſunt
: verùm in altero theatra oui for­
mam
referunt, vt non ſint rotunda: in reli­
qua
quamuis in medio diuiſum ſit amphi­
theatrum
, non tamen rectè, nec ſecundum
dimetientem
.
Quarum ſubtilitatis exemplum eſt in tro­
chleis
: conſtat hac ratione: Pondus A an­
nectitur
trochleæ inferiori, in qua duo or­
biculi
B & C, qui circumuertuntur.
Ponderum
familiè leuan
dorum
ratio
In ſuperiore trochlea, duo alij D & E, fu­
nis
circumagitur circa D, & deſcendit per F
ad
C, & aſcendit per G, & circumuertitur
ad
E, deſcendens per H, circumuertitur ipſi
B
, & aſcendens trochleæ nectitur in K.
Igi­
tur
ex L pondus trahitur, & quia ſuſtinetur
ab
FGHK, non erit niſi quarta pars ponde­
ris
A, quæ à ſingulis funibus ſuſtinetur, qua­
re
à quarta parte roboris ſurſum trahi po­
terit
.
Et ſi in ſingulis trochleis tres eſſent
orbiculi
, à ſexta roboris parte: atque ita puer
poterit
immenſum pondus ſurſum trahere,
niſi
quantum funium grauitas, orbiculorum
aſperitas
, & motus difficultas obſtant.
Sed
quia
temporum proportio eſt, vt potentia­
rum
per binos orbiculos, quadruplo, per ter-
1nos ſexeuplo lentius trahet, quàm ſi eodem
robore
imò etiam paulò maiore ſupra vnica
traheret
fune, longè autem lentius ſexcuplo
vel
quadruplo, quantò funis longitudo ma­
gis
addit ad pondus: quo fit vt puer ille vix
vnius
horæ ſpatio idem pondus his trochleis
trahet
, quòd ſexcuplo robuſtior vir, vnica
fune
ſuperius ſtans, illicò leuare poteſt.
Ita­
que
artis & ingenij eſt, vt quiſque pondus
quodlibet
leuare poſſit.
At verò vt funis à
pluribus
trahi poſſit, ſub orbiculo trahitur
terræ
æquidiſtans.
Quòd ſi faciliùs trahere
libet
, ergata vtimur, quòd inſtrumentum in
vſu
eſt omnibus: hoc enim axibus circum­
actis
circumuoluta funis trahit pondera
quæque
.
At in hoc etiam quantumlibet
laborem
leuare licet axium longitudine:
nam
facilius trahunt, quò fuerint lon­
giores
.
122[Figure 122]
123[Figure 123]
Ratio trahen­
di
impellen­
dive
maxima
quæque
par­
uis
viribus.
Simili ratione conſtat cochleæ, quas vi­
tes
vocamus.
Cochlea AB, intus verò maſcu­
lus
, ſeu vitis C D, quæ circumagitur vt ſo­
let
: manubrium quod maſculo iungitur EF,
vertitur
axe GH facilè ob dictam rationem.
I imo KL, maſculo iunctum ad perpendicu­
lum
, huic adiicitur pondus librarum vtpote
centum
mille, quod ſit M.
Verſa igitur GH,
trahetur
KL ſurſum, pondúſque M aſcendet:
contrario
modo verſa GH, & ratione eadem
KL
impelletur, inflectétque ferrum oppoſi­
tum
craſſitudinis incredibilis.
Demonſtre­
mus
igitur quòd pondus M moueri poſſit, &
qua
ratione.
Nam cùm ſit centum N, pon­
deris
in L, ſingulæ ſpiræ ſuſtineant, ſi de­
cem
fuerint, erunt in ſingulis decem millia.
At verò in vnaquaque ſpira tantum reti­
nent
ponderis decem mille libræ, quanta
eſt
proportio rotunditatis ad funem cui M
ſuſpenditur
.
Quanto igitur in C D plures
fuerint
ſpiræ, ac humiliores, id eſt, circulo
proximiores
, tum maiores, M pondus le­
uius
reddetur, motúſque facilior: ac quantò
facilior
, tardior.
Igitur ſpatium duorum
cubitorum
cochlea fieri poteſt tam latis, ac
humilibus
ſpiris, quòd M pondus à decenni
puero
facilè ſurſum trahetur.
Verùm (vt di­
xi
) quod facilius, lentius mouebitur.
Cùm
igitur
tractum fuerit iuxta L K, longitudi­
nem
oportebit M ſuſpendi his quæ machi­
nam
ſuſtinent in N & O.
Et tunc iterum
emiſſa
contrario motu K L adiicimus pon­
dus
, rurſúmque trahemus, eleuabimúſque
ſpatio
KL, donec nectendo ſæpius è mari,
vel
è flumine nauim, ponduſve aliud immen­
ſum
extrahamus.
Hoc igitur illud exiſtiman­
dum
eſt, fuiſſe inſtrumentum Archimedis
leuitate
Græcorum, & vetuſtate amplifica­
tum
, quo antiquos in ſui traxit admiratio­
nem
.
Nam ſic puer facilè trahet onuſtam
nauim
, quàm nec iuga viginti boum loco
mouere
poterunt.
Conſtat Chalybe duriſſi­
mo
, ne flectatur: leuiſſimo, nec impediatur:
ſolidum
& oleo illinitur.
Nam oleum admo­
tum
iuuat ob lenitatem: cúmque putredi­
ni
obnoxium minimè ſit, rubiginem non
admittit
.
Inter ea enim quæ facilem motum
præſtant
, oleum obtinet principatum, quan­
quam
& magis quod ex materia fit muco­
ſum
humorem continente, qualis eſt fœnu­
græcum
.
Narrat Ioſephus, pro Iota patenis
depugnantem
decocto fœnugræci conſper­
ſum
pontem adeò labilem reddidiſſe, vt Ro­
mani
milites è cœpta oppugnatione deſti­
terint
, quum loco conſiſtere non poſſent: &
quanto
inſtrumentum minus erit, tametſi
difficilius
trahet tamen maiorem pariet
admirationem
.
Hac ratione excogitata eſt
machina
ad immenſa pondera eleuanda,
quæ
cochleæ inſtrumento & ergata con­
ſtat
.
Sit AB catena, pondus eleuandum H,
trabs
cui affixa catena eſt tranſuerſa AD.
In tigno ad perpendiculum ſtante C, locus
ſit
in quo fibula infixa tigno cui trabs AD
excauata
inſiſtat, vt aſcendere, deſcenderé­
que
poſſit A, dum D deorſum fertur.
Sit D
E
tignum aliud ad perpendiculum, quod co­
chleæ
inſtar excauatum excipiatur à trabe
in
D: & ſit ergata FG.
Pars trabis quæ co­
chleam
maſculam refert E, ſicut in trabe
cochleæ
pars fœmina D.
Tignum DE ver­
ſatile
ergata, DC pars trabis, tripla AC parti
exteriori
.
Sit gratia exempli, & FG octupla
tigni
DE craſſitudini.
Sit verò ratio latitu­
dinis
cochleæ ad profunditatem quintupla
ducemus
igitur ex demonſtratis hîc primó­
que
libro, octo in quinque, fiúntque qua­
draginta
, quæ ducta per tria producunt 120.
Si
igitur H ſit pondus 1200. librarum, cùm
diuiſum
per 120. prodeant 10. à vi quæ 10.
libras
eleuare poſſit, eodem nixu quo libræ
illæ
10. eleuabitur.
Quod ſi D modiolus ina­
124[Figure 124]
nis
quieſcat in partibus cochleæ, vt par eſt,
immota
ergata, poterit ſenſim fune, vel ca-
1tena ponderi iniecta, quæ ipſum interim

ſuſtineat
, ab alio verò tigno iuxta AB fixo,
rurſus
AD trabe remiſſa, H in quamcunque
volueris
altitudinem trahi.
Refert Munſte­
rus
, in Alſatia rotis bigalibus, curribúſque è
bubali
corio, è profundiſſimis puteis tanto
impetu
aquam exhauriri, vt rotæ quamuis li­
gneæ
ſint & madidæ, ignem tamen excu­
tiant
.
Videtur igitur inſtrumentum illud
tria
egregia amplecti, altitudinem, capaci­
tatem
, atque celeritatem.
Oleum illi­
tum
ferro,
vel
chalybi
duplicem

præſtat
vti­
litatem
.
Quæ maxi­
labi fa­
ciant
.
Rotæ quib.
maxima
aqua
hauri­
tur
.
Curruum
ratio
.
Sed his relictis, ad plauſtra & currus tran­
ſeundum
eſt.
Quæcunque igitur rotis maio­
ribus
innituntur, in molli ſolo facillimè, ac
celerrimè
mouentur, quòd hærens lutum
rotarum
minimam occupet partem, atque
ideò
parum impediat.
Semper etiam maior
rota
celerius ſpatium ſuperat vbi ferendo
ſufficiat
oneri.
Quantò etiam pauciores,
perficitur
celerius iter.
Nam plures ſi paruæ
ſunt
, minore ambitu minus conficiunt ſpatij:
ſi
magnæ, addunt vi grauitatem, nec tamen
plus
amplectuntur ſpatij, ob id igitur ſe­
gnius
mouentur.
Quamobrem Imperatores
Romani
eſſedo, id eſt, curru duarum magna­
rum
rotarum vehebantur.
Nam vbi pondus
haud
admodum graue eſt, aut pluribus equis
trahitur
, celerrimè perficitur iter.
Eſſedis
hac
de cauſa bellica immodici ponderis
tormento
deferuntur.
Rurſus facilitatis ra­
tio
huic eſt ad vnguem exquiſitè contraria.
In ſolido enim ſolo plures paucis, & paruæ
magnis
, ad facilitatem præſtant.
Nam pon­
dus
quaſi per rotas diſtribuitur: vnde fit
additio
proportionum illarum, non multi­
plicatio
.
Exemplum: Sex duplæ inuicem du­
ctæ
, ſexaginta quatuor ad vnum reddunt ra­
tionem
.
Eædem iunctæ faciunt duodecu­
plam
.
Tantum intereſt inter additionem &
multiplicationem
.
Quòd igitur vna rota
pondus
refert librarum 60. ſex in rotis, 10.
tantum
æquiualet, ita & à paruitate auxi­
lium
ſumitur, nam facilius quò tardius:
at
dictum eſt tardius pondera vehi, ac ferri
in
paruis rotis, quàm magnis, igitur vt
facilius
.
Additur & tertia ratio facilitatis,
quia
axis non premitur, ideò liberius cir­
cumagitur
.
Ob id igitur in paruis, atque hu­
milibus
plauſtris, quæ axibus plurium rota­
rum
non inſident, maxima pondera in firmo
ſolo
committuntur.
At in vdo, cœnoſóque
magnæ
ac paucæ rotæ non ſolùm celerius,
multóque
, ſed etiam facilius pondera ve­
hunt
.
Cúmque fixi radij è directo axis cele­
rius
, & facilius circumuertantur rotam, pau­
exterius prominentes melius pondus ſu­
ſtinent
, & recuperationi ſunt habiliores.
Quæcunque verò rotas poſteriores maiores
habent
anterioribus, quaſi incumbente one­
re
facilius trahuntur: cùm onus ſemetip­
ſum
impellat: & in aſcenſu redduntur æqua­
les
: licet in his iuſto plus partes anteriores
premantur
.
Ergatarum
ratio
.
Diximus de axibus ergatarum, quòd lon­
giores
eſſe debeant: nam iuxta longitudinis
rationem
ſingula capita minuunt pondus.
Duplicati igitur ad dimidium etiam dedu­
cunt
.
Ita quatuor ad quartam partem: adeò
vt
ſi vnico axe cubitali quatuor homines
centum
libras vehant, aut trahant, quatuor
axibus
ſenum cubitorum iidem libras b s
mille
, & quadringentas vehent, deducta ta­
men
additione ponderis axium, quod mini­
mum
eſt.
Hæc autem ratio ſuperius dum de
ſtatera
loqueremur demonſtrata eſt.
Ita fit
vt
maximis rotis hominibus per gradus ſa­
lientibus
, maxima pondera circa axem fune
circumacta
trahantur.
Vt enim dimetientis
rotæ
ad axis dimetientem, ita ponderis fune
eleuati
ad pondus ac robur hominum, qui
intrò
rotam circumagunt.
Rota & cur
quomodo

pondera
ma­
xima
eleuet.
Similis in ictibus conſideratio: nam ſe­

curis
ictu ferit, maximo pondere preſſa non
diuiduntur
, & tamen pondus maiorem ha­
bebit
vim ictu.
Cauſa eſt, quòd aër non po­
teſt
in ictu effugere: quanquam enim acuta
cuſpide
, momento tamen tam paruo tempo­
ris
effugere nequit.
Ne igitur nimis denſe­
tur
, cogitur in poros ingredi ſubiecti ligni,
atque
cunei vice diuidere illud.
Indicio eſt,
quòd
paulò tardior ictus, maximum in diui­
dendo
diſcrimen affert dilabente aëre.
Quòd ſi

ictus
, rei latæ velox ſit ingrediente aëre, vbi­
que
reſoluitur quod ſubiectum eſt, quaſi in
nihil
: vt qui feriuntur pila machinæ, quam
bombardam
vocant.
Sed nix homo magnum
aliquid
, etiamſi leuiſſimum ſit, celerrimè
mouere
poterit: ob hanc cauſam quicquid
ferietur
in aërem, & ſpiritum reſolui neceſſe
eſt
.
Sed cur enſis in vertice ferit maximè?
quia motus centrum eſt ipſa manus: perife­
ria
in cuſpide, ita interuallo iſto etiam ar­
ma
, & aſſides diuiduntur.
Sic calcitroſis equis
proximi
, ſecuriores ſumus quàm paulò re­
motiores
.
Addit ad vim attractio non pa­
rum
: quoniam ſi non trahatur, quod diui­
ſum
eſt, impedit ne diuidatur: dum trahi­
tur
raptim, quòd impedit aufertur: & inca­
leſcit
quod diuiditur: hocque modo triplici
ratione
ictus cum attractione ſumma gladij

parte
melius ſecant.
Haſtæ quoque longio­
res
magis concutiunt, & magis perforant
breuibus
, quòd maius habeant pondus, &
maioribus
viribus, quamvis nos fallat opi­
nio
, impelluntur.
Horum memoria in men­
tem
illud reuocauit, quòd niſi quotidie oc­
curreret
, parum à miraculo abeſſe videretur.
Nauis onerata quam vix quadraginta boum
iuga
mouerent, ventus celerrimè impellit:
quódque
maius eſt, tenuis carbaſus, quàm
digitus
terebraret impulſu, ſinuata tantam
molem
ducit, & non diſrumpitur.
Cauſa
facilitatis
motus eſt triplex: magnitudo car­
baſi
quauis magna venti colligitur, & alti­
tudo
, vt demonſtratum eſt, ac impetus prio­
ris
motus: nam ab initio vix mouetur.
Vn­
de
dubitationem haberet Ariſtoteles, qui
motus
violentos minui iuxta finem exiſti­
mat
.
Conſtat autem ab æquali vento, ſi paria
ſint
reliqua, motum nauis ſemper fieri cele­
riorem
.
An non ſemper, ſed ad metam vſque?
Palam enim ab initio augeri. Sed cauſa eſt,
quoniam etiam ceſſante eo quod mouet motus
ipſe
(vt diximus) violentus augetur, quantò
magis
nam manente cauſa.
Magis etiam in
aqua
, ob maius impedimentum.
Tripliciter
igitur
naues concitato iam curſu velociùs
mouentur
, quàm ab initio: cauſam autem
1
horum
iam (vt dixi) demonſtrauimus.
Ve­
rùm
quomodo tam tenue linum tantam vim
125[Figure 125]
ſuſtineat
, vt mali ipſi & funes
quàm
vela faciliùs frangantur,
hæc
eſt: quoniam impetus venti
per
partes carbaſi diuiditur.
Sit
enim
carboſus ABCDE, & ſi
in
A parte, tota vis colligeretur
quæ
nauem impellit, cùm etiam
B
ſinuetur duplo magis, ac tri­
plo
, & ſecundum numerum partium velo­
cius
moueret?
At non mouetur, non igitur to­
ta
vis in vna parte colligitur.
Neceſſe eſt
igitur
vim diſtribui iuxta partes magnitudi­
nis
veli.
Ac collectio hæc fit iuxta multipli­
candi
rationem, non additionis: igitur à
126[Figure 126]
paruo
impetu magnum
pondus
ſic mouetur.
Si
enim
quatuor triplas iun­
xeris
, fit duodecupla: fi
multiplicaueris
, fiet pro­
portio
octuaginta vnius ad
vnum
.
Ex ſe igitur quintu­
plis
colliguntur per iam additionis 30. ex
quinque
autem duplis multiplicat inuicem
32
. Si igitur inuicem conferantur, quinque
duplæ
mouebunt pondus ſex quintuplarum.
Ob id vela magna difficilius frangantur par­

uis
dum æqualiter mouent.
Nec eſt ratio
motus
, vt velorum: nam carboſus, quæ paſſus
obtineat
decem, ſi nauim impellit paſſuum
1000
. quatuor in ſingulas horas, quæ 15.
paſſus
magnitudinis obtinet, velocius
mouebit
, quò proportio exceſſus 15. ad ma­
gnitudinem
à qua primum nauis moueri in­
cipit
, ad exceſſum decem paſſuum ad ean­
dem
.
Similiter & de altitudine. Sed alia ra­

tio
eſt.
Facit etiam ad tutelam carbaſorum
venti
ſubſtantia mollior, & motus conſimi­
lis
.
Sicut enim motus concurſus, cuius tre­
mulus
pars eſt, ad fracturam plurimùm fa­
cit
, ita fugitiuus qualis in velis plurimum
prohibet
: quoniam omnis motus circa ali­
quid
fit quod quieſcat.
Ictus cur fe­
riat
, pondus
non
.
Ictus quomo­
do
validiſ­
ſimi
, & vbi.
Cur in ictu
attractio

gladij
ad
ſcindendum

plurimum con­
ducat
.
Haſtæ lon­
giores
cur
tranſuerbe­
rent
magis
breuibus
.
Nauis à ve­
lis
cur tam
celeriter
mo­
ueatur
.
Cur vela cum
tanto
impetu
ſinuentur
, à
ventis
non
diſrumpantur.
Vela magna
tutiora
par­
uis
à fractu­
ra
.
Ratio motus
nauium

carbaſis
.
Seræ quomo­
do
ab vnci­
nis
tutæ fiant.
Facilior eſt clauium ratio, ſed tamen eiuſ­
dem
generis.
Nam cùm ſecundum latitudi­
nem
diuiduntur, vncinus breuis ſolùm poteſt
immiti
, vndè cùm ab axe parum diſtet, non
poteſt
repagulum retrò agi: longus etiam
vncinus
ac ſtrictus vim, & robur non habet.
Duriora tamen repagula, & plura ſeptis di­
ſtincta
, tutiora aduerſus vncinos.
Securiſſi­
ma
ſera, quæ obicem habet, altera clauis par­
te
tollendum, altera repagulum, ſepto inter
obicem
ac repagulum intercedente.
Si ſera­
rum
modos hîc narrare voluero, tædium res
ipſa
pariet.
Vnius tamen exemplum ſubii­
ciam
, quàm Ianellus conſtruxit.
Hæc ſub
quouis
nomine quod ſeptem literis conſta­
ret
, ad vnguem claudi poterat: nec ſub alio
quàm
clauſa eſſet reſerari.
Orbis primùm
erat
ſolidus, atque ex aduerſo lenis parte an­
teriore
canalis ex centro rectus prominebat,
in
cuius faſtigio cochlea maſcula breuis
erat
.
In huius etiam orbis marginæ alius eſt
canalis
inanis, rotundus, magnitudine æqua­
lis
, & æquidiſtans: atque ex aduerſo duæ li­
neæ
paruæ limbum diſtinguunt.
His lineis
ſeptem
dictionis literæ, orbiculos circuma­
gendo
, aptandove, è directo poni debent,
eo
ordine quem ſeruare inſtituiſti: vt no­
men
(gratia exempli) ſeptem literarum ſit
SERPENS
, ſinguli orbes è directo ſpatij
duarum
linearum ſuam literam conſtituent,
vt
vel claudi, vel aperiri poſſit.
Seræ quæ ſub
quocunque

nomine
clau­
di
poreſt.
Erunt enim ſeptem orbes in margine al­
phabetum
habentes, quorum vnum pro
exemplo
in margine deſcripſi: aut totidem
numero
, quotus eſt literarum numerus, ſub
quo
claudi debet.
In medio circulus latus,
totidem
diſtinctus ſpatiis, quot ſunt in mar­
gine
literæ.
Totidem quoque orbiculi dentati, quot
ſunt
ordines alphabeti.
Hos in tertia figura
denticulo
adiecto deſcripſi: vel, vt in quarta,
partem
orbium ſecundæ figuræ poſteriorem
cùm
ſpatio in orbiculo medio, cui denticu­
lus
parui orbis infigatur.
Manifeſtum eſt
enim
, ſic circumuerſo ſecundo orbe ſimul
& tertium ſecum trahi, & tamen non niſi
fixa
litera loco ſuo vnus alteri, aut iungi po­
terit
, aut auelli.
Cùm concluſa fuerit ſera cir­
cumaguntur
orbes abſque impedimento, vt
ſic
nominis ratio confundatur.
Sed iſta mittamus, quæ magis curioſa
127[Figure 127]
ſunt
, quàm vtilia: illud potius quod ad quo­
tidianum
vſum pertinet doceamus, ſcilicet
quonam
pacto in arca pecuniæ ita abſcondi

poſſint
, vt neque veſtigium loci appareat:
nec
ſi ſciatur, niſi confracta arca pecuniæ,
aut
gemmæ extrahi.
Pluribus enim prodeſt
ſcire
quòd ſint: nam etſi non cognoſcant
vbi
, prætentant, veſtigant: & quandoque
licentiæ
perueniunt, vt frangere aggredian­
tur
.
Nihil enim magis fures, ac latrones au­
dere
facit, quàm ſcire, ceróque cognoſcere
adeſſe
prædam, & ſi vbi exquiſitè ſit neſ­
ciant
: vt contrà nihil tam illorum frangit
audaciam
, quàm ſi dubitent prædam non ad­
eſſe
.
Itaque conandum ad ſecuritatem maxi­
vt nidulus lateat: deinde etiamſi ſciant
adeſſe
, vt difficillimè extraxi poſſit.
Nemo
ignorat
materiam è ferro, craſſitudinem ta­
bularum
neceſſariam eſſe.
Tum verò vſitata,
duplicem
arcæ fundum, aut è lateribus arcu­
las
, & recondita ſcriniola abditóſque receſ­
ſus
, quæ omnia ſagacem virum haud fallere
poſſunt
, cum craſſitudinem partium, & late-
1rum inuicem comparauerit. Itaque in late­
ribus
, vel angulis decliuiore loco foramen
aperitur
exiguum, intus verò cauitas eſt in
tabula
quantam volumus, imò plures inclu­
duntur
pecuniæ, & cum cotto completur ca­
uitas
, inde tenuiſſima ligni ſcobe, & albo oui
locus
quà patet clauditur, vt etiam eum qui
clauſerit
, fallat.
Aliud Tabula ciuitati obdu­
citur
ita arctè, vt rima non appareat.
In fru­
ſto
quòd amoueri poteſt cochlea parua è
metallo
fœmina includitur, eíque clauus ſu­
perponitur
: alij illi conſimiles per arcam
certo
ordine diſponuntur, cùm reſerandus
eſt
locus ſublato clauo, cochlea maſcula in­
truditur
, fruſtúmque tabulæ auellitur.
Sem­
per
autem memineris, vt loci inanitas, cùm
quippiam
impoſueris, ne reſonet, cotto, vel
alio
molli tomento impleatur.
Plures etiam
ſic
latebras facere potes.
Aliud optimum vt
nihil
melius: Seram aut ferreas laminas, qui­
bus
arcæ integumentum annectitur, clauis
in
cochleæ formam aptatis tabulæ firmiter
iunges
.
Sub ſera, aut lamina oſtiola ſint ca­
uitatum
: cùm reſerare volueris, ferrum ha­
beas
vt à latere vides, in cuius extremo ca­
uitas
ſit, quæ capita clauorum firmiter ap­
128[Figure 128]
præhendat
, ſic vt reuolui vi ſeram,
aut
laminam ab arca diſiungi per­
mittant
.
Oportet autem vt opus
ſit
ſtabile, clauis ſubigere cochleas
fœminas
, quæ clauos arctè ſuſpi­
ciant
, eáſque arcæ lateri ſub bracteis dictis
collocare
.
In arcis etiam quæ tela intus ob­
ducuntur
, multi alij modi ſolent excogitari:
ſed
in vniuerſum danda eſt opera, vt vel om­
ninò
lateat foramen, vt primo exemplo do­
cuimus
, vel vt firmiſſimo præſidio, & ſolita
bractea
abſcondatur.
Sic etiam magis late­
bit
, & oſcula ſolubilis arcæ incertis tabula­
rum
capitibus integantur.
129[Figure 129]
Arca quæ
pecunias
re­
condit
abſque
indicio
.
Demonſtra­
tio
mirabilis
roboris
axis,
in
qua gem­
ſculpun­
tur
.
Sed ad rotarum hiſtoriam redeamus. Gem­
cælantur ac terebrantur mira arte.
Hæc
autem
eſt: Rota magna lignea funiculo
circumambitur
, eodémque rurſus parua, quæ
magnæ
ſuperſtat, ea ratione qua à latere de­
ſcriptas
vides.
Cùm igitur tanta portio ABC, quæ ſit
AB
, quanta eſt DEF tota circumagitur ver­
titur
G parua rota.
Quoties igitur AB con­
tinetur
in ABC, toties in vna conuerſione
rotæ
maioris, quæ vocetur H, parua rota
DEF
circumuerſabitur Igitur qualis propor­
tio
magnitudinis ambitus H, vel axis ad am­
bitum
G, vel axem, talis erit numeri reuolu­
tionem
G, ad reuolutiones H: igitur G ma­
ximo
impetu circumagetur, quia in breuiſſi­
mo
temporis ſpatio: quare axis GK, terebra­
bit
, & comminuet gemmas.
Ea ratione factis
in
G denticulis, qui axem alterius rotæ cir­
cumagant
, dentibus illius impliciti quò rota
maior
eſſet, velocius reuolueretur.
Quare
ſæpius
maioris rotæ ratione repetita tum
axis
, fiet motus celerrimus, atque violentiſſi­
mus
: ita tamen, vt vis quæ prima mouet, ro­
buſtiſſima
ſit, rotæque leuiſſimæ.
Eadem ſub­
tilitate
vſi ſunt antiqui in ſtructura baliſta­
rum
, quibus pilæ, & ſcorpionum, quibus ſa­
gittæ
emittuntur: nam ſi nimium intendan­
tur
, diſrumpuntur: ſi parum, ictus reddunt
inualidos
: ergo ad modulum ducenda res.
Vitruius exiſtimat metam hanc à ſono de­
duci
debere.
Tanta verò vi impellebant ,
vt
Ioſephus referat machina hominis calua­

riam
excuſſam, ad tria ſtadia tranſlatam.
Et
infantem
è matris ventre ad ſtadij dimi­
dium
.
Adeò ſolers ingenium Romanorum
ad
cædes, vt parum abfuerint à miraculis
noſtrorum
fulminum.
Et arietes in concu­
tiendis
muris, incommodo, non vi, ceſſerunt
his
.
Exoleuerunt plura melioribus ſucceden­
tibus
, alia per incuriam: quædam, quoniam
neque
menſura vlla, neque pondus perpetuò
ſeruari
poſſunt.
Pondus enim certam præ­

ſupponit
menſuram, menſura verò omnis
alicuius
neceſſariò eſt menſura.
Id cuius
menſura
eſt, immutari non debet, ſi æterna
ſit
futura menſura.
Aut igitur quod mutari
non
debet, cœleſte eſt, aut ex elementis, aut
elementum
, vel pars eius.
Quæ ex elementis,
iuxta
materiæ multitudinem, aut paucita­
tem
variantur, non ſolùm temporibus, ſed
locis
& caſibus.
Homines nunc (vt dixi) in
India
inuenti proceri, atque gigantum for­
ma
: alij adeò parui: vt pumiliones dicas.
Et
Germani
Italis maiores: & inter Germanos
menſura
haud conſtat, nam & ex his parui
ſunt
.
Quid de lapidibus? an in metallis cer­
tam
quæremus magnitudinem?
Semina quo­
que
variantur: nam triticum Turcium minus
longè
eſt noſtro, ſed alterius forſan generis.
In Italia non vbique eiuſdem ponderis, aut
menſuræ
, & in ſingulos mutatur annos.
Et
in
eodem aceruo non vnius eſt magnitudi­
nis
.
At nec in motu: quòd enim mouetur,
pondus
eſt, aut maius, aut minus: at hoc non­
dum
determinatum: aut animal: & hoc
quidem
ſimili modo, aut maius, aut minus,
aut
imbecille, aut robuſtum aut concitatum.
Sed neque in cœleſtibus: nam cùm ea ma­
xima
ſint, qualia ſunt menſurari nequeunt,
non
ſolùm ob magnitudinem, ſed & ob di
ſtantiam
.
Oportet igitur vt contrahentur:
quod
autem contrahit, corruptioni obno­
xium
eſt: tale autem non manet idem per
omnia
tempora.
Nulla igitur menſura, &
multò
minus pondus vllum perpetuum dici
poteſt
, & ad poſteros tranſire.
Quæ igitur ad
poſteros
tranſeunt, ſunt aut proportiones, &
ſempiternæ: aut in molibus magnitudi­
nes
, & cum his pondera: & hæc diu durant
per
ſucceſſiones.
Vt in Ægypti pyramidibus,
maximæ
enim fuerunt, ſicut & Labyrin­
thus
Thebis, & inter ciuitates Cayrum, vt
ſuprà
diximus, & inter flumina Nilus: qua­
tuor
enim hæc maxima, ſola Ægyptus ha­
bet
.
Si igitur centeſimam altitudinis certæ
1pyramidis, aut latitudinis pro firma menſu­
ra
quis ſtatuat, conſtare poterit apud omnes
gentes
, & per multa ſecula, & cum menſura
certum
pondus.
Alia ratio à ſucceſſionibus
emendatorum
codicum ſumitur.
Velut in
lapide
Romæ Serlius antiquam palmi men­
ſuram
obſeruauit, quæ ad poſteros tranſiuit.
Inde ad codicem ſuum tranſlata ad amuſſim:
& ex illo, medietatem ipſam hîc ad noſtrum
appoſuimus
: quemadmodum in margine
vides
.
Motus celer­
rimus
ac
violentiſſi­
mus
quomo­
do
fiat.
Machinarum
Romanarum

robur
.
Menſuram
perpetuam

aut
pondus
nullum
eſſe
poſſe
.
Ita ex templi maioris Mediolanenſis,
quod
auguſtiſſimum eſt apud Chriſtianos, à
columnarum
altitudine menſura in multa ſe­
cula
manſura ex centeſima parte, vel alia ſu­
mi
poteſt.
Ex longitudine nequaquam, cùm
multum
adhuc ad perfectionem deſit.
Sed
neque
latitudo omninò tuta eſt, vel orna­
mentorum
additione, vel aliquid adimente
caſu
.
Si tamen latitudinem quis maximam
ſumat
, parum peccabit, cùm diuiſa in tot
partes
errorem haud ſenſibilem admittere
non
queat.
Hac conſtituta menſura ratio
ponderis
ad purum aurum eſt traducenda:
nam
ipſum bullas non adeò admittit, & ob
maximam
perfectionem minus variatur.
Pro­
xima
auro eſt argentum viuum, nam neque
ipſum
bullas patitur, & ponderoſiſſimum eſt,
licet
non perfectiſſimum.
A maximis autem
in
vnoquoque genere menſuram accipere
debemus
, vt ad minima diſſecando perue­
nientibus
minor error contingat.
Quamo­
brem
Ptolomæus motus aſtrorum ex anti­
quiſſimis
quantum ei licuit obſeruationibus
ſumpſit
: ſed (vt dixi) hæc diligentia ad diu­
turnitatem
ſufficit, ad perpetuitatem mini­

.
Sola enim videntur æterna eſſe poſſe
trium
generum: aut ſubſtantia, velut cœ­
lum
, ſi modò hoc ipſum eſt: aut ſucceſſione,
quoniam
natura conſtant, vt ſpecies: aut
quoniam
à materia intellectus operatione
ſeparantur
, vt proportiones & numeri.
Di­
ctum
eſt autem de his ſeorſum, opere illi di­
cato
.
Nunc quod ad præſens argumentum
attinet
, videndum an detur inter artificia
motus
perpetuus.
Æterna trium
generum
.
Nam motum verè naturalem in cœlo &
perpetuum
, haud dubium eſt.
Similiter &
ſucceſſionis
ratione, vt in fluminibus, quæ
perpetuò
dum aqua generatur decliui ſitu
deſcendunt
.
Et quæ ab his ortum habent, vt
in
molaribus lapidibus, qui aqua circuma­
guntur
.
Neque exiſtimandum eſt perpetuum
motum
ab illis quæri, qui verè ſit perpetuus:
nam
omnia naturalia corpora longo tempo­
ris
ſpatio, tum magis ſi moueantur, atterun­

tur
, atque conſumuntur.
Illud ergo propriè
quæritur
, an motus aliquis inueniri queat,
qui
citra nouam generationem cauſam in ſe
contineat
ſuæ continuitatis?
Veluti in horo­
logiis
, ſi loco motus eius quo horæ ictibus
ſignificatur
, pondera ſurſum rurſus traheren­
tur
, peractum negotium eſſet.
Itaque cùm
motuum
naturalium, quibus grauia aguntur
tres
tantùm poſſint eſſe ſpecies, aut ad cen­
trum
per ſe, aut non ſimpliciter ad centrum,
vt
aquæ, aut à natura quadam, vt ferri ad
magnetem
, conſtat in duobus primis neceſ­
ſarium
eſſe ſitum.
Eſt & naturalis quidam
non
abſque violentia tamen, cùm aliquid
vel
nimium trahitur, vel nimium contrahi­
tur
: quæ duæ ſpecies in horologiorum molis
inſpiciuntur
.
Eſt autem in omni ſitu cùm lo­
co
conſtet principium, & finem inuenire.
Et
quæ
quaſi circa centrum mouentur poſt­
quam
hoc niſi cœlo, & aëri: ſed huic incon­
ſtanter
, conuenit, ab aliquo eodem quæ ſe­
cundum
rectum ſitum mouentur principium
habent
.
Aqua enim (vt dixi) & ipſa ſecundum
rectum
ſitum mouetur.
Neceſſe eſt igitur
tandem
, vt quod fertur, cùm in fine eſt, de­
nuò
referatur, ſi motus debet eſſe perpetuus.
At referri non poteſt, niſi ab exceſſu. Aut
igitur
ab eo quod ſecundum naturam eſt
continuitas
motus fiet, aut non æqualis.
Quòd autem minuitur ſemper niſi fiat ac­
ceſſio
, perpetuum eſſe non poteſt.
Sed iam
ad
alia tranſeamus.
Motum per­
petuum
non
dari
demon­
ſtratur
.
Dictum fuerat, ſubtilitatem eſſe in natu­

, & artis operibus: eſt etiam tertium quod­
dam
genus, ſcilicet in ipſorum operum ma­
teria
.
Veluti ſubtilitas in contextis ſi fuerit
iuncta
denſitati, rem meliorem, ac diuturnio­
rem
pro ponderis ratione oſtendit.
Sic in
ſarza
duo millia fila ſunt in latitudine, lati­
tudo
, ſeu magnitudo brachij: quæ quanta ſit,
ſuperiùs
demonſtratum eſt: texitur obliquè,
non
tranſuerſim.
Modus con­
texta
digno­
ſcendi
.
Vidi veſtis genus telæ tenuitate, quo non
melius
ad arcendas aquas, adeò ſubtiliter
commiſſum
: Bernucium vocatur.
Bernucium.
Huic ſimile Beni, ex camelorum villis, ſed
aliquanto
craſſius, ſe aquam arcens, ita vt
etiam
vaculi inſtar contineat: defertur
ex
Aſia.
Elegantius è fibrarum pilis (vt fe­
runt
) colore cinereis leuiſſimum & craſſum.
Sunt mihi ex eo pilei, ſed teredinem facilè
ſentit
, aquam etam combibit, ſola leuitate iu­
cundum
.
Penulæ meliores pileis, quòd aqua
celerius
diffluat, ſed veſtes fœdant, nam pi­
lum
facilè remittunt.
Ex Polonia deferuntur,
carioréſque
ſunt cæteris omnibus.
Ergo tenuitas in omnibus naturæ operi­
bus
elegantiæ non ſolùm, ſed & roboris, ac
ſoliditatis
parens eſt, quia partibus partes
non
ſecus, quàm in tenui harena optimè hæ­
rent
: tam paruo conſtat, tantum in emptio­
nibus
lucri feciſſe.
Verùm & horum modò
natura
, modò ars, partem ſubminiſtrat.
Na­
tura
quidem, vt Biſſinum, quòd cùm lini ſpe­
cies
eſſet quæ in Elide naſcebatur, tantæ erat
tenuitatis
, vt teſte Pauſania auri pondere

permutaretur
.
Siquidem hanc tenuitatem &
robur
, & ſplendor quidam comitabantur:
quæ
duo cùm adfuerint, omnia faciunt præ­
ciſiora
.
Atque eadem ars æmulari debet. Na­
turæ
enim ars imitatrix.
Verùm vt in natu­
ralibus
, ita his quæ arte conſtant, quæ texun­
tur
, & quæ in texturam admittuntur, tenui­
tatis
metas proprias ſubeunt.
Biſſinum.
Miſta omnia
tum
ſimpli­
cia
certam
metam
te­
nuitatis
ſub­
eunt
, vt con­
texta
.
Maculæ quo­
modo
deter­
gantur
.
Sic etiam in his quæ tenuiſſima per ſe
exiſtimantur
, alia tenuitatis ratio inuenitur:
velut
cùm veſtes, aut fila macula fœdata
ſunt
: nam calcis, aut cineris quercini, vel
tartaro
, vel limonis, aut ſaponariæ ſucco de­
terguntur
: hæc enim iuncta, vel etiam ſingu­
la
id poſſunt.
Quid mirum? cùm acetum album
acre
id efficere poſſit.
In eodem quoque gene­
re
ſunt, & fel bouinum, & alumen vulgare, &
ſal
chali vocatum, & quæ ſpontè ſplendent:
1dictum eſt autem de his aliàs. Verum &
aquæ
quædam, vt boraginis, quæ per deſtil­
lationem
habentur.
Sed in omnibus, præter rem ipſam ars
deſideratur
: velut in maculis tollendis, ab­
luere
oportet, inde exprimere non leuiter, ac
rurſus
madefacere, exprimeréque, id quater
aut
quinquies cùm effeceris, emaculatam
oleo
, pinguedineve confeſtim veſtem con­

ſpicies
.
Caue tamen, ne felis vrina color pe­
rierit
, macula enim videbitur, quæ non eſt:
ergo
tunc inſtaurandus colos, non detergen­
da
macula: Cocco purpureus, rubens braſi­
lio
, cœruleus Indico, & glaſto, ſed addito vio­
lento
, ſine quo locus eſt viridi, velut ferrugi­
neum
ſchuodenum lignum cum braſilio ef­
ficit
, croceum indico, & glaſto, nigrum verò
atramento
.
Pingues verò maculas valdè, fe­
runt
cinere oſſium caſtratorum tenuiſſimo
aboleri
, cùm ſemper maculam inſperſus per
horas
24. inter tabulas ac linea comprimi­
tur
.
Verùm dices, cur non in candido aut
croceo
, quæ in omnibus aliis coloribus va­
lent
, maculas detergere etiam poſſunt?
an
quia
quæ detergunt, cùm valida ſint, macu­
lam
aliam efficiunt in albo?
at in croceo pro­
prium
colorem tollunt: ſunt tamen quæ in
omnibus
eluere maculas valeant.
Sed modus
& res lino, lanæ, ſericóque diuerſa.
Colores qui­
bus
inſtau­
rentur
.
Quomodo li­
brum
confe­
ſtim
in ordi­
nem
rediges.
Quædam ſunt tamen, quæ non ad vnum
artis
genus reducuntur, etſi ſubtilitate con­
ſtent
mira: velut ſi librum in ordinem breui
redigere
tentares, librum alium conficies è
charta
duriore ac tenui malleo durata.
Inde
duplici
filo nec fragili, aut quadruplici à ver­
tice
ad imum ducto, connexóque hinc inde,
duo
capies exemplaria penitùs ſimilia, iuxta
typi
vnius formam, diuidéſque ſententias,
vnius
quidem à fronte, alterius à tergo ac
quas
, quibus voles, ſubiicies inter fila, char­
támque
, totiéſque mutabis ac tranſpones,
adiicies
, demes, donec ordo non ſolum ſen­
tentiarum
, ſed & verborum vndequaque
conueniat
.
Tunc glutine aliquo ſublata li­
bellorum
fruſtra chartis annectes puris.
Ita
tridui
labore totum librum melius in ordi­
nem
ac facilius rediges, quàm ſi toto anno
tranſcribendo
laboraſſes.
Nam ſæpè prior
commutatio
meliore oblata diſplicebit.
In
hac
tranſmutandi locus ſemper relinquitur.
Multa ſunt in hoc genere ſingularis cuiuſ­
dam
ſubtilitatis, & egregiæ vtilitatis, ſed
ſufficiat
tria adieciſſe exempla: nam his
quatuor
ducibus ſatisfacere etiam in aliis
quiſque
ſibi poterit.
Primùm igitur eſt, cùm
farraginem
quandam in ordinem aliquem
conſtitutum
, vel etiam alterius libri, certa ra­
tione
redigere volueris.
Præpones ordine
numerorum
ab vnitate numeros vnicuique:
diuides
& totam farraginem in decem par­
tes
, aut nouem, vndecimve, & totam ad ca­
pita
illa rediges.
Primo præpone 1, ſecun­
do
1. tertio 2. atque ita deinceps, vt præter­
quam
primæ vnitati, cæteris punctis adii­
ciatur
.
Quæ igitur ſub prima vnitate conti­
nentur
, iterum in ordinem rediges: ſi quidem
pauca
fuerint, ab vno ad decem: ſi valdè
plura
, ab vno ad mille, ſi mediocria, ab vno
ad
centum.
Sic quæ ſubiiciuntur 1. ſi pauca,
à
decem ad viginti: ſi plurima, à mille ad
duo
millia: ſi mediocria, à centum ad ducen­
ta
.
Eodem ordine procedes poſt 2. in his, quæ
illi
notæ ſubiiciuntur, donec in exquiſitum
ordinem
cuncta redegeris.
Poſtmodum præ­
pones
ordine numerorum alios numeros cor­
reſpondentes
, maiores maioribus, minores
minoribus
, ita tamen, vt qui ſunt in primo,
& vltimo ordine ſint æquales, non tamen
ſibi
inuicem reſpondentes.
Dele omnes me­
dios
numeros, relinquuntur igitur tibi duo
ordines
, primus atque vltimus, quos cauſa
breuitatis
exempli placuit
ad
decem ſolùm extendi.
Primus igitur ordinem ſi­
nificat
, quo farrago ſcri­
pta
eſt, vltimus, quo ſcribi
deberet
.
Vt igitur vnum
ad
alterum traducas, ſcri­
bes
ſerie numerorum to­
tidem
in alia tabula, vt
fiat
primus ordo tabulæ
ſecundæ
: quare igitur in
primo
ordine primæ ta­
bulæ
vnumquenque nu­
merum, cui reſpondeat ex
vltimo
primæ tabulæ, &
illum
, cui correſpondet,
quære
in tabula ſecunda
in
primo ordine (hoc enim
facillimum
eſt, cùm ſerie
naturali
ibi numeri diſpo­
nantur
) eóque inuento in
illius
directo numerum
primi
ordinis primæ tabu­
colloca.
Farrago quo­
modo
in or­
dinem
redi­
gatur
.
130[Figure 130]
Vlt. Primus
131[Figure 131] Pri. Secundus.
Atque ita bre­
uiſſimo
temporis ſpatio­
rem
perages, quoniam tres
numeros
, quos quæris, abſque labore inue­
nies
: illos quidem primæ tabulæ primi or­
dinis
: quia ſemper procedis deſcendendo: il­
los
vltimi ordinis, quia è regione ſunt inuen­
torum
: illos primi ordinis ſecundæ tabulæ,
quia
ſunt ſecundùm naturalem numerorum
ſeriem
diſpoſiti.
Vt in exemplo: primò in­
uenio
in primo ordine primæ tabulæ 1. è re­
gione
inuenio 7. quæro 7. in primo ordine
ſecundæ
tabulæ, è cuius regione ſcribo 1. In­
de
inuenio 2. in primo ordine primæ tabulæ,
in
cuius directo inuenio 3. quæro 3. in primo
ordine
ſecundæ tabulæ, in cuius directo ſcri­
bo
2. inuentum in primo ordine primæ ta­
bulæ
.
Sic igitur abſoluta tabula ſecunda: pri­
mus
ordo indicat, quod primo tractandum:
ſecundus
vbi è ferragine ſumendum ſit, quod
ſub
eo argumento tractare volumus.
Tunc
autem
numeri omnes ordinis vltimi primæ
tabulæ
ſunt obliterandi.
Secundum in his ſubtilitatis exemplum

eſt
, cùm addere quicquam volueris libro
iam
conſcripto, illud commodè efficies, ſi
ſingula
, quæ addere velis, numerorum ſerua­
ta
ſerie notaueris, eundémque numerum in
loco
libri, ad quem transferri debent, ſcripſe­
ris
.
At ſi abſoluta hac additione, alta ſuccur­
rant
, quæ prætermittere nolis, nec tamen
tranſcribere
: alium libellum compones
præpoſitis
numeris ordine naturali ſingulis
additionibus
: ſed ſi prima additione mille
non
exceſſerit, ſecundæ additionis nume­
ri
à mille inchoabunt, & vltra per ordinem
1progredientur: ſimileſque numeri è regione
conſcribi
debent, ſeu prioris libri, ſeu primæ
additionis
loco, cui additio conuenit.
Atque
ita
ſi tertiò, vel etiam quartò addere noua
conueniat
, abſque labore, & confuſione vlla,
ex
tertio, quartóve millenario inchoabis ad­
ditionem
.
Nec ſecùs facies, quàm in prima
atque
ſecunda.
Quo profecto opere, ſi velis
aut
legere, aut totam congeriem ex ordine
tranſcribere
, ſuſcepto primo codice tamdiu
abſque
cura leges, donec numerus occurrat.
Is cùm occurrit, ſi ſit 1. prima additio primi
ſupplementi
legenda eſt.
Si ſit 1001. prima
additio
ſecundi ſupplementi in manibus ſu­
menda
eſt.
Sin 2001. prima additio tertij
ſupplementi
.
Quòd ſi inter legendum hanc
gratia
exempli, è regione inueneris 1002.
tunc
ſecunda additio ſecundi ſupplementi
illi
ſubſequi debet.
Atque ita abſque impe­
dimento
vllo quotquot additionum ſupple­
menta
, vnum poſt alterum, & abſque confu­
ſione
in ordinem rediges, redactaque legere
cum
voluptate poteris.
Verùm in his for­
ſan
, noctis Indicis numerorum commodiùs
fuerit
vti, quàm antiquis.
Inueni & modum
explorandorum
, caſtigandorumque plurium
ſimul
exemplarium, quæ tamen eadem ſerie
alteram
, ſcilicet ex altero deſcripta ſint, vno­
quoque
auditore opus eſt.
Vltimum ergo
cum
primo conferes: ſi res ſe habet, omnia
intermedia
rectè habent.
Sin error adſit, re­
grediaris
verſus primum ex poſtremis ſin­
gula
emendando, donec ad illud deueneris,
quod
cum primo conuenerit.
Vt verò nobi­
lius
eſt hoc genus, ita vtilius quod ſubſequi­
tur
: quod quantum mihi contulerit ad
obſeruationem
eorum, quæ legebam, non
eſt
quòd dicere poſſim.
Poterat ſanè huius
inuenti
autor ſilentio præteriri, quando­
quidem
neſciam, an illis totis tribus li­
bris
, quos de Occulta philoſophia conſcri­
pſit
, quicquam aliud veri ſit, adeò illum
inſaniſſe
, dum hæc ſcriberet exiſtimo:
longè
magis, quàm in Danorum hiſtoria,
qui
illam totam fabulis plenam conſcripſit
Saxo
Grammaticus neſcio quis.
Sed tamen
neminem
propriis inuentis fraudari velim.
Ille Cornelius Agrippa tot cum prænomi­
nibus
, huius ſubtilitatis autor eſt.
Quan­

quam
nec in hoc ad vnguem illum ſim
ſecutus
, quòd non magis hac in re, quàm
cæteris
diligens fuerit.
Ea autem eſt ratio,
quæ
potiùs tabella præ oculis poſita, quem
longa
oratione, ſit explicanda.
Sit gratia
exempli
, vt velim 5572. ita deſcribam.
Et
ſi
vellem 7240. deſcribam, vt à latere vi­
des
.
Quòd ſi velim 12509. ſcribam primò
9000
. figura propria, inde ducta tranſuerſa,
quæ
3000. ſignificat, habebo 12000. cui
addam
509. & habebo figuram, quam à la­
tere
vides.
Additiones
libris
alter
poſt
alteram
quomodo

fiant
.
Quomodo
vngue
nu­
meri
omnes
abſque 25000
fermè
ſcribi
poſſint
.
Quòd ſi vellem 25553. qui
eſt
maximus abſque confuſio­
ne
hîc poſſit ſcribi, ſic vt
eum
vltimò depinxi, habe­
bis
.
Singulæ enim partes col­
ligunt
23. vnde ſi aggregen­
132[Figure 132]
tur
, vt hîc à latere vides, is conficietur nu­
merus
.
133[Figure 133]
5572
134[Figure 134]
7240
135[Figure 135]
12529
136[Figure 136]
25553
Licebit & facilius productis figuris ex
tranſuerſa
linea ſic 137[Figure 137] totidem adiicere
numerorum
incrementa, vt vltima figura,
quæ
eſt 138[Figure 138] ſignificet 9000000.
Et rurſus per tranſuerſas ad dextram qui­
dem
.
139[Figure 139]
Et ita quemlibet maximum numerum
atque
confuſione ſolo vngue declarare poſ­
ſum
, rectiſque lineis.
Sed Agrippa vix decem aut viginti mil­
lia
attingit, atque hos numeros, & labo­
riosè
, & confusè ſatis.
Id tamen ei de­
bemus
.
Non defuere qui cæcos ſcribere ſic doce­

rent
.
Tabula ænea cauis literis ordine al­
phabeti
cælatur, in ea cæcus ſtylum per
ſingula
deducit elementa, memoria tenens
illorum
ordinem donec longa edoctus con­
ſuetudine
calamo diſcat eadem exarare.
Refert Eraſmus, aliquot; etſi magno la­
bore
, rectè tamen ſic ſcribere didiciſſet.
Indiget res hæc aſſiduo monitore, longa­

que
conſuetudine.
Et quando ſtylus præa­
cutus
fuerit, & litura tenuis, facilius
ac
melius diſcunt.
Res prorſus mira, ſed
minùs
vtilis.
Cuius exemplo vidiſſe quen­
dam
memini me, qui cùm brachiis om­
ninò
careret, dextro pede haſtam vibra­
bat
, collimabatque, ſuebat veſtem, ede­
bat
, ſcribebat, in acum filum immitebat.
Nec tanti miraculi defuturos teſtes ſpero:
cùm
res publicè ageretur.
Quomodo
cæcus
ſcribe­
re
doceri
poſſit
.
Manibus &
brachiis
ca­
rens
cuncta
agebat
.
Verùm ad machinas redeo: fit inſtru­

mentum
, cui ſi te manibus ſubſpenderis,
dum
trahis, vehementiùs traheris.
Con­
ſtat
hoc modo: AB, pauimentum ſuperiùs:
initium
trahentis funis C, DE, verò lignum
ferrumve
inclinatum ſumma vi, cui CD, fu­
nis
annectitur, DF, verò lignum quòd
ſubiacet
laquearibus, prohibetque ED. re­
uerti
: ipſi verò FD. appendatur pondus GF,
1ita vt FD, circumagi poſſit verſus E, quan­
docunque
FD, non prematur ab ED: nam
140[Figure 140]
FD
, orbiculo infigitur: tracta igitur CD, re­
labitur
FD, verſus E, ſed tamen à latere
propter
pondus, G, igitur ED, ferrum,
quod
ab FD, retinebatur, relabetur ad la­
queare
HE, trahens ſurſum DC.
Inſtrumen­
tum
quo tra­
hens
trahi­
tur
.
141[Figure 141]
Inſtrumentum facilè hominem ſurſum
trahens
: troclea cum vnco ferro, in ea orbi­
culus
de more, circa quem funis, in fune

pondus
A paulò minùs pondere corporis tui
ex
altera parte baculus tranſuerſus B.
Ergo
appenſo
vnco trahes B, infra vt A, pondus
ſurſum
aſcendat, & B, infrà perueniat.
Inſi­
dens
igitur B, & èx altera parte apprehenſa
AC
manibus, quia A pondus paulò minùs
eſt
pondere tui corporis, A deſcendet rurſus
te
aſcendente facillimè: cùm libuerit deſ­
cendere
, id ſpontè facies, cùm corpus tuum
grauius
ſit, quàm A, igitur dimiſſa fune rap­
tim
deſcendes.
Inſtrumen­
tum
, quo
quiſque
ſei­
pſum
ſurſum
trahit
.
Aliud Agrippæ. Forcipes binos fabrica­
bat
, ex toto ſibi inuicem ſimiles: vnius ima­

ginem
in margine deſcriptam vides: KMO,
& LMN, chalybis fruſta iunguntur in M,
142[Figure 142]
volubili
circa clauum motu, perficiuntque
forcipem
integrum vnum, ſupremæ partes
KM
, & LM, ſic coëunt, vt dum conſtringun­
tur
, altera alteram ſubingrediatur, formam
cochleæ
referentes.
Inter has funis iacet,
cùm
vſus eſt.
Cæterùm rectæ NM, & OM,
in
imo annulum habent, cui funiculus validus
MO
, intruditur.
Vſus hic eſt: apprehenditur
(vt dixi) funis cum KM, & LM, conſtringendo
NO
, conſtringitur autem impoſito pede ſuper
NO
: nam quantò grauius fuerit corpus, ma­
gis
NO, ſinuabitur, arctiuſque conſtringetur
funis
à forcipe.
igitur tutior aſcenſus, quò
143[Figure 143]
qui
aſcendit, grauior eſt.
Inde igitur forci­
pem
alium cubito altius priore funi iunges,
impoſitoque
pede dum reliquum tollis, pedem
& forcipem ipſum inferiorem auferes, ſu­
praque
ſecundum tantundem collocabis, at­
que
ita tutus velut per ſcalam vſque ad ſum­
mum
vnico fune cùm vncino, & duobus
forcipibus
aſcendens: cochleæ enim forma
impedit
, ne forceps imprudenter labatur per
funem
.
Inſtrumen­
tum
aliud
Agrippæ
ad
idem
.
Hæc aſcendendi ratio, ſed ad aſcenden­
dum
ſatis inepta, ſi ad alia inſtrumenta com­
paretur
.
Igitur ad deſcenſum, facillimum ex­
cogitauit
modum.
Cochleæ è chalybe, palmi
longitudine
intùs inanis, ita vt funem HG,
poſſit
excipere, vocetur AB, circa eam leuis
ex
aurichalco capſula ſuprà, & infrà perfo­
rata
: in imò eius appendices duo, in quibus
funiculi
C, & D, ferreum ſuſtinentes baculum
EF
, cui cum deſcenſurus inſederit, celerrimè
deſcendet
, & abſque vllo incommodo.
Quòd
ſi
vel funem G, trahat inferiùs, vel ad ſe
ABC
, cochlea non deſcendet, quia per ex­
tenſionem
facta recta GH, non permittit
cochleam
labi.
Similiter cùm ad ſe trahit G,
ſuperiuſque
, vertitur, nullo modo deſcendet,
ſed
quieſcet.
Ergo & celerrimè deſcendet, &
facillimè
quieſcet, nulloque labore.
Sed
hoc
& nautæ ſciunt, qui ſimplici bacillo in­
ſidentes
ter aut quater illi circumacta fune
deſcendunt
tenentes funem G, quam ſi ſen­
ſim
demittant, deſcendunt, ſin trahant vehe­
mentiùs
, quieſcunt ſedentes.
Verùm hoc in­
tereſt
, quòd qui baculo inſident, facilè cadunt,
quia
inclinentur ob funis obliquitatem, niſi
experti
, & audaces fuerint.
At inſtrumentum
hoc
, quod vidi, tractauique ſæpiùs, quòd sem­
per
habeat in æquilibrio EF, abſque timore
eſt
, tutoque licet ei quemlibet quantumvis
inexpertum
inſidere.
Verùm poſtquam iam
machinarum
, & ponderum ratio à me ſuffi­
cienter
, explicata eſt, vt iam nil aliud adden­
dum
videatur, vnius vulgaris inſtrumenti, ſed
mirabilis
roboris ratio quærenda eſt?
Hoc
vtuntur
, qui ligna ſecant, ſuſtinet­
que
trabem, & in trabis cacumi­
ne
hominem, tum etiam impetum
ſerræ
deſcendentis.
Inſtrumen­
tum
ABC, conſutis tignis ac
clauis
ligneis firmatis.
Sub B, &
144[Figure 144]
& C pediculi palmo minores, quibus à terra
eleuatur
A in terra poſito: DE, fibula ſu pe­
requitans
trabem: quæritur, cur cum F,
grauior
ſit longè, non eleuet A, & cadat?
Cauſa eſt, quia ſi parùm erigitur, pars quæ
1prominet facta G longiore, paruam habet
proportionem
ad quieſcentem, ideò eleuare
poteſt
.
Si G parua fiat, multò minùs, quia
E
minùs à perpendiculo diſtat, ideò parùm
aggrauat
.
Cur trabes
inſtrumento

triangulo

facilè
ſuſti­
neantur
.
145[Figure 145]
Quædam etiam ſpontè videntur ſuſtine­

ri
, ac etiam alia ſuſtinent nullo vinculo: vt,
capio
A B, trahem, cui ſuperpono CD,
Ipſi
CD, ſuperpono EF, ita vt EF, cadat
ſub
AB, tunc dico, quòd niſi ſoluantur, ca­
dere
non poſſunt: nam AB, ſuſtinetur ab
FE
, & EF, à CD, & CD, ſuſtinetur ab
AB
, igitur nulla earum cadet.
Locus autem
BDF
, ſuſtinetur, & ſuſtinet, experimento
enim
id patet, igitur ab aliquo ſuſtinetur,
146[Figure 146]
igitur
ab omnibus, quum par ſit omnium
ratio
, igitur firmiſſimus?
Qui quantò ma­

gis
premitur, eſt firmior: nec faciſcit,
niſi
aliqua illarum frangatur.
Diximus de
his
, quæ plus ſuſtinent, quàm ratio videa­
tur
oſtendere, & de his, quæ mutuò ſe ſu­
ſtinent
: nunc demonſtrandum, quomodo
aliquid
ſeipſum ſuſtinere videtur.
Sit aba­
cus
planus AB, & baculus CE, cuius exterior
pars
ſit ſub anſa D ſitulæ plena aqua GFH,
& inter baculum CE, & F, ſitulę imum col­
locetur
EF, lignum rectum arctè, vt dilabi
non
queat, dico ſitulam pendere nec cadere.
Conſtat enim, quòd cùm F, ſit imum ſitu­
, quòd baculus EF, & F, grauitatis cen­
trum
, & centrum terræ quod ſit K, & cen­
trum
ſitulæ, quòd ſit L, ſunt in vna recta
linea
, quæ ſit KFLE.
Si igitur ſitula cadet,
vel
per rectam FK, vel priùs inclinabitur
latus
aliquod, vt G, vel H.
Si igitur incli­
netur
verſus H, in M, duco KM: quia igitur
duæ
linæ veniunt ex K, KE, & KM, ad cir­
culum
, & KE, tranſit per centrum circuli,
id
eſt, ſitulæ, erit ex demonſtratis ab Eucli­
de
in tertio elementorum KF, minor KM:
igitur
centrum grauitatis F, elongatum eſt
à
centro terræ K, ſpontè igitur motu natu­
rali
graue aſcendit, quod eſſe non poteſt.
Non igitur ſitula deſcendit inclinando ſe
ad
aliquam partem.
Sed neque per rectam
KF
, quia angulus FEC, rectus eſt, & con­
ſtans
, deſcendentes D, in L, ducatur LB: igi­
tur
æqualis eſt EB: igitur cùm LB, oppona­
tur
recto, vel per quintam primi triangu­
lus
, LEB, duos rectos habebit, vel maiori
angulo
maius latus non opponitur, quorum
utrumque
aduerſatur his, quæ ab Euclide in
primo
elementorum ſunt demonſtrata.
Ex
quo
ſequitur maius quoddam miraculum, &
eſt
, quòd aliquid ſpontè caſurum, addito pon­
dere
non cadet.
Nam poſita parte baculi BD,
maiore
, DC, baculus cadet, quia extremum
eius
cadendo appropinquatur centro terræ
K
, & ita C, poterit eleuari, & ſic cadet: &
tamen
addito ſitulæ pondere non cadet.
Opor­
tet
autem ( ne te cum riſu aſtantium fallat
experimentum
: nam rudes vbi res non ſuc­
cedit
, non hominem, ſed demonſtrationes cul­
pant
) vt diligentiſſimus ſis: primùm vt aba­
ci
ſuperficies ſuperior ſit ad libellam poſi­
ta
, & lignum rectum ad vnguem, nec flexi­
le
: & ſimiliter lignum EF, rectum, & arctè
iunctum
inter ſitulæ imum, & CE, ita quod
faciat
hærere firmiter lignum CE, manubrio
D
.
Et quod F, punctus ſit centrum grauita­
tis
, & ſitula rotunda.
Ob id multi legent hęc,
ſed
pauci intelligent.
Plura enim intelligere
oportet
, quàm quæ ſcripta ſint, cùm tamen
ad
perfectionem nihil deſit.
Trabes mu­
tuò
ſe ſuſti­
nentes
.
Situla aqua
plena
quomo­
do
ſuſtinea­
tur
.
Sunt & medicæ artis vſus à ſubtilitate

ſumpti
non leues.
Primus ex medicamento­
rum
miſtione, qua noxiæ vires deliteſcant,
reliquæ
in proprias corporis partes diſtri­
buuntur
.
Medicis enim perſuaſum eſt, cali­
da
medicamenta à frigidis membris, & fri­
gida
à calidis trahi.
Sic ab humidis ſicca, &
à
ſiccis humida, parique ratione qualitati­
bus
ſecundis ac tertiis, præter has primas,
corpus
noſtrum vti.
Quomodo autem in di­
uerſis
id agant membris, vel etiam abſque il­
la
mirabili attractione, ſapientiaque, docere
ad
hunc librum pertinet.
Sit igitur piper
commiſtum
lactucæ: homo autem qui hæc
ſumit
, frigidum habeat ventriculum, cali­
dum
verò iecur, liquet primùm cur hic ci­
bus
ſeu medicamentum refrigerabit, lactuca
iecur
non autem pipere excalefaciet.
Nam
piper
in ventriculo iam refrigeratum eſt,
lactuca
verò etiam facta frigidior, & in pro­
pria
frigiditate confirmata.
Piper igitur ni­
hil
mirum eſt, cur non excalefaciat, lactuca
autem
refrigeret iecur.
Solum dubium eſt,
cur
lactuca ventriculum non refrigeret, cùm
ipſa
nihil tale paſſa ſit ab alio, quale piper à
ventriculo
.
Primùm igitur quantum refrige­
ratur
à lactuca, tantùm aut magis à pipere
incaleſcit
.
Deinde, ſi frigidior ſit ventricu­
lus
, quàm lactuca, ab vtroque verſus tempe­
ramentum
reducetur.
Demùm, cùm plus ven­
triculi
temperies à piperis natura, quàm à
lactuca
diſtet, maius eſt, quod piper, quam

quod
lactuca à ventriculo patitur.
Atque ea­
dem
videtur ratio cæterarum qualitatum vt
primarum
.
Primas verò qualitates quatuor
eſſe
conſtat, calidum, frigidum, humidum, ac
ſiccum: ſic dictæ, vel quòd ab his reliquæ fluant,
vel
, vt Galeno placet, quòd ſolæ ad inti­

ma
penetrent, & id quod agunt, ſimile effi­
ciunt
ſibi: non enim ita molle redditur con­
tactu
mollis vt calidum calidi contactu.
Ma­
nifeſtior
eſt inter primas vis caloris, inde fri­
goris
.
In patiendo humidum aptius eſt ſic­
co
, ob id cuncta viuentia calido, & humi­
do
conſtant, quòd duplici ratione actio­
nes
in his validiores ſint, cùm calor fri­
gore
ad agendum, humidum ſicco ad
patiendum
aptius ſit.
Sunt porrò opera
caloris
, calefacere, attenuare, ſpargere,
1concoquere, mollire, rarum efficere, dige­
rere
, ſiccare, tandemque exurere.
Frigoris,
infrigidare
, conſtringere, retinere, durum ac
crudum
efficere, humectare, congelare.
Sic­
ci
, ſiccare, aſperum, & durum efficere.
Hu­
midi
, humectare, lene ac molle efficere.
Ali­
ter
igitur condenſat frigidum, nam per ſe,
calidum
verò per accidens, dum perpetuò
quicquid
eſt tenuiſſimum digerit, craſſius re­
linquit
.
Dum verò calor calefacit, diſſoluit,
opuſque
ſuum auget, frigus denſum redden­
do
impedit: ob id, vt ſuperiùs oſtenſum eſt,

maiora
ſunt caloris, quàm frigoris opera,
& euidentiora ac celeriora.
Demonſtratum
autem
eſt ſuperiùs, quoniam calor qualitas
eſt
cœleſtis, frigus autem ſola priuatio, at­
que
elemento propria.
Humidum verò ele­
menti
qualitas, cuius priuatio ſiccitas eſt.
Priuationum autem actiones impedimenta
quaſi
ſunt, non autem effectrices.
Dicun­
tur
autem bifariam, vel cum ſubſtantia,
vel
abſque ea.
Veluti ſpiritus quidem ſecun­
dùm
ſimilitudinem prodit calor, à calore
autem
calidum dicitur, non tamen fit.
Cali­
dum
eſt, cùm calor ab ipſa generatione in­
ditus
eſt, vt homo, planta.
Ignis igitur no­
mine
quidem calidus, ſed verè calor eſt exu­
perans
: nulla enim ſubſtantia ignis eſt, niſi
vt
quòd corrumpitur.
Quod verò corrumpi­
tur
, neque eſt ſubſtantia perfecta, ſed muta­
tur
: neque ignis, ſed ignis ſubiectum.
Nulla
igitur
qualitas effectiua eſt, propriè, niſi ca­
lor
.
Humidum autem, quia miſcetur, agit
aut
quia prohibet.
Verùm dices: Cur ſi ſic­
citas
nil prorſus agit, quod calefacit cum
ſiccitate
tantò vehementiùs agit?
Quia hu­
midum
non habet, quod impediat.
Rurſus,
ſi
humidum eſt, quòd impedit, calor autem
ſiccus
purus eſt, cœleſtis cùm purus ſit, ſiccus
ergo
erit, quamobrem non generabit.
Oſten­
ſum
enim eſt ſuperiùs, calorem ſiccum ni­
hil
generare.
Sed calor cœleſtis purus eſt per
ſe
, cùm verò elemento miſcetur, fit humi­
dus
.
At qui non omninò miſcetur, hic ſic­
cus
eſt: non miſcetur autem, quia exube­
rans
talis autem generationi aptus non eſt.
Non igitur omnis purus calor generat, ſed
qui
generat, purus fuit: & ob id quòd pu­
rus
, immiſcuit ſe elemento: & quia immiſ­
cuit
, factus eſt humidus, id eſt, materiæ mi­
ſtus
: omnis enim materia elementi humida
eſt
, ſed terra minùs non enim conſiſteret.
Calor autem non poteſt quieſcere, ſed cum
motu
neceſſariò iungitur: qualitas enim eſt
in
diſſimili, quamobrem non poteſt mane­
re
, ſed aliud generare: generatio autem in
ſubſtantia
eſt: oportet igitur quod miſtum
eſt
, motu generare ſimile: quod verò immi­
ſtum
eſt, in alienam tranſire naturam:
quamobrem
calor ſiccus cùm immiſtus ſit, à
materia
quidem purus eſt, ſed non ab aliena
qualitate
.
Manifeſtum eſt igitur calorem
ignis
, & qui motu in animatis excitatur
eſſe
ſiccum: & qui ſiccus eſt, impurum eſ­
ſe
, non à materia: ſed ab aliena qualitate,
& ob id purum quidem generare, ignem
autem
nihil generare.
Sed ( vt diximus )
& in calore, & in aliis videri multa fie­
ri
, quia remouetur, quod prohibet.
Ergo
quæ
præter has quatuor, & ab his fiunt
qualitates
ſecundæ vocantur: extenuare,
vrere
, trahere, molle aſperum, rarumque
efficere
.
Tertiæ ſanguinem purgare, ſemen,

lac
generare, oculis prodeſſe, aut Veneri,
aut
ſterilitati.
Primæ qualitates ſubſtantiæ
ſunt
elementorum, in mixtis partim ſub­
ſtantiæ
, partim impreſſiones, cæteræ verò

accidentia
vocantur.
Conueniunt omnibus,
ſed
primis præcipuè, 4. ordines.
Primus,
cùm
obſcurè ipſa qualitas percipitur.
Se­
cundus
, cum manifeſtè ſed citra læſionem.
Tertius, cùm lædit, ſed tamen ferri poteſt.
Quartus, cùm minimè poteſt ſuſtineri. Hu­
ius
inter qualitates opium ſit pro exem­
plo
, inter ſapores ſiliquaſtrum, quòd lon­
acrius eſt pipere.
Hoc verò vtroque mo­
do
, piper ſcilicet in 3. ordine mordentium,

& calefacientium reponetur.
Ergo cum hæc
miſcentur
, adeò ad vnguem menſuram re­
tinere
oportet, vt quod ſuperfluum eſt,
abiiciatur
, quod noxium abſcondatur, vti­
le
verò maneat.
Sic enim optimè medica­
mentum
conſtruetur, cum iuuando fuerit

validiſſimum
, quæ nocere debent, ex toto
ſopiuntur
.
Hoc verò experientia cognitum
eſt
, vnde perperam meo iudicio ad theria­
cem
Andromachi tam longo vſu compro­
batam
, auſus eſt quicquam Galenus ambi­
tionis
cauſa ſuperaddere.
Cum verò ſenem
robuſtum
iuueni feroci copulare ſciueris,
atque
in amicitiam, & manuum complexum
reducere
, tum ex amariſſimo hoſte fiet ami­
cus
ſalutaris, per quem inuicti tyranni in 4.
horis
, quod experiri vidi, è domo expellen­
tur
, & 7, nominum beſtia, magno miracu­

lo
, & minorum reliqua turba relinquet diu­
turnum
hoſpitium.
Quòd ſi feroci, iuueni
Iani
imago nigra coniungatur, beatum ho­
minem
reddet.
Atque hæc maxima ſunt,
quæ
ars præſtare poſſit: neque aliud optan­
dum
, quàm quod nondum experti ſumus,
vt
æther abſoluatur.
Verum in ſimplicium
medicamentorum
electione, non leui cura
vtendum
eſt.
Prætereo exeſa aut vitiata, vel
antiqua
, nunc de propria loquor ſubſtan­
tia
.
Velut in oleo, pinguique alio omni,
pars
ſuprema eligenda eſt.
Pingue enim na­
tura
leue eſt ac ſyncerum, quod igitur in
ſummo
eſt, leuius eſt, ac ſyncerius, igitur
etiam
pinguius.
Optimum igitur vinum ro­
bore
probatur: quod in medio eſt robuſtius:
nam
quod in ſummo eſt, ab aëre, & vaſe:
quod
in imo, à vaſe rurſus ac fæce vitiatur.
optimum igitur medio. Mellis imum proba­
tur
, quòd à dulcedine laudem mereantur.
Porrò dulciſſimum, quod denſum maximè:
maximè
denſum quod grauiſſimum, grauiſ­
ſimum
autem in liquoribus in imo reſidet
ſemper
.
Mel igitur ſyncerum, quod & op­
timum
, in fundo vaſis iacet.
Antiqua fuit
hæc
inuentio, à Macrobioque recitata: ſed
medici
talibus etiam ad ſatietatem vſque
abundant
.
Ex actionibus medicorum ſub­

tiliſſima
eſt nebulæ in oculo depreſſio, la­
pidis
è veſica extractio: nam ſi paululum
aberraueris
, pro luce cæcitas, pro ſalute
mors
paratur: adeò tenui filo mortalium
bona
omnia, malaque pendent.
Sed hic eſt
mos
, hæc regula humanarum rerum omnium,
vt
ſi quis rectè hæc ſecum reputet, minùs de
1morte, vt re omnibus neceſſaria ſollicitus
erit
, vitæque curam adhibebit diligentiorem.
At de his copiosè in lib de Fato, dictum eſt.
Sed cùm fines, & initia cunctorum lateant
nullam
veram felicitatem inter mortales,
nihilque
dignum admiratione in tanta mo­

le
ſapienti videri debet, ſed omnia quaſi in­
ſomnium
vnum, aut plura quæ delectant,
aut
triſtitia breui, ſed tamen inani, nos af­
ficiunt
.
Hæc ita ſe habent, vel dicente ora­
culo
: ſed opinionem ſuam cuique relinqua­
mus
, permittamuſque vana perſuaſione fe­
lices
eſſe.
Verùm illud non negabunt, ſal­

tem
hæc ſua maxima, has ingentes felici­
tates
, minimis ex initiis oriri: eaque de
cauſa
minima etiam quoque, qui in­
ter
mortales felix videri cupit obſeruare
non
tam decet, quam neceſſarium eſt.
Medicæ ſub­
tilitatis
hi­
ſtoria
.
Miſtionis
vtilitas
.
Primæ qua­
tuor
quali­
tates
.
Cur corpora
viuentia
ca­
lido
, & hu­
mido
conſtent.
Calor opera.
Frigoris ope­
ra
.
Sicci & hu­
midi
opera.
Calor cur
opera
maio­
ra
frigore
faciat
.
Secundæ
qualitates
.
Tertiæ qua­
litates
.
Qualitates
omnes
in
quibus
diffe­
rant
, & con
ueniant
.
Quomodo
medicamen­
ta
optimè
miſceantur
.
Ænigma
vtiliſſimum
.
Oleum ſum­
mam
, vini
medium

mellis
imum,
cur
optima.
Omnes mor­
tales
euentus,
tenuiſſimo
ſi­
pendent
, diſ­
crimineque

diſiunguntur.
Maxima
quique
mi­
nimis
con­
ſtant
initiis.
Nubium
forma
qua­
lis
,
Ex operibus etiam artis ſubtiliſſima eſt
ratio
vrendi, inter contemplationes pul­
ſuum
ſcientia.
Sed ſunt & alia in aliis, quæ
placeant
, & digna ſint admiratione: vt in
nubium
natura: ſituſque.
Nam nubes om­
nes
planas eſſe haud dubium eſt: tum quia
tales
ſunt, videnturque in montibus, tum
quia
ventis rectà feruntur: quod verò orbi­
culatum
eſt, ſi rectà feratur, intùs inflecti­
tur
ac diſrumpitur: tum etiam quia nulla
eſt
cauſa, quæ hanc rotunditatem efficere
poſſit
.
Sit igitur nubes GD, oculus verò H,
147[Figure 147]
punctus
ſupra oculum A, cùm igitur DK
fuerit
propter diſtantiam HK minima ob
angulum
DHK, & ob proportionem par­
uam
, quam obtinet ad HD, & HK, erit AD,
vt
videatur contingere terram in K: eadem
ratione
BL & CM videbuntur minores AH,
igitur
ABCD, & AEFG, videbuntur por­
tiones
linearum circularium contingentium
terram
in G & D.
Nebula verò ipſa in A,
ſublimior
, quàm in alia parte, ſenſim dehiſ­
cens
, & quaſi ſphæræ ſeu orbis interna ſu­
perficies
ac pars, ita quòd A punctus ma­
ximè
diſtare à terra videbatur.
Atque ita
nubes
ſupra caput altior, inde ſenſim
vſque
ad terram videtur inclinata, quod
ſpectantibus
ſemper apparet.
Quinimò cùm
hoc
vbique contingat eodem tempore, ma­
nifeſtum
eſt illam non rotundam, ſed pla­
nam
eſſe.
Itaque cùm DK non videtur, tunc
nubes
ea parte terram contingere apparet.
Hoc autem euenit, cùm HD, & HK, ſexa­
gies
continent DK, at DK cùm ſit æqualis

AH
, nunquam attingit 2000. paſſuum: igi­
tur
neque nebula, nec pluuia plus, quàm
120000
. paſſuum procul videtur, veriùs au­
tem
ac exquiſitiùs non magis procul 100000.
paſſuum
.
Hac igitur ratione nemo dicet
pluiſſe
in Gallia, Mediolani ſi ſit.
Cùm ve­
plerunque tum maximè dum pluit, ne­
bulæ
non aſcendant ad quingentos paſſus,
rarò
pluuiam conſpicere longiùs 30000. paſ­

ſuum
poſſumus.
Nubes, &
pluuia
non
longius

100000

paſſuum
vi­
dentur
.
Ignes cur
ſurgere
, &
occidere
in
aëre
delati
videantur
.
Eadem cauſa ignes, qui per cœlum de­
feruntur
, cùm nobis ſuperſtant, altiſſimi vi­
dentur
: cùm verò oriuntur aut occidunt,
hærere
terræ, non quòd deſcendant, aut aſ­
cendant
, imò rectà feruntur æquidiſtantes
plano
terræ ac finitori, ſed ex aſpectus va­
rietate
id contingit, vt humiliores vi­
deantur
, quò remotiores.
Sunt & ſubtilitatis opera in dictionibus,

in
accentu, in orationeque.
In dictionibus
Zephyrus
tribus modis quid dulce ſonat:
primò
quòd z habet, ſecundò y, quas Lati­
ni
non habent.
Neque aliquid lene Latini
adeò
, nec Græci aliud habent: tertium eſt ſi­

gnificatum
, quo molliſſimus ventus apud
nos
Fauonius, idemque ſuauiſſimus intelli­
gitur
.
Sunt & accentus ſubtilitatis maximæ
argumentum
, cùm primò gens à gente, in­
de
in eadem gente vrbs ab vrbe, & villa à
villa
, & in eadem vrbe incredibile dictu re­

giones
ſingulæ eis diſtinguantur.
Vires vo­
cum
, vides quantæ ſint: duabus ſyllabis re­
gna
corruunt, aut ſeruantur, occiduntur in­
noxij
, euadunt nocentes, omnis humana ca­

lamitas
ac felicitas conſtat.
In ſingulari cer­
tamine
verbulum imprudenter effutitum,

optionem
, victoriamque inimico largitur,
proferenti
, necem, & vituperationem.
In le­
gatione
inſolentia, temeritas, verbum incon­
ſideratè
prolatum, tot bella, tot cædes, tumul­
tuſque
efficit: regna euertit, vaſtaſque efficit
regiones
.
Ergo ſubtilitas in omnibus impe­
rat
, illiuſque vim ſentiunt res, prouinciæ, ci­
uitates
, villæ, domuſque ſingulæ.
Itaque ma­
ior
in legatis, quàm exercituum ducibus pru­
dentiæ
neceſſitas.
Hi enim inter mala, quod
minùs
videtur, plerunque eligere docent, illi
verò
ne mala eueniant prohibere poſſunt.
Pernicioſior tamen videtur ducis temeritas,
quoniam
exitum habet propiorem.
Zephyrus
vox
dulciſ­
ſima
.
Accentuum
vis
.
De ſic &
non
.
De duello.
De legatio­
ne
.
In oratione autem, affectata moleſta eſt,

quæ
ſpontè fluit iucundiſſima.
In his namque
ars
, naturam dum imitatur, ab artis ſuſpicio­
ne
diſcedit, & liquidior fluit.
Sed ſunt ſeptem
modi
ſubtilitatis in oratione, quorum ſingu­

li
eam reddunt obſcuriorem.
Primus à diui­
ſione
Grammaticus, metuo, me tuo, me tu o.
Secundus Sophiſticus, vt, falſum dico. Ter­
tius
Mathematicus, hicque triplex: vel con­
iunctus
, vt quis in circulo punctus periferiæ
proximior
: vel ab aſſumptis, velut an aſſump­
ta
in demonſtratione ab Archimede per eli­
cas
de recta æquali circuli periferiæ oſtendant:
vel
à demonſtratis, vt an regula cubi æqualis
rebus
, & numero poſſit eſſe vna generalis.
Phyſicus quartus eſt, hicque duplex, à re, à
cauſa
.
A re, an dentur rerum nouæ ſpecies
ſingulis
temporibus.
A cauſa, an cœli motus
eccentricis
conſtet circulis.
Quintus, conſiſtit
in
continuitate orationis, vt in libello de
Animi
immortalitate, cùm ſenſim hominem
è
re in rem trahimus.
Sextus, eſt ex genere in
genus
traſitus, vt cùm cochlea haurire aquam
docemus
, quia dum circumuoluitur pars ina­
nis
inferior, redditur plena.
Septimus eſt ex
lege
: abſolutus non ſit, qui dimidium non
obtinet
ſuffragiorum: damnatus non ſit, qui
duas
partes ex ſuffragiis non obtinuerit.
Cæ­
teri
tamen cùm multi iniudicati manerent,
lege
alia cenſentur abſoluti vel damnati,
vt
quiſque proximior fuerit numero ſuffra­
giorum
.
Duodecim ſunt iudices, quidam
damnatur
à ſeptem, abſoluitur à quinque.
1Si octo damnaſſent, plecteretur: ſi ſex
abſoluiſſent
, liberaretur: quinque abſol­
uentibus
, ſeptem damnantibus.
Geome­
trice
damnatus, iuxta priuilegium, quod
fauet
abſoluentibus, liberatus, arithmeticè
iniudicatus
erit.
Sunt in hoc genere multi
alij
modi, quos breuitatis cauſa, cùm ex
præcedentibus
dignoſcantur, pertranſire
conſilium
eſt.
Subtilitas in
oratione
.
Septem mo­
di
ſubtilita­
tis
in ora­
tione
.
Vrina cur
procul
, quam
prope
ſola
inter
omnes
liquores
ſit
ſplendidior
.
Ad naturales quæſtiones reuertamur, quæ
ſcitu
ſunt iucundiores cur vrina ſola inter
omnes
liquores procul eſt ſplendidior, quam
propè
?
reliqua, contrario modo: ob idque
facilè
dignoſcitur.
Vrina continet pingue
humidum
, quod propè illam adumbra,
procul
autem illuſtratur, quia igneam ha­
bet
lucem.
Cæteri liquores vmbram non
habent
, quia puri: vel ſi ſint impuri, quod
impurum
eſt, totum obumbrat, inde vt re­
motiores
ſunt, velut aliàs dixi, obſcurio­
res
.
Eſt autem vrina tenuis valdè ſubſtan­

tiæ
ob calorem, adeò vt quamuis ſalſa ſit,
attamen
leuior exiſtat, quàm aqua, non
tamen
omnis.
Ob id vrina ventris inflationi
prodeſt
, ac longè magis aqua ſalſa: tenui­
tate
enim penetrat ad intima, ſecumque
ſalis
vim defert, qua flatus diſcutitur, &
viſcera
confirmantur.
Attenuatio à calore
fit
: ob hoc recens, & calida, & pueri im­
polluti
( calidiſſimus enim hic eſt ſexu, &
ætate
) eligitur.
Proprium eſt non omni,
ſed
ſoli penè inter liquores omnes vrinæ,
conturbari
.
Sed & vinum conturbatur: ad
vinum
non redit, calore autem ignis vrina
fit
clara.
Nihil tam ſimile, meo iudicio,
quàm
oleum: dum enim liquidum eſt, eſt
& perſpicuum, cùm concreſcit, minimè.
Pinguedo igitur turbulentiæ cauſa eſt, ob
id
ſicciſſimæ vrinæ nunquam permutantur.
Cùm verò à caloribus immenſis humores in
febribus
, & ſanguis, & pinguedo liqueſ­
cunt
, fiunt vrinæ turbulentæ: quæ niſi ſub­
ſidant
, non clareſcunt.
Si igitur ſubſidant,
ſpes
eſt quia quod conturbat, eſt terreum:
ſi
non, non: pinguè eſt enim.
Multa tamen
tractu
temporis à viribus robuſtis etiam vin­
cuntur
.
Quæ igitur non conturbatur, expers
eſt
pinguis ſucci.
Conturbatio ergo non eſt
ſubſtantiæ
corruptio, ſed pinguedinis con­
gelatio
.
Ob id ſi dum conturbantur, mul­
tùm
ſubſideat humoris, humidum id ter­
reum
eſt, ſi non aqueum atque aëreum.
Ve­
rùm
dicet aliquis: Si quod concreſcit, iam
erat
in vrina, cur non turbulentam ab initio
reddidit
?
nam palàm eſt totam vrinam con­
turbari
.
Quomodo igitur concreſcere potue­
runt
partes, at non minui?
quæ enim con­
creſcunt
, contrahuntur: & dum aliis ad­
iunguntur
, prima vt deſerant, neceſſe eſt.
Videtur autem oleum non minui non ſolùm
verùm
dum congelatur, etiam augeri.
Dum
igitur
pars pinguis in humido aqueo con­
creſcit
, tenuis admodum liquor in aërem
vertitur
, & creſcit ob id reliquum conden­
ſatum
fit turbulentum.
Ergo in omni tur­
bulento
oleo, tum vrina, ob frigus, par­
tes
neceſſe eſt plurimas eſſe perſpicuas, &
magis
quàm antè conturbarentur, ſed
frequentibus
interpoſitis grumis totum vi­
deri
turbulentum.
Terreum verò quod
in
vrinis eſt, tenue eſt caloris non ex­
pers
.
Vrina aqua
leuior
.
Vrina cur, &
quomodo

præſit
ventris
inflammatio­
ni
.
Vrina cur
conturbetur
.
Similiores vrinæ ſunt aquæ ſpontè cali­

.
Sunt in his, quæ ſulphur, & alumen
continent
, aut ſalem, aut aſphaltum, tur­
bulentiores
ſunt, quoniam miſcentur ab
externo
calore: quæ verò ferrum aut ar­
gentum
, vel æs, claræ: nam à natura
miſcente
, metallorum excremento tales
fiunt
: has igitur ars imitari nequit, priores
autem
poteſt.
Thermæ an
arte
poſſint
confici
.
Cœleſtium,
& terreſtrium
in
producen­
do
diſcrimen.
Eſt enim cœleſtis ille calor, qui verè miſ­
cet
, vt ſæpiùs dictum eſt atque hic tale
aliquid
efficit, quale ipſum eſt, quod
habet
potentia.
Calor enim cœli eſt in
eo
, quod potentia hominem continet, ſed
hominem
actu procreat: ſed calor iſte no­
ſter
naturalis potentia tale efficit, quale
eſt
id, quo continetur, velut homo non
hominem
generat ſubitò, & abſque me­
dio
, imò ſemen, quod potentia eſt ho­
mo
, cùm ab homine ipſo, tum viuente
decidatur
.
Sed vt diſcrimen, ita ſimilitudo, in qua
ſpeculanda
non leui conſideratione opus eſt.
Sydera ibi, hîc gemmæ: intellectus ibi, &
mouentes
ſubſtantiæ, hîc verò animalia ge­
nerum
diuerſorum: varia ibi corporum ſub­
ſtantia
, atque ſpiſſitudo, hic terræ, & aquæ &
aëris
varietas maxima: ibi miracula, &
monſtra
plura, vt acies, enſes, hîc partus
bicipites
, piloſi, dentatique infantes: ibi
ſubſtantiæ
quædam corporibus iunctæ, vt
hîc
plantæ, & metallica: motus ibi peren­
nes
, hîc aquæ circuitus: ibi lux, lumenque,
ſed
& hîc.
In vniuerſum, tot tantaque na­
tura
hæc æmula ſuperiorum, quot ibi erant,
per
genera ac ſpecies, & accidentia finxit.
Propria vis quædam in illis, manifeſtior
in
mòrtalibus.
Quædam tamen cùm occulta
videantur
, ratione procedere manifeſtiſſi­
mam
habent cauſam: vt propter quid eſt,
quòd
caro vituli cùm humidior ſit, ſucco­
ſior
ac pinguior bouina?
vt etiam Galenus
teſtatur
: attamen ius è carne bouis ſuccu­
lentum
eſt ac pingue, è vitulina inane ac
inſipidum
.
Cauſa eſt, quoniam in bouina
carne
pingue illud denſius eſt, quàm in
vitulina
, ideoque minime exhalat ob ignem,

aquamque
pinguem reddit.
Cur butyrum
prohibet
quandoque ne aqua ebulliat?
an
quia
denſum cùm ſit, aëreum ac pingue,
trahit
ad ſe vapores, qui feruere aquam fa­
ciant
?
Cur argilla trahit impura? quòd
tenax
ſit, nec calore diſſoluitur, ſed denſa­
tur
.
Itaque cùm feruent, miſcentur, hæ­
rentque
feſtucæ, ſcobs, terra, & quæcun­
que
talia ſunt.
Nux verò cur celeriùs
pullos
eoqui facit?
an quia virtutem ha­
bet
aërem, & calorem penetrare cogit,
eo
modo, quo ſuperiùs de ſinapi dictum
eſt
?
Cœleſtium,
& morta­
lium
ſimili­
tudo
.
Cur ius ex
bouina
car­
ne
ſuccoſius,
quam
ex vi­
tulina
.
Cur buty­
rum
prohi­
bet
aquam
ne
ebulliat.
Argilla cur
impurum

trahat
.
Nux cur ad
coctionem

iuuet
.
Balſamum
cur
ex vno
puteo
tantum
irrigari
poſ­
ſet
.
Eadem ratione, cur balſamum non niſi
è
quodam puteo irrigari poterat, qui pro­
pinquus
Nilo erat?
an quia omne quod nu­
tritur
, tale eſt, quale nutrimentum?
itaque
aqua
.
Nili tenuiſſima eſt, atque aëreæ ſub­
ſtantiæ
.
Eadem imbuta certo bituminis
genere
alere poteſt Balſami arbuſta, non
autem
alia, niſi ei conſimilis.
Similiter
1

referunt
anthropophagos, Caribes à quibuſ­
dam
ab aliis Canibales, adeò truculento ac
toruo
, & terribili eſſe aſpectu, tum truci,
vt
homines cæteri captiuorum, & mortuo­
rum
vix aſpectum ſuſtinere queant: quod
etiam
de Mario ſepties Conſule captiuo, &
Nerone
mortuo auctores fide digni refe­
runt
.
Cibus igitur mutat aſpectum, & na­
turam
, hoc enim luculenter in ſecundo Con­
tradicentium
medicorum demonſtratum eſt.
Facilè eſt igitur conſuetudine, & victus ge­
nere
mutare mores ac formam animan­
tium
, tum etiam proprietates eis mirabiles
adiicere
.
Anthropo­
phagorum

intuitus
cur
adeò
terri­
bilis
.
Cur qui vno
oculo
malè
vident
, ſtra­
bi
efficiantur.
Quædam etiam in aperto habent cau­
ſam
, velut cur qui oculo vno malè an nihil
prorſus
vident à pueris, ſtrabi euadunt?
Ra­
tio
eſt manifeſtiſſima: nam cùm ab aduerſa
parte
oculus non videat, cogitur inflecti,
& diſtorqueri, & ex conſuetudine ſtrabi
euadunt
.
Hi autem oculos ad naſum obli­
quos
, & reſpicientes habent.
Quòd ſi cæci­
tas
poſt infantiam contingat, non adeò ſtra­
bi
fiunt, duabus ex cauſis: altera, quòd iam
oculus
aſſueuit ſtare ſuo ſitu, nec diſtorque­
ri
, tunc verò nerui iam duri ſunt, nec fa­
cilè
nouis motibus ſeruiunt: reliqua,
quòd
adulti collum pro oculo conſultò in­
flectunt
.
Quomodo
muſculi
mo­
ueantur
.
Sed ex hac rurſus ſubtiliſſima contem­
platio
oritur, quam Galenus ſe neſcire ſol­
luere
profitetur: quónam pacto muſculi mo­
ueantur
.
Nam rudes & pueri, & belluæ ap­
illos mouent, & ad actus, quos deſide­
rant
, cùm tamen nouerint eorum functio­
nem
, imò neque illos ſe habere ſciunt Ita­
que
exiſtimandum eſt, cùm duo ſint neceſ­
ſaria
ad motum aptum, & membri electio,
& muſculorum in membro: primùm qui­
dem
ab anima, & ſpiritu proficiſci, reliquum
verò
à conſuetudine.
Nam ſi videas infantes,
cùm
ambulare conantur, omnes trahunt
muſculos
, hunc modò, modò illum, at­
que
tandem aſſueſcunt vnicuique motui in­
ſeruientem
proprium muſculum contrahe­
re
: quod in teſtitudine pulſantibus manife­
ſtè
deprehenditur: eas enim chordas tangunt
vtrunque
, quas tangere oportunum eſt, ſo­
la
conſuetudine ducti.
Sed mihi maior vide­
tur
de membris difficultas, cùm linguam non
manus
loquendi cauſa, ambulandi gratia
pedes
, non caput moueant belluæ.
Verùm
videtur
& hoc ab eadem contingere cauſa:
nam
cùm catulum in aquam nuper natum
proieceris
, omnia mouet membra: verùm
capite
extento minùs ſuffocari, pedibus
verò
anterioribus motis meliùs ſuſtineri ſe
ſentiat
, ea virtute, quam Græci vocant
phantaſiam
, caput quidem ſuper aquas
quantum
poteſt, ſeruat immobile, inde
caudam
mouet, tum pedes poſtremos ma­
gis
, maximè etiam anteriores: à quibus au­
tem
non ſentit ſe iuuari, ea mouere deſinit,
donec
tândem opportunis motibus aſſueſcat.
Indicio eſt meliùs natare vnum animal,
quàm
aliud, vt natura dociliora ſunt, &
adultum
, quàm nuper natum, & aſſuetum,
quàm
quod nunquam natauit: atque ita
etiam
in cæteris motibus contingit.
Hi igi­
tur
omnes motus duobus conſtant princi­
piis
: altero, quod omne animal etiam im­
perfectum
habet virtutem, qua quod dele­
ctat
, ſequitur, fugit quod lædit: reliquum
eſt
genus memoriæ, ſed habitus quidam,
quo
didicit membra, & muſculos mouere,
quæ
& quos apta illi motui iam aliàs exper­
tum
eſt: atque ea de cauſa videmus quoſdam
longo
morbo viros coactos rurſus non ſecùs
ac
infantes diſcere ambulare: igitur muſculi
tum
membra conſuetudine ad oportunam
occaſionem
didicerunt applicari.
Artibus
omnibus
ſubtiliores ſunt, quæ diuinare do­
cent
, quòd ( vt dixi ) futura cognoſcere, ſit
benè
diuinum.
Nobiliores in hoc genere,
præter
eas, quæ de temporum natura conſi­
derant
, vt ſuprà diximus, ſunt Aſtrologia, &
pulſuum
ratio.
Nam ſolæ propè ſuum aſſe­
quuntur
finem.
Medicus enim in ægro illius

auxilio
, mortem etiam procul ſtantem vi­
det
.
Ergo verè ſapiens longè rege beatior
eſt
: nam quum ſapiens ea, quæ nouit, ſe­
cum
recolligit, quantúmque à cœtu vulgari
abſit
, intelligit ſecurus ac cœtus, inde con­
tentus
viuet.
At Rex cùm ærumnas, ſerui­
tutem
, pericula, quódque omnia amiſſurus
eſt
breui recognoſcit, incertus, & anxius,
tum
ad omnes caſus pauidus ac trepidus
viuet
.
Hæc igitur ſumma, quam homini
Deus
tribuere aut potuit, aut voluit, felici­
tas
eſt.
Voluit autem quicquid potuit in
bonis
.
Cùm enim cætera in incerto poſita
ſint
, animus ipſe vt tenuiſſimæ ſubſtantiæ, ita
immortalitatis
abundè particeps, & vitæ
qualiſcunque
melioris, quàm inter ſordes
habere
potuit.
Nobiliores
artes
futura
prædicendi
.
Sapiens lon­
rege bea­
tior
.
Ad hanc habendam ſapientiam delectu

in
ſtudiis opus eſt.
Euclidem primò, inde Al­
chindum
ad firmandam φαντασίαν aggredie­
mur
, pòſt verò Calculatorem: nam eo φαν­
τατία
à ſenſu omni abſoluta confirmatur.
Pòſt Arithmetica diſcere oportet, atque
inter
illa, quæ à nobis ſcripta ſunt, in libris
Artis
magnæ, & hortis numerorum.
Inde
ad
Archimedem, Appollonium, & Eutocium
tranſibimus
.
Inde Scotum cum Ariſtotele,
& interpretibus, Theophraſto, Alexandró­
que
, tum Themiſtio, Simplicio, Philopono,
Auerroë
, atque eiuſcemodi viris claſſicis.
Sexto loco Ptolomæum, ſeptimum Vitruuium
ſtatuemus
.
Hinc ad quam voluerimus artem
profiteri
, vt medicam, aut iuris prudentiam,
aut
Theologiam tranſibimus.
Atque hic or­
do
ſcientiam.
Ratio ſtudio­
rum
.
Cæterùm in ſingulis ſcientiis optimos
quoſcunque
auctores poſtquam omnium
conſenſu
ſapientum vita noſtra breuis eſt,
legere
oportet Qui autem ſint, iam ex parte
dictum
eſt: generaliter autem non eſt ha­
bendus
in pretio, in aliqua arte, qui non
multùm
ſcripſerit, & præter quam in Poëſi,
& Mathematicis.
Cùm enim reliquæ artes

iudicio
præter inuentionem conſtent: iudi­
cium
ex ſcientia multarum rerum proce­
dit
, ſi amor gloriæ eos ſtimulat, ſuppetit­
que
ſtylus, multa eos ſcribere, qui multa
ſciunt
, optiméque ſciunt, neceſſe eſt.
Nam
dulciſſima
eſt voluptas, gloria, & nominis
ac
imaginis intellectus proprij æternitas,
multóque
anteferendam ſtatuis ac imagini­
bus
, quibus reges memoriæ ſui ſtudent.
Nam
1quid hæc nunc ſcriptura ab intellectu meo
differt
?
Intellectus verò meus eſt, quicquid
in
me boni eſt.
Sic igitur qui hæc leget, an­
nos
poſt bis mille, intellectum meum vide­
bit
, & aſſequetur.
Atque hæc eſt vniuſcuiuſ­
que
intellectus perpetuitas, non autem æter­
nitas
.
Manet ergo poſt fata quod optimum
eſt
in nobis, etiam præter ſcripta, audiéntque
ſecula
loquentem me: ita ex mortali homine
fit
aliquid, quod ſemper manet: intellectus,
autem
, & quod intelligitur vnum ſunt, &
ſubſtantia
æterna.
Dictum eſt autem de hoc
aliàs
.
Qui pauca
ſcripſerunt
,
nullius
au­
ctoritatis
eſ­
ſe
debent,
præterquam

in
Poëſi, &
Mathemati­
ca
.
Gloria cur
expectatur
.
In Poëſi tamen, qui parùm ſcribit, cùm
furore
agatur, iudicium habere poteſt.
Et
in
Mathematicis, quia ſolum probantur,
quæ
finem habent, & qua ad demonſtran­
dum
finem ſunt neceſſaria: cùm tamen ob
id
etſi multò plura ſcirent Euclides, & Ar­
chimedes
, quàm ſcripſerint, laudantur
magis
, & in his atque probantur, qui plu­
ra
ſcripſerunt, vt Homerus, Virgilius,
Naſo
, Archimedes, Euclides, Ptolomæus:
quàm
qui pauca, vt Theocritus, Perſius,
Catullus
aut Nicomachus, Diocles, & Ar­
chitas
.
Theonis
laus
.
Sphæræ ad
aliorum
cor­
porum
capa­
citatem
pro­
portio
.
Im verò & inter celebres authores repo­
natur
Theon, qui Euclidis elementa, &
Ptolemæi
magnam expoſuit compoſitionem.
Hic inter cætera inuenta demonſtrandi
ſphæram
, omnium corporum eſſe capaciſ­
ſimam
.
Ea ratio vt demonſtrat, ita etiam
arte
verum hoc eſſe deprehendimus: etſi non
ad
amuſſim, qualis ſit ratio capacitatis ſphæ­
ad reliqua corpora.
Si igitur cubi latus
ſit
quatuor, corpus ipſum erit 64. & am­
bitus
omnium ſuperficierum 96. at ſphæra,
cuius
ambitus eſt 96. habet ex Archimede
maiorem
circulum 24. ad vnguem: igi­
tur
demetiens erit ex Archimede cùm
area
ſit 24. fermè quinque & dimidium
Igitur
cylindrus ſuper maiorem circulum
erit
quaſi 122. fit enim ex dimetiente in ba­
ſin
: at cylindrus ſuper circulum maximum
ſphæræ
ex Archimede eſt ſeſquialter illi:
igitur
cùm cylindrus ſit 132. fermè, erit
ſphæra
quaſi 88. igitur cùm vbi ambitus eſt
96
. ipſe cubus ſolidus eſt 64. cum autem
ſphæræ
ambitus eſt 96. ipſa ſphæra eſt.
88.
igitur
proportio ſphæræ ad cubum, cùm am­
bitus
eſt, idem erit fermè, & propinquiſ­
ſima
ei, quæ eſt 11. ad 8. Faciliùs demon­
ſtrantur
hæc in plano, corpora enim ſolida
omnia
, quæ ſphæra includi poſſunt, cer­
ta
ratione in libris de Varietate rerum,
qualiter
in plano poſſent deſcribi, docui­
mus
.
Nunc ſphæram leui labore, & par­
uo
errore ex ambitu conficere, propoſitum
eſt
.
Typographicæ enim arti, ſeu cœleſtem,
ſeu
terrenam conficere velimus, vtiliſſimum
hoc
eſt.
Proponamus ſphæram, cuius æqui­
noctij
circulus ſit 44. & diuidatur ſex circu­
lis
maioribus, per polos ductis in duode­
cim
partes æquales: ſeparentúrque duode­
cim
illæ zonæ, dico eas in plano extendi
poſſe
, vt non lædantur.
Quamobrem ex ſo­
lido
ad planum, & ex plano rurſus ad ſoli­
dum
, abſque errore notatu digno, tranſi­
tus
mutuus fiet: vt quæ in ſolido ratione
inuenta
ſunt, poſſint in plano fingi: & in
plano
ficta, ad ſolidum redigi.
Maximum
enim
, ſi quod erit diſcrimen, in medio erit.
Pars ea 3 2/3 ex 44. in ſphæra habet. Sinus
igitur
eius eſt quarta pars diametri, id eſt
3
1/2 duc in ſe fit 12 1/4 & tantùm debet produ­
ci
ex 14. diuiſo in duas partes.
Igitur partes
erunt
fermè 13 1/16 & 15/15. hæc igitur eſt ſagit­
ta
: quadrata igitur ſinus, & ſagittæ iuncta
ſunt
13 33/256. Igitur latus quod arcui par­
tium
3 2/3 ſubtenditur, parùm differt à 3
5
/8. Igitur arcus à recta ſua diſcrimen eſt
1
/24. Quare ad partem æquinoctij interceptam
1
/88 inſenſibile prorſus.
Et hæc ratio in om­
nibus
parallelis eſt obſeruanda, vt ex his,
quæ
in ſeptimo ſuper Euclidem demonſtra­
uimus
, patet, in paruis quoque minùs con­
ſpicua
erit.
Quare ſeu in charta, ſeu in pa­
pyro
, dum extenditur, nihil differt.
Atque
eo
modo ſenſu deprehendi etiam poteſt
proportio
ſphæræ ad reliqua omnia corpo­
ra
, quæ ambitum æqualem habent.
Cùm
verò
, vr ſuperiùs dictum eſt, leuis ſit ſphæ­
rica
figura, & plus continet, omnia quaſi
quendam
habent ſenſum: nam quò plus
continet
, robuſtior redditur ad reſiſten­
dum
: itaque elementa liquida, maximè vt
aër
, & aqua, & obſcurius terra, in rotundam
formam
ſpontè ſe vertunt, vt tutiſſimam ab
externa
iniuria.
Sphæra quo­
modo
ex pla­
nis
fiat.
Viuentium
facultates

tres
princi­
pales
, &
quatuor

ſeruientes
.
Verùm viuentia ipſa præter hunc laten­
tem
ſenſum alias habent facultates: princi­
pales
tres, generationem, nutritionem, au­
gmentum
.
Quatuor his ſeruientes: attra­
ctionem
, quæ fit à magno calore, & multo
humido
: retentricem, quæ ſpecies attra­
ctionis
leuis: nam quæ attrahit, retinet
etiam
, ideò à maiore calore trahitur, & ca­
lore
ille humido non indiget.
Si verò calor
ſit
paruus, & humidum abundet, expellitur:
cum
verò calor, & humidum maxima ſunt,
concoquitur
.
Maximus igitur calor aut cum
maximo
humido eſt, & concoquit: aut cùm
mediocri
, & trahit: mediocris calor cum
multo
humido expellit, abſque humido
retinet
.
Sunt & tria genera cauſarum,
trium
virtutum in animalibus præter has:
nam
cùm quæ retinet, trahit, expellitve,
non
tamen quæ concoquit, fieri poſſint à
villis
ſeu fibris: fiunt etiam à muſculis vo­
luntati
obedientibus: tertio a vacuo, vt in
corde
.
De his verò aliàs dictum eſt. Expul­
tricis
in plantis: indicia, & exemplum à la­
chrymis
earum, ſumendum eſt: nam odiſſe
videntur
, quod expellunt, & fugiunt, quan­
tum
licet.
Verùm cum inſtrumentis ad fu­
gam
aptis careant, expellunt potiùs.
At ani­
malium
nonnulla genera, vt grues ac hirun­
dines
, verno tempore ad nos veniunt, æſtuo­
ſam
regionem fugientes: autemno timen­
tes
hyemem, in calidas regiones caternatim
commigrant
, vnde videntur in Alexandria.
Iam infinitum ſit, ſi velim artium omnium
mira
inuenta explicare, ſed hæc pro exem­
plo
ſunt.
Animaduerti ſaltantes procul ma­

gis
è ſublimi loco ſaltare: id qua ratione fo­
ret
, quærere volui.
Igitur planum AB, in
plano
ex A in C, ſaltus fiat: ſit murus erectus
ſuper
planum A D: dico quòd ex D, ſalta-
1bit vltra A C, & minùs, quàm per duplum
AC
.
Idem dico de iactu lapidis, quia primò
defertur
per circuli circumferentiam quaſi
148[Figure 148]
æquidiſtantem
AC: impetus non poteſt age­
re
vltra duplum ſui roboris, ideò fertur per
circumferentiam
æqualem priori, hæc autem
ſubtendit
ſimum minorem A C, igitur non
poterit
transferri vltra C, per tantum ſpa­
tium
, quantum eſt A C, quod demonſtran­
dum
.
Si igitur AD, ſit multò maior AC, erit
punctus
E, ſaltus, quaſi diſtans duplo CA,
à
puncto A: cum verò AD, fuerit minor AC,
erit
E, punctus diſtans ab A, puncto minùs
duplo
AC, imò minùs, quam per DA, &
AC
, iunctas, & magis, quàm per DC, li­
neam
.
Quæſitum ſimiliter eſt, cur aſcenden­

tibus
nobis adeò crura fatigentur, & homo
frequentius
anhelet?
Diſcrimen autem aſ­
cenſus
, & plani haud lene eſt, imò in 500.
paſſibus
plus homo aſcendendo affligitur,
quàm
in plani 4000. Cauſa laboris in aſcen­
dendo
per acliuia triplex eſt, prima quidem
communis
omni motui, quoniam muſculi, &
membra
omnia mouentur.
Secunda, quæ aſ­
cendentibus
per ſcalas etiam conuenit, eſt
quia
cogitur eleuare corpus tanta altitudine,
quantus
eſt gradus: corpus autem graue, gra­
uis
, autem eleuatio laborioſa.
In plano verò
aliquantiſper
etiam eleuatur corpus, ſed adeò
parùm
, vt vix ſentiatur.
Ideò gradus ſcala­
rum
quò altiores, aſcenſus magis fatigat.
Tertia cauſa, propria eſt ſitui accliui. Homo
enim
cùm non rectè quieſcat, niſi planis pe­
dibus
, & accliui ſuperficies non æquidiſtet
centro
terræ, cogitur, & dum aſcendit, & dum
ſtat
, nixu magno ſe continere, quoniam pe­
dum
plantæ non quieſcent: cogitur igitur
homo
è tribus vnum facere, vel ſoli pedum
anteriori
parti inſiſtere, vel anterius totum
inclinare
corpus, aut maxima diſtentione
muſculorum
, quod laborioſiſſimum eſt ſe
continere
.
Ob id maximum cenſetur roboris

experimentum
, erecto corpore, & planis aſ­
cendere
pedibus per accliuia.
Manifeſtum
eſt
autem, quòd quantò magis accliue,
difficilius
longè, nec æquali ſeruata propor­
tione
.
Hæc igitur talia circa artes mira con­
ſtant
ſubtilitate, ſed artium nulla in ſubtili­
tate
ioculariæ, multò minùs magis conferri
poteſt
.
Quamobrem, vt de mirabilium cauſis
agam
, iam tempus eſt.
Hirundines
hyeme
vbi
latent
.
Ratio ſal­
tuum
.
Cur homo
æſcendendo

adeò
fatige­
tur
.
Roboris ma­
ximum
expe­
rimentum
.
149[Figure 149]
LIBER DECIMVSOCTAVVS,
De Mirabilibus, & modo repræſentandi
res
varias præter fidem.
MEMINI enim, cùm Carolus V.

Cæſar
feliciſſimus, Mediola­
num
veniſſet, Principe Fran­
ciſco
Sfortia, eius nominis ſe­
cundo
, Hiſpanum fuiſſe in co­
mitatu
Cæſaris, nomine Damautum, vel
Dalmagum
, qui adeò mira faceret, perſtrin­
gerétque
tam aptè oculos videntium, vt qui
Philoſophiæ
expertes eſſent, ipſum pro ma­
go
haberent.
Nec talem, vt intellexi noſtra
ſecula
, aut antiquiora multò viderunt: nam
inaudita
, & incredibilia faciebat.
Nuper ag­
nouit
Franciſcum Somam Neapolitanum
nobilem
adoleſcentem, quem conſtat vix vi­
geſimum
ſecundum annum attingere, qui
præter
Muſicæ artis ſingularem peritiam,
adeò
vt etiam in cheli pulſanda parem non
habeat
, multarum præſtigiarum ac ſupra fi­
dem
gnarus eſt.
Atque inter cæteras, quam
ego
ſæpiùs vidi, aliique amici noſtri, cuiuſ­
que
naturalem rationem nunquam excogi­
tare
potui, hanc faciebat.
Spargebat chartas
in
menſa, ſic tamen vt cumulus non diſſolue­
retur
, iubebátque vnam nos excipere atque
abſcondere
, inde accepto cumulo miſcebat
illas
, diuinabátque, quænam eſſet: ſed hoc
forſan
agilitati manuum tribui potuerat:
verùm
, quòd ſequitur, nequaquàm: nam de­
nuò
charta cumulo inſerta, eóque depoſito
iubebat
alium atque alium chartam excipe­
re
: primum qui extraxerat, eandem ſemper
extraxiſſe
cognouimus, quaſi vel nos ad id
cogeret
, vt eandem caperemus, aut faciem
rei
immutaret.
Cúmque virum ſolertem ac
Epicureum
ſpectaculo adhibuiſſem, faſſus eſt
is
, ſe non aſſequi modum quo id fieri poſſet:
quanquam
non propter id exiſtimaret, con­
fiteri
oportet aliquam eſſe vim in his infe­
rioribus
, præter eam quam cernimus à natura
rebus
inditam.
Itaque hic noſtram omnem di­
ligentiam
fallebat, & ſolertiam ſuperauit.
Ob­
murmurabat
autem quædam perpetuò dum
hæc
ageret quaſi ſupputaret: cùm tamen
certum
eſſet, id nulla numerorum ratione
conſtare
.
Quin cùm ſociùs ille noſter, char­
tam
quam detraxerat antequàm libro ſup­
poneret
, inſpexiſſet, inquit Soma, Confudiſti
omnia
, ordinemque meum perueniſti: ſed ta­
men
charta eadem eſt, quàm prius detraxe­
ras
, ſcilicet bini flores, atque ita eſſe depre­
hendimus
.
Et quanquam quædam mihi ma­
gis
mira oſtenderit, indicia tamen erant eſſe
1omnia cuiuſdam præſtigiatrici artis opus po­
tius
, quàm vel dæmonum, aut multò minus
miracula
: ſed tamen quæ admirabilior eſſet,
quàm
humanâ cogitatione poſſemus eam
aſſequi
.
Et niſi plures diuerſas chartas exci­
pere
aliquando iuſſiſſet, ſuſpicatus fuiſſem
cumulum
illum ſuppoſuiſſe, qui ex vniuſ­
modi
chartis conſtaret, veluti geminorum
florum
.
Nam ea techna fieret, vt quicunque
chartam
detraheret, ſemper in eandem inci­
dere
videretur.
Sed (vt dixi)varietas reliqua­
rum
obſtabat.
Damauti
ſeu
Dalmagi
Hiſpani
præ­
ſtigiatoris

hiſtoriis
.
Quicquid ſit, memini me legiſſe hanc ar­
tem
, háſque præſtigias, è nouo orbe tranſla­

tas
eſſe, vbi earum miri ſunt artifices.
Certum
eſt
, antiquos authores non cognouiſſe, aut
adoraſſe
: vt apud Pharaonem, & de Simone
Mago
legitur.
Cúmque tam mirabilis ſit hæc
ars
, attamen nullo in pretio habetur, cùm vel
coquus
, non vulgaris aliquam retineat exi­
ſtimationem
.
Cauſa multiplex eſt, vt opinor:
primò
, quòd circa inutilia verſetur.
Secundò,
quòd
à vilibus hominibus tractetur.
Tertiò,
quòd
diuinitatis olim præſidio inniterentur,
nunc
deſtituta ſit.
Accedit quòd legibus dam­
netur
: quodque decepti olim Principes dum
fruſtra
ſperarent, contemptui expoſiti ſint.
Etenim quid iuuat, aut ignem vorare, aut
efflare
?
Nam aut qui vorant illum, prius col­
lecta
ſub lingua ſaliua extinguunt: qui
efflant
, cotto & ſtupæ inuoluunt.
Audaciæ
potius
hæc ſunt portenta quàm ingenij.
Infi­

nita
ſunt huius artis inuenta, transferre, oc­
culere
, vorare, ex oculis, è fronte humorem
copioſum
elicere, ab ore clauos, filúmque
educere
, vitrum mandere, brachia, manúſve
ſtylo
penetrare, nectere cathenas ferreas cir­
culis
integris manentibus, imò quod maius
eſt
ſurſum proiectos tres annulos deſcendere
vidi
inuicem implicitos, cùm integri eſſent
& ſeparati antequàm, & dum proiiceren­
tur
: formas varias in vno, eodémque libel­
lo
oſtendunt, ſemper prioribus abſcenden­
tibus
: enſem ab acie nudo ventre, vſque
ad
capulum premendo flectunt, alij ab dere
illum
, & abſcondere penetrantem videntur.
Puerum ſine capite, caput ſine puero oſten­
dunt
, viuunt tamen omnia, & nihil detri­

menti
puer patitur interim.
Iam ſi enume­
rem
, quot, quantáque ſtatuis ligneis paruis,
magatellos
vocat vulgus, dies me deficiet.
Nam ludunt, pugnant, venantur, ſaltant,
tuba
canunt, coquinariam exercent artem,
atque
hæc omnia, vt mirabilia ſunt, ita nul­
lius
(vt dixi) vilitatis, & cùm reſciueris ra­
tionem
qua oculos fallunt, ea autem duobus
conſtat
inſtrumentis variis ad hoc paratis,
manuumque
agilitate, nec ſi te docere velint
precariò
digneris diſcere.
Solùm quæ in ore
abſcondunt
ratione naturali conſtant, nam
latent
poſt columellam in quodam amplo
ſpatio
, quòd aſperam arteriam, atque gulam,
& os palati interiacet: alij verò etiam vo­
rant
, & cùm volunt, euomunt, longa conſue­
tudine
adiuti.
Cur iocula
riæ
artis pe­
riti
nullo in
pretio
ha­
beantur
.
Ioculariæ
artis
opera.
Quomodo in
ore
res oc­
cultent
.
Fingunt alij vulnera adeò ad viuum, vt
chirurgos
fallant.
In manus dorſo fruſtrum
maſſæ
tenuis fidibus interpoſitis compla­
nant
: diuidunt gladio ad cutim vſque rimas
ſanguine
recenti ſpargunt, miraberis.
Talia
multa
vir Græcus amicus noſter propoſita
mercede
docebat.
Nuper Phratrius quidam
Mantuanus
ſenex, Petro Mariæ Locarno im­
poſita
ſecuri, quàm nuper acuerat, ſuper cu­
tem
è regione lienis claua ferrea, quàm dex­
tra
habebat ponderis librarum duodecim,
cùm
ſecurim ſiniſtra continet ſex magnis
ictibus
(dictu incredibile ) vna die percuſſit,
ſequenti
tribus, nec diuiſit cutim: ſed tamen
ſecuris
acies quaſi rimam reliquit.
Intus ve­
in ſubiectis membris, rugarum inſtar, il­
lata
vulnera deprehendebantur.
Dedit &
hic
egregius vir vomitorium medicamen­
tum
, quo penè peremit hominem, nec tamen
venter
detumuit, nec lien ſolutus eſt.
Conſtat
igitur
cedente ventre, & percutientis dexte­
ritate
, non verbulis illis miſeris, quæ ob­
murabat
, interim non penetraſſe ſecurim:
forſitan
& aciei clam obducta cera.
Omnia
credas
potius, quàm miraculum, quòd irri­
tum
ſit: aut præcantationem, vel dæmonas,
vbi
non illuſio ſenſuum, ſed res feria agitur,
ſeu
quid diuiditur, aut frangitur, aut non fit
cùm
fieri debeat, aut transfertur, dæmonas
carneos
ipſis veris dæmonibus callidiores
eſſe
ſcito.
Verùm qui venena deuorant, & ſi
fraude
ſæpe id fingant, periculoſiore tamen
exemplo
, ac quod multis malè ceſſit, agunt.
Ipſi tamen circulatores, præſtigiis ſi locus
non
ſit, copioſo prius ingeſto butyro aduer­
ſum
ea ſe muniunt.
Alij tractant ſerpentes,
ſed
vel innoxios, vel exenteratis prius den­
tibus
, vel fame prius maceratos, vel frigo­
re
torpentes, vel educatos familiariter.
Vn­
de
aliis temeritatem ſolùm ſine auxilio ad­
dunt
, hiſque exemplis egregiè ſimplicibus
viris
, tum pueris nocent, exponúntque pe­
riculis
, vnde iure circulatores, ſycophantæ­
que
ac impoſtores dicuntur, & infames ha­
bentur
.
Et nunc etiam aliquibus in vrbi­
bus
puniuntur, tanquam malum abſque
nono
afferentes.
Sunt qui temere perculſos
diuino
afflatu ſe fingant, res prorſus mira
ob
perſeuerantiam, quàm conſuetudine ſibi
pararunt
.
Alij ſunt è minorum genere, &
ſaltatores
, qui præterquàm quòd ſint inno­
xij
: etiam delectant plurimùm, nec hi legibus
vllibi
prohibentur.
Audaciores his ſunt, quos funambulos
vocamus
.
Iam verò in iſtis, artis aliquid
eſt
, & naturalis rationis plus: propterea
de
illis tractare incipiam, quaſi ab initio
naturalis
magiæ originem ducens.
Eſt enim
magia
, cùm rationibus naturalibus, occul­
tis
tamen aliquid mirabile perficitur.
Er­

go
funambulorum ratio hæc eſt.
Vir au­
dax
& exercitatus ſuper funem diſtentum
admodum
, nudis pedibus inambulat, dex­
tra
læuáque pondus decem, aut quindecim,
vel
etiam 20. librarum plumbeum conti­
net
, cùm ad dextram inclinatur intentus
operi
( ob hoc audaciſſimum eſſe oportet)
ſiniſtram
intendit, ac extendit, remittit ac
contrahit
dextram, ita antequàm vi dex­
tra
præponderet ſiniſtræ, pondera æquat,
& corpus reducit ad æquilibrium, inde
ſenſim
& pondera, & brachia priſtino ſta­
tui
reſtituit.
Hoc autem neceſſarium eſt:
nam
antequàm caſurus ſit, oportet partem
alteram
altera certa proportione pondere
1eſſe grauiorem. Cùm hæc proportio ſen­

ſim
acquiratur, antequàm ſit acquiſita,
extento
, & intento etiam brachio ad aliam
partem
inclinatur, igitur non cadet.
Ca­
dere
igitur poteſt, ſi vel funis non exactè
extenſus
fuerit, ſi membra ſtupore interim
tentantur
: ſi corpus non intentum validè
contineatur
: ſi pauitet, ſi delaſſetur, ſi ar­
te
, vel vſu careat, vt tardius extendat, do­
nec
inclinetur, vel nimis extendat, vt in
aduerſam
eius quum timuit decidat partem:
omitto
quòd pondera rationem certam,
aut
ei propinquam obtinere debent, ad ſin­
gulorum
, tum pondus, tum magnitudi­
nem
ac etiam vires.
Ergo ſi hæc ſex adſint,
in
nullo eſt periculo.
Itaque quidam puer
ſphæris
ligneis pedibus ſuppoſitis, aliquando
etiam
ſacco incluſus totus præter brachia,

ſuper
funem inter cacumina turrium exten­
ſum
maximo noſtro pro illius vita metu am­
bulabat
.
Funambulo­
rum
ratio.
Pericula
funambulo­
rum
.
Funambulo­
rum
opera
varia
.
Alius etiam deſcendebat ab imo ſolo ad
turrim
, quòd difficilius eſt, quum renes
in
hac exercitatione multùm laborent.
Idem
ſe
è turri abſque ponderibus pronus per fu­
nem
, vſque ad ſolum extentis manibus
demittebat
: nam robur adeò manibus, &
brachiis
conſtans erat ac firmum.
vt illis
ponderum
vice vteretur.
Idem, quod mi­
ſerrimum
eſt, funiculo ſatis tenui pede ſe
ſuſpendebat
è fune vbi proximus maximè
turri
erat, infame ſpectaculum atque hor­
rendum
.
Robore inde renum & dorſi ma­
nibus
vinculum apprehendebat, atque ita
funi
denuò ſe reſtituebat.
Fingebant am­
bo
ſe cadere præcipites, ſumma verò pedis
hærebant
funi capite prono.
Quantum pe­
dis
ſummitati illius roboris ineſſe neceſſa­
rium
fuerit, intelligis: nam ſola curuatura
digitorum
, atque ea in ſiniſtram partem
ſuſtinebantur
.
Puer etiam præcipitem ſe
dabat
cum ſphæris, alteráque earum fune
inter
pedis plantam, & ſphæram hærente,
neſcio
prorſus qua ratione, ne ob rotundi­

tatem
dilaberetur pendebat.
Verùm ſupra
fidem
omnem atque expectationem ars fuit,
atque
audacia duorum Turcarum: tibi vi­
ſa
ac toti vrbi noſtræ refero.
Duo erant
iuuenes
corpore haud magno, ſed tereti:
quiſque
illorum primus aſſumpto homine
in
humeros per funem ad dimidium recti
anguli
accliuem aſcendebat, & abſque
etiam
ponderum auxilio.
Inde adiectis gla­
diis
trium fermè palmorum longitudinis,
præacutis
, aciéque nouaculæ, pedum mal­
leolis
, rurſus cum homine eodem aſcende­
bat
, adeò diſtentis pedibus vt nec in plana
terræ
ſuperficie facilè fuerit ſic ambulare.
Inde funi ſuperpoſita tabula, pedibus verò
ſuppoſitis
ſublicis quas noſtri ciues vocant
ſcancias
, ſuper tabulam ſic poſitam ambula­
bat
, cùm tabula ipſa per ſe, ne vel momento
funi
ſuperſtare poſſet.
Deinde quinque
teretia
ligna ferreo filo craſſiore transfixa,
ob
idque cohærentia, ſed ita vt nullum
alteri
poſſet rectè inſiſtere, vtrinque ſup­
ponebat
pedibus, cum quibus ſuper fu­
nem
ambulabat, cùm nemo ſic per planum
ſolum
poſſit ambulare, imò ne ſtare queat,
hinc
inde rotundis lignis, quæ craſſiora
brachio
non eſſent dilabentibus.
Poſtmo­
dum
ſuppoſitis patellis æneis abſque vin­
culo
, quas pedum extenſione retinere co­
gebatur
, ſuper fune ibat.
Pòſt in caldario
(ſic enim Itali vas æneum vocant magnum)
ſedens
ſtabat, caldarium ſupra funem pen­
dulum
, horribile dictu.
Quòd verò proxi­
mum
miraculo fuit, haſtam cum ponderi­
bus
vaſi ſubduxit, vt caldarium in aëre
pendêre
videretur.
Nam haſtam retrò in­
ter
vas, & funem poſitam antè reduxit.
Saltabat ad rhythmum ſuper fune pulſan­
te
tympano, & modò ſe præcipitem ex il­
la
dabat hærens ſolo calce ( his oculis vidi)
modò
tarſo, ac cymba pedis.
Stupeat ne­
ceſſe
eſt qui videat alterum eorum diſten­
tenuiori funi, vt quæ pollicem non ex­
cederet
craſſitudine, inſiſtere, ac immota
tota
ſuperiore parte, inferiorem tanto im­
petu
cum fune agitare, vt hinc inde palmis
pluſquàm
duodecim celerrimè ac quaſi ia­
culi
iactu moueatur.
Quòd verò minus pro­
digioſum
fuit, ſed ſupra fidem tamen om­
nem
humanæ potentiæ eſt, quòd cùm è
campo
louiæ arcis ad turrim, quæ altiſſi­
ma
eſt, aſcendiſſet cum ponderibus, inde è
ſumma
turri aſcendit ad trabem per funem,
150[Figure 150]
quæ
à plano plus tribus partibus è quatuor
recti
anguli adeò erecta erat, diſtabat.
Ma­
iore
quoque miraculo deſcendit quàm aſ­
cendiſſet
, pronus ſcilicet tanquam ruitu­
rus
in caput.
Animaduerſum eſt, pollice
pedis
vtriuſque dum funem continet ad­
uerſus
alios digitos tanquam forcipe fer­
rea
, tantum vim ſuſtinuiſſe.
Neque aliter
fieri
potuit, vt vel aſcenderet tam erecto
fune
, vel deſcendens non rueret præceps.
Voluit dum hæc ageret hominem ſecum
humeris
ſuſtollere, magno pretio etiam ad­
dito
.
Sed tam temerarij propoſiti compli­
cem
non inuenit.
Itaque nil mirum eſt,
quoſcunque
maximos principes hoc ſpecta­
culo
, vt re maximè egregia, delectatos fuiſ­
ſe
.
Plebem verò cenſuiſſe arte dæmonum
hæc
fieri, quandoquidem ſupra vires huma­
nas
viderentur.
Sed ceſſauit admiratio poſt­
quàm
liberalitate tua, ac perſuaſionibus

alter
eorum, rarò exemplo noſtræ ætatis
Chriſtianus
factus eſt, exhibetque eadem
ſpectacula
.
Qui etiam prænomine tuo do­
natus
eſt.
Hunc ſæpe vidimus vaſa tria fi­
gulina
rotunda, & parum caua, medio mu­
nita
orbiculo ex aurichalco cauo, ad capi­
tis
claui magnitudinem, ſerico circum or­
biculum
, ne diffluant munita, trifido ex­
cipere
, ideóque celeriter manu penè im­
mota
in diuerſas partes circumagere, vt
viſum
effugerent.
Cauſa eſt æquilibrio con­
iuncta
leuitas metalli, ac vis illa latens, de
1qua in annuli motu ſuperius dicebamus.
Ergo quanquam hæc quæ dicta ſunt de
funambulis
propiora ſint miraculo, mino­
ra
tamen faciunt quæ olim legimus apud

Suetonium
, ſcilicet Claudium Cæſarem in­
ter
ludos elephantes funambulos exhibuiſſe,
id
mirabilius illis quàm in puero, quòd ca­
reant
ratione, quòd tanto eſſent ponderoſio­
res
, quodque duobus non vni funibus inſi­
ſterent
.
Sed tantum poteſt conſuetudo, im­
probáque
hominis cupiditas, & docilitas il­
lius
belluæ egregia, quæ maximè hominum
ingenio
proxima eſt.
Funambulo­
rum
Turca­
rum
mira.
Ferrandus
Turca
.
Elephantes
funambuli
.
Flumina
quomodo
tu­
quis poſſit
tranare
.
Modus de­
ambulandi

ſuper
aquas.
Vtilius flumina tranantur, coriaceo in­
teſtino
craſſiore: quod vbi opus fuerit infla­
tur
vehementer, & concluſis capitibus ſub
alis
circumligatur: ita tutò equites & pe­
dites
in magnis neceſſitatibus fluminibus
ſe
committunt, quandoque hoc ſolo tra­
nare
auxilio etiam auſi.
Securius id fiet
etiam
tympanis coriaceis ſub pedibus po­
ſitis
, baculóque cui tympanum ſit ſuppo­
ſitum
.
Nam enim ſolùm tranare, ſed deam­
bulare
ſuper aquas, res propè oſtentum vi­
deri
poterit.
Manifeſtum autem quod etiam
in
his, quemadmodum & funambulis,
opus
eſt audacia, exercitatione, roboréque
corporis
eximio: quibus ſi leuitas accedat,
ſpecioſius
erit ſpectaculum: quòd edidiſſe
quoſdam
accepi.
Multa ſuperius in gene­
re
magiæ retulimus, dum de ſpeculis lo­
queremur
, de carneóque magnete, tum in
his
præcedentibus libris, tum etiam medi­
cinæ
, & non Arithmeticæ: ſed tamen nunc
per
capita attingemus ſolùm quæ à no­
bis
intacta fuêre, vt pauciſſimis exemplis
quantum
humani ingenij ſubtilitas poſſit,
oſtendamus
.
Igitur vt ad rem reuertar,
ſimile
eſt exemplum funambulorum his,
qui
virgam digito erectam, aut haſtam de­
ferunt
.
Alij virgulam digiti ſuprema par­
te
, inclinatam ob gladios ex aduerſo in
imo
ipſius infixos.
Quid quòd cuilibet li­
cet
experiri, lapidem frangimus palmi craſ­
ſitudine
, quem malleo fruſtra quandoque
tentare
licet, ſolo pugno.
Ea res ſic ſe
habet
: lapis extenditur ſuper planum li­
gneum
, melius ſuper lapideum: eleuatur
ab
altero capite ſic vt ſolum ſuſtineatur,
nulla
vi adhibita, inde pugno eleuata pars
percutitur
, quo ictu alliditur ſimul plano,
& in multa fruſta frangitur.
Quòd ſi celerius
feriat
pugnus, aut ſerius quàm extremam la­
pidis
tabulam tetigerit, irrita euadit percuſ­
ſio
, nec frangitur.
Ita etiam leui ictu lateres
fregimus
.
De virga
quæ
inclina­
ta
defertur
ſumma
digiti
parte
.
Lapis quo­
modo
pugno
frangatur
.
Dùm enim extremum ſimul cum vi ictus
tabulæ
illiſum fuerit, pondus iungitur cum
impetu
, & fit non ſecus ac ſi malleo ictu
vehementi
percuteretur.
Sed iam placet hoc
151[Figure 151]
demonſtrare
.
Sit planum AB, lapis in eo ere­
ctus
CD, impellatúrque adeò violenter hic
ſupra
AB, vt aër qui eſt in medio, è dire­
ctóque
ſub E, dilabi nequeat.
Omnis enim
motus
tempore indiget.
Cùm igitur non di­
labitur
, neceſſariò lapidem franget: quia
duo
corpora penetrare ſe non poſſunt, niſi
quòd
ſolidum eſt ſcindatur.
Manifeſtum igitur ex hoc, quòd quantò
lapis
latior fuerit, & planum vtriuſque
æquale
, & quantò magis lapidem eleuabi­
mus
, & celerior erit ictus, facilius fran­
getur
.
Vidimus autem qui ſuper fune poſi­
tum
frangerent.
Tantum poteſt exercitatio,
quæ
ad amuſſim deducta ſit.
Funis quo­
modo
ſolis
manibus

frangatur
.
Funis quoque nouus & craſſus arte rum­
pitur
: eius extremum clauo infixo, vel vn­
cino
nectitur, inde ter, quatérve aut etiam
ſæpius
manui circumuoluitur, demum funis
reliquum
extremum obequitat iuxta ſupre­
mum
palmæ, inter indicem, & pollicem
funis
partem, quæ ad clauum tendit, & ca­
put
ad imum palmæ, vnde venerat rurſus
reflectitur
, denuóque ſemel, aut bis cir­
cumducitur
: ita vibrato impetu ſcindatur,
ea
in parte, qua à fune obequitatur: nam
funus
ipſe qui ſubeſt, prohibet ne manus
patiatur
, & vltima circumductione labatur:
funis
verò funem diſſecare ob impetum, tum
maximè
cùm mollis fuerit pars quæ manum,
& clauum interiacet, & manus robuſta, &
impetus
rectus ac velox.
Ita hæc ſæpe vidi­
mus
ab omni miraculo aliena, quæ tamen
mira
videntur.
Sunt qui vtriſque manibus
eandem
vinculi ſeruant rationem, ſoliſque
manibus
funes frangant, taléſque qui boues
facilè
ſuſtineant.
Iam verò & illud ſum expertus homine
altero
in humeros aſſumpto, duos alios ob­
nitentes
eiuſdem fermè roboris inuitos
trahi
, cùm ſine pondere vix vnum ſufficiat.
Quomodo
homine
in
humeros
aſ­
ſumpto
faci­
lius
trahi­
mus
.
Sympathia
& antipathia
quid
ſint.
Sic quædam ex ſympathia contingunt.
Sympathiam voco conſenſum rerum abſque
manifeſta
ratione: velut antipathiam diſſi­
dium
.
Vtranque eſſe in rebus, infinita do­
cent
exempla: vt quòd lacerta homine
gaudeat
, quanquam non ſine periculo illius
præſentia
ſit: & humanam ob id ſaliuam
auidè
fugit.
Exiſtimant equos gaudere ſo­
cietate
arietum, oculiſque & ſanitati illo­
rum
conferre, & ob id ſtabulis nutrire arie­
tes
ſolent: certè mirum in modum mutuò ſe
diligunt
.
Teſtudinem odit mirum in mo­
dum
ſimia, & horret.
Vagantur per
animalia
, plantas, lapides: nec harum ex­
pers
homo eſt: obmuteſcit enim, vt creditur,
ſi
eum prior lupus viderit: vnde Virgilianum
illud
:
Lupi Mœrim vidêre priores.
Homo lupo
viſo
obmute­
ſcit
& cur?
Neque hoc ob terrorem, nam nec leone,
aut
vrſo viſis hoc contingit: nec par erat vt
lupo
hominem vidente prius, ſed homine
lupum
, hoc contingere.
Cæterùm hoc quan­
doque
verum fuiſſe experti ſumus: non om­
ninò
obmuteſcunt, ſed rauci euadunt.
Cùm verò non ſemper contingeret, dixêre
hoc
in cauſa eſſe cùm non contingit, quòd
homo
lupum prius viderit.
Cauſa igitur eſt
in
oculis lupi.
Habet enim quid homini ad­
uerſum
, quo ſpiritus cohibetur: nec poteſt
fieri
violenta illa ſpiritus exufflatio, quæ ad
vocem
neceſſaria eſt.
Simili ratione dicunt
equi
pedes ſi diu veſtigia lupi ſequan­
tur
, obſtupeſcere: nam ſi recentia ſint ve­
ſtigia
, odore vexatur.
Ob id quandoque nec
1homo obmuteſcit, nec equus obſtupeſcit,
quoniam
impreſſio quælibet etiam cœle­

ſtis
, & tempore, & paruitate, & ſubiecti ra­
tione
, & contrarietate eius quod affici de­
bet
, debilitatur & inanis redditur.
Eadem ra­
tione
dicunt, caudam lupi in præſepio boum,
vel
equorum ſuſpenſam, illos prohibere ne
comedant
.
Si verùm hoc non ſit, eſſe tamen
poteſt
, quandoquidem metu ob odorem per­
culſi
eſurientes obliuiſcentur cibi, velut
etiam
in magnis timoribus hominibus con­
tingere
ſolet.
Verùm huiuſcemodi antipa­
thiæ
, atque ſympathiæ cauſa eſt conſenſus,
aut
diſſenſio dum viuerent.
Velut cùm agni
fides
, lupi fidibus obſtrepunt, quanquam hoc
idem
contingat neruis fermè omnibus di­
uerſarum
animalium, vt canis & agni.
Mani­
feſtius
hoc contingit etiam in tympanis:
nam
ouina coram lupinis penè obmuteſcunt,
ſtridéntque
.
Haud mirum videri debet, ouis
pellem
à lupo dilaniatæ pruritum mouere:
nam
ob vehementem metum, tum etiam ob
contrariam
naturam, malè afficitur.
Et ſi
mors
enim vltimum ſit ſupplicium, magis
tamen
afficitur corporis in vno quàm alio
genere
.
Metuit homo magis in mari flu­

ctuans
, quàm coram hoſtibus.
Lupi etiam
caput
, ſeu odore, ſeu ſpecie creditur ſuſpen­
ſum
in columbario arcere viuarias, & mu­
ſtelas
.
Quid mirum? nam & nos niſi ratione
præmiſſa
ad leonis caput non accederemus.
Quis illa animalia tuta reddat, ne poſt promi­
nens
caput reliquum lateat corporis?
Illud

penè
mirum, ſi verum ſit, caudam lupi ſe­
pultam
arcere muſcas.
Illud certum eſt, lupi
ſtercus
, inteſtina, corium comeſta, vel etiam
ſolùm
geſtata, colicam tollere: confirmant
enim
hæc inteſtinum illud.
At membra va­
lida
, ni vlcere langueant, morbum à ſe pro­
pellunt
: at confirmant inteſtina, lupi partes

, ſiccando, & propria etiam natura, &
quia
validiſſima ſunt: nam lupus etiam ter­
ram
concoquit, nec vnquam ingluuie labo­
rat
, tametſi poſt longam famem impleatur,
& carnes ſemper fermè putridas voret: in­
teſtinum
vnicum habere dicitur, quòd vn­
dequaque
forma, & magnitudine omnes
partes
illius inter ſe ſint ſimiles, non quod
quemadmodum
& in cæteris animalibus
non
ſit circumuolutum, cùm ſit pedum no­

uem
.
At verò lupi virga in furno ſiccata, ſi
maſticetur
, venerem illicò appetere, &
coëundi
vim excitare poſſit, mihi adhuc eſt
inexpertum
.
Ratione quidem hoc non caret,
ſemper
tamen id facere poſſe perabſurdum
eſt
: oſtenſum eſt enim, maximam ac prom­
ptiſſimam
Veneris cauſam eſſe φαντασίαν rei
quam
amamus, vt potiatur.
Equorum
pedes
lupi
veſtigia
in­
ſectantium

obſtupeſcunt
.
Cauda lupi
in
præſepiis
ſuſpenſa
, pro­
hibet
iumen­
ta
, ne come­
dant
.
Nerui &
tympana

agni
obſtre­
punt
, & pa­
rum
reſonant
lupinis
pul­
ſatis
.
Ouina pellis
à
lupo lace­
rata
mouet
pruritum
.
Lupi caput
in
columba­
rio
ſuſpenſum
arcet
nox a
columbis ani­
malia
.
Lupi cauda
an
arceat
muſcas
ſe­
pulta
, dubium
eſt
.
Lupi inteſti­
na
, ſtercus, &
corium
, cur
colli
dolori­
bus
vehemen­
ter
præſint.
Lupi virga
ſiccata
, &
maſticata
,
an
illicò ve­
nerem
exci­
tet
, dubium
eſt
.
Magis mirabile eſt, quod referunt, den­
tem
taxi, vel ſiniſtrum pedem brachio dex­

tro
hominis alligatum memoriam roborare.
Veriſimilibus forſan quod tradit Symeon
Sethi
, ſcilicet fel perdicis arteriis temporum
illitum
, vt penetret ſemel in menſe: ad me­
moriam
confirmandam plurimùm prodeſſe.

Sed
& meliſſa confirmat eam, & ingenium
acuit
, ac hominum comeſta facit induſtrium:
quòd
etiam naſturtium efficere poteſt.
Et
gallinæ
cerebrum ingenium & memoriam
iuuat
, adeò vt aliquos qui delirare cœperant,
reſipiſcere
fecerit.
Sed meliſſa præter hæc
animi
tranquillitatem præſtat, & hilarem

non
parum curas pellendo reddit.
Sic à cœ­
na
comeſta ſomnos iucundos facit, vt cau­
les
triſtes, & phaſeli turbulentos, & allia, ac
cepæ
terribiles.
Inde ab his natam opinio­
nem
lamiarum, quæ apio, caſtaneis, fabis, ce­
pis
, caulibus, phaſelíſque victitantes, viden­
tur
per ſomnum ferri in diuerſas regiones,
atque
ibi diuerſis modis affici, provt vniuſ­
cuiuſque
fuerit temperies.
Iuuantur ergo ad

hæc
vnguento, quo ſe totas perungunt.
Con­
ſtat
vt creditur, puerorum pinguedine à ſe­
pulchris
eruta, ſuccíſque apij, aconitíque tum
pentaphylli
, ſiliginéque.
Incredibile dictu
quanta
ſibi videre perſuadeant: modò læta,
theatra
, viridaria, piſcationes, veſtes, orna­
tus
, ſaltationes, formoſos iuuenes, concubi­
túſque
eius generis quales maximè optant
reges
quoque & magiſtratus cum ſatelliti­
bus
, gloriámque omnem ac pompam huma­
ni
generis, multáque alia præclara, velut &
in
ſomniis, & picturis quæ maiora ſunt,
quàm
quæ natura præſtare poſſit.
Velut &
contraria
ratione triſtitia, coruos, carceres,
ſolitudinem
, tormenta.
Neque id mirum,
quanquam
veneficum, ad naturales enim
cauſas
traduci debet.
Quandoquidem exper­
tus
ſim ſæpe vulgatum vnguentum quod Po­
puleon
à frondibus populi dicitur, arteriis
pedum
ac manuum, quidam etiam dicunt ie­

cori
tum temporum, in pleriſque ſomnum
conciliare
, atque in horum maxima parte
læta
oſtendere in ſomnia, quod ſuccus fron­
dium
nouarum populi animam exhilaret, &
imagines
claritate ſua, & colore infectas
oſtendat
.
Nullus enim color viridi lætior. Si­
militer
& in cibis: olera enim pleraque, aut
ob
tenuitatem, velut meliſſa, aut quia acria,
vt
allia, aut quia turbulenta, vt caules, mo­
uent
inſomnia.
Ad memoriam
confirmandam.
Ingenio
acuendo
.
Ad hilarit
tem
.
Somnia quæ
læta
, triſtia,
ac
turbulen­
ta
faciant.
Lamiarum
vnguentum
.
Somnum pro­
vocantia
.
Quæcunque igitur non concoquuntur, vt
radices
omnes, triſtia mouent ſomnia: iucun­
da
verò quæ ob tenuitatem concoquuntur, vt
meliſſa
, bugloſſum.
Sunt enim quædam ſom­
ni
, quædam inſomniorum, quædam qualita­
tum
inſomniorum, alia veritatis eorum
cauſæ
, aut impedimenta.
Cauſæ ſomni ſunt,
quæ
grauant caput, & opplent: talia autem
frigida
, & humida, aut immodice vnam ex his
qualitatem
ſortiuntur.
Sed quæ profundos
excitare
non poſſunt ſomnos, inſomnia mo­
uent
.
Inſomnia enim in leuibus magis fiunt
ſomniis
.
Solanum & mâlum ſpinoſum, &
quæcunque
multum virent, iucunda oſten­
dunt
, ſola braſſica excepta.
At fabæ cùm ſic­
fuerint terribilia.
Quæ autem illinuntur,
quoniam
magis afficiunt ſpiritus, magis mo­
uent
imagines in ſomnis.
Ignes facium vide­
re
quæ exuſtum aliquid ſecum habent, vt
fuligo
.
Theatra & viridaria apij ſuccus, &
mollium
herbarum ac ſplendentium.
Quæ­
cunque
verò immodicè ſunt ſicca, videre fa­
ciunt
multa inſomnia, ſed minimè conſtan­
tia
.
Referunt tamen dentes equi maſculi, ſeu

collo
appendantur, ſeu brachio ſiniſtro, eos
quia
mala ſomnia videre ſunt ſoliti curare.
Et qui ob talia per ſomnum ſurgunt, ſublata
1cauſa liberati. Non paruam ſomni curam ha­
bendam
cenſeo, qui præterquam quòd ſaluti
hominis
ſit neceſſarius, tertiam ipſius vitæ
partem
occupat.
Quæ igitur arteriis tempo­
rum
, & manum ac pedum illinuntur, tum
etiam
magis colli, vbi ſunt quas ſoporarias
vocamus
, in vaporem, & halitum conuerſa
ſtatim
occupant ſpiritus ac mentem, adeò
vt
etiam per vigilias multa videri facere poſ­
ſint
.
Sicut & fumi quarundam rerum, quæ
propiores
ſunt veneficio, quàm ſoporiferis.
Inſomnia verò terrifica plerunque, aut an­
tecedunt
, aut ſubſequuntur magnas calami­
tates
.
Si enim ob memoriam ſubeunt præ­

ceſſit
infortunium.
Sin autem ob humores
fiant
, mortem, aut grauem morbum præſa­
giunt
: horum enim cauſa in corpore eſt.
Quòd ſi ab aſtris contingant, carceres, iniu­
rias
, exilia, iacturámque corporis ſignifica­
bunt
.
Non enim impreſſionis ſignificatum
abſque
imprimente cauſa.
Significatum au­
tem
in homine eſt.
Si verò ab anima id eue­
niat
, conſenſu mouetur, & ob id charæ per­
ſonæ
amiſſionem declarat.
Hæc igitur talia eſſe
eſſe
debent, vt ſomnus ob id ſoluatur: vin­
citur
enim quies tunc ab affectu.
Aut ſi pau­

pòſt omninò ſoluatur ſomnus.
Inſpicere
etiam
oportet an violentum aliquid turba­
rit
antè animam: vt cibi, potuſve copia, aut
qualitas
praua, aut intempeſtiua aſſumptio:
an
agitatio corporis magna, aut animi, velut
metus
, & maximè: hæc enim terrores inanes,
& vanas etiam ſpes excitare ſolent.
At de
ſomniorum
ſignificatis integrè à nobis tra­

ctatum
eſt.
Vigilias autem non eſt cur do­
ceam
facere: nam camphora cum aceto ar­
teriis
illita, etſi minus prodeſt oculis, vigila­
re
facit, vt ruta, caſtoreúmque.
Quòd facies
illita
ſepo vrſi, debeat intellectum augere,
non
videtur habere cauſam, ſi verum ſit.
Sed
quòd
mulæ medulla pota ſtupidum reddat,
etſi
eſſe poſſit, non tamen apud me certum

eſt
.
Sed quòd ſudor mulæ vtero impoſitus,
prohibeat
concipere mulierem hoc ſatis eſt
veriſimile
.
Sed & quòd oculus canis nigri in
manu
detentus, prohibeat ne canes latrent,
faueátque
non parum furibus & adulteris,
hoc
eſſe poteſt propter odorem: nam canes
(vt notum eſt) mirum in modum percipiunt
odores
, quamuis tenuiſſimos.
In recenti igi­
tur
oculo, non olim eruto, ſi modò hoc ve­
rum
eſt, experiri licet.
Qui ſurgunt
in
ſomno
quomodo
co­
hibeantur
.
Terror in
ſomno
quid
ſignificet
.
Semniorum
verorum
.
cauſæ.
Vigilari quæ
faciant
.
Ad prohiben-
dum
ne mu­
lier
concipiat.
Canes ne ad­
latrent
.
Ergo omnia talia aliquando quidem ope­
rantur
, quandoque verò non: nec rhabar­
barum
omne, nec ſemper bilem purgat: vt
antiquum
inane, leue, carioſum in pituitoſo,
hyeméque
admodum frigida: vel in corpore
robuſtiore
.
Quare ergo vis, vt quæ hîc di­
cuntur
, nunquam fallant?
cùm res omnes
mortales
errori ſubiiciantur: & tamen hæc
quæ
dixi, verſa ſunt vniuerſim, quæque ego
probaui
.
Dicunt quòd lapis à cane morſus in
potu
ſumptus, facit hominem clamare.
Igi­
tur
ſi clamat, vel cogitur, vel volens facit.
Si
cogitur
, noceat egregiè neceſſe eſt.
At non
dicunt
nocere.
Si ſpontè clamat, igitur vel
ludit
, atque ſid experimentum irridetur, vel
ſenſu
caret: igitur adiicere oportet, ebriis da­
tus
: nec ſcio an etiam ſic verum ſit: attamen
nocet
, & ad iram prouocat lapis à cane mor­
ſus
, ſi in potu ſumatur.
Sic rectè forſan di­

cunt
, ſpumam cameli in potu datam ebrio,
illum
reddere dæmoniacum: immodicè enim
ſicca
cùm ſit, cerebrum iam imbecille acri­
ter
commouet.
Ventriculum arietis in aqua
& vino coctum, pleroſque ouium morbos

ſanare
in potu datum, haud immeritò pro­
ditum
eſt, nam ſympathia eſt.
Sic & arietis
cornu
, in ſparagos verti ſi ſepeliatur, ac pu­
treſcat
, tametſi non ſim expertus, multorum
tamen
teſtimonio concredam.
Non procul
eſt
à Metamorphoſi hoc: ſed putredo, vt di­
xi
aliàs, mater eſt multarum rerum.
Idem
cornu
iuxta ficum ſepultum, eam adiuuat ad

celerem
fructuum, vt dicunt, maturationem.
Teſtis dexter Pardi menſes cit, ſi quid aliud.
Eiuſdem verò fel, venenum eſt præſenta­
neum
quod in vna die occîdit.
Ita ad ſtran­
guriam
lingua anſeris ebibita mirabilis: &
illius
teſtes, tum leporis vterus, ad genera­
tionem
mirum in modum valent: valet &
piſcis
qui ſquilla vocatur: quod mihi quan­
doque
ſucceſſit: oportet autem remota eſſe
impedimenta
, & purgatum etiam corpus &
vterum
.
Vt ebrius
dæmoniacus

videatur
.
Ouium mor­
bis
curandis.
Arietis cor­
nu
in ſpara­
gum
.
Pardi teſtis
dexter
ma­
ximum
in pro­
uocando
men­
ſes
.
Eiuſdem fel
venenum

præſentaneum.
Ad ſtrangu­
riam
.
Verùm ſi nati ſtatim moriantur nec edu­

cari
poſſunt, prægnans aſſiduè edat oua te­
ſtudinum
.
Sed ſi cotoneo prægnans edat fre­
quentius
, naſcitur puer, aut puella ingenio­
ſa
, induſtriáque.
Quid mirum, nam qui ab
ebriis
generantur, aut qui capas edunt, aut
frequentius
ieiunantibus, aut nimis ſtudio­
ſis
, plerunque redduntur inſani: nam nutri­
mentum
cerebri, & ſpiritus cum illo, ſi ma­
afficiantur, tales procreant, quales fuerint
affectus
: atque ita è triſtibus triſtes, aut ex
inuidentibus
inuidi naſcuntur.
Arcent igi­
tur
cotonea vapores à cerebro: quo fit vt
infantis
ſubſtantia cerebri purior reddatur,
vnde
ingenium clarius Galeno & medicis

omnibus
teſtibus proficiſcitur.
Vulgatum
eſt
, quod cor ſimiæ prohibet pulſum cordis,
& curat comitiales, augétque audaciam &
intellectum
.
Quid mirum? quòd ſimilia à ſi­
milibus
egregiè iuuentur.
Hoc enim vide­
mus
in ventriculis gallinarum, qui ante ci­
bum
aſſumpti, dummodo concoquantur, ſunt
enim
difficiles, mirum in modum confirmant
ventriculum
: tale enim conficitur, quod ali­
tur
(vt dixi)quale id quod alit. Aliqua tamen
non
ſunt ſimilia, vt piri ſemina, quæ ſunt
pulmoni
commoda non parum, vt Simeon
refert
.
Ad genera­
tionem
filio­
rum
.
Vt nati edu­
centur
.
Vt filij inge­
nioſi
pro­
creentur
.
Cor ſimiæ
multum
con­
ferre
cordi.
Sed ad ſimiæ cor reuertor. Hoc (dicunt)
dormienti
ſuppoſitum, feras per ſomnum
oſtendere
.
Ericij terreſtris cinis fiſtulas, & omnia vl­

cera
ſiccat: & ipſe eſus conſumit humidum
membrorum
ſuperfluum: præcipuè valent il­
lius
iecur & renes, hócque receptum eſt à me­
dicis
.
Ad illius pinguedinem pulices congre­
gati
aiunt.
Inueni ad hirci ſanguinem in fouea
poſitum
congregari polices, nec eſſet mirum:
nam
ſi illis dulcior videatur, ad illum ve­

nient
.
Sciebam olim, ſed oblitus ſum, pin­
guedinem
, quæ illita ligneo orbi, cimi­
ces
omnes ad ſe trahebat.
Vnde infixo gla­
dio
, præcantare eos ille fingebat, quum
1tamen ad alimentum, non ad verba, accur­
rant
.
Mirum erat videre orbem illum cimi­
cibus
contectum, vt vix lignum videri poſ­
ſet
.
Talia proculdubio & ſunt, & eſſe neceſſe

eſt
, ſed vt ſciantur oportet.
Cor veſpertilionis
prohibere
exitum formicarum affirmant,
ſed
ſulphur illas prohibet credo odoris ma­
gnitudine
& prauitate.
Nihil, vt expertus
ſum
, in arboribus aqua tutius: circundantur
cera
, illa aqua impletur.
Ariſtoteles tradit

illas
arceri origano cum ſulphure miſto:
nam
hoc rationi congruit, quoniam vtrun­
que
vehementer & grauiter olet, & ipſe te­
ſtis
dignus eſt cui fides habeatur.
Neque
mirum
videri debet, quòd corium calcanei
dextri
vulturis ſuper pedem dextrum, & ſini­
ſtri
ſuper ſiniſtrum podagrici, leuare poſſit

dolores
.
Sicut & vmbilicus infantis, qui præ­
ciſus
eſt dum naſcitur, in argenteo annulo
geſtatus
, vt carnem tangeret, multis me vi­
dente
profuit coli doloribus paratis, vt hoc
præſidio
integra valetudine per multos an­
nos
fruerentur: forſan illis profuit fides,
nam
omnibus contingere hoc minimè cre­
dendum
eſt, vt ſuperius oſtendi.
Dubia ſem­
per
fuit eorum quæ ſuſpenduntur, atque ſuſ­
pecta
vtilitas: iactura non adeò.
Ad poda­
gras
, maſculæ pæoniæ radicem prægrandem
plenilunij
die collectam, collóque ſuſpen­
ſam
, vtiliſſimam expertus eſt amicus no­
ſter
: non tamen auſim dicere omnibus pro­
futuram
.
Ericij, ſen
Erinacei
vi­
res
.
Cimices ad
genus
pin­
guedinis
ve­
nientes
con­
gregantur
.
Formicis ar­
cendis
.
Lib. 4.de hi­
ſtor
, ani.c.8.
in
fine.
Podagra do­
loribus
.
Ad præſer­
uandum
à
cholica
.
At ex corporibus noſtris multa ſumi poſ­
ſunt
ob ſympathiam fida.
Mumia quid
ſit
.
Mumia olim concretus erat ſanguis cor­
porum
Ægyptiorum, myrrha, aloe, atque
aliis
odoribus conditorum, qualia ſunt caſ­
ſia
, amomum.
Hoc medicamenti genus vn­
decunque
ſanguis flueret, & ad confracta,
colliſáque
viſcera, vtiliſſimum erat.
Adeò reclamarunt, quibus mores cum li­
teris
Gręcorum placent, vt malint ægros pe­
rire
, quàm auxiliis, quæ illi non cognoue­
rint
vti, vt vſus eius exoleuerit.
Auxítque
contemptum
, quòd nunc fruſta deferantur
cadauerum
, quæ in mari rubro, ob ventorum
calorem
ac ſiccitatem, tum regionis æſtum
in
nauibus mortuorum ac ſiccatorum, ad nos
tum
eorum qui in arena ſuffocati ſunt, pro
mumia
deteruntur.
Quanquam nec hoc ge­
nus
mumiæ inutile ſit medicamentum ad
ſiſtendum
ſanguinem, modò loco applice­
tur
, tametſi fœdum, & triſte.
Horret enim
omne
ſimile maximè ſimile cùm corruptum
eſt
: vt canes canum corpora plus quam ho­
minum
, vel luporum, boum autem & ouium
edunt
.
Hinc natum conciliandi odium, aut
amoris
veneficium.
Verùm vt mirabilium
effectuum
genera per capita diſtinguam,
ſeptem
modis mirabilia contingunt: aut na­
tura
, aut coporis viribus, aut ingenij, aut
proprietate
, aut viribus certis, ſed eximiis,
aut
quia occulta ſit cauſa, induſtria, vel ſim­
pliciter
.
Proprietatum quidem & corporis
virium
, & occultatæ per induſtriam cauſæ,
exempla
plurima poſui cùm de Damauto,
vel
(vt aliis placet) Dalmago, & Turcis fu­
nambulis
, ac dum lupi hiſtoriam texerem.
Quæ verò manifeſtis viribus agunt, ſed egre­
giis
, exemplo radicis pæoniæ patefeci.
Eo­
rum
quæ ſimpliciter cauſam ignotam ha­
bent
, multa poſt hæc exempla ſubiiciam:
nam
ad præcantationes genus hoc pertinet:
velut
veneficia, partim quidem ad quartum,
partim
ad quintum, partim etiam ad ſepti­
mum
genus pertinent.
Reliquum eſt vt mi­
rabilium
, quæ natura contingunt, quæque
ingenij
viribus maximis fiunt, mentionem
ſubiiciam
.
Naturæ quidem multa hucuſque
narrauimus
exempla, ſed quæ ad monſtra
pertinent
, non iam defectu artificis, ſed ip­
ſius
induſtria, vnum fuit quòd Conrado Geſ­
nero
autore inuentum eſt corpore toto hu­
mano
ac facie, niſi quòd pedibus eſſet & vn­
guibus
aquilinis, ac mutum, anno ſalutis
milleſimo
, quingenteſimo, trigeſimoprimo
in
ſaltu Hamesberbio Miſniæ ſubflauum,
barbatum
, & quaſi pilis criſtam referebat.
Dorſi ſumma parte & ſylueſtri crurum, quæ
illi
humana erant, & brachiorum ſolùm pi­
loſum
, pronum, & caudatum.
Quid aliud di­
cere
poſſes, quàm expoſitum infantem, nullo
doctore
factum quadrupedem?
Inde nec lo­
qui
didiciſſe, creuiſſéque vngues, ferarum in
modum
, cæteráque quæ locorum cogit aſpe­
ritas
.
Nutritum feræ indulgentia, qualiſcun­
que
fuerit, inde agreſtibus fructibus, abdi­
tum
ſpeluncis, fati vi ac robore natiuo po­
tius
vixiſſe, quàm ratione vlla.
Sic etiam Al­
berti
Magni tempore captos duos, maſcu­
lum
fœminámque in Germaniæ lucis homi­
nes
, vt ita dicam, quadrupedes.
Rara ſunt
hæc
, raras ob cauſas.
Et quæ his miranda vi­
dentur
hac ratione aliis non ſunt.
Ne quis
culpæ
tribuat, quod nos non ignoramus.
Ingenij verò mirabilis tria exempla ſubii­
cere
ſufficiet.
Vnum, in quo quod quæſitum
eſt
aſſequimur.
Secundum, in quo licet ſem­
per
proficere, non tamen vnquam ad exa­
ctam
notitiam peruenire.
Tertium, quòd ſu­
pra
humanas vires eſt, neceſſéque fuit non
obſcurè
labi.
Primùm igitur eſt cùm velut in

artificioſis
currum, aut nauim facere volu­
mus
, quæ quot millia paſſuum exegerit non
doceat
.
Rota cuius ambitus ſit pedum duo­
decim
cum dimidio: atque tympanum circa
axem
cum denticulo, qui vbi tota verſa fue­
rit
rotæ occurrens, quatuor centum dentium
vnum
ex illis transferat.
Ita perfectis qua­
tuor
centum reuolutionibus rotæ primæ,
quinque
millia pedum exacti eruut paſſus
mille
.
Vbi verò rota hæc conuerſa fuerit al­
tero
denticulo detegat modiolum, ex quo la­
pis
in ſubiectum vas æneum excidat, vt ſo­
no
& numero lapillorum millia, paſſuum
multitudinem
oſtendat.
Aut verſo indice
indicabit
in alia rota paſſuum millia.
Ita in
artificioſis
(vt Vitruuius docet) facilè eſt ad
exactam
rerum cognitionem peruenire.
Sed
in
contemplationibus exemplum erit.
Vt in
cœleſtibus
, quæ circulis hîc demonſtrantur,
& in proportionibus ſphæralium circulo­
rum
per ſinus exactiſſimè demonſtratis.
Pro­
priè
autem, vt cùm per meteoroſcopium co­

gnita
loci diſtantia, ſcimus illius longitudi­
nem
ac latitudinem: vel cognita diſtan­
tia
, & latitudine, longitudinem cognoſ­
cimus
.
1
Monſtrum
mirabile
.
Nauim quo­
modo
quot
paſſuum
M.
exegerit
, vel
ploſtrum
de­
prehenda­
mus
.
Meteoroſco­
pium
.
Sit igitur meridiei circulus AEBF, fixus
ſuper
pede AM.
In eo poli fingantur KF, &
vertex
tuus E.
Alius circulus immobilis
æquinoctij
ACBD, fixus ſuper pedem AM,
& ad rectos angulos ſecans priorem circu­
152[Figure 152]
lum
AKBF.
Sit alius circulus FGHK per
polos
, & in ipſis polis F & K, per paxillos
verſatilis
C E D L.
Sit igitur diſtantia EN,
nota
rectáque, numerentur autem diuiſis
ſingulis
circulis ex his in partes ter mille
ſexcentas
, partes illæ in C E D per EN, &
conſtituatur
C N D, ſuper viam rectam ex
ciuitate
tua in N locum, & vbi punctus N,
cadit
, ducatur CKHF, circulus mobilis me­
ridiei
.
Habebis igitur per arcum KN latitu­
dinem
loci, ſeu poli eleuationem, & per GC
differentiam
longitudinis loci N à tua vr­
be
: cúmque longitudo vrbis tuæ iam nota
ſit
, erit & longitudo N.
Quòd ſi altitudo N
nota
fuerit, & iter rectum EN, circumdu­
ctis
circulis CED & GNH, donec occurrant
extrema
arcuum EN diſtantiæ rectæ, & KN
notæ
altitudinis loci N in vnum, fiet arcus
tunc
GC notus, differentia ſcilicet longitu­
dinis
loci N, à patria tua.
Manifeſtum eſt autem, quòd contraria
ratione
habitis longitudinibus, & latitudi­
nibus
locorum, diſtantia quoque cognita
erit
.
Quòd ſi velis, vt inſtrumentum vnicui­
que
ſeruiat regioni, facies paxillos EL, mo­
biles
in circulo meridiei, AKBF, vt ſub qua­
cunque
altitudine collocari vertex tuus poſ­
ſit
.
Porrò diuiſiones in ſingulas denas con­
ſpicuè
, & in quinas minus, inde in quinqua­
genas
aureo colore, vt diſtinguantur dili­
genter
, velut in ſtateris.
Numerus autem ne­
ceſſarius
non eſt, quia vbique principium
ſtatuere
oportet.
Aſſequimur etiam & iſta
demonſtratione
, ſed difficiliori modo: atque
hæc
ad amuſſim omnia.
Quòd verò ſemper
licet
melius aſſequi, eſt proportio periferiæ
circuli
ad diametrum, ab Archimede mira­
bili
ingenio inuenta: quæ cùm facillima ſit,
eam
quatuor verbis ſubſcribere placuit.
Tri­
bus
indiget illa ſuppoſitis: primùm, quòd
circuli
periferia maior eſt aggregato late­
rum
inſcriptæ figuræ, & minor circumſcri­

ptæ
.
De inſcripta patet ex rectæ lineæ diffi­
nitione
: de circumſcripta, licet apud aliquos
videatur
per ſe manifeſtum, à nobis tamen
in
libris Elementorum per antiparalogiſ­
mum
demonſtratur.
Secundum eſt, quòd no­
ta
quacunque linea in circulo collocata, il­
lius
arcus per medium diuiſi, linea recta ſub­
tenſa
cognita erit.
Hæc licet à Ptolemæo de­
monſtretur
, vt tamen quiſque rationem
habeat
inueniendæ propoſitæ proportio­
nis
, duobus verbis rem cum operatione de­
clarabo
.
Quomodo
ſciamus
pro­
portionem

periferiæ
cir­
culi
ad dia­
metrum
.
Sit A B nota in proportione ad BC, &
diuidatur
arcus AB, per æqualia in D, & du­
catur
AD, dico eam eſſe notam.
Nam ducta
DCK
, erit ex demonſtratis ab Euclide EA,
media
proportione inter KE & ED, & qua­
dratum
DA, æquale quadratis A E & E D.
Per quintam igitur ſecundi Elementorum
Euclidis
detraham quadratum A E notum,
quia
AE eſt dimidium AB, ex quadrato CD
153[Figure 153]
cognito
, & relinquatur quadratum CE co­
gnitum
: igitur CE.
Quare detracta CE ex
CD
, relinquetur E D cognita.
Iungam igi­
tur
quadrata AE & E D, & per penultimam
primi
Elementorum habebo quadratum AD
cognitum
.
Tertium ſuppoſitum eſt, quòd co­
gnito
latere figuræ inſcriptæ circulo, co­
gnoſcam
& latus circumſcribentis.
Hoc li­
cet
colligatur ab Euclide in quarto Ele­
mentorum
, vt tamen habeamus demonſtra­
tionem
cum operatione, vno eam verbo hîc
ſubiungam
.
Sit latus AB inſcriptæ figuræ, &
FG
circumſcriptæ, ſub eodem enim angulo
continentur
centri, ducantúrque A F &
CBG
.
Quia igitur nota eſt AB, nota eſt AE,
ideóque
K E & E D, vt demonſtratum eſt.
Sed vt CE ad CD, ita AB ad FG. Ducta igi­
tur
AB in CD, & quod producitur diuiſo
per
CE, exit FG cognita.
Suppoſito igitur
AB
latere hexagoni, quod per demonſtrata
ab
Euclide eſt æquale dimidio diametri, per
ſecundum
ſuppoſitum habebo latus figuræ
duodecim
baſium, & per eandem figuræ 24.
baſium
, inde 48. inde 96. inde 192. & 384. &
768
. & poſſum procedere abſque errore, imò
abſque
extractione radicum.
Sit igitur gratia exempli ſtatus in latere
figuræ
768. laterum, habebo igitur per ter­
tium
ſuppoſitum latus figuræ 768. circum­
ſcriptæ
: duces vtrunque per numerum late­
rum
, id eſt, per 768. & habebis ambitum in­
terioris
, & exterioris figuræ, & proportio­
nem
illorum ad diametrum circuli.
Sed peri­
feria
circuli maior eſt ambitu inſcriptæ figu­
, & minor circumſcriptæ, ex primo ſup­
poſito
igitur habebo proportionem perife­
riæ
circuli ad diametrum, inter quas pro­
portiones
debent collocari, & tamen nun­
quam
ad perfectam cognitionem, & metam
peruenire
poteſt.
Ex quo patet, Archimedem
non
indiguiſſe inuentis à Ptolemæo, nec
tabulis
ſinuum, exquiſitiúſque ac purius ſine
illis
, quàm cum illis geometram ad hanc
1cognitionem poſſe peruenire. Verùm quòd

non
licet aſſequi eſt deſcriptio ſphæræ in
plano
, abſque maximo errore.
Partem, in­
quam
, docet Ptolemæus deſcribere quartæ
parti
ſatis proximam: at de tota oportet
primum
ſupponere, neceſſarium fore vt quæ
iuncta
ſunt, maximè diſtent.
Sic cum in hoc
partes
diuiſas deſcribere volueris, iam hoc
te
ſuperius docui fermè abſque errore vllo.
Sed ſi iunctam totam atque continuam, ſup­
ponemus
AB à polo ad polum rectam, & ei
æqualem
CD, & aliam quoque ei æqualem
CE
, in directum iunctam, & erit ED du­
154[Figure 154]
pla
AB.
Diuidemus CD & CE, per æqualia
in
partes 4. vt ſit E F vna quarta pars E C,
& CD, & ducemus arcum F H G æqualem

E
D.
Quòd ſic faciemus: conſtat enim ex
demonſtratis
hîc, quòd proportio periferiæ
circuli
ad ſuam diametrum, eſt propinquiſſi­
ma
ei quæ eſt 47. ad 15. ſaltem in facilibus
numeris
: igitur poſita periferia circuli 360.
vt
à Ptolemæo ſupponitur, eſt diameter ea­
rundem
partium 115. nam diſcrimen eſt exi­
guum
.
Ptolemæus autem ponit centum vi­
ginti
.
Quæres igitur in tabula de arcu &
chorda
, arcum qui ſit ſeſquitertius ſuæ rectæ
detracta
parte vigeſimaquarta, & illius re­
ctam
, abſque diminutione illa accipies.
Erit
autem
partium fermè centum quadraginta
ſeptem
.
Diuide igitur F G in totidem par­
tes
, & iuxta has aſſume duas lineas quæ ſint
ſexaginta
, ex quibus & FG triangulo facto
conum
habebis pro centro.
Ducta igitur
FHG
, æqualem, & ſuper eadem ſemidiame­
tro
deſcribes ſuper K, punctum medium AB,
quæ
fit LKM, ita vt dimidium eius vtrinque
promineat
: inde accepta parallelorum cir­
culorum
tabula, deſcribes vnumquenque
circulorum
ſuper eodem centro in debita
diſtantia
citra, & vltra LKM, & cum debita
magnitudine
, extendendo eos qui proximio­
res
ſunt L K M vltra lineas, quæ à centro
communi
prouenirent ad L & M.
Et quan­
paralleli erunt frequentiores, exactior
erit
complanatio.
Inde diuides vnumquen­
que
circulorum in partes trecentas ſexagin­
ta
, & per illas duces lineas meridianorum
loco
à polo ad polum, quæ neque rectæ
erunt
, nec circulorum portiones, ſed iuxta
ſymmetriam
oculi, & inclinationum ducen­
erunt.
Hîc igitur habebis longitudinem
latitudini
duplam, vt in globi ſuperficie, &
diſtantiam
circulorum ſeruatam.
Meridiani
etiam
non niſi ob obliquitatem maiores vi­
debuntur
, quàm eſſe debeant.
Quamobrem id
genus
tranſlationis è figura rotunda in pla­
nam
, videtur omnium eſſe præſtantiſſimum:
quod
& cœlo, & terræ deſcribendæ commu­
ne
noſtrum inuentum eſt.
Verùm (vt dixi)
quiſpiam
forſan hæc, taliáque in numero
mirabilium
habenda non cenſebit, ſed vene­
ficia
tantùm, aliáque his ſimilia.
Sphæræ quo­
modo
in pla­
no
deſcribi
poſſit
.
Periferiæ
circuli
ad
diæmetrum

proportio

propinquiſſi­
ma
.
Porrò veneficiorum genera quatuor ſunt:

in
inanimatis, in plantis, in animalibus, &
hominibus
.
In hominibus autem ſpecies ſunt
vndecim
: alia enim amorem conciliant, alia
odium
ſerunt, quędam tabefaciunt, alia pror­
ſus
occidunt, alia rurſus veternum prouo­
cant
, alia faciunt diuinare, quædam morbos
curant
, quædam impotentes ad Venerem fa­
ciunt
, quædam augent fœlicitatem, quædam
omninò
infœlicia, alia mentem mouent
Quæ
mentem mouent, rurſus ſeptem ſunt
ſpecierum
: alia enim terrorem, alia auda­
ciam
, quædam mœrorem, quædam inſaniam
excitant
: alia ſpectra videri per ſomnum
faciunt
, aut etiam verè, & dum vigilant.
Sed quæcunque dum vigilant, ſpectra vide­
ri
faciunt ad ludicram artem, aut dæmonas
pertinere
ſæpius videntur: nonnunquam ta­
men
ad veneficia.
Sunt & quæ ſtuporem in­
ducant
non ſolùm in animis hominum, ſed
& in corporibus, vt alij mentem immotam
habeant
, alij cruciatus non ſentiant.
Cauſæ
horum
ſunt quatuor: vires manifeſtæ re­
rum
, & occultæ, & fides, atque id quod no­
bis
ignotum eſt, ſeu dæmones, ſeu inferi, ſeu
aliquid
melius atque præſtantius.
Materia
autem
in cibis, potibus, ſuſpenſione, lumini­
bus
, ſuffitis, lectulis, tactu, verbis, prælimi­
naribus
figuris, & notis quas characteres
vocant
: immolationibus, mentis concuſſio­
nibus
, ſponſionibus, homicidiis, pompis ſa­
cris
, atque prophanis, aliíſque innumeris,
quæ
recitare longum eſſet.
Horum minima
pars
licita eſt, ſcilicet quæ bonum habent
finem
, & vel naturæ viribus innititur, aut
ſimplici
ſupplicationi.
Aliorum exempla
ſubiiciam
, vt intelligant homines quàm pa­
rum
fidei his, talibúſque ſit habendum: nam
nullum
horum quæ naturali ſubiecto ca­
rent
, perpetuum eſt, frequentiúſque fallit,
quàm
efficiat.
Quòd ſi beneficio fidei effi­
ciat
, nonne impuriſſimi eſt hominis, atque
ingratiſſimi
, vti munere eius qui dedit, ad­
uerſus
eum qui dedit?
Vtque ſciant homi­
nes
, etiam ſi ſuccedant pro votis malè quæ­
ſita
, quàm parum vtilitatis ſint allatura.
Ne­
que
enim talibus ditari magis contingit,
quàm
mercaturam exercendo, aut ſapere,
quàm
ſtudendo, vel in arte militari facilius
euadere
glorioſum, quàm ſtrenuis factis.
Quinimò horum omnium vita plerunque
flagitioſa
, & calamitoſa, fama contaminata,
exiſtimatio
contempta, finíſque miſerri­
mus
.
Quis magis talia profeſſus noſtris tem­
poribus
vno Cornelio Agrippa, cuius om­
nes
nouerunt caſus, vitam, paupertatem, in­
teritum
.
Et inter principes Ludouicus Sfor­
tia
ſolus inter ſuæ familiæ, mortuus mi­
ſerrimè
in carceribus.
Et Patruelis eius
Laudenſis
Epiſcopus, dum talibus operam
dat
, vix credi poteſt, & ipſe inopia mor­
tuuus
eſt, quum tamen eſſet illuſtri ſan­
guine
, & (vt dixi) Epiſcopus.
Nam ho­
rum
tutiſſimæ ſunt opes, ac reditus ſecu­
riſſimi
.
Quis Martino ſeptimo Pontiſice ma­
gis
his delectabatur, quum librum etiam
(vt fertur) harum ſuperſtitionum in ſinu
1ferret? cui inter pauciſſimos, rariſſimo exem­
plo
, contigit à Concilio Pontificia dignita­
te
exui.
Demum illud erit commodi mor­
talibus
talia recitanti, vt qui non probant,
tuti
ſint ab horum ſcelere: ſciantque quæ
admitti
oporteat, quæque vitari.
Multi enim
adeò
timidi & ſuperſtitioſi euadunt, vt dum
vitare
ſtudent, quæ vitanda non ſunt, fuga
vana
ſuperſtitionis ſuperſtitioſi fiunt.
Super­
ſtitio
enim fit non ſolùm quum facimus quæ
non
ſunt facienda, ſed etiam quum quæ vi­
tanda
non ſunt vitamus.
Olim magis vi­
guerunt
artes nondum nobis orto vero
Chriſti
lumine: ſed quàm parum valerent,

oſtendit
inuentor ipſe Zoroaſtes, regno ſi­
mul
à Cyro Cambyſis, & vita ſpoliatus.
Re­
citat
enim Pauſanias, vidiſſe ſe in oppidulo
Pioniæ
Myſiæ iuxta Caycum, dum Pioni
(ex Herculis hic fuit deſcendentibus) oppi­
di
conditori ſacrificarent, è ſedulchro Pionis
fumum
exhalaſſe.
Quòd dolo factum fuit,
quid
enim prohibet, ſub ara ſuppoſito cana­
li
ad ſepulchrum tendente, atque in canalis
origine
, bitumine ac ſtyrace, aut thure, reve
alia
quàm quæ in altari adoletur, vel aqua­
rum
exemplo, vel Heronis dum ſacrificio
ſpontè
portas templi aperiri docet, fumum
erumpere
è tumulo?
ſed & alia naturali ra­
tione
abſque dolo conſtare potuit.
Vidit &
in
Hypoëpis, Hierocæſareæque Lydiæ vr­

bibus
, cinerem in ara non alij colori ſimi­
lem
, qui quum barbaricis precibus effuſis
aridorum
lignorum ſtrue ſuper condita,
flammam
ſemper emitteret, lignáque ſu­
perimpoſita
abſumeret.
Potuit & id multis
modis
fieri: vel ſi ara caluerit, aut ſi inſ­
puerit
, nonne calx aqua accenditur?
Et nos
lapidem
infrà fabricare docebimus, qui hu­
mido
quocunque accenditur.
Quid aliud ma­
ius
argumentum quòd vis in cinere eſſet
potiùs
quàm verbis, quàm color cineris à
cinere
alienus?
cùm tot modis præſtigias has
facere
liceat, non eſt quòd laborem.
Nam &
in
cinere latêre potuit ignis, velut in fuligi­
ne
ſolet, cùm exiguus eſt.
Non eiuſmodi eſt
quod
recitat ille idem dicens: In Methonis

agro
cùm Africus ventus vitium germina
excutere
ſoleret, gallum alis albis duo al­
trinſecus
tenentes diſcerpebant, cùm fru­
ſtóque
circumcurrentes vites ex aduerſo
donec
denuò coirent vnà-, ſepeliebant gal­
lum
ventúſque ceſſabat.
Hic perſuaſio, pri­
mùm
ad decipiendum multum poteſt, tum
magis
ſi à religione foueatur.
Deinde vento­
rum
in quibuſdam locis breues ſunt admo­
dum
flatus, rariſſimè longi.
Potuit aliquid
forſan
fides, quæ cum geniis ipſis coniuncta
eſt
: aut res ipſa naturali aliqua abdita cau­
ſa
, aut dæmon, qui cum aëreus ſit, nulli ma­
gis
quàm aëri imperat.
Vnde tempeſtates,
dum
adiurantur, exoriri ſolent.
Multa etiam
in
his contingunt quaſi ſint, quæ non ſunt.

Illud
admirabilius quod in Heraclea Elidis
Peloponeſi
Prouincia equum æneum fuiſſe
narrat
in loco cui nomen erat Quialten,
cauda
præciſa, & alioquin haud formoſum,
quem
alij equi inire conarentur, adeóque
peruicaci
ſtudio, vt ob æris leuitatem dila­
bentibus
repetito aſcenſu vngulæ frange­
rentur
, donec fuſtibus abigerentur.
Hinnie­
bant
velut reperta equa, & è multis ſtatuis
hanc
vexabant, aliis intactis.
Obiiciat hic
nobis
forſan illud poëticum.
Quicquid Græ­
cialmendax
Mandat in hiſtoriis, me addu­
cere
: vt (quorundam more) impleatur liber,
ſi
non poteſt abſolui.
Sed ab hac labe Pau­
ſaniam
immunem inuenio, non minus quàm
Italarum
quenquem.
In his enim quæ vidit,
temporum
noſtrorum obſeruatio hiſtoriam
comprobat
.
Quid in Xenophonte, quid in
Thucy
dide abſurdum?
Vitiauit Herodotus,
aliíque
complures Græcam hiſtoriæ fidem:
ſed
adulterina à legitimis nemo eſt, qui di­
gnoſcere
non queat.
Arte igitur equum fa­
brefactum
conſtat, eáque naturali, non dæ­
monum
auxilio, quiſquis fuit opifex: ſeu im­
miſto
, quod quidam volunt hippomane, ſeu
ſanguine
menſtruo equæ, aut illius potius
ſemine
, aliove philtro, quòd in furorem Ve­
neris
equos agat, non admiror multum.
Il­
lud
magis me detinet, quòd cùm æri fuſo hæc
immiſta
ſint, non amiſerint vires, & exuſta
nidorem
fumi non veneficij retinuerint.
Deinde, etiam ſi retinere potuiſſent, quomo­
do
tamdiu & tot per annos?
Aut ſi non om­
ninò
æri immiſta fuêre philtra, quomodo
non
computruerint?
Veriſimile eſt, equo­
rum
ſemen abditum viſceribus, immiſtúm­
que
lachrymæ haud putredini obnoxiæ, fo­
raminibus
quibuſdam relictis: aut etiam
prius
excoctum, ne rancidum fieret, incitaſſe
equos
, præſertim forma adiuuante.
Nam
equi
obtuſa acie videndi, etiam pictis equis,
quandoque
hinnierunt, quid mirum eſt à
ſtatua
, & odore deceptos?
At æneam depre­
henderant
, tunc iam concitato furore te­
nebantur
, & vngula qua ſtatuam premunt
ſenſus
omninò expers eſt, & odor cum for­
ma
adhuc vrget.
Neque eſt quod de ſexu mi­
reris
: equi enim odore non viſu ſexum diſtin­
guunt
.
Placuit artifici, ſeu vt magis mirum
videretur
, ſeu quod mores, vt Affranius, arte
proderet
ſua, ſexum mutare: quandoquidem
ad
opus ipſum, & præſtigias hoc nihil fa­
ceret
.
Faciebat forſan non parum caudam
ſuſtuliſſe
, vt odor magis concitaret equos.
Quid referam de his quos carminibus refe­
runt
apud Sueuos glaciem concitatam repri­
mere
?
Hæc maiora ſunt fide. Alij aſtris hæc
tribuunt
.
Narrat Ioannes Leo, in cacumine

arcis
Marrochi tria eſſe aurea poma ponde­
ris
librarum 1350. quæ multi reges neceſſi­
tate
compulſi dum auferre tentaſſent, ſemper
infœlicibus
caſibus ſunt impediti.
Referunt
conflata
fuiſſe pretio monilium, gemmarúm­
que
vxoris regis Iacob Almanſoris, & ſyde­
rum
concordi poteſtate, tum præcantationi­
bus
munita aduerſus eos qui illa auferre de­
ſtinaſſent
.
Quòd ſi ibi aurum eſt, non ſup­
poſitum
clandeſtinè à Principibus metal­
lum
aliud, conſtante ob vulgi metum fa­
ma
, ad ea quæ de Hermionis monili ſu­
perius
ſcripta ſunt, ratio transferenda erit.
Idem narrat in Feſſa, (vrbs eſt nobiliſſi­
ma
Africæ, ſi Chairum excipias) figuris

quibuſdam
in arena factis vates res ad
amuſſim
prædicere, vt qui experiun­
tur
ſtupeant.
Refert Matthiolus Medi­
dicus
iuxta Romam Eremitam ſenem fuiſ­
ſe
, ad quem multi veniebant eorum no-
1mine, qui à ſerpentibus eſſent vulnerati.

Eremitam
ſolitum interrogare nuncium, an
vellet
curam pro infirmo ipſe ſuſcipere, nun­
cio
affirmante, iubebat nudum pedem in
terra
firmare, quem cultelli circumſcribe­
bat
acie, inde amoto pede hæc verba inſcri­
bebat
: CARO CARVZE SANVM RE­
DVCERE
, PVTA SANVM EMA­
NVEL
, PARACLETVS, acie eiuſdem cultel­
li
quæ eodem cultello eradebat, ita vt ne veſti­
gium
ſupereſſet.
Hanc totam in paropſidem aqua
plenam
imponebat, relinquens donec to­
ta
ſubſideret: quàm poſtmodum excolatam
nuncij
camiſia bibendam eidem propina­
bat
, & confeſtim abſens æger curabatur.
I
modò
tu, & huius facti redde rationem.
Ri­
debis
forſan: & ego inaudita ſcribo, fides

ſit
apud autorem.
Sed cùm illud mecum re­
puto
, quod filio Hieronymi Legnani in vr­
be
noſtra contingit, non poſſum non admi­
rari
.
Laborabat me præſente abſceſſu inter
pectinem
& vmbilicum, qui quum eſſet
maximus
, vbi perueniſſet ad vlcus, ab om­
nibus
egregiis chirurgis deſperata ſalute,
quum
puer eſſet annorum octo, & vt dice­
bant
, etiam fæces per vmbilicum exire cu­
piſſent
, quòd tamen ego non vidi, & ad
ſummam
deductus, tabem, in manus inci­
dit
cuiuſdam Antonij ex oppido Gallarate,
qui
aqua putei cum quibuſdam verbis per
os
, & ſuper vulnus exhibita, curabit illum
cùmque
ego poſt aliquot menſes inuiſerem
matrem
ægrotantem, huncque mortuum
exiſtimarem
, occurrit hic puer monſtro ſi­
milis
, qui præ morbi magnitudine, adeò
curuus
remanſit, vt pectus, caputque ſolo
æquidiſtent
, formam nactus erecti gnomo­
nis
, viuitque ſic miſer iſte puer quamuis no­
bilis
: nam pater tabellio eſt, & cauſidicus

egregius
.
Talia certè magna admiratione
digna
ſunt: at quòd conſuta hellebori radix
nigri
inter carnem, & pellem iumenti quod
vipera
momorderit, ſanare ipſum poſſit: etſi
dignum
ſit admiratione, & ad magiam po­
tius
quàm ad veterinariam pertineat, eui­
dentem
tamen habet rationem.
Nam vim
attrahendi
cum egregiam habeat, vndique
ſparſas
veneni vires auocat à corde ad con­
traria
arteriarum ora.
Omnis enim arteria
ſenſibilis
, præter eam quæ eſt in pulmoni­
bus
, os vnum in corde habet, aliud ſub cu­
te
.
Quòd verò in animalibus arteriæ idem
penè
radices in plantis.
Vnde etiam apud
Boreales
virere plantas affirmant, perpetua
fronde
: quanquam præter generis naturam,
quòd
in radicibus earum globi ſerpentum
lateant
: quod maximè in Betullis contin­

git
.
Siccatur enim ſuperfluus humor, & ar­
bos
ipſa incaleſcit viru anguium: cùm vul­
gus
iners ſacras eas arbores eſſe dicat.
Simi­
li
ratione alia mentem turbant, vt vini fæx,
apollinaris
herba, & tithymali radix, præ­
cipuè
cypariſſij.
Et ob id aues, & piſces, &
quæcunque
cerebrum habent imbecille, men­
te
propria excutiuntur.
Imbecille enim ce­
rebrum
habent alia ob paruitatem, vt aues:
alia
ob frigiditatem, vt piſces: alia ob per­
fectionem
, vt mures ac caniculi: vnde ſi
caniculum
vel leui palmæ ictu in parte ca­
pitis
poſteriore percutias, ſubitò moritur.

At
hominibus vix talia ſufficiunt.
Sed quæ
veternum
inducunt, humida, & fragida im­
modicé
oportet, vt ſint: non enim materiam
tam
grauis ac conſtantis ſomni præbere poſ­
ſent
.
At ſi modicum ex his miſceas, adhuc
grauem
ſomnum non efficient.
Si pluri­
mum
, hominem occides.
Et cor potius,
quàm
cerebrum occupabit.
Oportet igitur,
vt
his miſceantur, quæ cæleriter caput pe­
tunt
.
Talia omnia tenuia ſunt, vt facilè in
vapores
ſoluantur.
Quod verò tenue eſt,
valde
calidum eſt: oportet igitur medica­
mentum
hoc ex frigidis, & humidis,
tum
etiam calidis ac tenuibus conſtare.
Quæ verò frigida, & humida immodi­
ſunt, excocta eſſe nequeunt: quod au­
tem
non excoctum eſt, grauem habet odor
rem
.
Sed quod grauiter olet, cum iungitur
calidis
, & tenuibus, multùm olet: odor
enim
in tenui ſubſtantia, & calido ac ſicco
poſitus
eſt.
Quæcunque igitur veternum per
ſe
excitare poſſunt, odoris grauitate pro­
duntur
.
Sed ſunt qui cum vino miſceant,
vbi
præter veternum etiam homo vbi reſi­
puerit
, mente læditur.
Quamobrem qui ta­
lia
exhibent, non minùs quàm qui vene­
num
, ſupplicio digni ſunt.
Exhibent au­
tem
plerunque ob adulteria patranda.
Sed
licet
etiam veternum exterioribus prouoca­
re
, quoties quæ tenuiſſima ſunt ſoporiferis
miſcentur
.
Hæc autem ad vigilias pellendas
ſtudioſorum
: ſtudioſi enim maximè, & ſe­
nes
, vigiliis vexantur.
Pomum igitur ex

opio
, & mandragoræ ſucco coacto: vini fæ­
ce
, & zibeto, ſomnum dulcem, & vbertim
conciliare
poteſt.
At rurſus bona in mala
verti
conſueuêre.
Nelphus de quo elegans
Aurelij
Augurelli ode facti continens hiſto­
riam
extat.
Cùm in certamine equeſtri Pa­
tauij
victor extitiſſet, depoſita galea, vt reſ­
piraret
, ab inuidis, quod plebeius eſſet, co­
pioſo
illito intus opio extinctus eſt.
Nam ca­
lor
galcæ, tum ſpiritus hauſerant quicquid
halitus
pernicioſi intra caſſidem contineba­
tur
.
Calore autem venarum oſcula omnia
patebant
, vnde ſtatim receptus intra pene­
tralia
hominem ſtrangulauit.
Tantum po­

teſt
virtus perſæpè ad mortem aſciſcendam,
quantum
nec crimen.
Forſan non docenda
talia
quiſquam dicet.
Sed maius in his au­
xilij
præcauere docendo, quàm periculi de­
clarando
.
Nam qui talia facturus eſt, iam
hominem
deſtinat morti: qui iam hoc fe­
cit
, multas inueniet nocendi vias: facilius
autem
eſt aliquid inuenire, & in præuiſam
frondem
incidere, quàm omninò nihil in­
uenire
: igitur maius eſt in docendo auxilij,
quàm
periculi in his.
At quæ per ſe non
adeò
comperta ſunt, vt venenum, quod ta­
ctu
ſolo occidat, aut ſolo odore leui, vt qui
puluere
iniecto pannis peſtem excitabant,
aut
herbæ incognitæ nocentem vim atque
morbo
ſimilem, quæ tamen perimat, aut
venenum
, quod tractu temporis occidat, ab
initio
non ſentiatur, & generaliter quæcun­
que
non prompta ſunt cuiquam inuentu, ſi
quis
doceat, veneficio deterior eſt, quò
populus
ſæuiens vnico viro.
Quid populus
1nonne hoc eſt ſceleratorum omnium homi­
num
exhibere ſe doctorem ac proceptorem?
Eſtque veneficus latrone deterior, quò
difficilius
eſt vitare clandeſtinas inſidias,
quàm
manifeſtas.
Quamobrem non ſolùm
docere
aut experiri, ſed neque ſcire talia vo­
lui
.
Quando quidem maxima eſt ſeges vti­
lium
, in quam te conferre poſſis, etiamſi
ſecula
Cumeæ viuat.
Neque tamen hæc
tam
vtilitatis cauſa experiri malui, quàm
tentandi
.
Veneficiorum
genera
&
ſpecies
.
Zoroaſtes
venefi
iorum
inuentor
.
Pionis cumu­
li
mirum.
Cineris ſpon­
ſe accen­
dentis
mirum.
Africo ven­
to
ſiſtendo.
Equus æneus
quem alij inire
geſtiebant
.
Poma aurea
Marrochi

inuiolabilia
.
Vates admi­
rabiles
.
Serpentum
vulneribus

cura
præſti­
gioſa
.
Cura prodi­
gioſa
filij
Hieronymi

Legnani
.
Iumenta à
ſerpentibus

vulnerata

quomodo
cu­
ra
præſtigio­
ſa
ſanentur.
Quæ anima­
li
ſenſu pro­
prio
excu­
tiant
.
Veternum
quæ
homini­
bus
faciunt,
grauiter
cur
oleant
.
Pomum pro­
uocans
ſom­
num
.
Opio caſſidi
certantis

equitis
illito
eques
extin­
ctus
.
Veneficia
quæ
docere
vtile
eſt, &
quæ
non.
Sagittis ex­
trahendis
.
Sed ad rem redeo, atque vtilia exequor,
quorum
obſcura ratio eſt.
Referunt ſquil­
lam
piſcem impoſitum vulneri ſagittas
extrahere
.
Et leonis pinguedine perunctos,
quod
mirum eſt, tutos eſſe à feris, cùm orem
illum
ſeu viuentis, ſeu mortui expaueſcant.
Hoc autem maximè cùm intrepidus obuiam
iueris
: nam ſi fugam arripueris, vix odorem

percipient
.
Simili ratione ſuccum radiculæ
ſeu
raphani, perunctis eo manibus diligen­
ter
, facere vt tutus tractare poſſis ſerpentes
traditum
eſt: vel enim timent mordere odo­
ris
accredinem ſentientes, vel ipſo etiam
exanimantur
.
Nam muſtelæ & ſciuri allio
dentibus
tentato in poſterum mordere vix
audent
, cicuréſque hoc modo fiunt.
Illud in­
credibile
, quòd calear pedis dextri galli vi­
ctores
faciat: aut quòd ſanguis humanus in
80
. diebus concreſcat in formam humanam
longè
incredibilius, quod ea figura in farina
hordei
ſepulta per nouem dies, inde iugu­
lata
, ſanguinem qui ex ea fluit illitum faciei,
gratum
reddere coram regibus, & cunctis
amabilem
.
Quid abſurdius? Inter mirabilia
non
tam abſona reponitur, vt vinum non
peruertatur
caniculæ tempore, quod contin­
git
ex æſtu ac tomitruis, ſi vaſa ipſa vituli
marini
pelle circumtegantur.
Vt tutus ſis
è
feris.
Serpentęs
quomedo

abſque
peri­
culo
tracten­
tur
.
Muſtelæ, &
ſciuri
quo­
modo
man­
ſueſcant
.
Veneficia, media ſunt inter venena, &
præſtigias
: his veriora, illis magis admiran­
da
: priùs docenda auxilia, quàm ſcelera.
Iuuat non credere, & ſalutaribus geminis
ſe
munire.
Oſtendunt odia principum non
eſſe
vlla veneficia.
Si qua ſunt, conſtant ci­
bis
corruptis, veſtium coinquinatione, re­
trimentis
, partibus humani corporis, Φαν­
τασία
.
Sed Hipomanes, vteruſque catulæ
philtra
non ſunt: talibus impius Agrippa li­
brum
quartum de Occulta Philoſophia, de
Veneficiisac
venenis repleuit: qui de Scien­
tiarum
vanitate ſcripſit, homo vaniſſimus.
Qui quæ damnauit, prorſus neſciebat: quæ­
que
neſciebat, ſcripſit: atque ea ſi vera fuiſ­
ſent
, humano generi pernicioſa.
Cæterùm
quæ
eduntur, quæque tanguntur, irrita ſunt
ſed
nec quæ imaginamur, abſque periculo.
Velut ſi quis ſuſpicit quotidie medullas hu­
manas
, ſi pingat retrò arantem mortem.
Re­
liqua
non nocent, niſi ex præcantantis pro­
prietate
, & debilitate animæ illorum, ad­
uerſus
quos machinæ ſtruuntur: propte­
rea
neque Principibus, nec fortibus viris,
nec
ſapientibus talia nocent, ſed mulieribus
& infantibus, neque omnibus, ſed viliori­
bus
.
Neque verò probi viri eſt, aut ingenui
talia
ſcire aut quærere, niſi homo iam adeò
integram
mentem ſeruet, vt pecunias con­
temnere
poſſit.
Docere verò talia, ſiccarij eſt.
Igitur hac parte magiæ maleficæ, quam­
uis
naturalis, relicta, ad vtilem tranſeamus.

Priùs
tamen illius vanitatem in quibuſdam
redarguamus
: nam liber hic generalia con­
tinet
præcepta, propria in libris de Rerum
varietate
deſcripſimus.
Dicunt, ſi vulua aut
membrum
virile metiatur candela cerea,
quæ
in funere fuerit, ille vel illa prohibetur
à
Venere.
Vel igitur à coitu maſculus cuiuſ­
libet
fœminæ, vel illius tantum, cuius no­
mine
agitur.
Si illius tantùm, cùm nihil ei
ſit
proprium præter verba, habebunt ver­
ba
vim præter hominum conſenſum.
Si cu­
iuſlibet
fœminæ, igitur oportet vt perpetuò,
quòd
experimento non congruit, vel tem­
pore
quodam.
Cùm verò nihil ſit, quod vel
ſeminis
generationem prohibeat, nec ima­
ginationem
, nec flatum, à quo tenditur, ma­
nifeſtum
eſt hoc ſolùm in aliquibus contin­
gere
, non ſemper, nec in omnibus.
Diſputatio
contra
ma­
giæ
quædam
abſurda
pla­
cita
.
Sigillorum
vis
.
Ergo ſigillis primùm, vt ad rem reuer­
tar
, vim non leuem tribuunt: Solis ad ma­
giſtratus
, honores, gratiam cum principi­
bus
: Iouis ad diuitias, & amicos: Veneris
ad
voluptates: Martis ad fortitudinem: Mer­
curij
ad ſolertiam: Saturni ad laborum pa­
tientiam
: Lunæ ad populi fauorem.
Atque
vtinam
ſcire poſſem quid cuique conduce­
ret
.
Non ignoro, & lapides, & occaſionem
ſculpturæ
proficere, figuram autem nihil.
Verùm forſan figura, dum inſpicimus ani­
mum
( vt dixi) aliquantò magis mutare po­
teſt
, quàm lapis, aut conſtitutio.
Sed de his
alibi
.
Aſtrum ſamium, & calcem extinctam
in
maluæ ſucco, aut mercurialis, efficere
poſſe
putant, ſi manus illiniantur, ne ignis
noceat
.
At buffonem ſale extinctum ma­
gnum
, ſi ſal in aqua diſſoluatur, interula
verò
ſeu camiſia in ea aqua lauetur, illum
qui
eam induerit, ſcabie grauiſſima corripi
affirmant
.
Hæc aut omninò vera ſunt, aut
parte
quadam, aut veroſimilia.
Neque enim
me
latet, mulierem curatam nephriti, ima­
gine
leonis aurea geſtata.
Sed è cœlo peten­
da
ratio.
Quædam quidem magis vera vi­
dentur
, quàm ſint, quædam autem magis ve­
ra
ſunt quàm videantur.
Contra ignem
Buffonis
vis.
Ex hoc genere vltimo eſt experimentum

illud
à Boethio traditum, ſatis vulgatum,
quod
nos vidimus ſæpe per ocium.
Captis
duabus
liris, teſtudinibuſve, alteram ſupi­
nam
collocabis, priùs tamen ad concentum
neruis
extenſis, remiſſiſque deductam.
Pòſt
ſuper
ſupinæ neruos ſecundum ac primum
paleæ
fruſtum collocabis, tendéſque pri­
mum
neruum inſtrumenti eius, quod mani­
bus
tenes, cùm ſonum æqualem reddat illi,
qui
in inſtrumento ſupino eſt, confeſtim fe­
ſtucæ
ſubſiliet, ſaltabitque tanquam ab ali­
quo
concuſſa: atque tranſlata eo modo pa­
leæ
parte per ſingulos neruos, inſtrumenta
ad
æqualem vocem, imò eandem mira arte
traduces
.
Cauſa tanti effectus ignota fuiſſe
videtur
.
An quòd non ſolùm ſubſilit, cum
ſonum
æqualem edere poteſt?
aut quia aër
ipſe
æqualem habens vim mouere poteſt,
non
autem remiſſior, aut magis incitatus.
Sed nec hoc tamen verum eſt, cum in te­
nuiore
neruo remiſſior contentio, æqualem
1tum ſonum edere apta moueat: æqualis ve­
tenſio cùm inæquali ſono non mouet.
Vi­
detur
hoc mihi ſanè contingere, quòd mo­
tus
aër in neruis ſonum ſemper excitat,
quamuis
non audiatur.
Cùm tamen æqua­
lis
eſt motus, aër in vnum conſentit mo­
tum
: quia eadem ratione mouetur, & nul­
lo
modo reſiſtit illi: vnde integer ea vi ad
neruum
quieſcentem defertur, qua moue­
tur
, mouétque propemodum tanta vi, quan­
ta
mouetur.
Cur nerui
lyræ
æquali­
ter
dum ten­
duntur
, & ſi
non
tangan­
tur
, alter
ſubſilit
, re­
liquo
eden­
te
ſonum.
Lapis qui
ſaliua
ac­
cenditur
.
Quæ verò minùs vera ſunt, quàm vi­
deantur
, ſunt: veluti lapis, qui ſpontè ſali­
ua
accenditur: conſtat ex libris 3. calcis vi­
, picis Græcæ vnciis tribus, & Herculei
lapidis
vncia: coquuntur trita in olla fictili
lateribus
concluſa, inde ſepelietur in oleo
laurino
per dies 15. inde ſeruatur in ſicco.
Hoc minus habet veritatis, quia non ſem­
per
accenditur: at liræ nerui ad æqualita­
tem
ducti, ſemper paleam mouent, & ta­
men
hoc de lapide euidentem ſui effectus
cauſam
magis habet.
Candela quæ
eſt
inextin­
guibilis
.
Candela è
glacie
ardens.
Multa ſunt mirabilia, quæ tamen cùm
noueris
cauſam, ceſſat omnis admiratio: ve­
luti
ſulphur cum cera æqualiter diſſolutum,
eam
reddit inextinguibilem: oportet autem
ſulphur
valde purum eſſe.
Similiter ſi can­
dela
ſulphuris puluere, tum carbonis oblita
in
aqua mergatur hyemis `tempore, ex ſu­
periore
parte contecta papyro, ſuſpenda­
turque
vbi gutta cadit, circundabitur gla­
cie
craſſiore, ardebitque tum accenſa, ma­
gnóque
miraculo glacies aſtantibus ardere
videbitur
.
Ita lyræ nerui ſuper carnes calidas
proiecti
, cùm diſtorqueantur, vermiculo­
rum
imaginem referunt.
Refert Symeon
Sethi
, ellychnium lampadis in ſepiæ atra­
mentum
admiſtum ærugine poſitum, ſi abſ­
que
lumine alio accendatur, quæcunque ad­
ſunt
, partim nigra, partim viridia oſten­
dere
.
Superius dum de luce, & lumine age­

rem
, talia docui.
Sed capparorum aqua
deſtillata
, virides verè pilos, & capillos
efficit
.
Caro vt ver
miculis
ſca­
tere
videa­
tur
.
Vt cuncta
nigra
, par­
tim
, partim
viridia
vi­
deantur
.
Pili, & ca­
pilii
vt vi­
rides
vi­
deantur
.
Fructus vt
formam, quam
volueris
, aſ­
ſequantur
.
Inter vera, naturaliaque experimenta,
illud
referre abſurdum non eſt, quòd fru­
ctus
omnes in quanuis formam transferuntur,
maximè
maiores, nucleóque carentes, vt mala
pira
, cotonea, punica, cucumeres, cucurbitæ,
melongenæ
.
Ars hæc eſt: formam quam deſideras
finge
in ligno magnitudine fructus perfecti:
huic
circumpone gypſum aqua diſſolutum, craſ­
ſitudine
digiti minimi, bifariàm diuiſum.
Siccam hanc figuram, celeriter enim ſicca­
tur
, auferes à ligno: id facile fiet, ſi priùs
ligno
oleum illiueris.
Detractam hanc for­
mam
cauam è gypſo, bifariàmque diuiſam
fructu
creſcenti, qui iuſtæ magnitudinis
medium
exceſſerit, arctiſſimè circumliga­
to
, dimittoque donec fructus ad iuſtam per­
uenerit
magnitudinem.
Habebis fructum
forma
ea, qua lignum dedolatum erat, li­
ceat
& inſcribere quæcunque volueris: vt
verè
dicere poſſis.
Creſcite, & in titulos ſurgite ritè meos.
Radices vt
formam
, quam
velis
.
Idem experimentum, ſed longè diuerſa
ratione
, in radicibus, at non omnibus, ſuc­
cedit
.
Prægrandes atque viuaces accipere
oportet
, quales bryoniæ, & quæ lignoſæ
ſunt
, vt diutius durent: licebit & in vtroque
raparum
genere, & raphano talia experiri.
Has igitur gladio formatas, ſepelies rurſus
in
terra donec obduxerint cicatricem Sic ex
bryonia
tranſit in mandragoram, fictis modò
maris
, modò fœminæ genitalibus.
Adduntur
etiam
capilli ſatis hordei granis ( vt dicunt)
iuxta
radicis caput, ſic vt plantæ inſerantur.
Formantur & humana corpora quaſi na­
tiuis
figuris ab initio primum compreſſo in­
fante
.
Sed ſi placeat quandocunque nouas
inſcribere
figuras, facillime efficies in æſtua­
rio
diuiſa ſumma cute nouacula, prius depi­
cta
atramento in cute figura: inde rimas mi­
nio
vel cæruleo, aut terreo colore, quem de­
pingere
cupis, implebis, & ſtatim ob calo­
rem
contracto colore cutis concreſcit in
imaginem
.
Aliter, vt experimento didici, &
abſque
balneo: Aquæ ſeparationis auri can­
tharides
toto die naturali immiſtas ſines: in­
de
calamo tenui, ſeu literas, ſeu formam aliam
volueris
, delineabis in cute, ſic vt aquæ ve­
ſtigia
relinquantur, confeſtim erumpent ve­
ſicæ
albæ locis, quæ aqua occupauit.
His
ſpontè
perfractis, atque die vna conſolida­
tis
, perpetua cicatrix alba ſuccedet, atque
omninò
indelebilis, niſi vi formam depictam
ad
vnguem referens.
Vt verò huius demon­
ſtratio
perſpicua habeatur, pauca ſubiicere
libuit
.
Aqua ſeparationis actu quidem talis
eſt
, cùm igne non indigeat, vt argentum
colliquet
.
Cantharides potentia ſunt exulce­
rantes
cutem.
Demonſtratum eſt in præce­
dentibus
, ea quæ poteſtate talia ſunt, vbi
his
, quæ actu ſunt, coniunguntur, vim om­
nem
illis tradere.
Exulcerabit ergo aqua ſe­
parationis
viribus cantharidarum imbuta,
idque
efficies ſtatim, quoniam talis eſt, qua­
les
ſunt cantharides, cùm iam diu hæſe­
rint
cuti, & naturalis caloris vi agere cœpe­
rint
.
Tunc enim vbi agere cœperint, ſtatim

agunt
: atque hæc απόδειξις.
Similiter & cor­
pora
puerorum macilenta abſtracta à cute
ſenſim
carne pinguefacies: nihil enim inane
natura
creſcentis relinquit.
In adultis etiam
aliquid
hoc confert.
Et hæc quidem natura
conſtant
.
Literæ in­
delebiles

quomodo

corporibus

humanis
in­
ſcribantur
.
Pueri vt
pingueſcant
.
Metamorphoſis hæc vera figurarum, alia

ſubſtantiarum
, vt cùm Pyrophilum lapidem
volumus
facere.
Sanguinis humani libras
duas
, quindecim diebus ſub equino fimo pu­
treſcere
ſinemus.
Inde per vitrum facta de­
ſtillatione
aquam ſubtractam ſeruabimus,
fæcem
in vas, crucibulum vocatum, quo me­
talla
liquari ſolent, ſubiectis ſiccabimus
prunis
, donec in calcem quaſi tranſeat.
Rur­
ſus
calcem illam in vaſe vitreo poſitam aquæ
ſeruatæ
miſcebimus, lentóque igne verte­
mus
in lapidem, aut acri velut lateres, aut
ſepulta
permittemus cogi.
Refert Agrippa

in
ſuo de Veneficiis ac experimentis, lapi­
dem
hunc rubicundum eſſe ac ſplendidum.
Hos libros quarto de Occulta philoſophia
iunctos
vidi, ille autem inſcribitur, Praxis
eorum
, quæ docentur in prioribus tribus: nec
vllus
horum editus eſt.
Pyrophili la­
pidis
ex hu­
mano
ſan­
guine
ratio
ſtructuræ
.
Agrippæ li­
bri
nondum
editi
.
Eadem permutatio in plantis, & anima­
lium
partibus in lapides, iiſdem præceptis
1fieri poteſt. Tranſeunt & herbarum fermè
genera
ſingula in diuerſas vermium aut ſer­
pentum
ſpecies, variis præditas tum pro­

priis
formis atque virtutibus.
Et hanc ma­
gnam
metamorphoſin vocamus.
Quum enim
vt
ſuprà docuimus, in putrefactione ſepare­
tur
pingue humidum à terreo, putreſcunt
autem
quæcunque putreſcere poſſunt, vt
herbæ
, plantarum folia, carnes, oua, lac, dum
in
vitreo vaſe poſita, fimo equino fumante
ſepeliuntur
: neceſſe eſt talia ſic ſepulta hu­
midum
excernere pingue, quo ſeparato vi­
uens
animal generatur.
Nec poteſt prohi­
beri
generatio hæc, niſi ab excremento exu­
ſto
, dum relinquitur miſtum humido pin­
gui
.
Nam quædam putreſcere non viden­
tur
, vt amara, & acria: non enim animal ge­
nerant
.
Quoniam tam lentè id contingit, vt
prius
exhalet, quod pinguis eſt humidi,
quàm
ſeparetur.
Omnis enim generatio (vt
dictum
eſſt ) in ſeparatione conſiſtit.
Quam­
obrem
marceſcunt potiùs talia, atque tabeſ­
cunt
, quam putreſcant.
Amara verò facilius
acribus
putreſcunt: nam in abſinthio ſæpius
vermes
inuenies, quàm allio, vel cæpis.
Non
enim
quodcunque nobis amarum eſt, ama­
rum
eſt animalibus.
Teſtis eſt Poëta, de ca­
pris
dicens:
Et ſalices carpetis amaras.
E ſingulis
plantarum

generibus
dum
in
fimo equi­
no
putreſ­
cunt
, ver­
mium
pro­
priæ
, nonnun­
quam
ſer­
pentum
ſpe­
cies
generan­
tur
.
Et zinziber quum putreſcit præter id,
quod
pingue eſt, eſt etiam minus acre.
Eo­
rum
verò quæ putreſcunt, materiæ varietas
in
cauſa eſt, vt formæ animalium diuerſæ
generentur
.
Si igitur quæ forma differunt,
ſpecie
differunt: quæ verò ſpecie, viribus ac
moribus
, & quæ ex materiis diuerſis gene­
rantur
, forma differunt: neceſſe eſt, quæ ge­
nita
ſunt diuerſis ex materiis, vires habere
diuerſas
, velut de veſpis, aſpibus, crabroni­
buſque
ſuperius dictum eſt.
Aquæ guttæ
incorrupto

aëre
vertun­
tur
in rube­
tas
.
Quandoque verò ex eadem materia, di­
uerſa
tamen cauſa efficiente, varia fiunt ge­
nera
animalium: velut aquæ guttæ in æſta­
te
generant pulices apud nos: eædem in Da­
riene
noui orbis prouincia, confeſtim ver­
tuntur
in rubetas.
Vnde non mihi abſurdum
videtur
, quendam vbi ſpuiſſet, intra dimidiæ
horæ
ſpacium ranas pro ſputo exiguas oſten­
diſſe
.
Quicquid enim aëris natura poteſt, hu­
manam
naturam æmulari docuimus.
Et
commanducatis
aliquibus forſan iuuabatur,
vtpote
ranarum cinere, aut parte aliqua.
Nam in his animalibus, quæ illuuie gene­
rantur
, facilem illorum generationem eſſe
oſtendimus
.
Et quòd ex propriis ſordibus ge­
nerantur
.
Breuem autem, & velocem illarum plu­
uia
declarat ſunt enim ex humida ſubſtantia.
Quamobrem & tabefactis conueniunt. Sic igi­
tur
minore, ne dicam fine miraculo credi po­
teſt
, magos coram Pharaone virgas vertiſſe
in
colubres.
Ergo miris res proprietatibus
præditæ
ſunt, tum regiones.
Creta non alit
venenatum
animal, & tamen tepet.
Cauſa
igitur
eſt, quia vel alimentum deeſt, vel aër
ipſe
ob mutationes impedit: odores enim
boni
prohibent illa, & exitio eis ſunt.
Ruta
cùm
multa magis aſtringant, & calefaciant,
confirmat
ſingulari præſtantia ventriculum,
inteſtináque
omnia.
Fabæ corrumpunt vi­
cinum
aërem, cùm tamen innoxiæ ſint ſi
edantur
, imò proprietate quadam ſiſtunt à
capite
fluxiones.
Et quanquam alia ſit ratio
fructus
, alia plantæ, & rurſus virentis fru­
ctus
atque ſicci, non tamen adeò humida eſt
hæc
planta, vt aërem afficere poſſit.
In no­
ſtris
regionibus compertum eſt, bombyces
plus
fabis aërem corrumpere.
Corrumpunt
hæc
animalia, & vermium genera omnia,
& locuſtæ, ob excrementa, & odorem pin­
guis
humidi: illo enim abundare ea, ſuperius
declaratum
eſt.
At fabæ & ipſæ eo abundant
inter
legumina: indicio eſt generatio ani­
malium
in illis frequens.
Ob id & piſa talia
erunt
.
Pleraque igitur, quod ſæpè dictum

eſt
incerta his, illis cognita cauſa fiunt.
Ci­
trea
ſeu medica mala calore panis putreſ­
cunt
celerrimè, cum à multis longè calidio­
ribus
minùs lædantur.
Calidum enim illud
cum
humidum ſit, ſiccare nequit, & ob id
putrefacit
.
Ob id par eſt panis calorem om­
nia
ad putredinem iuuare: ſed ad hæc magis,
alia
minus.
Simili ratione quibuſdam admi­
ratione
dignum videtur, quòd rubea tincto­
rum
, ſeu Erythrodanum in manu detentum
vrinam
tingat: neſcientibus, quòd canthari­
des
ſanguineam prouocant vrinam, & ardo­
rem
illius excitant, communi ſcilicet ratio­
ne
: quia à calore manus ad actum talia per­
ducuntur
: & vbi deducta fuerint, ab arteria­
rum
oſculis ad veſicam deducuntur.
Præſta­
bat
igitur potius, quæ ex his ſequuntur in­
quirere
.
Primum, quod cum tam faciliter
penetret
medicamentum hoc partes tenuiſ­
ſimas
, illud habere neceſſarium eſt.
Deinde,
cum
veſicam petat, aliquid cum illius natu­
ra
habere commune.
Quodque ſolùm ad il­
lam
permeet: ſi alij iungatur, facillimè vim
illorum
ad veſicam, & intrò per vniuerſum
corpus
deducere potuit.
Talis perſcrutatio
præterquam
quòd pulchra eſt, vtilis etiam
in
multis erit
Creta non
alit
animal
venenatum
.
Ventriculo,
& inteſtinis
firmandis
.
Fabæ aërem
vitiant
.
Citrea pu­
treſcunt
pa­
ne
calido
ſuperimpoſi­
to
.
Rubea tin­
ctorum
in
manibus
con­
tenta
cur
vrinam
tin­
gat
.
Quorundam verò ſenſim vt procedam,

ratio
obſcurior eſt: velut quòd animalia no­
xia
oleribus, arcentur aqua inſolationis
dierum
decem cancrorum aut pagurorum.
Gallorum regis frater natu minor laborabat
vlcere
peſſimo, prodigioſæque turpitudinis:
curatus
eſt afflatu perpetuò pueri annum

agentis
duodecimum.
Nec abſque ratione:
ſpiritus
enim à corde impubis, ætate firma
tamen
ſyncerus eſt, ac corruptos humores
emendare
poteſt.
Si cum lacertæ ſepo, ha­
linitro
, cyminoque farinam tritici miſcue­
ris
, gallinæ hoc cibo ſaginatæ, adeò pin­
guefaciunt
homines, qui eas ederint, vt diſ­
rumpantur
.
Atque hæc quidem ſecundùm
naturam
, ideóque frequentius vera.
Aliud
autem
eſt, frequentius vera eſſe, aliud ma­
gis
.
Semper enim, quæ ſecundum naturam
ſunt
, frequentius vera conſpiciuntur, at
non
ſemper magis, vt de Herculeo lapide.
A natura enim remotum dicitur, quod om­

ninò
cauſas habet obſcuras: velut quòd ex
parte
imminentis venti, cornu ac ſtercus bu­
bali
crematim tuetur ( vt dicunt ) plantas ac
ſata
à rubigine.
Verius illud noſtrum inuen­

tum
: ozymi ſuccum ex ſemuncia epotum
cum
medio croci ſcrupulo, mirum in mo-
1dum conferre anheloſis ac ſuſpirioſis.
Aduerſus
crucas
.
Cura prodi­
gioſa
fratris
regis
.
Ad
impinguan­
dum
homi­
nes
.
Aduerſus
rubiginem
.
Aduerſus
ſpirandi
dif­
ficultatem
.
Innumera in hoc genere referre poſſem,
quorum
origo ignota parit admirationem,
nec
ſolum in plantis, animalibus, homini­
bus
, ſed (vt dixi ) in regionibus, ſolo aquis,

tum
operationibus.
Iſchiæ dolor cum vehe­
mentiſſimus
ſit, perſæpè muſica curatur.
An
quòd
dolor hic hic, quum membrum non
afficiat
principale, leniatur, tranſlatis aliò
ob
delectationem ſpiritibus, inde vſu auer­
titur
à calore confirmato doloris cauſa?
Co­
lumbæ
alliciuntur hoc paſtillo: maizi, ſeu
ſorgi
libras 60. cymini libras ſex, mellis
10
. coſti libram vnam, ſeminis viticis li­
bras
quinque, coquuntur omnia in aqua
ad
illius conſumptionem, inde additur vi­
ni
odorati optimi quantum ſufficit cum li­
bris
15. cæmenti vetuſti, & fit tumulus in
columbarij
medio: columbæ aliæ cùm odo­
rem
ſenſerint, ad locum veniunt: ſentiunt
autem
cùm ipſis commiſcentur indigenis
columbis
: cùm ſemel adierint locum, re­
linquere
nequeunt, ſuauitate ciui allectæ.
Iſchiæ do­
lor
cum mu
ſica
quando­
que
ſanetur.
Columbæ vt
ad
columba­
ria
trahan­
tur
.
Veneficiis an
vis
ad ſit.
De veneficiis maior eſt dubitatio, quæ
ſine
eſca ( vt ita dicam ) fiunt.
Erat apud
gentes
quaſdam ſacrificium Molocho dæ­
moni
, quo cùm rex filium proprium im­
molaſſet
in muris, ne Iudæi vrbem cape­
rent
, prohibuit apud Romanos Hyſtero­
potmi
, id eſt, vtero naſcentium ſortem
ſubeuntes
, quoniam pro eis tanquam mor­
tuis
ſacra diis manibus cùm abeſſent, per­
acta
forent.
Et niſi per tegulas ingrede­
rentur
, vi vitam finiri credebantur.
Huius
rei
teſtis eſt Plutarchus in Problematibus.
Idem refert. Acteium plebis tribunum, ad­
uerſus
M.
Craſſum deuotiones ac diras pre­
ces
diis manibus profudiſſe.
Apud Chri­
ſtianos
earum loco, quæ Craſſum perdi­
diſſe
creduntur, præcepta ſunt vallis Io­
ſaphat
, quibus publicè interdictum eſt,
his
ad mortem cogi intra annum exiſtiman­
tur
rei, & qui debita negant, aut ob po­
tentiam
cogi non poſſunt.
Fiunt hæc in
agro
vt intelligo Bergomenſi.
Alij ab arte
implorarunt
non à ſuperis auxilium: velut
qui
collarium ex chalybe admantino cir­
cundat
collo debitoris, quod à nullo præ­
terquam
eo, qui impoſuit poteſt detrahi.
Annis ab hinc paucis periit ea fraude ci­
uis
noſter Zafaronus, à Vincentino credi­
tore
circumuentus, cùm anguſtius, quàm
voluerat
, impoſuiſſet.
Collarium
adaman­
tium
,
Sed ad veneficia reuertor. Quidam ce­
reo
in domo inimici accenſo, & tranſlato
in
proximum templum, diris imprecatio­
nibus
vtuntur, qua arte periiſſe quondam
Gaſparem
Vicomercatum patritium noſtrum
creditum
eſt.
Quid ego de his ſentiam, di­
cam
.
Multum prodeſt ad veneficij vim ti­
mor
, aut ſpes eius, in quem vertitur, tum
eius
qui facit, aut peragit conſtantia fidei:
tum
ſi quid omninò præter verba addatur.
Caſus ac fortuna. Demum occultum quod­
dam
eſt, quòd vnicuique proprium eſt
non
ſolum ſpeciei, ſed etiam ſingularis

huius
aut alterius viri.
Inuenio nempe apud
Arianum
fide dignum hiſtoricum in ſepti­
mo
de geſtis Alexandri, antequam Ale­
xander
è vita excederet, Pythagoram Apol­
lodori
fratrem, cùm iecur immolaſſet ſine
capite
inuentum.
Idem illi pro Hepheſtione
iam
aduenerat ſacrificanti, & poſt pro
Perdicca
atque Antigono: aliis verò pro
Cimone
: quorum omnium mors ſtatim ſe­
cuta
eſt.
Sed & Alexandrum à Chaldæis
monitum
refert, ne Babylonem ingrede­
retur
, quòd ei fatalis eſſet.
Vnde cùm ille
intraſſet
, ſtatim exiſſe, foſſamque Euphra­
tis
Pollacopam conſideraſſe.
Sunt tamen
qui
dicant, illos fraude commentos hoc va­
ticinium
, quòd rei eſſent interceptæ pecu­
niæ
haud contemnendæ.
Sunt etiam in no­
bis
veſtigia quædam futurorum euentuum
in
vnguibus, atque etiam in dentibus.
In

quibuſdam
euentus maculæ oſtendunt,
in
aliis ſolum ſpes inanes: ſed pro manus
natura
, & digitorum in quibus fiunt, &
colorum
, & mutatione earum In pollice
honores
, & voluptates, in indice lucra, in
minimo
circa parua negocia, in medio co­
gitationes
, & labores, in annulari di­
gnitatem
, nigræ quidem euertunt, & ca­
lamitates
nunciant, albæ felicitates, ma­
gnæ
magnas, & nitidæ manifeſtas, paruæ
paruas
.
Obſcuræ felicitates minuunt cala­
mitates
: quandoque etiam augent.
In ſeni­
bus
, & minus efficacibus ſpes pro factis
pollicentur
.
Nigræ timores, non tamen
adeò
frequenter inanes, vt albæ ſpes.
Na­
tura
enim pronior humana ad malum, quàm
ad
bonum.
Et ætates, & morbi bona pro­
hibere
poſſunt, mala accerſunt.
Semper ta­
men
vbi ſplendida radiauerit, plus aliquid
ſpe
, aut timore præſtat: dextra quidem ex
induſtria
, ſiniſtra ex fortuna, niſi quis ſini­

ſtram
habeat firmiorem.
Tempus autem
initij
cùm in radice vnguis apparent, effe­
ctus
autem quum ad ſummum peruenerint.
Intereſt & hoc inter ſpem, & timorem ac
effectum
, quòd quidem, vt magis pro­
cedunt
, magis nitent, & augentur, aliæ
minuuntur
, & euaneſcunt.
Tempus autem
mutationis
totius partis vnguis, quæ vide­
tur
, eſt menſium trium vſque ad ſex: totius
autem
difficilius eſt coniectari, ſed vt exi­
ſtimo
vſque ad annum pertingere poteſt.
Dentium vero partis, eius ſcilicet, quæ è gin­
giua
prominet, mutatio fit ſeptemnio fermè:
totius
autem fermè duodecim, aut parùm
minus
.
Sed hoc vt parum conſtat, ita pa­
rum
vtile eſt.
Obſeruari & hoc in mulieri­
bus
, matre, filiáque.
Mater S. veſtigium
habuit
, filia tale O: candidum vtrumque
imò
niueum: ab exitu è gingiua vſquequo
attrito
dente euaneſceret, fluxêre anni cir­
citer
ſex tuncque nupta eſt illuſtri iuueni,
cùm
ipſa pauper eſſet.
In quibuſdam effe­
ctus
pollicentur, atque celerius, tardiuſve: vt
mater
maritum conſecuta eſt nobiliorem,
filia
ſpem ſolùm.
Ex quibus manifeſtum
eſt
, vnguium incrementum Lunæ deberi
manifeſtè
, dentium autem Soli.
Quamobrem
non
ſuperſtirioſa eſt hæc obſeruatio.
Ab
iiſdem
enim cauſis, quibus nos, noſtraque
iuuantur
, Sole ſcilicet, & Luna, ab iiſdem
fiunt
, & veſtigia ipſa.
Apparent autem ma­
ximè
his in partibus, quod ibi facilius im-
1primantur, propter illarum nitorem ac perſ­
picuitatem
.
Certum eſt enim, quòd quibus talia
eueniunt
, his eft anima valde ſolers atque ſa­
gax
, vt de illis mulieribus dictum eſt.
Nam den­
tium
maculæ plus pollicetur, quo ad naturam,
quia
ad Solem referuntur, ſicut vnguium ad
fortunam
, quia ad Lunam.
Hoc mihi obſeruan­
ti
verius viſum eſt, quàm aliud augurij ge­

nus
, ac non parùm profuit.
Diuinatio enim
tantùm
prodeſſe videtur, quantum per fa­
tum
licet.
Fiunt & technæ non leues in hoc
genere
: velut qui ouo inſcribunt, quæcun­
que
velint intus, quòd cortex ſi peruius, &
admittat
colores.
Gallas cum alumine tritas
aceto
ſubige: inde inſcribe hoc liquore quod
velis
cortici, & ſiccatum impone muriæ:
vel
cera obline ouum, & inſcriptis literis
ſtylo
vt cera dehiſcat, maneantque lituræ,
in
quibus humor imponatur: ſiccum ouum

coquito
, donec dureſcat, inde acri aceto
infunde
, ſic enim literæ fiunt penetrabiles,
quas
cortice detracto videbis in ouo.
Ace­
tum
enim mollit oui corticem, vt in angu­
ſtum
vrceum immitti poſſit, aqua verò du­
reſcit
.
Horum duorum noſtrorum experi­
mentorum
ſi rationem ſubiecero, rem pri­
tractatione ipſa dignam fecero, viam­
que
ad alia experimenta huius generis inue­
nienda
patefactam.
Quòd enim cortex ace­
ti
vi molleſcat, id contingit, quia poros, vt
Græci
dicunt, habet: ſudat enim, igitur
combibit
illud.
Acetum autem tenuis eſt
ſubſtantiæ
, igitur penetrat in illius ſubſtan­
tiam
.
Cùm verò oui cortex à frigido ſit con­
cretus
, & teneræ ſubſtantiæ, ab humido
diſſoluetur
.
At aqua ob immodicam frigidi­
tatem
exprimit, quod tenue eſt humidum
in
ſubſtantia contentum, reliquum conge­
lat
: igitur cortex oui, qui aceto mollis eua­
ſerat
, in aqua dureſcit.
Cùm igitur gallas
& alumen aceto ſubegeris, acetum vim
vtriuſque
recipit, quamobrem ſcriptis li­
teris
acetum per meatus corticis penetrat
intus
.
In albo autem oui galla colorem ſub­
croceum
relinquit Sed alumen prohibet, ne
ab
igne patiatur: color igitur adhærebit
vehementiùs
vel ſi in muria ſiccetur: con­
ſtans
enim literarum forma fiet.
Inde in
acri
aceto infunditur, vel vt quòd muria
conditum
eſt, transferat è cortice magis ad
oui
candidum: vel ſi decoctum fuit in igne
reliquias
in cortice manentes intus trahat:
ſiquidem
aceti prima vi fit, vt in corticem
figura
penetret, non vt omninò maior pars
vſque
ad oui candidum, propter aceti pau­
citatem
.
Secundò autem transfertur figura
ad
albi oui ſuperficiem: omne enim quod
actus
eſt particeps, imaginem recipit eius
quod
actu eſt: & eam transfert, ſi non cor­
rumpat
.
Figuræ actu ſunt iam per ignem
in
cortice, & acetum actu eſt acre: diſſol­
uit
enim, vt demonſtratum eſt, oui corticem
abſque
calore: defert igitur acetum litera­
rum
imaginem, & eas, quæ in cortice ſunt,
obliterat
, vt non videantur.
Vbi igitur cor­
ticem
detraxeris, vel denuò imprudenter

alius
ouum coxerit, propter vim aluminis
retentis
imaginibus, literæ detracto cortice
conſpicuæ
apparebunt.
Exempla va
ticiniorum

ex
extis
egregia
.
Vnguium
veſtigia

quid
ſigni­
ficent
.
Vngues, &
dentes
in
quanto
tem­
pore
muten­
tur
.
Modus in­
ſcribendi
,
quæ
velis in
ouo
interiùs.
Oua molleſ­
cunt
aceto
ſic
, vt vrceis
includantur
.
Autor ad­
monitus
per
ſomnum
, vt
libros
con­
ſcriberet
.
Verùm his relictis ad veras viſiones re­
deundum
.
Trium hæc ſunt generum, quæ­
dam
per ſomnum, quædam in ectaſi, quæ­
dam
in pura vigilia videntur Horum ſubii­
ciam
exempla.
Per ſomnum non ſemel
admonitus
ſum, vt hunc librum conſcri­
berem
, diuiſum quidem, vt mihi videba­
tur
in 21. partes: tractationes erant variæ,
& circa medium paucula geometrica.
Inde
per
totum variæ ac nouæ diſputationes ad­
modum
elegantes, & rebus veris: cando­
re
linguæ haud mediocri, cum quadam
grata
obſcuritate: tum verò ob ſtyli conti­
nuitatem
, rationumque ſubtilitatem, res
mihi
penè diuina videbatur, adeò vt per
ſomnum
tanta perfunderer voluptate, vt pa­
rem
illi nunquam ſenſerim.
Extra ſenſum
rapi
videbar, & poſt ſomnum etiam memo­
ria
illius iucunditatis mirum in modum me
delectabat
.
Agnoui materiam, quæ de om­
nibus
tractaret, nomenque libri, notam te­
nuem
ac pulchram.
Procul impreſſus liber
videbatur
, paucaque in vrbe exemplaria.
Tria non conueniunt, nam alterius videba­
tur
ille liber, non meus: magnitudo quo­
que
longè maior, & ſtylus noſtro elegan­
tior
.
Forſan hæc aliquando in melius muta­

buntur
, aut velut in ſpeculis contingit ea­
dem
videri, ſed diuerſa tamen ratione, ma­
iora
, pulchriora, ac mutata ſerie: vel quòd
ſomnium
quædam augeat, alia minuat: do­
lorum
etenim, qui nondum inceperunt ſpe­
ciem
auget, morborum verò, qui nos iam
opprimunt
minuit.
Igitur cum ſæpè hoc
mihi
contigiſſet, libellum quatuor primum
chartis
incœpi: pòſt ad ſeptem vſque ſuper­
auxi
, inde vſque ad 35. nunquam interim
ceſſantibus
imaginibus iiſdem, & iucundi­
tate
illa, quam legendo percipiebam in
ſomno
: ſed rarius in ſomnium reuerte­
batur
, quò liber magis creſcebat.
Auctus eſt
poſtmodum
ad 57. chartas, demum ad 76.
tuncque
primum adiecta tabula editus eſt.
Cùm tamen dimidio minor videretur, quàm
is
, qui mihi per ſomnum oſtenſus fuit, exi­
ſtimaui
aliàs ab aliquo alio abſoluendum.
Nam iam ter idem excuſſus erat, Norim­
bergæ
primum, inde Lugduni, demum Lu­

tetiæ
Pariſiorum.
Cùm verò in Galeni di­
ctum
incidiſſem forte fortuna, quo libro­
rum
abſoluendorum methodus traditur, aſ­
ſumpto
iterum argumento tanquam de no­
uo
conficerem, illum ad methodi normam
aucto
fermè tantundem quantus fuerat in
prima
editione, perfeci, his propemodum
auxiliis
adiutus, quæ in præcedenti libro
demum
adieci.
Conſtat enim auctio tota
chartis
quinquaginta ſex, totus verò liber
132
. Inde tabulis additis parùm, vt exiſti­
mo
, ab eo, quem per quietem vidi, omninò
differt
.
Sed neque augere illum poſſum
etiam
ſi velim, primum quòd abſolutus ſit
ordo
, deinde quod oporteret totum ipſum
ab
initio reuoluere: quod mihi nunc pror­
ſus
non ſolum incommodum foret, ſed im­
poſſibile
.
Si tamen illi ſubiungantur tres
libri
de Rerum varietate, qui eiuſdem ſunt
argumenti
, tunc omninò, & character,
& magnitudo, & locus figurarum mathe-
1maticarum, qui nunc non in medio eſt, ſed
in
calce libri fermè ad vnguem ſomnio reſ­
pondebunt
.
Nam Plinij de Naturali hiſto­
ria
magnitudine volumen, id quod per
quietem
legebam, æquare videbatur.
Por­
in hac extrema emendatione abſumpti
ſunt
menſes 37. vnus ſiquidem plus trien­
nio
.
Tantum igitur poteſt ſomniorum vis
apud
aliquos.
Sed non hæc mihi ſomnia vi­
dentur
, ſed aliquid maius.
Velut & illud,
quo
ad ſcribendum hortatus ſum, cuius hi­
ſtoriam
à tergo ærearum noſtrarum imagi­
num
inſculpi feci.
Et illud pro Alciati ami­
ci
noſtri mortem paucis antè diebus, quàm
obiret
, vidi.
Et quo in cœlo poſt obitum
viſus
ſum eſſe, & quo libri de Rerum Va­
rietate
, mihi oſtenſi fuêre.
Sed hæc noſtræ
genti
propria ſunt, atque ab vtroque pa­
rente
hæreditario iure accepta.
Nam pater
nocte
præcedente, quam dies conſecutus
eſt
, quod peſte correptus fuit, per ſomnium
monitus
eſt, quòd luce ſuccedente peſtis
eum
inuaderet.
Nec ſeræ aut peſſuli ad vi­
tandam
ſomnij expectationem valuere.
Et
mater
cùm duos è ſex, me excepto, filios
ſuperſtites
haberet, nocte ea, qua ægrota­
re
cœperunt antequam illi conquererentur,
ambos
eripi ſibi, & ad cœleſtia regna per­
uenire
vidit: nec fruſtrato euentu, am­
bo
enim octaua à ſomnij, & morbi nocte,
cùm
pueri eſſent, migrarunt in cœleſtes ſe­
des
.
De ſomniis decem libros ſcripſimus.
Hæc ſolùm adiicere volui, vt homines ſci­
rent
eſſe aliquid in nobis præter nos.
Dico
autem
, in omnibus hominibus.
Sed hos,
quia
volunt, ad virtutes incitat, alios ad
cædes
, & veneficia.
Quid exiſtimas men­
tem
eſſe conſcelerati?
an homo ibi ſolus eſt?
an timores, odia, ſuſpiciones, iræ, & tor­
menta
animi, vt quum homo ſe in poteſta­
tem
dederit, ſui iuris eſſe non poſſit.
Sepe­
liuntur
in ſingulis ſemina, & germen aduer­
ſæ
factionis.
Quamobrem excitari nemo ad
virtutem
poterit, neque ſomniorum verita­
tem
experiri, qui quod in ſe eſt, præter ſe
obruit
, atque ſepelit.
Sunt enim factiones
tres
, Dæmoniorum malorum, & lucis cla­
, & voluptatis.
Et dæmoniorum ac lucis
magis
inter ſe ſimiles, quam eorum, qui
quæſtui
ſolùm inhiant: hi enim omninò à
carne
, & corporeo amictu ortum habent.
Quamobrem & ſceleſtis hominibus ſomnia
vera
, & futurorum prouidentia, & miran­
da
accidunt.
Dæmon enim quòd corpore ca­
reat
, cum luce commune aliquid habet, alia
nihil
prorſus.
Scio quid mihi obiici poſſit,
quòd
ſcilicet diuinus videri velim.
Ita me
excordem
putant, vt apud homines hoc
mihi
potiùs, non vanitati aſcribendum eſſe
ſciam
, quàm laudi?
Verùm quæ vidi, quæ­
que
ſcio, vel maximo periculo propoſito,
tacere
non poſſum.
Auxilio non mihi paruo
eſt
, quòd cùm Galeno eadem contigiſſent,
idem
metus, eadem ſuſpicio, quam ipſe non
ignorare
faſſus eſt, voluit tamen iuſſis pa­
rêre
, & quæ ſciebat non tegere famæ iactu­
ra
, quàm hominum gloriæ ſtudere.
Qui non
eſt
ex ouibus, non iudicet quantum referat
carnem
non attingere.
Quòd ſi forſan ex hoc
opinionem
ſanctitatis quiſquam me quære­
re
ſuſpicetur, ſciat nullum inter veteres ma­
gis
conſtanter animorum noſtrorum interi­
tum
affirmaſſe, quàm Galenum, & nos pec­
catores
eſſe: quare aliò deducenda ratio ho­
rum
: vnde ad libros de Æternitatis arcanis,
& de Fato, hæc pertinent, non ad præſentem
diſputationem
, neque illi propria ſunt.
Somnia quæ
augeant
, vel
minuant
.
Autor quo­
modo
librem
hunc
abſol­
uerit
.
Illud verò proprium huic tractationi, cur

ſomnium
tempus longius multò oſtendat,
quàm
ſit: nam hora vna quandoque iuiſſe
ex
Mediolano in vrbem quampiam viſus
ſum
incognitam, quæ 300000. paſſuum
à
Mediolano diſtabat.
Atque interim vr­
bem
alias perluſtraſſe, tot montes, valles,
campos
, vt vix ſex diebus hæc peragas:
videbárque
ob id multum obdormiſſe, ſed
nolarum
ſonus admonebat, neque per in­
tegram
horam nos naturæ ſatisfeciſſe.
Cau­
ſa
eſt, quòd operationes perficiuntur abſ­
que
corporis labore, atque ideò promptiſ­
ſimè
: iudicium verò temporis æſtimatione
laboris
corporei à ratione per ſomnum im­
pedita
ſumitur: quamobrem qui imaginan­
tur
hæc vigilantes, tempus non augent,
cùm
agnoſcant non hæc tranſegiſſe verè,
ſed
ſola mente, quæ celeriter omnia hæc po­

teſt
perficere, concepiſſe.
Contraria ratio­
ne
tempus in ſomno contrahitur, cùm vel
non
ſomniamus: aut pauca, atque ſine mo­
tu
: motus enim tempus eſt menſura.
Sed
quid
tempus eſt?
cuius cùm nihil vnquam
ſit
, omnia tamen in illo ſunt, & ſemper om­
nibus
aſſiſtit.
Illud idem omnia generat, &
occidit
, auctor vitæ ac mortis.
Vtque illius
exſpectatio
longiſſima, ita ſemper memoria
breuiſſima
.
Cúmque nos ſemper comitetur,
nunquam
ipſum tamen agnoſcimus.
Nec
cùm
eius tanta fit copia, reparatio tamen vl­
la
conceditur: vnde fit, vt nullius alterius rei
iactura
ſit maior, & vilior.
Profuit mihi non
parùm
hæc nouiſſe: ſed quædam horum illi
conueniunt
, quædam verò his, quæ cum eo
ſunt
coniunctiſſima.
Nam tam longè proce­
dere
, quod nunquam ſit, admiratione ſatis
dignum
eſt.
Ergo nos non tempus, ſed quod
in
eo fit, factúmque eſt, atque manet, com­
prehendimus
.
Tempus verò ipſum per ſe eſt
ſenſui
ignotum: nam imaginatione conſtat,
quod
à nobis cognoſcitur.
Ergo non ſolùm
ſomniis
mira referuntur, ſed etiam vigilia.
Atque hæc quidem triplex: alia media, vt
in
ectaſi.
Contigit quandoque Andreæ

Oſiandro
, viro in omni genere linguarum
eruditiſſimo
, Norimbergenſi, Theologó­
que
, amico noſtro, vt ille nobis aliàs per
Epiſtolam
ſignificauit, quod cùm eſſet ado­
leſcens
, quartanáque laboraret, ſub ipſius ac­
ceſſionis
tempore videbatur in nemore eſſe,
atque
à feris ac ſerpentibus diuerſi gene­
ris
expeti, quod illi erat acerbiſſimum, nec
ab
vllo poterat perſuaderi, vel quòd in do­
mo
eſſet, vel quòd hæc ipſa imaginaretur
falsò
.
Verùm cùm pater accederet, illicò
menti
priſtinæ reſtituebatur, agnoſcebát que
domum
, cubiculum, amicóſque aſſiſtentes
abſque
vlla formidine.
Sed recedente pa­
tre
, denuò ſpecies illa obuerſabatur in oculis,
redibántque imagines omnes, perſeuerauitque

hoc
malum, donec & febris, quę diu illum afflixit.
Somnium
quomodo
lon­
gius
tempus,
quàm
ſit,
oſtendat
.
Tempus quid
ſit
, & quinque
illius
pul­
cherrima

quæſita
.
Andreæ
ſiandri
mira
hiſtoria
.
Eremitarum
illuſiones

vnde
.
Similia hæc prorſus exiſtimo his, quæ
1videbantur eremum incolentibus olim ma­
gna
ex parte: nam quædam à Deo aut dæ­
monibus
immitti non nego ſanctis viris, quę
aut
dæmonas, aut Deum tum referebant.
Nam neque cùm multis aliis accidant hæc,
ad
Deum, aut dæmonas transferre licet, præ­
ſertim
cùm dicant poſſe eos per imaginatio­
nem
repreſentare, etiam nobis inuitis, om­
nia
, quæ velint: neque tot probos, quique to­
tam
vitam tam aſperis laboribus ac ſolitu­
dini
deuorauerunt, mentiri tam parua de
cauſa
crediderim.
Sed ſolitudo ipſa, ménſque
ægra
laboribus ac ieiuniis, tum tempera­
tura
cibis mutata agreſtibus, quod hu­
mor
poterat in illo melancholicus, repreſen­
tabant
.
Authoris hi­
ſtoria
mira.
Secundum vigiliæ genus eſt, in quo ſola
operatio
læditur, vis tamen animæ manet,
cuiuſmodi
fuiſſe, quod mihi perpetuo trien­
nio
contigiſſe memini.
Id fuit ab anno
quarto
ad ſeptimum vſque ab hora enim
diei
ſecunda ad quartam ſemper, aut ſi mo­
tardiùs, aut ſurgerem, aut expergiſce­
rer
, imagines videbam ab imo lecti, quaſi
è
paruis annulis, aëriſque conſtantes, arbo­
rum
, belluarum, hominum, oppidorum,
inſtructarum
, acierum, bellicorum ac muſi­
corum
inſtrumentorum, aliorúmque huiuſce
generis
aſcendentes, viciſſimque deſcenden­
tes
, aliis atque aliis ſuccedentibus.
Cúmque
his
maximè puerulus exiſtens oblectarer, ob
idque
intentus inſpicerem, Clara mater, &
Margareta
amita diligenter aliquando inter­
rogarunt
, num aliquid viderem?
At ego
quanquam
paruulus non ignorabam hoc eſſe
oſtentum
quoddam, ob idque conſtanter
negabam
: timens ne ſi reuelaſſem ſpectrum
me
deſtitueret, aut mali mihi quicquam con­
tingeret
ob arcanum reſeratum.
Non ignoro
has
imagines ad ſubtilitatem ſenſus tan­
quam
cauſam, à Galeno referri: ſed non
has
tamen, quæ quandiu perſeuerarent, cer­
tóque
ordine recurrerent, & formas tam ab­
ſolutas
oſtenderent.
Sed cauſam ex Auerroë
nunc
oſtendam: nam expleto ſeptennio, do­
móque
ſimul mutata, talia mihi apparere
omninò
deſierunt.
Pulcherrimè igitur mihi
in
Collectaneis Auerroës cauſam reddere
viſus
eſt, dicens: Cùm ſpiritus imaginatio­
ni
ſeruiens, formas imaginando exceperit,
ſoni
aut qualitatis cuiuſpiam, quo odore aut
tactu
dignoſcatur, aut mortui vel dæmonis,
illáque
imbutus transferatur ad ſenſum, qui
in
actioni correſpondet, in odoribus qui­
dem
ad inſtrumentum proprium olfactus, in
auditu
ad aures, in ſpectris ad oculos, ne­
ceſſariò
olfaciet, aut audiet, aut videbit
nullo
aſſiſtente obiecto: nam ſi viſio nihil
aliud
eſt, quàm ſpeciei in ſpiritu in cryſtal­
loide
perceptio, ſeu ſpecies illa ab obiecto
decidatur
, ſeu non, patet quotieſcunque
contigerit
hoc, illum videre verè.
Atque ita
vigilando
contigit dæmones ac mortuos vi­
dere
, tum etiam cognitorum audire voces,
odoréſque
ſentire, ac tangere, velut in ſuc­
cubis
, incubiſque.
Ob id verò rariùs iſta vi­
dentur
, quàm audiantur, tangantúrve: quo­
niam
in cæteris ſenſibus cùm vnicam ſuffi­
ciat
obſeruaſſe differentiam, vnicus ſpiritus
tranſlatus
ad ſenſum cum illa imagine hoc
referre
poteſt, in oculis cùm plures ſint dif­
ferentiæ
neceſſariæ, magnitudo, forma,
calor
, plures ſpiritus transferri neceſſarium
eſt
: ob id etiam natura cauos fecit neruos,
qui
ad oculum feruntur, ſolóſque tales, quòd
ipſi
in ſuis operationibus longè pluribus in­
digeant
ſpiritibus: multóque etiam ob id
plus
fatigamur intentè intuendo, quàm vl­
lum
aliorum ſenſuum exercendo.
Hinc igi­
tur
multorum problematum ſolutio contin­
git
, quæ cùm veriſſima ſint, tamen adeò
fatigarunt
pleróſque, vt ad miracula trans­
ferre
, alij ad dæmonas, alij negare non du­
bitarint
.
Velut quòd in Iſlandia inſula vltra

Britannos
, & iuxta Noruegiam, ſeu illa
ſit
Thyle, ſeu alia, nunc non laboro, mor­
tuos
domeſticos videre ſe, ac amplecti arbi­
trentur
, & inter amplexus illos euaneſce­
re
affirmant.
Ea igitur inſula bitumine to­
ta
ſcatet, hominéſque etiam nunc pomis,
radicibúſque
, farináque piſcium, aquáque
viuunt
, quòd cùm in glaciali mari poſita
ſit
, ob immenſum frigus non ſegetes, mul­
tóque
minus vinum ſuſtinere poſſit.
Vnde
ſpiritus
propter victum, aër ob ſolum, &
frigus
, craſſiſſimi fiunt.
Ob aëris igitur ſpiſ­
ſitatem
, & vapores frigore concretos, ima­
gines
non ſecùs, quàm in nubibus oberrant:
quas
errore, timoréque ac cogitatione con­
ceptas
, ſpiritus denſus, & terreus eouſque
retinet
, donec ad inſtrumentum ſenſus defe­
ratur
.
Inde videri, & alloqui ſibi eas per­
ſuadent
.
Notos autem, & mortuos ob id vi­
dere
arbitrantur, quòd viuos ſciant ibi non
eſſe
, tum quia in amplexu euaneſcunt: ig­
notam
autem figuram, vt Chimeræ, vel Hip­
pocentauri
, nemo in nubibus ſibi finxit.
Omnis enim tranſlatio ad cognita fit. Ve­
rùm
cur ad Heclam montem ſpectra illa ire
ſe
reſpondent?
Eſt Hecla mons in ea inſula,
ardétque
non aliter, quàm Ætna in Sicilia
per
interualla.
Ideò perſuaſione longa con­
cepta
, quòd ibi expientur animæ, alij ne
vani
ſint affingunt inania fabulæ, vt conſo­
na
videatur.
Nec in Iſlandia ſolùm, ſed vbi­
que
, licet rarò: talia quæ ibi frequenter
euenire
ſolent, contingunt.
Efferebatur an­

no
præterito funus viri plebeij Mediolani
Orientali
in porta iuxta templum maius fo­
ro
venali, quod à caulium frequentia nomen
Caulis
noſtra lingua ſonat.
Occurrit mihi
notus
, peto, vt medicorum moris eſt, quo
morbo
exceſſerit.
Reſpondet ille, conſueſ­
ſe
hunc virum hora noctis tertia à labore
redire
domum.
Vidit lemurem nocte qua­
dam
inſequentem, quam cùm effugere co­
naretur
, ocyus citato pede abibat: ſed à ſpe­
ctro
captus, atque in terram proiectus vi­
debatur
: exclamare nitebatur, non poterat.
Tandem cùm diu in terra cum larua voluta­
tus
eſſet, inuentus à prætereuntibus qui­
buſdam
, ſemiuiuus domum relatus eſt.
Cùm
reſipuiſſet
, interrogatus, hæc quæ minùs
exſpectabantur
, retulit.
Ob id animam de­
ſpondens
, cum nec ab amicis, nec medicis,
nec
ſacerdotibus perſuadere potuiſſet, ina­
nia
eſſe hæc, octo in diebus periit.
Audi­
ui
poſtmodum & ab aliis, qui vicini eſſent
illi
neminem ab inimico vulneratum, tam con­
ſtanter
de illo teſtatum, vt hic, quòd à mortuo
1fuiſſet in terram prouolutus. Cùm quidam
quærerent
, quid ille poſtquam in terram
volutarentur
, ageret?
conatum, inquit, mor­
tuum
, adhibitis gulæ manibus, vt eum ſtran­
gularet
.
Nec obſtitiſſe quicquam, niſi quòd
ſeipſum
tueretur manibus.
Cùm alij dubita­
rent
, ne fortè hæc à viuo paſſus eſſet, interro­
garéntque
, in quo mortuum à viuente ſecer­
nere
potuiſſet, causam reddidit ſatis probabi­
lem
, dicens, ſe tanquam cottum attrectaſſe,
nec
pondus habuiſſe, niſi vt premebatur.
Or­
bis
magnus eſt, & æuum longum, & error ac
timor
multum in hominibus poſſunt.
Eadem
verò
ratione, qua in Iſlandia, in arenæ ſoli­
tudinibus
Ægypti, & Æthiopiæ, Indiæque,
vbi
Sol ardet, eædem imagines, eadem ſpe­

ctra
viatores ludificare ſolent.
Plurimos no­
ui
, quibus talia contigêre, ſed ſuo loco deſ­
cripſi
.
Simili quoque ratione, & mulieres,
quas
ſtrigas vulgus vocat, inaudita, & inuiſa
agitant
etiam in vigilia.
Nam caſtaneis, &
radicibus
, aquáque veſcuntur, & vallium lo­
ca
vbi aër turbulentiſſimus eſt, inhabitant.
eiuſdem generis eſt, quod Ariſtoteles refert,
quoſdam
quòd alios ſuſpendi vidiſſent ani­
mo
defeciſſe.
Mortui ac
dæmones
na­
turaliter
vi­
deri
poſſunt,
& quòmodo.
Iſlandici cur
mortuos
vi­
deant
.
Quidam à
mortuo
ſe
oppreſſum

exiſtimans

moritur
.
Strigarum ſeu
lamiarum

ludibria
vn­
de
.
Septima,
problem
.
5.
Mortuos vi­
dere
cum de­
lirio
in infir
mis
cur mor­
te
ſignificet.
Ex his igitur apparet, cur in infirmis le­
thale
ſit ſignum, ſi cum delirio etiam mor­
tuos
videant.
Nam tam validam eſſe indicat
imaginationem
, vt ad oculum etiam tranſla­
tus
ſpiritus eam retineat, quam ab imagina­
tione
conceperat ſpeciem.
At id contingere
non
poteſt, niſi vel per ſomnum ſilentibus
ſenſibus
, aut ob morbum nimium illis debi­
litatis
, aut ob robuſtam cogitationem, vim­
que
imaginandi.
Cùm igitur nec dormiant,
nec
intentè ob debilitatem poſſint imagina­
ri
, relinquitur, vt quod ſolum eſt, dicamus,
iam
totam virtutem ſenſitiuam ob imbecil­
litatem
iacere ocioſam.
Hoc autem ille idem
alibi
mortem præſentem ſignificare docuit
hac
ſententia, dicens: Cùm æger non videt,
aut
non audit, debili virtute, iam mors proxi­
ma
eſt.
Aliud etiam eſt præſentis narrationis
argumentum
, quòd fortes viri rarò, vel nun­
quam
ſpecta vident: quòd ipſi ob timorem
minimè
adeò hæc trepida imaginentur: nam
ſolet
timor, omnibus aliis affectibus firmas
imagines
in nobis efficere: pòſt, amor.
Vnde
timentium
primò hæc ſunt priuilegia, pòſt
verò
amantium.
At vident anthropophagi
fortiſſimi
homines nocturna monſtra?
Vi­
tium
eſt regionum ac crudelitatis inanis,
cum
& alij ibi, qui ab hominum iniuria ab­
ſtinent
, talia videant.
Verùm Scythæ, apud
quos
homines occidere ſacrificium eſt, cùm
fortes
natura ſint ac inſtitutis, neque mor­
tuos
, neque lemures vident.
Similiter nec la­
trones
.
Nam mala hæc non natura, talia eſſe
videntur
, cùm piſces alios ſui generis edant,
tum
mures, aliáque animalia, ſeu iure gen­
tium
.
Quòd & ſi natura hæc mala conſta­
rent
, id eſt, aduerſus naturæ leges, cum nihil
à
morte ſuperſit præter intellectum, intelle­
ctus
autem non poſſit ciere motum, non po­
terunt
mortui imagines aliquas oſtendere,
neque
viuentibus terrorem incutere.
Echo quid
ſit
.
Tertium vigiliæ genus purum eſt ac ſyn­
cerum
, in quo tamen multis modis mira vi­
dere
contingit; velut cùm echo reſonat, tum
maximè
multiplex contingit, vt quandoque
ſepties
voces reddat.
Noctu id mirum in mo­
dum
, & niſi vulgata res eſſet, quemcunque
poſſet
perterrefacere, adeò voces perſpicuas
ac
tardè quandoque reddit.
Cauſa eſt aër,
qui
à planis repercutitur, cauiſque: non enim
niſi
antra ſint aut muri reſonat: reſonat au­
tem
ex vetuſtis, & magis procul quàm pro­
.
Elidi vocem in echo neceſſe eſt, ac plano
intermedio
referri.
Et ſublimi loco, & dire­
cto
melius redditur.
Si nocte, & aura adeò
clarè
reſonat, vt quidam amicus noſter cùm
iter
ageret iuxta flumen, nec vadum ſciret,
exclamare
cœpit, oh?
Forſan echo ibi ade­
rat
, audit oh?
Ille exiſtimans hominem eſſe,
interrogat
, vbi locus eſt, quò poſſim tranſire?
audit, tranſire? Sed melius lingua Italica res
reſpondet
.
Vnde debo paſsà? Paſsà? Tum ille,
qui
, qui, id eſt, hîc, hîc.
At vbi gurges erat, &
aquæ
mirum in modum ſtrepebant: vnde ille
territus
iterum interrogat Italicè, Debo paſsà
qui
?
Echo reſpondet. Paſsà qui. Cùm ſæpiùs
interrogaret
, his verbis reſpondebat.
Poſitus
amicus
inter metum, & neceſſitatem ac ad­
mirationem
, cùm iter facere cogeretur, nox
obſcura
eſſet, illum vt rebatur ſuadentem
tranſire
audiret, qua maximè fluctuabat tor­
rens
, non adnimaduertens ex accentu echo
eſſe
: nam cùm diceret, Debo paſsà, accentu
graui
profertur: ſi homo reſpondiſſet, acuto
cum
accentu reſpondiſſet ſic, Páſſa: ſed echo
vt
erat, graui referebat, quod acceperat.
Vn­
de
cùm nox intempeſta eſſet, reuertitur Au­
guſtinus
Lauizarius Comenſis, hoc enim illi
nomen
, hæc patria amico noſtro fuit, qui à
ſecretis
erat Principis, & à libellis ſenatus.
Cùm verò poſt aliquot dies mihi adoleſcen­
ti
narraret, ſe fermè à dæmone in torrentem
perſuaſione
præcipitatum, ego diligentiùs
modum
inquirere cœpi, agnoſcens hominis
ſynceritatem
, & integritatem, tandem depre­
hendi
echo fuiſſe, à qua inter æſtus multos
animi
, magno cum periculo fuiſſet deceptus.
Igitur cùm multæ ſint, nullibi tamen fre­
quentiores
, aut clariùs quàm Papiæ.
Sed è
pluribus
duas illuſtriores narrare ſufficiat.
Quarum altera eſt iuxta ædem ſacram beati
Pauli
extra muros, quæ ſimul cum ipſa voce
exauditur
.
Nam in tribus probatur echo,

quòd
ſubitò reſpondeat, quòd longam ſeriem
verborum
referat ac perfectè, & quòd eadem
ſæpiùs
remittente ſono repetat.
Primam ſyl­
labam
plerunque omittit, quòd à ſucceden­
tium
ſono obtundatur: ita fit, vt contraria ra­
tione
vltima optimè audiatur.
Directè exa­
ctiſſima
eliditur, vnde non omnes ex eodem
loco
excipiunt.
Nec nimis propè, quoniam
adeò
celeriter recurrens obſcuratur à vera
voce
, cuius eſt imago.
Nec concluſo loco, ob
motus
aëris confuſionem.
Melius à vetuſtis
muris
, non ſolùm ob ſiccitatem, ſed etiam
propter
aërem in eis contentum.
Nam con­
tentus
aër tympani imaginem refert.
Et ſic­
citas
ſono idem eſt, quòd lumini, & ima­
ginibus
ſpeculorum nitor.
Hæc igitur clari­
tate
vocis, & celeritate reſponſi adeò admi­
rabilis
eſt, vt qui eam audierit, deſinat admi­
rari
, quòd amicus noſter ſe à dæmone ludi­
ficari
exiſtimauerit.
Redditur à fruſto anti­
qui
muri palmorum circiter viginti longi-
1tudinis pauloque minùs altitudinis. Reſonat
alia
ex obliquo ibidem à muro ſepti fera­
rum
, quem vocant Barcum, quam pulſante
cornu
obſeruaui decem diſtinctas voces re­
ferre
.
Ita nihil perfectum vndequaque eſſe
poteſt
.
Prima referebat aptè, perfectéque ac
ſtatim
, ſed non plura neque ſæpiùs: hæc plu­
ra
, ſed non ſæpiùs, aut adeò promptè reddit.
Tertia multiplex eſt, & in eadem vrbe, quam
Ticinum
alij à Ticino vocant, in baſilica ma­
gna
, vocant Salam Itali, quæ iuxta arcem ci­
uitatis
ex oſtio toties remittit voces, vt nu­
merare
nequeas: quandoque decimatertia
vox
exauditur: aderant teſtes multi, & inter
cæteros
medicæ artis profeſſor egregius,
Melchior
Malheuſer Germanus, noſter diſ­
cipulus
.
Credidiſſes ab aliquo reſponderi, aut
deludi
: emoriuntur ſenſim voces ac deſinunt:
vnde
mirum in modum Ahime, quod ſonat
Latinè
heu, refertur, velut morientis ac defi­
cientis
vox.
Quadrata hæc eſt ædes, & fene­
ſtris
patulis pluribus, in ſuperiore parte à la­
teribus
illuminatur.
Cæterum frons, & pa­
ries
ex aduerſo poſitus integri ſunt, niſi quòd
in
fronte oſtium adeſt longitudo pedes cir­
citer
100. latitudo 25. fermè, altitudo (vr reor)
latitudine
dimidio maior, eſt enim excelſa:
quam
diligentiùs deſcribere placuit, vt ſci­
rent
quicunque velint, vnde ratio excogitan­
da
, exemplúmque petendum.
Reſonat &
multiplex
vox, ſi iuxta parietem alterum ex
aduerſo
oſtij ſteteris, videtúrque ex ſublimi
tunc
oſtij parte reddi.
Itaque ex vtroque la­
tere
, & maximè extra oſtium ipſum ſtantibus
vox
reſonat, in medio nequaquam.
Vnde ne­
mo
dubitare poteſt, vel dæmonem eſſe, aut
ſycophantiam
.
Nam vix echo credi poteſt,
adeò
clarè, adeò expeditè, adeò ſæpè ac ordi­
ne
certo voces omnes exaudiuntur.
Accepi
ab
aſtantibus: olim ante oſtium, fornicem
porticus
è regione poſitam fuiſſe, cuius etiam
magna
pars ſupereſt.
Multóque melius ſoli­
tas
reddi voces ſtantibus extra oſtium, ſub
fornice
, locupletiúſque ac maiore fœtore, vt
quæ
tricies quandoque reſonarent.
Certum
eſt
, vt celeriùs profertur, maioréque ac con­
citatiore
voce, ita clarius ac frequentius red­
di
.
Contingit autem hoc illi non ſecùs, ac in
multiplici
imaginum reflexione.
Ob id refle­
xa
echo dici poteſt: quanquam obſcurior ſit
illius
ratio.
Auguſtini
Lauizarij

Comëlis
ab
echo
decepti
hiſtoria
mi­
ra
,
Echo perfe­
ctæ
, conditio­
nes
.
Sic & alia nos, ſed alio modo, decipere ſo­
lent
.
Si enim echo, ſpeculáque res eſſent ra­
, quis non admiretur, cùm non minùs hæc
digna
ſint aliis, quæ rarò accidunt admiratio­

ne
?
Sed raritas ſola, admirationem parere ſo­
let
.
Infantem loqui, etſi nuper natum natu­
rale
eſt, & tamen pro oſtento, quod rarum
ſit
, & maximo ſemper habitum eſt.
Quomodo
autem
naturale ſit, docet Ariſtoteles.
Nam cùm
ſermo
linguę robore, & intelligentia conſtet,
intelligentia
autem pleriſque priùs robore lin­
guæ
adueniat, fit, vt loqui non abſoluta in­
telligentia
mirum videatur.
Et tamen ſi robur
linguæ
priùs abſoluatur, cùm homo natura
ad
loquendum paratus ſit, qui impedit, vt au­
dita
non intellecta, velut picæ, & pſittaci, non
referat
?
Vel quòd vt intellecta iam nixu quo­
dam
atque concurſu ſpirituum ad linguam
proferat
?
Indicio eſt, quòd hoc his maximè
à
ſomno contingit, & clarius: nam tunc per
ſomnum
viſa, & audita magis mouent, ma­
iorque
ſpirituum eſt copia, & lingua diutur­
na
quiete robuſtior euaſit.
Admiratio igitur
vel
ob raritatem, vel ob cauſæ ignorantiam
contingit
, vel ob vtrunque.
Sæpius verò
contingit
, vt raritas effectus ſit cauſa igno­

rantiæ
cauſæ.
Quædam verò rara ſunt, vt hæc
ad
ſpeciem, illa ad genus: velut quod felium
pupilla
modò nauicularis, Lunæ diuiduæ fi­
gura
conſpicitur, aliàs verò etiam anguſtio­
re
forma, quoniam animal hoc variè vueam
contrahat
atque diſtendat, cornea verò tu­
nica
in illo craſſiſſima ſit.
Ob id maximè ſi à
latere
eam intuearis, multiformis videtur,
recta
verò & à fronte rotundior, vt nobis:
quanquam
ſint, qui affirmare audeant, quod
etiam
alibi teſtatus ſum, non horum tantùm
animalium
, ſed & hominum pupillas pro
Lunæ
lumine creſcere, aut diminui.
Sed hoc
ad
rotunditatem minimè pertinet.
Vtvt ſit
diuerſitas
aſpectus, multum facit ad figuræ
rei
mutationem: nam & gemmæ longiores
ex
angulo ſi inſpiciantur, quadratæ formæ
propiores
videntur: quoniam nec magnitu­
do
longiorum: ne breuiorum laterum parui­
tas
percipi poteſt: quare confuſa ratione,
quæ
ſolum trientem habet, procul formata
videtur
.
Sic autem conſtat ἀπόδειξις. Sit
155[Figure 155]
gemmæ
quadrilateræ A B, quincuplum
B
C, lateri ducatur ac diuidatur per
æqua
in D, ducatur DB, & conſtituatur ocu­
lus
in E, ducantur AE, & CE, erit igitur an­
gulus
CDE, maior DEA, quare CD, maior
videbitur
DA, & BC, æqualis fermè BA,
propior
; ſcilicet quantò E, magis diſtat A, B,
& ſublimior eſt.
Multa igitur cum noſtrum
fallant
ſenſum, nobis mira videntur: vt bea­
tum
Antonium rectè dixiſſe ferant, qui in­
tegris
vtuntur ſenſibus, nec ipſa, quæ per li­
teras
fit, indigere eruditione.
Senſus ille

dicebat
non ſolum hos internos, ſed mentem
ipſam
ac memoriam, tum rationem.
Mens
enim
abſoluta à vinculis vitiorum & affecti­
bus
, plurima cognoſcit, quæ aliis hominibus
mirabilia
eſſe videntur.
Ob id igitur nihil
mirum
videri debet, ſi nocte ambulantibus
metus
, & caſus multa oſtendant, ignes ſcili­
cet
in cœlo, ſtellas cadentes, voragines, flam­
mas
ſaltantes, vmbras, ſpectra, ſtrepitus in­
conditos
, eiulatus, feras, ſerpentes, latro­
nes
, fures, cadauera, lemures, laruas, mur­
mura
, gemitus vexatorum, canes rabidos:
terrores
( vt dixi ) abſque manifeſta cauſa.
Hæc tamen, haud demonſtrant, demonas ip­
fos
eſſe.
1
Infantes quo
modo
natu­
raliter
loqui
poſſint
.
Felium pu­
pillæ
non ex­
actè
rotundæ.
Senſibus qui
ſunt
inte­
gris
, nec lite­
ris
indigent.
156[Figure 156]
LIBER DECIMVSNONVS,
De Dæmonibus.
Afflatus di­
uini
, & ad­
uentus
dæ­
monum
diſ­
crimen
.
IGITVR de dæmonibus non
parua
ſemper dubitatio fuit:
atque
vt mihi videtur, qui il­
los
eſſe, nobiſque congredi exi­
ſtimant
, illorum aduentum ab
afflatu
diuino, angelicóque congreſſu ſic
diſtinguunt
.
Nam cùm dæmonas humanus
animus
naturaliter horreat, mens ipſa illo­
rum
præſentia turbatur, horreſcit ac metuit
quippiam
, quod tamen nondum nouit.
Co­
gitationes
prauæ, & in prauis actionibus
ſolent
, aut inſidiis, quas paramus obrepe­
re
.
Odores quoque tetros, & ſonitus in­
conditos
pariunt, aut relinquunt: ſuſpicio
manet
poſt receſſum aut deſperatio, vt de
Bruti
genio legitur.
At afflatus diuinus ſeu
angelus
quiſpiam occurrat, non niſi bona
ſaltem
mente præditis ſe offert, ac ſine ſtrepi­
tu
vllo, ſenſimque accedit, animam exhila­
rat
, ac fiduciam præſtat, optimámque ſpem.
Placida tunc mens in optimas cogitationes
fertur
, & ſuperna amare etiam cogitur.
Cœ­
leſtia
diligit, & bona ac ſalutaria meditanti
iam
accedit.
Quòd ſi ſubito aduentu abſter­
reatur
, animus illicò conquieſcit.
Hæc qui­
dem
beatus Antonius, qui hac in parte ad­
mirabilis
fuit, nos edocuit.
Nobis eadem de
exitialibus
ac ſalutiferis animi præſagiis dif­
ferentia
inconcuſſa manebit, etiam ſi vi na­
turæ
hæc ipſa ſolum fieri contendamus.
Nam
ſi
pro angelis ac dæmonibus ſalutaria ac in­
fenſa
aſtra ſupponantur, eadem ratio, ſigná­
que
eadem in vtriſque militabunt.
Ergo dæ­
monas
eſſe præcantationum argumento
multi
conantur oſtendere.
Seu Conſtantini
experimentis
ad capiendos piſces, ad conſer­
uandum
, vinum, in libris de Agricultura: ſeu
ad
ſagittas extrahendas, ſeu dentium dolo­
res
ſedando, ſeu ſiſtendum ſanguinem,
quod
nos etiam in nobis experti ſumus, in­
nitamur
.
Hiſtoria
mira
.
Sed hæc mittamus, quod nos vidimus
ſuperiore
anno miraculum recitemus.
La­
borabat
patritij generis mulier vrinæ ardo­
re
, perpetuáque illius emittendi voluntate,
cumque
clariſſimi vrbis noſtræ medici om­
nes
non pauciores ſeptem, tum externi, ac
chirurgici
non pauci vocati eſſent, aderam
& ego: nec ſatis inter nos de morbi cauſa
conueniebat
, lapidem, eryſipelas, vlcus, ſcir­
rhum
, carcinoma, phlegmonem, veſicas alius
atque
alius arbitrabatur, nec cùm pro ſin­
gulis
auxilia tentata eſſent, quicquam pro­
fuit
.
Cúmque calidis fomentis excitatæ ve­
ſicæ
ſecarentur, præter ſolitas vigilias, &
cruciatum
, inuoluntaria vrinæ emiſſio ob
inciſionem
ſuperuenit.
Inde bis etiam con­
uulſa
, cum pulſus ac virtutis caſu.
Ita mor­
bo
& auxiliis ſeptem perpetuis menſibus
excarnificata
, deſperata penitus ſalute ab
omnibus
relicta eſt.
Neque enim pericu­
lum
erat, vt ægritudinem ſimularet, quæ
tot
medicamenta acerba ebiberit, tot fo­
menta
, ſuffumigiáque ſuſtinuerit, quæ ſpe­
culo
paſſa ſit à tot medicis locum illum in­
ſpici
, quæ inediam tamdiu tolerauerit, de­
nique
admiſerit venæ ſectionem, ſectionem
veſicarum
, eſcharotica medicamenta, fer­
rum
, ignes.
Itaque cùm feſſi & incerti eſſe­
mus
, iam in noſtram ſententiam, quæ om­
nium
( vt viſum poſtea fuit ) erat abſurdior,
ventum
eſt, hoc maximè argumento, quòd
magis
ad deteriora quibuſcunque auxiliis
morbus
perueniret: iam dolor in loco vbi
veſicæ
collum vteri collo iungitur, aſſiduus
erat
, iam totius corporis extenuatio maxima:
Hippocraticáque
facies, & non voluntarius
vrinæ
fluxus, tum vigilia perpetua ſuperaue­
rant
.
Iam vlcera vndique circa locum erant,
medicamentorum partim caliditate, & acuitate,
partim
ferri importuna tractatione excitata.
Nihilo tamen minus vrinæ ardore non ſo­
lùm
manente, ſed & ſuperaucto, perpetuáque
mingendi
voluntate tanta, vt quidam calcu­
lum
veſicæ eſſe, crediderint.
Sed eam opi­
nionem
tactus cum cathera reiecit.
Ergo
prorſus
conclamata ægra, ſuperuenit Ioſe­
phus
Niger, Græcarum literarum profeſſor
egregius
, publicéque eas docens, ſed qui tamen
medicinæ
penitus eſſet ignarus.
Hunc præ­
cantatorem
& maleficarum artium apprimè
gnarum exiſtimabant.
Erat filius huic mulieri
decennis
, quem Ioſephus inſtituit, vt di­
cat
ſe videre tres dæmonas teterrimos co­
ram
matre in cryſtallo trigona, quam ſecum
attulerat
, pedites.
Inde aliis in aurem pue­
ri
in ſuſuratis verbis, puer affirmat ſe vi­
dere
equitem alium dæmonem, longè pri­
mis
proceriorem, cùm tricuſpide, qui il­
los
tres pedites ſigillatim vinciat, & cate­
nis
alligatos ephippiis omnes abducat: in­
de
iubet aſſeruari cryſtallum.
Quid moror?
mulier hac techna perſuaſa, dormit: ceſſat
dolor
, ardor, voluntas mingendi: redit
colos
viuidus, redit caro, concipit poſt hæc,
perfectè
conualuit: cuius rei teſtes tot ha­
beo
, quot familiares erant viri, aut mulie­
res
, medicóſque omnes conuocatos: rémque
ipſam
, cùm tunc moribunda eſſet, nunc verò
ſana
, ab omnibus videri poſſit.
Ergo vel dæ­
mone
ſanata eſt mulier: vel imaginatione, fi­
déque
, cùm aliam tertiam cauſam præter
has
inuenire minimè liceat.
Nam ſi vera
puer
referebat, diſſimulante per metum
legis
Ioſepho veritatem, dæmone ſanata eſt:
ſi
verò puer à Ioſepho perſuaſus vno verbo,
vt
videre ſe affirmaret quæcunque ipſe Io­
ſephus
interrogaret, technam matri ſalutis
1cauſa molitus eſt: manifeſtum eſt, quòd
imaginatione
, & fide conualuit.
Illud mi­
rum
eſt, quòd ſi fraude fuit, præmium recu­
ſauit
: neque enim videtur quorſum hæc
fraus
, quæ præmium careat, infamia verò
res
ſuccedat, ſeu non ſuccedat, haud mini­
ma
defutura ſit?
Ob id veriſimilius eſt à dæ­
mone
ſanatam eſſe: dæmonáſque ipſos eſſe
ac
vagari.
Mira verò ſunt quæ ad confirman­
dam
hanc opinionem recitantur à Plutar­

cho
in initio vitæ Simonis de Damone: item
de
Pauſania, Cleonicéque, Byzantia virgi.
ne, quam ille imprudens amatam occiderat:
tum
à Plinio in ſeptimo Epiſtolarum libro
de
Phantaſmate, quod in domo Athenis per­
petuò
videbatur: de pueris etiam quibus ca­
pilli
abſque authore vllo præciſi erant.
Rur­
ſus
apud Suetonium in Caligula occiſo, cuius
domus
per multos annos oſtentis inquietata
eſt
, donec incendio abſumpta fuit.
Refert
M
.
Paulus Venetus, Tartaros (olim pars Scy­
tharum
, pars Parthorum nomine intellige­
batur
) adeò pollere dæmonum præſtigiis, vt
tenebras
cùm velint, & vbi velint inducant,
ſemélque
à latronibus hac arte circumuen­
tum
, vix euaſiſſe.
Cui rei teſtis accedit vir
grauis
Haitonus, in ſua Sarmatarum hiſto­
ria
, qui prælio etiam inclinatam aciem
Tartarorum
vexillarij præcantatione, dum
tenebras
offunderet obſcuriſſimas, reſti­
tutam
& victricem factam litteris prodi­
derit
.
Dæmonas
eſſe
, argumen­
tis
ab hiſto­
ria
ſumptis
oſtenditur
.
Verùm omnibus hiſtoriis magis admira­
bilem
hîc ſubiiciam, quàm non ſemel, nec
paucis
vicibus audiui à patre meo, Facio

Cardano
, qui dæmonem ſe familiarem per
30
. fermè annos habuiſſe confitebatur.
De­
mum
cùm illius ſcripta requirerem, quòd
ſæpius
audieram, ita literis ac memoriæ man­
datum
inueni.
Idibus Auguſti, 1491. cùm
peregiſſem
ſacra hora diei 20. apparuerunt
de
more ſeptem viri, ſericeis induti veſtibus,
pallio
quaſi Græco, caligis ( vt videbatur)
purpureis
, ſubuculæ thoracibus ſplendenti­
bus
ac rubentibus, vt è chermeſino eſſe vi­
derentur
, forma auguſtiore, quàm commu­
ni
, & conſpicua admodum.
Nec tamen om­
nes
ſic veſtiti, ſed duo, quos conſtabat eſſe
nobiliores
inter ipſos: nam illorum alterum,
qui
procerior erat & rubicundus, duo alij
ſequebantur
comites: alterum qui pallidior
eſſet
ac minor corpore, tres alij.
Ita om­
nes
ſeptem erant.
Capiti ne quid haberent
impoſitum
, an nudum eſſet, ſcriptum non
reliquit
.
Ætas illis iuxta quadrageſimum
annum
, ſed quæ nec trigeſimum perferret.
Cùm interrogarentur, quinam eſſent, re­
ſponderunt
, homines eſſe quaſi aëreos, qui
& ipſi naſcerentur, ac interirent: verùm vi­
tam
illorum noſtra eſſe longè diuturniorem,
vt
quæ ad annos 300. extenderentur.
Inter­
roganti
de animæ immortalitate noſtræ, ni­
hil
quòd cuique proprium eſſet, ſupereſſe
affirmarunt
.
Ipſos diuis eſſe coniunctiores
multò
humano genere, ſed tamen ab illis
infinito
penè diſtare interuallo.
Nec ſecus
illos
nobis, aut beatiores eſſe, aut miſerio­
res
, ac nos ipſis ſumus belluis.
Nihil late­
re
abditarum rerum, vt nec libros, aut pe­
cunias
: infimámque illorum colluuiem eſſe
genios
virorum nobiliſſimorum, non ſecùs
ac
homines viliſſimos generoſorum canum,
aut
equorum educatores.
Cúmque ipſi te­
nuiſſimo
eſſent corpore, nihil nobis com­
modi
, aut detrimenti poſſe afferre præter
ſpectra
atque terrores, tum ſcientiam.
Erant
alteri
, qui minore erat corpore, 300. diſci­
puli
, alteri 200. in publica academia.
Vter­
que
enim eorum publicè profitebatur.
Cùm
pater
meus interrogaſſet, cur ſi theſauros
noſſent
, ipſi non reuelarent hominibus?
Reſponderunt, ſancitum eſſe hoc priuata
lege
maximis pœnis, ne quiſquam hoc eis
communicet
.
Manſerunt apud illum horis
plus
quàm tribus: diſputarunt autem inte­
rim
, rogante illo de cauſa mundi: qui pro­
cerior
erat, negabat Deum effeciſſe mun­
dum
ab æterno: contrà alter aſtruebat per
ſingula
momenta ita Deum creare mundum,
vt
ſi vel momento deſiſteret, protinus mun­
dus
ipſe periret.
Ad hoc ipſe ex Auerrois di­
ſputationibus
quædam adducebat, cùm liber
ille
nondum inuentus eſſet.
Referebat &
nomina
quorundam librorum, quorum pars
inuenta
, pars adhuc latitat.
Atque hi om­
nes
tamen Auerrois erant: ille verò palàm
Auerroiſtam
ſe profitebatur.
Hæc ſeu hi­
ſtoria
, ſeu fabula ſit, ita ſe habuit.
Quòd
fabula
videatur, ſatis argumento eſſe debet,
quòd
placita hæc non ſatis cum religione
conſentiunt
, quodque pater meus cum ſuis
dæmonibus
nihilo, aut felicior, aut ditior,
aut
notior hominibus fuerit, quàm ego, qui
dæmonas
nunquam vidi.
Ad hæc tamen
ille
reſponderet, plura ſe prædixiſſe, quæ
ſine
ope dæmonum tanto tempore antè ſci­
ri
non poterant: vt, quòd Cæſar tandem
ſuperior
futurus eſſet in Italia, quod vix
contingit
poſt 30. annos: dæmonas eſſe
mendaces
iuxta veritatis verbum, ille ( in­
quit
) eſt pater mendaceij: ſe minimè cu­
raſſe
diuitias, aut honores, quarum rerum
ego
ſim magis cupidus: natum eſſe humili
fortuna
ipſum, obfuiſſéque initia prima.
De­
nique
genium forſan mihi eſſe maiorem,
tum
aliis longè magis, tametſi illis neque
mihi
hi ſe oſtendant, non deeſſe tamen pro
opportunitate
vnicuique ſuum ad auxilium.
Suum ſe ſibi, non alios aliis manifeſtaſſe,
vel
quòd ita expediret, vel quod melior
eſſet
, ac mente puriore: optimus quippe
erat
, ac præter hæc, & poſt hæc etiam, reli­
gioſiſſimus
: ſeu quod coniuratione, quàm
habuiſſe
à moriente Hiſpano conſtat, vſus
fuerit
.
Simile eſt illud quod de pueris, &
vrceis
, aut vnguibus dicitur.
Aliàs hæc vt
falſa
deprehenſa refutauimus.
Solùm id mi­
rum
videtur, quod Didio Iuliano Impera­

tori
contigit, cùm puer è ſpeculo prædiceret
hoſtes
venientes, & à quibus interficere­
tur
.
Et nunc Ioannes Leo recitat, in vrbe
Feſſa
vates in vas aqua plenum olei gut­
tam
infundere, qua clara reddita per puel­
los
reſponſa de futuris dare, qui turmas
etiam
militum in aqua videre ſe affirment.
Non tamen ille plus quàm quod & hîc
vulgus
ſcire ſe refert: aut diligentius rem
inquiſiſſe
.
Dæmonum
ſeptem
hiſto­
ria
mira.
Didio Iulia­
no
è ſpeculo
à
puero exi­
tium
prædi­
ctum
.
Sunt rurſus & alia argumenta dæmo­

num
, oraculorum reſponſa: velut illud Theo-
1phraſti de oleaſtro Megaræ: dicta ſunt hæc
aliàs
, in quibus Ariſtoteles, & Plutarchus,
vt
cauſam redderent, non parum laborarunt.
Videntur & Telchines dæmones ſubterra­
nei
, qui fodientes ruina opprimunt, aut
ſtrangulant
igneo quodam ſpiritu.
Sed de
oraculis
ne fraude ſacerdotum ederentur,
multi
dubitarunt: alij propriam quandam
terræ
illius naturam eſſe volunt, qua velut
morbus
contrahatur: at ectaſis quidam
morbus
eſt, oraculum verò ſine ectaſi non
fit
, non tamen cum illa.
Igitur dubitatio
magna
eſt de his.
Auget eam Pauſanias, vir
( vt dixi ) veridicus, in his quæ viſa à ſe re­

tulit
.
Neque cuiquam alij hac in re magis
credendum
eſt, vt qui eam expertus fuerit.
Sed libet illius verba ſubiungere: Antrum
Trophonij
, in quod hoc modo deſcenditur.
Noctu eum qui ingreſſurus eſt, abducunt
ad
fluuium Hercynum abductum oleo vn­
gunt
, & lauant duo pueri ciuim filij annos
nati
circiter tredecim, quos Hermas, ſeu
Mercurios
appellant.
Iidem deſcendentem
lauant
, & quæcunque oporteat tanquam
ſerui
adminiſtrant.
Inde non ſtatim ad ora­
culum
, ſed à ſacerdotibus ad aquæ fontes
ducitur
, qui proximè inuicem ſunt coniun­
cti
.
Ibi aquam oportet bibat, quam Obliuio­
nis
appellant, vt obliuio omnium inducatur,
quæ
antehac cogitauit.
Poſt hæc aquam
aliam
bibit Memoriæ, vt eorum quæ videri
in
deſcenſu meminiſſe poſſit.
Poſt hæc ſimu­
lachrum
vt eſt intuitus ( hoc Dædali opus
eſſe
aiunt, & ſacerdotes nemini, niſi qui ad
Trophonium
deſcendunt, exhibent ) & ha­
bitis
ad id precibus eſt veneratus, ad oracu­
lum
progreditur, tunica indutus linea, &
vitis
circa tunicam cinctus, eius item loci
crepida
ſubligatus.
Eſt autem oraculum ſu­
pra
nemus ad montem.
Fundamentum in
circuitu
iactum candidis lapidibus.
Ambitus
fundamenti
eſt inſtar aræ minimæ.
Paulu­
lum
fortaſſe abeſt, quin altitudine ſit duo­
rum
cubitorum.
Incumbunt fundamento
columnæ
acuminatæ æneæ, & quibus conne­
ctuntur
vincula.
Per hæc ianuæ ſunt intra
ambitum
fabricatæ.
Hiatus ipſe non caſu,
aut
natura factus eſt, ſed arte, compoſitio­
neque
accuratiſſima extructus.
Ædificij ip­
ſius
figura furnum repræſentat, Cuius latitu­
do
, quantum coniectura aſſequi licet, qua­
tuor
fermè cubitorum eſt, profunditas verò
non
vltra octo extenditur.
Deſcenſus in pa­
uimentum
non eſt conſtructus: ſed vt quis
ad
Trophonium venit, ſcalam ei offerunt
anguſtam
& leuem, quæ intra ædificium
collocatur
.
Oſtium per quod in Tropho­
nium
deſcenditur, latitudinem habet duo­
rum
dodrantalium: altitudo dodrantalis.
Deſcenſurus ergo ſe ſupra pauimentum in­
clinat
, placentas habens mellitas, & cauer­
pedes primùm iniicit, & genua ceden.
do inſerit paulatim. Vbi verò genua immi­
ſerit
, reliquum corpus totus confeſtim at­
trahitur
, tanquam fluuius maximus, & ra­
pidiſſimus
vorticè hominem intus abſorbe­
ret
.
Cæterùm qui intra adytum venerunt,
non
vno & eodem modo futura edocentur,
ſed
quidam fortaſſis coràm vident, alij au­
tem
audiunt.
Redeunt qui deſcendunt per
eaſdem
anguſtius primò pedibus emiſſis,
deinde
reliquo corpore.
Neminem mortuum
qui
ſit ingreſſus audiuimus, præter vnum ex
Demetrij
ſatellitibus, qui quum nullis per­
actis
ſacris deſcendiſſet, Deo etiam incon­
ſulto
, ſperans ablaturum aurum & argen­
tum
, fertur non ex oſtio ſacro eiectum, ſed
alibi
cadauer illius apparuiſſe.
Quæ igitur
huic
contigerint, quæque ingreſſuris, & in­
greſſis
eueniant, dicta ſunt à me dictu di­
gniſſima
.
A Trophonio egreſſum ſacerdo­
tes
excipiunt, & in ſolium collocant quod
memoriæ
dicitur: neque enim eſt ab adyto
procul
.
Sedentem ibi interrogant quæ vi­
derit
, quæque audierit.
Quibus perceptis
commendant
eum his ad quos curare eum
pertinet
.
Hi verò in ædificium illud, vbi prius
apud
fortunam, & bonos genios vitam age­
bat
, ſublatum transferunt metu adhuc atto­
nitum
, & nec ſe ipſum agnoſcentem, nec
eos
qui aſtant.
Poſteaquàm non minus ea
cogitat
, quàm quæ prius cogitabat, in ri­
ſum
erumpit.
Hæc ego non audita refero,
ſed
vidi quondam, & Trophonij oraculum
ipſe
conſului.
Placuit narrationem prudentis
ac
veridici viri, quique negotio interfuit,
veluti
raram ac firmam adiicere: quando­
quidem
pauciſſimi talia adierint, quorum
pars
maxima ſtupida, reliqua mendacium
gloriæ
ſibi loco eſſe exiſtimat: quamobrem
hiſtoriam
hanc huic loco ſubtexui, in qua
fraudes
ſacerdotum quantaſcunque confin­
gas
licet, fraudi aſcribi nequit, quod intus
velut
à gurgite raperetur, quodque pedibus
eiiceretur
.
Quòd ſi id natura loci conſtabat,
oportuit
quæ audiret noni dolo eſſe conſe­
cta
, cùm in tam violento loco, nemo ad

confingendam
technam ſtare potuiſſet.
At
dices
, ambigua ſunt oraculorum reſponſa.
Demonſtratum eſt in libro de Fato, quòd
ſi
oracula ambigua non eſſent non eſſent
oracula
.
Similiter & mathematicorum præ­
dictiones
, ſe non eadem ratione: verùm ne­

que
omnia.
Hoc autem alibi ( vt dixi ) de­
monſtratum
eſt.
Dæmones
Telchinnes
.
Antri Tro­
phanij
ora­
culum
.
Oracula ſi
non
eſſent
ambigua
,
oracula
non
eſſent
.
Melantho­
nis
hiſtoria.
Sed nimis euidentia ſunt, quæ Philiphus
Melanthon
vir eruditus in ſecundo ſuorum
Progymnaſmatum
Phyſicorum recitat, di­
cens
: Anno ſalutis 1530. Norimbergæ cùm
ſacerdoti
dæmon in cryſtallo locum abſcon­
diti
theſauri oſtendiſſet, loco defoſſo, qui
prope
vrbem erat, amicoque adhibito ( is
poſtmodum
hiſtoriam retulit ) arcam cum
cane
nigro accubante, quaſi cuſtode vide­
runt
.
Auſus ingredi ſacerdos, loci ruina ſta­
tim
oppreſſus eſt.
Hic nihil deſideratur, prę­
ter
eius fidem qui Melanthoni ſcripſit, cùm
Melanthon
non dicat ſe adfuiſſe præſen­
tem
.
Conſtat verò illum in Sexonia habita­
re
, vel ſaltem à Norimberga procul.
Nam
de
illius fide haud dubitamus.
Verùm ſunt alia huius rei experimenta:

placet
autem duo ex Eraſmo Roterodamo
viro
docto, & minimè ſuperſtitioſo, vt etiam
in
Spectro talia irriſerit vbertim, ex epiſto­
lis
ſubiungere.
Oppidum de quo tibi nar­
ratum
eſt, Germanis dicitur Schiltach.
Abeſt à Friburgo octo millibus paſſuum
Germanicis
magnis: de quo an omnia ve­
ra
ſint, quæ vulgò iactantur, non auſim
1affirmare. Illud nimis verum eſt, totum ſu­
bitò
conflagraſſe, mulierem confeſſam ſup­
plicio
affectam.
Conflagratio accidit quar­
to
Idus Aprilis, qui dies erat Iouis ante
Paſcha
, anno à Chriſto paſſo 1533. Quidam
eius
oppidi ciues apud huius vrbis magiſtra­
tum
rem ita geſtam pro comperto narra­
runt
, quemadmodum mihi retulit Henri­
cus
Glareanus, quantum meminiſſe poſſum.
Dæmon ſibilo ſignum dedit è quadam æ­
dium
parte.
Caupo ſuſpicans eſſe furem, aſ­
cendit
, neminem reperit.
Sed idem ſignum
rurſus
ex altiore cœnaculo redditum eſt.
Et
huc
conſcendit caupo, furem perſequens.
Cùm nec illic quiſquam appareret, ſibilus
auditus
eſt è faſtigio fumarij.
Illicò tetigit
cauponis
animum, eſſe dæmoniacum quid­
dam
: iubet ſuos eſſe præſenti animo.
Acciti
ſunt
ſacerdotes duo, adhibitus exorciſmus.
Reſpondit, ſe eſſe dæmonem. Rogatus quid
illic
ageret, ait ſe velle exurere oppidum.
Minitantibus ſacrificis, Reſpondit, ſe pro ni­
hilo
ducere minas illorum, quòd alter eſſet
ſcortator
, vterque fur.
Aliquanto pòſt mu­
lierculam
quam cum habuerat conſuetudi­
nem
annis quatuordecim, cùm interim il­
la
quotannis, & confiteretur, & acciperet
euchariſtiam
, ſuſtulit in aërem, impoſuitque
fumarij
faſtigio: tradidit ollam, iuſſit vt
inuerteret
: inuertit, & intra horam totum
oppidum
exuſtum eſt.
An dæmon indigna­
tus
ob inductum riualem cauponis filium, &
oppidum
perdiderit, & mulierem prodiderit,
certum
non audiui: non eſt tamen vero diſſi­
mile
.
Huius facti vicini tam conſtans eſt fa­
ma
, vt fictum videri non queat.
Feruntur &
alia
huius generis, ſed non libet aures tuas
vulgi
fabulis remorari.
Hîc facti ratio haud
dubia
eſt.
Dicere poſſet quiſpiam, dolum
fuiſſe
fœminæ, ac deſperationem.
Sed adeò
bellè
omnia conſentire videntur, vt vix cre­
di
poſſit: quoniam non dæmon oppidum

concremare
potuit, ſed ollam porrigere, mu­
lierem
perſuadere.
Sed audi aliam eiuſdem
hiſtoriam
.
Anno ſuperiore Magduni ( id eſt
oppidulum
haud ita procul ab Aurelia) ma­
leficus
quiſpiam deceſſurus vxori mandat, vt
quicquid
eſſet apud ſe librorum Magicorum,
reliquaque
eius ſacri arma, ciui cuidam
Aureliano
tradat, propediem videlicet peri­
turo
, quòd hunc ſceleris conſcium ac parti­
cipem
habuiſſet.
Is hæc omnia Aureliam
tranfert
.
Iam ipſe ſacerdos domi ſuæ plus
triennium
nefandum ſacrum, & quavis
idololatria
execratius, non inſciente vxore, ſi­
lia
virgine etiam adiuuante peragitat.
Qui­
bus
verò ceremoniis, quove ritu ſacrile­
gium
hoc conſtiterit, paucis referam, ita vt
à
certiſſimis hominibus accepi.
Corpus illud
adorandum
vindici noſtri IESV in pyxidula
quadam
ſaligna conditum ſub lecti ſtramen­
tis
abdiderat.
O diuinam patientiam: mihi
referenti
frigidus horror membra quatit.
Id
ante
triennium à ſacrificulo quopiam fame­
lico
, & impio ( cuiuſmodi hîc nimis magna
copia
) fuerat mercatus, & quidem mino­
ris
( opinor ) quàm olim Iudæi Chriſtum.
vt
ſceleſtiſſimus
ille ſacerdos Iudam nobis non
retulerit
ſolùm, ſed etiam vicerit: & illum
quidem
rumor eſt ſubitanea morte impieta­
tis
pœnas dediſſe.
Ergo quoties veneficus
ille
rem non diuinam, ſed diabolicam fa­
cturus
eſſet, depromebatur prophanis mani­
bus
cœleſte myſterium, atque è ſtramentis
erutum
, nudatumque exponebatur.
Filia
puella
neque dum virum paſſa, enſem nu­
dum
manu ſublata tenebat, quòd id mune­
ris
, niſi à virgine obiri ritè non poſſet, mu­
cronem
in ſacrum illud corpus intentans,
ſcilicet
minitanti ſimilis.
Tum caput quod­
dam
proferebatur, ex neſcio qua materia,
triplici
facie cælatum, nempe monadem il­
lam
triformem, & triadem vniformem re­
pręſentans
.
Id nouies reducto ambitu cinge­
batur
.
In his mille figuræ Tau, inauditis aun
gulorum
nominibus inſcriptæ: poſtea toti­
dem
ambitus cacodæmonum horrendis vo­
cabulis
diſtincti.
His ita compoſitis, maleficij
antiſtes
explicitis libris execratis illis preci­
bus
.
Hecate dictante primùm adorandam
triadem
, & angelorum quamplurimos ſuo
quoſque
choro: deinde cacodæmonum ſex­
centa
nomina citat, neque finis donec dæ­
mon
ille præſtò ſit, præſenſque vocanti reſ­
pondet
.
Is erat ingentium theſaurorum, aut
opifex
, aut certè monſtrator.
Promiſerat ſce­
leſtus
ille ſacrifico ſuo Perſicos montes, lar­
gitus
etiam nonnihil: ſed adeò infrà ſpem,
vt
virum iam operæ, quippe triennis, cœpe­
rit
pœnitere.
Itaque promiſſorem ſuum ſo­
litis
precaminibus euocat, expoſtulatque ſe
iampridem
lactari, & ſpe modò duci, neque
vllum
operæ pretium facere.
Purgat ille ſe
contrà
, negans, id ſua culpa accidere: verùm
deeſſe
quiddam ceremoniis, quòd hominem
literis
præditum deſideraret: quem ſi nan­
ciſci
poſſet, ſe theſauros indicaturum om­
nium
votis ampliores.
Simulque percon­
tanti
, quis eſſet ad eam rem potiſſimùm aſ­
ciſcendus
, ſuadet Priorem monaſterij Mo­
nachorum
, qui ſe Prædicatores appelli­
tant
(id eſt pone mœnia Aureliana) adeat, &
cautim
virum pertentet.
Eſt verò hic Theo­
logiæ
Baccalaureus ( vt vocant ) formatus,
apud
vulgus opinione non in celebri, & con­
cionator
non omnino peſſimus, vt nunc qui­
dem
ſunt theologi: cæterùm vt mihi pòſt
viſum
eſt, & ferè ſunt eiuſmodi, famæ per
quàm
auidus.
Sed haud etiam coniectura
conſequor
, quid genius ille malus captarit,
vt
ne ſacerdotem ſuum iamiam ad defectio­
nem
ſpectantem, rectà in perniciem indu­
ceret
: an quòd ſeriò ſibi promiſerit, theo­
logi
mentem, præmij propoſiti magnitu­
dine
poſſe corrumpi: hac opinor fiducia,
quòd
, vt diuinitùs ſcripſit Maro,
Quid non mortalia pectora cogit
Auri
ſacra fames?
Eraſmi Ro­
terodami

hiſtoria
ad­
mirabilis
.
Hiſtoria
alia
.
Tum quòd (vti aiunt) hi qui cum iſtiuſ­
modi
hominum genere familiarius ſunt
verſati
, ſub illis cucullis, & mendicitatis
nomine
deploratiſſimæ nonnunquam men­
tes
latitent, intolerabili arrogantia, & ex­
trema
pecuniæ cupiditate flagrantes.
Verùm
hoc
quidem in medio relinquimus.
Vir igi­
tur
perſuaſus hominem conuenit, vtque pe­
detentim
illius animum prætentaret, fingit
ſibi
codices aliquot eſſe domi, inutiles qui­
dem
ſibi, quippe idiotæ, verùm homini lite­
rato
longè vtiliſſimos.
Rogat, num quos
1emptos velit. Theologus proferri iubet, in­
ſpiciundos
ſcilicet.
Promit ille vetus Teſta­
mentum
, quod vulgus Biblia vocat, Gallicè
verſum
.
Eum codicem vbi contempſiſſet Theo­
logus
, ecquos alios haberet percontanti,
grauatim
quidem ac detrectanti ſimilis,
alium
quendam ſinu abditum producit:
quem
euolutum vbi animaduertiſſet impro­
barum
artium eſſe magiſtrum, haud etiam
ſcio
, an nouitate captui ( ita vt fit) curioſius
inſpectarit
, an vt fraudem, quàm ſubeſſe ſen­
tiſcebat
, prorſus expiſcaretur.
Rogatus ita­
que
quidnam ille placeret, reſpondit.
Male­
ficum
ſibi videri librum.
Tum ille ſilentij
fidem
obteſtatione ſtipulatus, ait eiuſdem
generis
aliquot domi ſibi eſſe, ſed eruditi
homini
operam deſiderare: alioqui theſau­
ros
immenſos poſſe his libris conflari.
Ibi
arrectior
theologus, orat vt eos quoque ad
ſe
perferat in ſpiciendos: ſibi rem hanc ve­
hementer
eſſe cordi, nec omninò in nego­
tio
tam diuino indormiendum: ſibi ſpem
eſſe
certiſſimam feliciter euenturum.
Ergo
datis
inuicem dextris, miſer ille reliquos li­
bros
adfert, Theologus expiſcari non deſi­
nit
, donec homo iam eius animi ſecurus,
omni
de re palàm facit.
Poſtremò etiam de
Chriſti
corpore.
Ibi ille tanquam vehemen­
ter
gauiſus, impenſius obſecrat, vt res tan­
tas
ſibi oſtendat, ſe iam toto pectore de ma­
turando
negotio cogitare.
Hic hominem do­
mum
ſuam deducit, vxorem myſterium
illud
, reliquaque item maleficij arma de­
promere
iubet.
Proferuntur, inſpectantur.
Monachus longè aliud ſimulans ( vt narat
ipſe
) rectà inde ad Officialem, quem vocant.
rem defert, virum profectò ſumma vitæ in­
tegritate
, & abſoluta Iuris vtriuſque pru­
dentia
ſpectatiſſimum, noſtri maiorem in
modum
amantem.
Is verò in re tam prodi­
gioſa
nihil etiam cunctandum ratus, homi­
nem
prodente theologo per regios mini­
ſtros
in vincula coniicit non ſine vxore &
filia
.
Protinus in ædes irruptum, myſterium
illud
adorandum honore quo conueniebat
prolatum
, dieique eius quod erat reliquum,
& nos omnis à clero, monachiſque per no­
ctes
excubias agentibus, ſolennibus cantio­
nibus
, & precibus celebrata.
Poſtridie indi­
cta
ſolemnis ſupplicatio: veſtiuntur tape­
tibus
vtrinque viæ, quaque ibatur, quaque
ad
templum redibatur: perſtrepebant vrbe
tota
templa ſacris tintinnabulis.
Procedit
clerus
vniuerſus cum ſuis quiſque reliquiis,
tota
ciuitate ad ſpectaculum effuſa: digna­
que
pompa ſacramentum è conſceleratis æ­
dibus
ſublatum, in templum ſalutiferæ cru­
ci
ſacrum defertur.
Ibi theologus tam fre­
quenti
concione quantam antea viſam fuiſ­
ſe
negant, rem omnem non ſine gloriæ ſuſ­
pitione
exponit: identidem obteſtans Chriſti
corpus
inibi ſub dio appoſitum, vt erat ex
ædibus
malefici deportatum.
Fecerat idem
poſtridie
facturus, item deinceps, & vt quid­
que
illi in cuniculis fuiſſent confeſſi, ita quo­
tidie
populo renunciaturus: quòd ſibi cre­
do
certiſſimam parandæ immortalitatis ma­
teriam
oblatam eſſe iudicaret, niſi Officia­
lis
vir minimè ſtultum theologo iam vento­
ſo
gloriæ curru volitanti, ſilentium impo­
ſuiſſet
.
Excutiuntur & audiuntur aſſiduè à
theologis
Lutetia in hoc aſcitis, adhibitis
item
duobus Iureconſultis.
Narrauit nobis
Officialis
prodigioſa quædam in quæſtio­
nibus
à viro aperiri, ſed quæ nondum pro
certis
referri poſſent, quod ipſum ſibi parum
adhuc
conſtare diceret: mulierem noctu
miſeris
modis à cacodæmone vexari, pungi,
cædi
, raptari, peneque exanimari: filiam
verò
ſui ſecuram, neque quicquam ſupplicij
metu
commoueri, quòd ſibi quotidie cum
luce
præſtò fieri affirmat neſcio quem, qui
conſolando
dolorem illi omnem adimat,
animoque
tranquillo eſſe iubeat.
Tenetur à
Magduni
malefici, cuius ſuprà memini, vi­
dua
.
Hæc ille. Verùm aliquis dubitare poſ­
ſet
, ne vnquam maleficus hic infelix dæmo­
nem
auocare potuerit?
verùm deficere ali­
quid
ſuſpicantem conſilio cum vxore inito,
in
laqueos incidiſſe.
Nam ſi dæmon eum
alloquebatur
, docere poterat quæ deficerent,
& hominem non amandare in perniciem,
qui
iam ſuus eſſet: quique ſi deſiſſet, non
melior
futurus erat, quandoquidem non ad
Deum
eſſet acceſſurus, vel illum quæſiturus,
ſed
dæmonem ob indignationem relicturus.
At dæmon proditor eſt, & ſuos negligit.
Concedatur: nemo tamen adeò eſt malus, vt
ſibi
aduerſetur.
Hoc erat abigere homines à
malarum
artium ſtudiis, & ſui obſeruatio­
ne
, quàm ille maximè efflagitare fertur.
Sed
quanquam
hæc dubia ſint, magnam tamen
præbent
ſuſpicionem, ne aliquid eſſet, ob fi­
liæ
conſolationem.
Sed multa latere potue­
runt
.
Ita nos ancipites in his rebus Deus vi­
detur
eſſe voluiſſe.
Nam & Pauſanias refert in Atticis, ſingu­

lis
noctibus in Marathone campo, vbi Mil­
tiades
iam annis tamen quadringentis elap­
ſis
, Perſarum centum millia cecidiſſet, vbi­
que
Icarus etiam rex antea interfectus fue­
rat
, hinnitus equorum audiri, & pugnan­
tium
concurſus, Quæ cuique ad hoc ſpecta­
culum
accedenti data opera non occurre­
bant
.
Sed ſolùm fortuito illuc ſe conferen­
tibus
exaudiebantur.
Adeò videtur ſummus
ille
opifex nos omninò incertos relinquere
voluiſſe
, vt bonis fidei præmia, improbis, at­
que
incredulis pœnæ deberentur.
Sed ſi om­
ninò
animæ ibi Perſarum excitabant tumul­
tum
, oportuit etiam equorum animas quæ
hinnirent
ſuperfuiſſe.
Quamobrem veriſimi­
lius
erit paulò pòſt prælium illud graue ex­
citatam
fabulam è cauſa aliqua naturali ad
ea
tempora percrebuiſſe, vt qualemcunque
ſtrepitum
confuſo equorum hinnitui, &
concurſu
præliantium attribuerent.
Nam­
que
in omni nocturno ſtrepitu, qui è terra
prodit
, plerunque pars eſt grauior, pars acu­
tior
.
Grauiorum ad concurſus hominum, &
gemitus
referunt, acutiorem ad equorum
hinnitus
.
Quamobrem antiquis relictis
exemplis
, ad quædam noſtri temporis deue­
niamus
.
Hiſtoria alia
mira
.
Refert Nicolaus Venetus in Indica hiſto­

ria
, nauclerum Indum cum ceſſaſſent venti,
inuocato
, vt ipſe appellabat Deo Mutthiam,
tandem
in Arabem quendam illum deſcen­
diſſe
, corruptumque hominem exclamaſſe,
per
nauimque currentem ad tabulam, quæ
1hac de cauſa malo appoſita erat, acceſſiſſe.
Carbones quoque qui ibi aderant deuoraſſe,
& galli ſanguinem petiiſſe, quem protinus
iugulato
gallo exugit.
Inde rogaſſe, quid­
nam
peterent?
reſpondente nauclero, ven­
tos
, & qua ex parte exponente, illos intra
triduum
daturum ſe pollicitus eſt.
Admonuit
quoque
eos vt in occaſionem parati eſſent.
Soluta coniuratione Arabs nullius eorum
quæ
vel prædixerat, vel paſſus fuiſſet me
mor
.
Tempore tamen conſtituto, omnia ex
ſententia
ſucceſſerunt.
Ergo videntur ali­
quid
, aut poſſe, aut præſcire dæmones, ſed
ob
contemptum multa obliterata ſunt.
Con­
temptus
euenit, quoniam plerique his ar­
tibus
confiſi non ſolùm malè periere, ſed
nihil
egregium in arte ſua ſunt conſecuti.
Id non tantùm artis leuitate contingit,
quantum
tractantium audacia, qui hoc ſo­
lo
auxilio ſibi multa pollicentur.
Sed qui
iam
armis, aut eruditione, aut arte aliqua
præſtant
, videntur ab his non leue incre­
mentum
habuiſſe: velut Petrus Aponenſis
Conciliator
dictus, qui palàm eſt gloriam
æternam
conſecutus necromantiæ auxilio,

vt
ipſemet teſtatum reliquit.
Erat vir alio­
quin
inclytus, ſi labe hac caruiſſet.
Vigebat
olim
in Hiſpania hæc ars, publicéque doce­
batur
in Salamantica academia, nunc ve­
publicis legibus ſublata eſt.
Vnde ibi
aliqua
adhuc artis experimenta ſuper­
ſunt
.
Nicolai Ve­
neti
hiſto­
ria
,
Petrus Apo­
nenſis
maxi­
mus
necro­
manticus
.
Conſtantini
Fontani
hi­
ſtoria
.
Narrabat mihi Don Conſtantinus Fon­
tanus
Hiſpanus Theologus, & ab exomolo­
geſi
Principis Philippi Hiſpaniarum, dum
in
Pinthia, ſeu Valleoletana, vulgato no­
mine
Vagliadolit ciuitate Hiſpaniæ, in do­
mo
typographi, quæ malè obſtrepitus au­
diebat
nocturnos diuerſaretur, prima nocte
incubum
ſenſiſſe: ſed cùm oliuas nigras in
cœna
comediſſet, naturale exiſtimaſſe,
cùm
incubus inter morbos numeretur.
Se­
quenti
nocte ſuper lecto videt, auditque fe­
les
concertantes, quod quanquam durum
videretur
, quia tamen eſſe poterat, & hoc
naturale
eſſe duxit.
Tertia autem nocte
cùm
nondum dormitum iſſet, de hiſque diſ­
ſereret
, tubæ vocem quaſi in aure audiuit.
Exiſtimans ſibili ſpeciem eſſe, pueros vide­
bat
, qui ibi aſtabant ridentes: tum vox illa
cubiculum
circuire cœpit, perfectoque cir­
cuitu
ſub lecto ſe abdidit, ibi diu ſtrepens,
cùm
nihil videretur.
Sed nullibi magis ſeu
dæmonum
, ſeu mortuorum veſtigia videre,
aut
audire licet, quàm circa morituros, aut
poſt
ingentes clades, vel peſtilentiæ tempo­
ribus
.
Dupliciter autem morituris hæc eue­
niunt
: vel ipſis, vnuſquiſque enim antequam
moriatur
aliquid videns terretur: & poſt­
quàm
viderit, non ſuperuiuit.
Et quanquam
naturale
eſſe poſſit, mirum tamen eſt.
Vidi
clariſſimum
virum qui cùm mouere ſe non
poſſet
, vbi ventum eſt, parum abfuit
quin
lecto ſe excuteret, aufugerintque cu­
ſtodes
: nam alta nocte id contigit.
Vel aliis
hæc
contingunt: quòd enim Principibus
fulgura
, & Cometes, & ſidus in cœlo,
mortis
præſagia, id priuatis inconditis ſtre­
pitus
, quales ego circa tales ſæpius vidi, &
audiui
, ab aliiſque accepi.
Verùm in his quæ
ego
ſum aſſecutus non decipior.
Vbi etiam
multa
cadauera hominum malè ſepulta ia­
cent
, proculdubio quædam apparent terri­
bilia
, ſed quibus etiam naturalis ratio ſub­
ſcribere
poſſit.
Porrò de his & peſtilentiæ
inuſitatis
vocibus, curruumque imaginibus
quæ
videntur, & tanquam ſubitò euertan­
tur
ſtrepitibus, & fragoribus, in libris de
Varietate
rerum ſatis locuti ſumus: nec ſat
monuiſſe
, fuerit, experimenta perſuadere,
non
demonſtrare.
Diſputationiſque genus
hoc
tale eſſe, vt affirmantibus nunquam de­
futura
ſit fuga, atque certamen contradi­
centium
, negantibus experimenta: vt non
ſatis
hæc futura videantur ad opinionem de
dæmonibus
apud ſtudioſos confirmandam.
Nam de Telchinibus, cauſam dicere poſſu­
mus
eſſe naturam lapidum, aut nimis fragi­
lium
, aut corrupto ſpiritu redundantium
ſulphure
, ac bitumine exuſtis.
Illud nos ma­
gis
mouet, quòd cùm aër, ætherque tantæ
ſint
magnitudinis, regioque illa adeò amœna,
videamuſque
terram habere ſua viuentia,
metalla
, lapides plantas, aquam, & ipſam
piſces
, tum aërem hunc infimum, quæ reſ­
pirant
animalia, veriſimile haud videtur tan­
tam
molem vita ex toto eſſe deſtitutam:
quin
potius credendum eſt animalîa ibi eſ­
ſe
tanto his inferioribus excellentiora, quan­

to
regio illa clarior iſta eſt, ac purior in­
feriore
.
Hoc enim in cæteris ( vt dixi ) ele­
mentis
cùm obſeruatum à natura videamus,
nec
in Elementis tantùm, ſed etiam cœlo,
credendum
eſt hanc totam machinam aë­
ris
ſublimioris animalibus his, quæ nos dæ­

monas
quaſi ſapientes vocamus, plenam eſ­
ſe
.
Nolim ego ad trutinam hæc ſectari, ve­
lut
Porphyrius, Pſellus, Plotinus, Proclus,
Iamblicus
, qui copiosè de his quæ non vide­
re
, velut hiſtoriam natæ rei ſcripſerunt.
Philoſophus ſum ego, placitis quantum li­
cet
Peripateticorum hærens: hi verò non
admittunt
dæmonas: nec probabilis eſt opi­
nio
, quæ illos concedit in tam vaſta mole,
nam
hic vt aues, & longè plus frequentes
adeſſent
: cùm vix in vna prouincia tota ſe­
mel
veſtigium, & in pluribus annis appa­

reat
.
Principes etiam, quorum fortuna eſ­
ſe
ſapientiſſimos mortalium ſuadet, hæc, ta­
liaque
contemnunt.
Illud multos mouet,
quòd
ſi vitas primas, ſeu mentes agnoſcunt,
mortales
erunt ſimul ac immortales, quod
eſſe
non poteſt, Si non, quid prohibetne hu­
manum
genus deleant?
inuiſibiles quum
ſint
, & nullius imperio addicti.
Vnum tan­
tùm
ſcire præſtat, non dicere quenquam
probum
hominem, dæmonum, etiam ſi ſint,
auxilio
vti, contempto Dei optimi benefa­
ctoris
, & à quo cuncta accepimus, noſtri nu­
mine
.
Ingratiſſimi enim opus eſt hoc homi­
nis
: videmuſque eos qui talibus ſtudent, aut
illorum
falſa perſuaſione dementatos.
Con­
ſtat
enim ex religionis inſtituto peſſimos
eſſe
.
Si verò aliquid aliud eſt, tum ex ſacri­
ficiis
, tum ex natura ac potentia ambitio­
ſiſſimos
.
Quod ſi Dei conſenſu iſta fiunt, pa­
rent
miniſtri regi.
Dæmonum igitur auxiliis
inniti
fallax, & periculoſum plerunque, im­
probi
autem aut ſtupidi ſemper.
Dei enim
omnia
ſunt.
Præcantationes autem quæcun-
1que ad animam, corpuſve pertinent. Ob
mutuum
conſenſum vim habere exiſtiman­
dum
eſt: nam & anima animæ affinis eſt.
Reliquas multi auerſantur vt impias, ego
vt
eſſet veræ optarem: non enim nunc pe­
riculum
eſt idololatriæ, ſed ne Epicurei ſimus,
potius
periclitamur: quamobrem ſi conſta­
ret
ſolis verbis, & maximè quæ Chriſti no­
men
continerent, accerſiri piſces, aut vinum
in
doliis ſeruari, aut dæmonas aliquos eſſe,
quónam
meliore modo humanum genus ad
pietatem
reuocare poſſemus.
Porrò de dæ­
monibus
atque animæ immortalitate in li­
bris
θεονοσοῡ dictum ſatis eſt.
Dæmones &
mortui
, &
vbi
maximè
ſentiantur
.
Autores qui
de
Dæmoni­
bus
ſcripſe­
runt
.
Dæmonas
non
dari quæ
ſuadeant
ra­
tiones
.
Dæmonium
conſuetudine

vtentes
im­
probi
.
Dubitatur autem de mortuis hominibus

an
feliciores ſint viuentibus.
Reſponſum eſt
ſapienter
, neutros.
Hi quidem perpetuò in
vmbra
mortis requieſcunt, æternumque
omni
dolore ac moleſtia carent, æternaque
in
tranquillitate, ſuauiter ociantur.
Propte­

rea
bene ſcriptum eſt: Beati mortui qui in
Domino
moriuntur.
Hæc igitur eſt extrema
felicitas
mentis noſtræ.
Ergo ſi mortui, in­
felices
eſſe nequeunt: qui viuunt, poſſunt
eſſe
felices.
Deterior eſt conditio morien­
tium
: hi enim ſoli ſunt omnes, etſi reges,
& cum multis cadant.
Sibi enim ſoli quiſ­
que
moritur, & mori videtur.
Solitudo verò
cùm
dolore iuncta acerbo, grauiſſima eſt, &
intolerabilis
.
Nam ſolatium eſt miſeris, ſo­
cios
habere pœnarum.
At qui moritur,

etiam
ſi cum aliis mille moriatur, ſocium
habere
nequit.
Ergo tunc vaſtitas eſt, atque
ſolitudo
miſerrima.
Ita viuentibus maxima
eſt
voluptas in ſocietate.
Viuere dicuntur,
qui
ſecundùm virtutem viuunt, perpetuo­
que
viuunt.
Homo improbus nullo genere
vitæ
viuit: diui vtroque: probus altero: ob id
probus
homo & ſi aliquid tale eſt, ſolus
felix
eſſe poteſt, & diuis ipſis propinquiſ­
ſimus
inter mortales omnes, ac maxi­
perſimilis.
Hoc verò magis breuior
eſt
Princeps probus, nam hic Deo compa­
ratur
.
Mortui an
vt
uenies fe­
liciores
.
Morientes
omnes
ſoli.
Probus vir
diuis
maxi­
ſimilis.
157[Figure 157]
LIBER VIGESIMVS.
De primis ſubſtantiis, ſeu Vitiis.
ERGO diuorum vita felix eſt,
ſecura
, ſempiterna: homi­

nibus
breue æuum, infelix,
ac
ſuſpicionibus, & timore
plenum
, quo fit vt à multis
egregiis
operibus retrahatur.
Tempus verò
quæ
agitat comminuit, & quantò arctius,
magis atterit.
Vnde ictus, vt velociores

ſunt
, ita maius inferunt detrimentum.
Nec
quicquam
videtur mortalibus triſtius angu­
ſtia
temporis: illa vrget, impedit, terret,
præcipitem
agit, imperfecta que reddit ope­
ra
.
In diuis ergo ipſis nihil eſt quo angantur,
ſed
omnia æquali quadam felicitate tranſi­
gunt
.
Intellectus autem diuturnior, quò
tenuior
: nam primæ cauſæ proximior eſt,
quò
ſubſtantia tenuiore præditus.
Omnis ve­
intellectus etſi gaudeat ſempiterna quie­
te
, ſecuritate felice, beatitudine completa,
luce
immenſa, ac ſempiterna, & claritate
tanta
, vt eam homo, vel ex milleſima par­
te
non queat imaginari: vel ſi comprehen­
deret
, momento ſuſtinere.
Cumque Sol lu­
ceat
intellectu, qui ei eſt tanquam anima,
ſin
ab eo ſecedere poſſet intellectus, non
aliter
luceret Sol quàm terra.
Maximum
tamen
eſt inter vitas, noſque diſcrimen.
At­
que
inter ipſas etiam longe maius: quòd
enim
apud nos maximum eſt comprehendi
nequit
: at quod compræhendi nequit, in in­

finitum
progreditur.
Etenim quum oculus
noſter
, tam clarè parum luceat lumine anime
noſtræ
, qualem dicemus eſſe ſplendorem ea­
rum
intelligentiarum, quarum claritate Lu­
na
ſplendet, inde cæteræ ſtellæ, ac multò
magis
Sol?
Dubitatur autem, quomodo de­
lectari
poſſint.
Namque omnis delectatio,
vt
ſuperiùs viſum eſt, poſt triſtitiam fit, aut
dolorem
.
Aut ipſas non mutari dum dele­
ctantur
, neceſſe eſt.
Quòd ſi poſt triſtitiam
delectantur
, triſtitiam pati conſentaneum
videtur
.
Si autem non mutantur, delectatio
nihil
erit: quòd enim non mutat, nihil ad­
dit
, eſtque ac ſi non eſſet.
Si autem ſemper
augetur
, in finita facta eſſet, nec augeri poſ­
ſet
?
Sed & infinitas ſoli Deo conuenit. At ſi
viciſſim
augetur, minuiturque, cum triſti­
tia
fiet.
Neque enim ſolius mali aduentu
dolor
, aut triſtitia, ſed etiam imminuta prio­
re
felicitate, vt qui è gratia Principis, aut
amici
exciderunt: Sed & ſi non delectantur,
felices
eſſe non poterunt, parumque differet
hoc
ac ſi non eſſent.
Athei enim fuerunt
non
minus, qui ſuperos eſſe negarunt feli­
ces
, quàm qui non eſſe exiſtimarunt.
Duo­
rum
igitur alterum eſſe neceſſe eſt: vel vo­
luptatem
hanc noſtram quæ cum motu eſt,
imaginem
tantùm eſſe voluptatis: vel vt vo­
luptas
in his ſine motu quidem prorſus ſit,

ea
verò ex quibus perpetuò mutentur.
No
bis
voluptas fortaſſis ſemper eſt cum motu,
quia
& nos cum illo ſemper ſumus.
In his
verò
ſine, quia & ipſi motus omnis expertes
ſunt
.
Cuius quidem rei quandam hîc leuem
habemus
imaginem in amore, in quo abſ­
que
mutationis ſenſu vllo, imò neque deſi­
derio
delectantur.
Mutatione autem rerum
nobis
immotis delectationem fieri experi­
mur
, cùm gemmas alias, atque alias inſpi­
ciendo
, non intermiſſa, aut imminuta vo­
luptate
, ſenſus & animus noua quidem ſpe­
cie
, ſed ſuauitate eadem perfunditur.
Ea autem
1quibus delectantur hi, eis ſunt propria, non
quæ
hic agantur.
Sed vt pueris puerilia, ple­
beis
parua, magiſtratibus publica, regibus
quæ
ad prouincias ſpectant, ita diis (ſic enim
Latinè
magis quanquam ob homonymiam,
non
abſque ſuſcipione cultus parum pij) quàm
Geniis
, Diuis, Dia-ve, Mentibus, Intellecti­
bus
, Intelligentiis, aut Angelis, dicere licebit.
Ariſtoteles Subſtantias primas, Principia,
Animaſque
vocat.
Vera tamen Latinaque
interpretatione
quamvis parum conſueta,
intelligentias
appellare licebit: quòd vt
lux
nil aliud ſit, quàm ſplendor, & lumen
claritas
, ita Dei intelligentia, quòd Deus
maximè
ſit, exiſtat, conſiſtatque veluti ſub­
ſtantia
, ſubſtantia eſt: nam ſi Viſus ſubſtan­
tia
eſſet, idem eſſet Viſus, & quod videt:
Vitas
verò quæ verè ſolæ viuunt, non vt
nos
media ſemper inter mortem & vitam,
inter
vmbram & corpus, inter lunam ac te­
nebras
, dubiaque luce meritò vocabimus, æ­
terna
& immortalia.
Neque horum exiguus,
aut
mediocris numerus qualis nobis vide­
tur
, ſed ea innumerabilia ſunt.
Participant
autem
diuinitate multa quæcunque talia:
nec
decoris, aut claritatis, aut ſplendoris, cæ­
terorumque
bonorum, quorum etiam gene­

ra
nobis ſunt ignota, meta vlla eſſe videtur.
Eorum autem quæ hîc fiunt nulla ſcientia,
neque
ignorantia: pars enim ſunt illorum
quibus
ipſæ delectantur, quoniam meliori
quodammodo
ſunt antequam fierent.
Quæ­
ſitum
autem eſt, in omnia & in omnibus, &
de
omnibus?
Hoc autem ad aliam tractatio­
nem
pertinet.
Has ergo Dionyſius Areopa­
gita
in nouem Hîerarchias diſpoſuit: An­
gelos
, Archangelos, Thronos, Dominatio­
nes
, Virtutes, Principatus, Poteſtates, Cheru­
bim
, atque Seraphim.
Hæc autem nomina,
Eccleſia
in Miſſæ ſolennibus celebrat.
Vna­
quæque
verò harum magis ab altera diſtat,
quàm
ab earum vltima humanus intelle­
ctus
, quum tamen earum nulli ad perfectio­
nem
quicquam deſit, quoniam in diuerſis
generibus
poſitæ ſunt.
Multò etiam minus
illarum
maxima Dei claritatem poteſt com­
prehendere
, quàm illam noſter intellectus.
Ipſa enim diuinitas, infinito ( etiam ab ipſo
primo
intellectu ) abſcedit interuallo.
Hoc
ſolùm
diſcriminis intereſt, quòd intellectus
noſter
eſt ſolum verorum intellectuum ima­
go
indiſcreta, non autem verus intellectus.
Vt enim inter ſtrenuiſſimum, ignauiſſimum.
que equum maior eſt differentia, quàm inter
ignauiſſimum
ac pictum, quia ſtrenuiſſimus
longè
plus duplo ignauiſſimum ſuperat, &
tamen
vterque verus eſt equus, pictus ne­
quaquam
: ita pictus equus noſtro intelle­
ctui
, ignauiſſimus vltimo Deo: ſtrenuiſſi­
mus
ei, qui ordine illi proximus eſt ſi com­
paretur
, intelliges planè noſtrum intelle­
ctum
vmbram quandam eſſe ſolùm veri in­
tellectus
.
Ictus vt ve­
lociores

ſunt
, ma­
gis
atterunt.
Vita deorum
qualis
.
Demonſtra­
tio
oſtendens
primarum

ſubſtantia­
rum
clarita­
tem
.
Vitarum de­
lectatio
qua­
lis
.
Intelligen­
tiarum
or­
dines
.
Intellectus
noſter
vm­
bratilis
eſt.
Noſter enim hic intellectus quum reci­
piat
ex eorum ipſarum imagine notitiam
quandam
, plenus manet obſcuritatis, erro­
ris
, atque dubitationis.
Nec ſemper, imò ne­
que
diu in opere ſuo manet.
At ſupremi illi
intellectus
clari, certi, ſynceri, perpetui, aſſi­
dueque
in opere beato viuunt.
Forſan dubitat aliquis, quomodo igitur
inter
illos, alter altero perfectior eſſe poteſt?
Non ſecus dicendum, quàm qui nouit ſena­
rium
eſſe perfectum, abſque demonſtratio­
ne
.
Hic quidem refert intellectum noſtrum,
obſcurè
enim nouit, dubitatque, ac vmbram
ſolam
rerum hebet.
Itaque velut ſenſus bel­
luarum
, qui corticem ſolùm percipiunt ad
humanos
ſenſus, qui medullam, ita intelle­
ctus
noſter ad intellectus veros.
Nec ſecus ac
qui
pulchrum palatium foris ſtans inſpicit,
nihil
eorum quæ intus ſunt, aut fiunt, quæ­
que
maxima ſunt & pulcherrima, nouit: ita
mens
noſtra medullam rerum non attingens,
quædam
ſolùm externa inclyti huius diuini
oppificij
contemplatur, & admiratur.
Rurſus
finge
intelligentem per demonſtrationem,
quòd
ſenarius perfectus eſt, huic ad exquiſi­
tam
cognitionem quum nihil deſit, nomen
perfecti
conuenit.
tamen rurſus perfe­
ctior
eſt, qui demonſtratione aſſequutus eſt,
quòd
in ſe ductus ſeipſum ſupra denarios
conficit
.
Qui verò præter hæc, quòd diuiſis
cubis
, numeris per ipſum latera illorum re­
linquat
, hic etiam ſecundo præſtantior eſt.
etiam melior qui demonſtratione nouit,
quòd
diſpoſitis ab vnitate ſenariis iunctiſ­
que
ordine, qui fiunt numeri, ſi rurſus eo­
dem
ordine iungantur, ſemper efficiunt cu­
bitos
numeros.
1 1 1 . 1
6 7 8 . 2
12
19 27 . 3
18
37 64 . 4
24
61 125 . 5
30
91 216 . 6
Ergo quòd intellectus noſter imbecillis,
ſatis
eſt manifeſtum: cur tamen, nondum
diximus
.
At Deus meliorem efficere nequi­
uit
, non quia non potuerit, ſed quia talem
eſſe
debere, melius exiſtimauit.
Igitur vt horum intellectuum cognoſca­
mus
naturam, corporum quæ per ipſos re­
guntur
vires ſcire oportebit.
Luna igitur
ipſa
gubernat elementa & corpora anima­
torum
.
Huic Angeli, id eſt, nuncij præſunt.
Horum Gabriel princeps, id eſt, Dei robur.
Nam & Lunæ lumine cuncta ad nos è cœlo
deferuntur
, & robuſtiſſima eſt in vita.
Mer­
curius
, intellectui ac ſenſibus omnibus præ­
eſt
.
Virtutes Mercurio: virtutibus Raphaël,
id
eſt, Dei medicina.
Nam mortalium me­
dicina
, eſt ſenſus cum intellectu, quibus vir­
tutes
in nobis comparantur.
Venus, volupta­
tis
& delectationis mater eſt, iungitque nos
ad
ſobolem procreandam.
Illi dominationes
præficiuntur
, vim enim habent cuſtodiendi
ſingulorum
ſpecies.
At cuſtodia generatio­
ne
, generatio concubitu, concubitus amore
perficitur
.
Summus qui Veneri inter domi­
nationes
præeſt, Anaël, id eſt, Dei gratia vo­
catus
eſt.
Dei enim gratia eſt, amari atque
amare
, iungi fœcundæ, & ſobolem procrea­
re
, tum pulchritudo ipſa, & iucunditas.
Soli
vita
omnium data eſt: ordo præeſt illi
changelorum
, id eſt Principum nunciorum:
nam
virtus omnis à Sole per Lunam demit­
titur
: horum Michaël Princeps, id eſt, quis
ſicut
Deus nec eſt quicquam Soli ſimile, vn­
de
etiam Sol quaſi ſolus dictus.
Mars forti-
1tudinem & audaciam præbet, aliter in per­
petuo
eſſemus timore: cuius orbi præſunt Po­
teſtates
: nam in fortitudine potentia, & cum
poteſtate
fortitudo iungitur.
Princeps pote­
ſtatum
Samaël, id eſt, Dei auditus: nam po­
tentia
& fortitudo in Dei auditu poſita eſt.
Iupiter eſt qui miſcet ac temperat omnia,
vnde
facultates & vires: cuius ordo Principa­
tus
in moderatione & temperantia conſti­
tutus
: vnde illarum princeps Sachiel, id eſt,
Dei
quies: nam in temperantia & modera­
tione
quiete potimur: idem autor tranquilli­
tatis
temporum, pacis & felicitatis.
Sed Sa­
turnus
firmitatem dat, idemque ac ſolus fer­
humidum & calorem aliorum temperat,
crediturque
ob frigiditatem ac ſiccitatem
mortis
ac mortuorum dominus.
Cuſtodiunt
eum
Throni: nam ab ipſo regna firmantur,
& quæcunque diuturnitatem habent: Thro­
nus
enim ſedes eſt.
Huius itaque Dominus
Caſſiel
vocatur, id eſt, Dei ſpes: nam diutur­
nitas
ſpem affert ac ſecuritatem.
Octauo or­
bi
dominantur Seraphim, id eſt, ardentes: vi­
dentur
enim lumina illa tot eius orbis arde­
re
.
Sed primo cœlo Cherubim, id eſt, ſcien­
tes
præſunt.
Qui enim verè ſciunt, niſi qui
Deo
proximi, illum intuentur?
Verùm nu­
merum
intelligentiarum non eſt facilè aſſe­
qui
.
Nam cùm totum cœlum intelligat, ſem­
perque
multitudo non videtur neceſſaria.
Sin
verò
paucæ ſint, haud videtur conſonum in
tam
paruo ſpatio tot mortalibus ærumnas
tribuiſſe
, in tam amplo tam paucis felicita­
tem
conceſſiſſe.
Infinitam igitur non ſub or­
dine
vno contentam multitudinem, non
quadraginta
quatuor eſſe cenſendum eſt.
Verùm quanticunque ſint illis certè honos
habendus
eſt: quod obſeruatione digniores
longè
ſint parentibus, regibus ac diuis, quos
venerari
ſolemus, adorare non licet: atque
hic
maximus humanæ ſapientiæ fructus,
cùm
animas corporibus iunctas, agnoſci­
mus
, amamus, reueremur, corpora autem ip­
ſa
ſola nequaquam,
Vitarum
munera
&
nomina
.
158[Figure 158]
LIBER VIGESIMVSPRIMVS.
De Deo & Vniuerſo.
HVCVSQVE de Mundi partibus
ac
earum accidentibus dictum
eſt
: nunc reliquum eſt vt de
totius
natura ac abditis qui­
buſdam
principiis loquamur:
deinceps
autem de Deo, qui cùm cunctorum
autor
ſit, meritò ſeorſum locum poſtulat, ſe­
paratamque
tractationem.
Initium igitur
altius
ducentes, aërem ſublimiore parte vbi
à
radiis ſolix reflexis non incaleſcit, frigi­
dum
eſſe demonſtrauimus.
Quocirca magna
in
dubitatione verſari Ariſtotelis ſectatores
neceſſe
eſt, qui calidum aërem eſſe aſtruunt.
Verùm cùm ea quæ à termino ad terminum
ſenſim
mutantur, vt longius ab altero diſtat,
ita
etiam minus ea qualitate afficiuntur.
Itaque neceſſe eſt aërem vt altiore in parte
conſtiterit
, eſſe frigidiorem, niſi cum leui­
tate
ſua, ac tenuitate, temperamento proximè
acceſſerit
.
Quare quum aër ob radios à terra re­

flexos
incaleſcat, ſublimi in parte frigidior
erit
, quam in media.
Et ob id habitare mediis
in
domibus hyeme, ſublimibus, in æſtate op­
timum
eſt.
Æſtate autem duplex vapor, pin­

guis
ac craſſus, eſt quo fit ros: vnde rore
maximæ
arua impinguantur, nec aſcendit ob
craſſitiem
.
Habitatio
vbi
optima.
Ros quomodo.
Manna quid.
Vbi verò melius concoquitur, vt in cali­
dis
regionibus à frigore cogitur ſuper plan­
tas
, vocaturque Manna: Vnde in deſerto
Targa
populorum Libyæ, tantum colligitur
ſingulo
die ex ea, maximè iuxta Agadez vr­
bem
, vt libra 28. vnciarum duobus aſſi­
bus
venerat.
Viuunt illius vſu incolumes,
quamvis
aër ſit peſtifer.
Colligitur ſere­
nis
noctibus, tum quia frigidioribus, tum
quia
in nubium materiam ros tranſire ne­
quit
: cogitur enim ( vt dixi ) à frigore.
Cùm igitur pluuia generatur, frigus ma­
gnum
eſſe non poteſt: rapitur enim vapor
à
calore, a frigore denſatur.
Pluuia igitur
cum
frigore eſſe poteſt: vbi generatur calor,
neceſſariò
viget.
Manna igitur pauca, vel
nulla
noctibus nubiloſis, multò minus cum
pluuia
: colliquatur enim Tria illius genera:

optimum
quod in foliis colligitur, medio­
cre
quod in ramis, peſſimum quod in ter­
ra
.
Igitur pars pinguior vaporum tranſit in
rorem
: quòd verò aſcendit, cogitur à fri­
gore
in aëre tenui, & vertitur in pluuiam.
Æſtate igitur parum pluit, quòd calor mi­
nus
rapiat quàm ſiccet: in noſtris enim
regionibus
cum calor ſit imbecillix, ſenſim va­
pores
ad ſe trahit, qui à ſiccitate abſumun­
tur
antequam vertantur in pluuias.
Ob id
pluuiæ
ſi fiant, repente fiunt: nam vbi
moram
traxerint nubes, à Solis ſiccitate
abſumuntur
.
Sed nec hyeme: non enim
trahitur
vapor ob imbecillitatem Solis, va­
de
ſerenitas fit: aut ſi trahitur, non altius
trahitur
, vnde caliginoſus aër vel ſi altius
trahitur
, leuiſſima pars ſolùm aſcendit, nec
cogitur
, ob aëris craſſitiem, & tenuita­
tem
vaporis: aër autem craſſior, quia
frigidus
.
Ideò cùm non cogatur, fit nix:
nam
nix eſt congelatio vaporis non coacti,
propter
tenuitatem propriæ ſubſtantiæ, &

aëris
craſſitiem.
Igitur nix fit altiore loco
quàm
pruina, & ex tenuiore vapore: quare
pruina
frigidior eſt niue.
Et ob id occidit
1magis arbores, & excæcat quàm nix,
tum
etiam quia pruina ſerius aduenit.
Nam
nix
non niſi hyeme fit, quia tenuis illa

ſubſtantia
non facilè congelatur.
At ros
facilè
congelatur, quia terreus eſt, ideò ſe­
rius
aduenit pruina quàm nix.
Quid dico
ſerius
?
celerius inchoat tempus pruinæ, &
tardius
finitur quàm niuis.
Indicium eſt
pruinam
circa terram fieri, quòd in domi­
bus
iuxta vdos parietes fiat: loco enim ro­

ris
in hyeme fit pruina.
Quare neque nix,
neque
pruina gelaſcit, neque in grandi­
nem
vertitur.
Oportet enim ad grandinem,
& glaciem faciendam cogi vaporem: at in
niue
& pruina aër eſt, igitur neque nix,
neque
pruina, dum conſiſtunt, in glaciem,
aut
grandinem tranſire poſſunt.
Grando

autem
altiore loco fit, quàm nix: tum quia
neceſſe
eſt æſtate altiorem locum eſſe vbi
frigeat
, quàm hyeme: hoc enim ab ini­
tio
demonſtratum eſt: tum quia vapores
æſtate
, ob aëris tenuitatem, & illorum ca­
lorem
, ac ſubtilitatem, & Solis vim al­
tius
attolluntur.
In grandine autem com­
preſſionem
fieri neceſſe eſt, vt cogatur in
glaciem
.
Fit autem quandoque tantæ ma­
gnitudinis
, vt ingentibus lapidibus æque­
tur
, & iumenta occidat, & domos diruat.
Commune eſt autem arborum fructus, ac
ſegetes
confringere, excutere, atque pro­
ſtrare
.
Sed grandinem abſque ventis gene­
rari
eſt impoſſibile: nam ſi aër tenuis eſt,
non
eſt frigidus, quare gelaſcere non po­
teſt
vapor, ſi craſſus abſque ventis cogi
non
poteſt.
Ad grandinem autem & co­
gi
vaporem ne nix fiat, aut pruina, &
gelaſcere
, ne aqua ac pluuia, neceſſe eſt.
Quamobrem nix & grando ſimul vix fieri
queunt
.
Vtraque autem pluuiæ copulari
poteſt
, quoniam quod non congelatur, &
cogitur
, pluuia fit, non grando: quod co­
gitur
dum aër tenuior eſt, quàm vt om­
nem
prohibeat contractionem, niui vt
pluuia
ſociatur.
Manifeſtum eſt igitur, &
cum
niue, & cum grandine frigora maxi­
ma
fieri: ſicut hyeme cùm pluit, teporem:
aliter
enim nix fieret.
Pluuia quo­
modo
.
Nix quo­
modo
.
Pruina fri­
gidior
niue.
Pruina cur
magis
occi­
dat
arbores
quàm
nix.
Pruina quo­
modo
fiat.
Grando quo­
modo
gene­
retur
.
At dices quónam pacto in montium ca­
cuminibus
nix fiet, & quomodo ea erunt
frigidiſſima
, cùm ibi à monte reflexio fiat?
Sed nil mirum eſt in ipſo cacumine montis
frigus
maximum eſſe, quia cùm aër natura
ſit
frigidiſſimus, etiam locus ex quo radij,
reflectuntur
inæqualis eſt, vt non ad eun­
dem
locum reflectantur.
Eſt etiam anguſtus,
& ideò parua fit reflexio: tùm verò per ſe
natura
frigidus, quoniam lapideus, pars etiam
montis
in vmbra poſita: & quod maximum
eſt
, partes cacumini vicinæ, quoniam ab
imo
vallium, & à plano terræ plurimum
diſtant
, ideò ſunt frigidiſſimæ.
Flantibus
igitur
ventis cùm aër per æquiſtantia fe­
ratur
, montium cacumina mirum in modum
refrigerari
neceſſe eſt: hoc autem in Pro­
blematibus
a nobis oſtenſum eſt.
At cùm
nebulæ
altiùs à iugo montis attollantur, li­
cet
à terra non plus 2000. paſſuum eleuen­
tur
, quia tamen à iugo montis, hinc fit vt
à
plano terræ longè plus diſtent nebulæ: vt
ſi
mons quinque millia paſſuum aſcendat,
nebulæ
ad 7000. paſſuum quandoque à pla­
no
terræ fermè diſtent.
Tum verò fiunt ni­
ues
ob nimiam altitudinem nebularum, in
hyeme
etiam tepida, aut grando in æſtate.
Commune enim eſt niuibus, grandini, nim­
bis
, duobus modis fieri: aut ibidem eleua­
to
vapore, aut alibi, atque eo per ventos
tranſlato
.
Verùm grando vbicunque fiat non
abſque
vento fit: plerunque autem pluribus
inuicem
pugnantibus ventis.
Aqua autem
difficillimè
altius aſcendit, tum quia coge­
retur
, tum quia grauis ſpontè deſcendit, ſi
non
impetu ventorum contineatur.
Sed gran­
dini
contingit, quia non fit niſi cogatur, vt
ſono
nolarum perſæpè diſſipetur.
Aër enim
altius
cum impetu exiguo delatus, prohibet
cogi
vaporem.
Cùm autem coguntur, deſ­
cendunt
impetu grauitatis, & ventorum:
parte
autem qua aërem ſcindunt, fiunt pla­
niores
, atque candidiores, vnde tonſuram
habere
videntur, vulguſque ignauum ob
id
putat cecidiſſe ſacerdotum præcantatio­
nibus
.
Cùm verò vapor accenſus magna vi
lacerat
nubes denſatas, fiunt fulgura, & ex
illorum
caſu tonitrua.
At cùm nebulæ qui­
bus
niues continentur denſæ non ſint, lace­
rari
cum impetu nequeunt: quare neque
fulgur
, neque tonitru auditur, dum nix deſ­
cendit
, vt nec hyeme.
Si verò hyeme co­

ruſcet
, & tonitru exaudiatur, pluuia non nix
deſcendit
, & perſæpe grando, vt annis pro­
ximè
præteritis contigit menſe Decembri
bis
, & iuxta brumam.
Hoc autem quia vapor
calidus
aſcendens eam regionem tepefece­
rat
.
Ergo pluuiæ hyeme minimè fiunt, raræ
& breues æſtate.
Vere autem cùm plus ſe­
quens
dies abſumat, quàm prior traxerit
( nam dies poſterior calidior eſt in vere, &
breuiorem
habeat noctem ) ob id minus
pluit
, quàm autumno: diutius autem quàm

æſtate
, ac ſæpius, quàm hyeme.
Ex hoc li­
quet
, cùm plurimum pluerit hyeme, tepi­
dam
futuram hyemem, ac minus ſalubrem:
ſi
æſtate, humidum eſſe aërem, atque ob
id
morboſum: ſi vere, frigidum Ver.
Au­
tumno
verò pluuias maximas, ac diutur­
nas
fieri contingit: vnde creditum eſt hoc
fieri
exortu Arcturi, ſed hoc perperàm.
Nam autumno cùm adhuc Sol validus ſit,
multi
vapores ſurſum attrahuntur: ſed
cùm
ſuccedens dies longiorem præceden­
te
habeat noctem, & ipſa dies etiam te­
pidior
, neceſſe eſt cogi vaporem, inde­
que
deſcendere.
Terra autem madefacta
rurſus
trahitur quod deſcenderat, vtpote
in
terræ ſuperficie hærens, atque etiam
aliquid
profundius quod additur, atque
ita
fiunt non ſolùm pluuiæ, atque imbres,
ſed
etiam nimbi.
Hoc autem maximè con­
tingit
, cùm ex humidiore loco ventis de­
latæ
nubes initium pluuiæ dederint: aliter
autem
ſenſim coguntur, ac ſenſim augen­
tur
.
Si ex alio loco deferantur, repentè ma­
gni
eſſe incipiunt.
Si autem non decidant,
hoc
eſt ob vnam trium cauſarum: vel quia
non
incipiunt, & tunc ſicciſſimus ille pror­
ſus
eſt autumnus: vel quia poſtquàm pri­
deciderint, argue rurſus coactæ nubes
1fuerint, aliò per ventos tranferuntur, &
tunc
autumnus ille ventoſus eſt: vel quia
calor
eſt ſiccior, & tunc peſtifer eſt, ac
malarum
ægritudinum cauſa.
Super Africæ
montes
igitur atque Æthiopiæ fieri poſſunt
niues
, quoniam vapor altius rapi po­
teſt
, vt ob frigiditatem aëris cogatur, atque
ita
congeletur, & in niues tranſeant.
Ser­
uatur
autem parte Soli intacta, & inter ar­
bores
, & propter ſaxa.
In Æthiopia autem
Auſtrales
partes montium, qui ſunt in
parte
Auſtrali, à Sole, & Boreales Borea­
lium
, intactæ ſunt à Sole, tum maximè cùm
accedit
& procul eſt.
Nix autem per ſe ob

aerem
candidiſſima eſt: nigrior glacies, quòd
ex
aqua fiat, in qua nullus prorſus eſt aër:
media
grando, quæ ex aqua ſit, ſed ea quæ
ex
vaporibus coacta eſt, ob id nec aëris
experte
.
Candida igitur grando minus fri­
gida
, & minoribus ventis fit, & humi­

liore
loco deſcendit.
Cùm autem vapor
ſiccus
, ac minimè aridus aſcendat, quòd
rarius
contingit, fit hiatus.
Nam cùm ni­
gram
maculam in pictura feceris, & procul
ſtatueris
, videbitur macula hiatus, tene­
bræ
, ob coloris qui in hiatu, ac foramini­
bus
apparet, ſimilitudinem.
Sed vt ad niues
reuertar
, cur plerunque æſtate minus vi­
dentur
in cacumine, quàm in medio?
Non
alia
cauſa eſt, quàm quòd cacumen Soli ni­
ues
colliquanti exponitur: reliquæ partes
& maximè Soli aduerſæ, ab eo tutæ ſunt.
His viſis nunc oſtendamus primùm, cur
ſub
torrida zona partes aliquæ poſſint ha­
bitari
, quædam non.
Habitantur partes vbi
fluuij
ſunt, vel vbi pluit.
At quæ vtroque
præſidio
carent, omninò non habitantur,
niſi
pauca emporia, & ea ſola, ſine locis
vicinis
, ſine villis, atque etiam malè.
Sed
cur
partes aridæ, illæ autem imbribus

humidæ
?
quærenda in his diligenter cauſa
eſt
.
Cùm igitur pluuia fieri debet (vt dictum
eſt
) neceſſe eſt vaporem humidum manere.
Manet autem, quia non diſſipatur à calore.
Apud nos autem non manet, aut rarò in æ­
ſtate
, quia ſenſim ( vt dictum eſt ) exhau­
ritur
propter imbecillitatem Solis, & no­
ctium
breuitatem: at in torrida zona cùm
Sol
ſuperſtat capiti, maxima vi ac con­
fertim
, maxima quantitas vaporum ob
Solis
robur aſcendit, quæ tum ob longi­
tudinem
noctis ſuccedentis, tum ob mul­
titudinem
diſſipari non poteſt: quare con­
gregata
in pluuiam deſcendit.
Nam cùm
ignis
non queat multam aquam, niſi lon­
giſſimo
tempore diſſipare, quid de vi So­
lis
, quæ longè in ſiccando igne inferior
eſt
?
Accedit quòd ob multitudinem atque
craſſitiem
vaporum, Solis radij penetrare
nequeunt
, ob id ſolùm ſuperiorum vapo­
rum
portio quædam conſumitur, reliqua
tota
manente, quæ per pluuiam deſcen­
dit
.
Cùm vis Solis admodum robuſta ſit,
denuò
rapitur quod decideat, aliquid­
que
accedit ex intimis terræ viſceribus,
vel
à mari, vel à fluminibus, vel à proxi­
mis
montibus.
Vnde pluuia iterum eadem
die
redit, & perſæpe maior.
Perſeuerat au­
tem
alibi diebus 40. alibi 60. & alibi etiam
per
tres menſes integros: igitur ventos
validos
abeſſe neceſſe eſt: abſunt autem,
quia
Sol robuſtus tenuem exhalationem
diſſoluit
, craſſam autem non poteſt.
Quòd
& ſi adſint venti, tam firma, ac ſtabilis
eſt
pluuiæ ( vt dictum eſt ) generationis
cauſa
, vt licet ſerenitas duos aut tres exci­
piat
dies, tamen illicò redit ad pluuias.
So­
le
igitur capitibus ſuperſtante, ter aut qua­
ter
ſingulis diebus pluit in Æthiopia atque
India
: nam ſic vocantur partes terræ, ad
quas
Sol perpendicularis, & è directò ad­
uenit
.
Sed an vbique pluat, incertum eſt:
non
enim eſſent loca deſerta, arenoſaque,
ſi
vbique plueret: adſunt autem, non igi­
tur
vbique pluit.
Non pluit igitur alicubi,
quia
mare, & flumina, & montes procul
abſunt
.
In montibus autem neceſſariò pluit,
aliter
à calore Solis in arenam conuerteren­
tur
.
Igitur vbi diutiùs. Sol moratur aſſidui
decidunt
imbres: Sole recedente ſiccatur
terra
, quia plus reſoluitur, quàm trahatur:
quoniam
calor eſt moderatus, & ſenſim tra­
hit
, & quod trahitur, diſſoluitur: nam diſ­
ſipatus
vapor ac tenuis in aërem tranſit: at­
que
ſic primò ſicceſcit aër, inde ab aëre &
Sole
terra.
Nix cur ſine
fulgure
, &
tonitru
deci­
dat
cauſæ
tres
.
Autumno
cur
multæ
pluuiæ
.
Glaciei &
grandinis

differentia
.
Hiatus cœli
cauſa
.
Pluuia &
nubes
cur
ſemper
vbi
Sol
vertici
ſuperſtat
.
Duo igitur contraria ſub torrida zona ac­

cidunt
his, quæ in hac regione.
Primum
quòd
aduentu Solis pluuiæ generantur, re­
cedente
Sole ſiccatur terra: & ita æſtas hu­
mida
eſt, hyems autem ſicca.
Hic autem æ­
ſtas
ſicca eſt, & minimè pluuioſa, hyems au­
tem
pluuioſa, aut niuoſa, & humida.
Secun­
dum
, quod ex primo pendet, eſt: ex acceſſu
Solis
fit hyems illis, nobis autem æſtas: il­
lis
autem ex extremo receſſu Solis æſtas,
nobis
autem hyems.
Sed in inſula. S. Thomæ
regis
Luſitaniæ, ſub æquinoctij circulo poſi­
ta
, cùm Sol eſt in ſignis borealibus, flant
venti
, Auſter, Sirochus, & Garbinus voca­
ti
, qui pluuias adducunt: humidi enim ſunt.
Boreas, Græcus, & Magiſter ( ita enim hos
ventos
vocant ) non flant ibi, propterea il­
lis
duæ hyemes, cùm Sol eſt in æquinoctiis,
& ſuperſtat illorum capitibus: & à Martio
ad
Auguſtum frigus cum ventis, tuncque
ver
eſt.
Cùm verò Sol eſt in auſtralibus ſi­
gnis
, à Solſtitio, id eſt, Decembri, Ianuario,
Februario
, æſtas.
Dum etiam eſt in auſtrali­
bus
ante ſolſtitium, hyems longior eſt.
Cuius
extrema
pars, quòd pluuiis etiam abundet,
& tamen calidior ſit, pro autumno habenda
eſt
.
Sic tempora contrario ordine diſpoſita
ſunt
.
Ver enim hyemem, autumnus æſtatem
antecedit
.
Vbi verò pluuiæ non adſunt fre­
quentes
, motus Solis habita ratione octo an­
ni
tempora erunt.
Ver geminum Sole ad æ­
quinoctia
accedente: ab eiſdem autem re­
cedente
, duæ æſtates.
Rurſus ad Solſtitia ac­
cedente
autumni duo, quibus ſuperatis toti­
dem
hyemes haud tamen frigidæ.
Vbi autem
etiam
aquæ propè ſunt, & aër liber, quatuor
tantum
tempora experiuntur: hyemes duas
ſub
æquinoctiis, atque inter illas duplex ver:
vt
meritò, & temperatam, & felicem ſub
æquinoctij
circulo habitationem eſſe refe­
rant
.
Quæ igitur in noſtris regionibus eue­
niunt
, demonſtratione non indigent: quæ
verò
dicta ſunt, & quæ in Æthiopia con­
tingunt
, vt circa ſolſtitia fiant hyemes,
1quoniam ad Capricorni circulum poſita ſit,
nunc
docere oportet.
Ergo ſub æquinoctij
circulo
accedente ( vt dixi ) Sole, confer­
tim
attrahitur vapor, qui cùm ſit adeò
copioſus
, atque inter terram, & Solem
poſitus
, refrigerat modicè aërem, & hu­
mectat
vehementer: talis autem conſtitu­
tio
meritò hyems vocatur.
Igitur cùm
Sol
eſt in illorum verticibus, tunc inci­
pit
.
Quamobrem hyems ad aduentu Solis
fit
, à receſſu autem (vt diximus) æſtas at­
que
ſerenitas.
Maiora autem ſunt hæc in
montibus
, atque etiam euidentiora, quàm
in
plano.
Ex his manifectum eſt, quòd So­
le
quieſcente circa eandem regionem ( hoc
autem
fit maximè iuxta Sienem ac Meroem)
pluuiæ
adeò abundant, vt flumina tumeant,
& alueos exeuntes terram irrigent, vnde
inundationes
adueniunt.
Cur igitur pri­
mùm
à Solſtitio æſtiuo fiunt pluuiæ
illicò
, & non antè, cùm partes Gemino­
rum
, quæ ſunt ab 11. Maij, ſint in ea­
dem
diſtantia ab æquinoctio cum partibus
Cancri
, in quibus Sol moram ducit ab 11.
Iunij
, ad 11. Iulij?
Cauſa eſt, quoniam
terra
diuturno recuſſu Solis iam ſiccata eſt,
nec
attractio viget, donec Sol impreſſerit
calorem
vehementem: hunc imprimere ne­
quit
, antequam in eadem linea circum­
agatur
.
Hoc autem non contingit ante ſol­
ſtitium
nobis.
Atque hæc eſt cur non an­

te
ſolſtitium nobis vehemens æſtus contin­
gat
, æſtaſque ob id incipiat, nec hyemis
ſimiliter
: initium enim perfectionis ſem­
per
eſt à perfectiſſimo ſtatu.
At hic fit So­
lis
ſolſtitiis, altero quidem ad calorem,
reliquo
ad frigus procedente: tunc enim
Sol
quaſi immobilis eſt.
Non igitur ante­
quàm
ad ſolſtitium æſtiuum Sol peruene­
rit
, attractio vehemens inchoabit, quare
nec
pluuiæ: antè enim à ſiccitate aëris va­
pores
attracti conſumentur.
Incipit igitur
pluuia
hæc in Æthiopia ab æſtiuo ſolſtitio,
& 40. diebus perſeuerat.
Cur autem non
donec
ad Libræ initium Sol peruenerit?
Eadem cauſa, quæ de æſtatis terminis ad­
duci
ſolet, ſatisfacit.
Cùm enim Sol ad
medium
Leonis acceſſerit, iam adeò ſic­
cat
terras, & ſenſim trahit, vt pluuiæ
etiam
deſinant abſumpto vapore.
Cùm
igitur
ab initio Cancri ad medium Leo­
nis
Sol proceſſerit, in Æthiopia perpe­
tuò
fiunt imbres, ac illis Sole in vertice
poſito
, hyems ob aquarum multitudinem
fit
.
Non autem cùm Sol eſt ſub æquino­
ctio
: nam licet etiam ibi vapores eleuet, &
aquas
demittat cœlum, quia tamen in ſin­
gulis
quinque diebus fermè ab æquinoctio
duabus
recedit partibus, infirma redditur
attractio
in ſingulis regionibus, quare
non
imbres, neque nimbi, vel procel­
, ſed pluuiæ aliquot.
Sole autem ad
circulum
Cancri accedente, vix in 40. die­
bus
vltro, citroque parte vna recedit: qua­
mobrem
non iam pluuiæ aut imbres, ſed
nimbi
atque procellæ fiunt.
Contingunt

enim
nimbis ( vt dixi ) fulgura, quia dum
fit
pluuia ( vt dictum eſt, neceſſariò nubes
cogitur
: ſed coacta nube intercluſus vapor
ſulphureus
, vt in tormentis bellicis, accen­
ditur
: cumque ſic maiorem occupet locum,
diſrumpit
nubem impetu maximo: neque

enim
( vt dixi ) natura patitur duo corpora
eodem
in loco conſiſtere: quare abrumpitur
denſa
nubes eo impetu, emicatque fulgur.
Ergo confracta repente nubes ſtrepitum il­
lum
maximum tonitru vocatum edit, quo
multa
animalia, præcipuè oues, & quæ­
dam
etiam mulieres, abortiunt.
Cùm ve­
non vt in bellicis machinis exeat re­
pentè
totus ignis, ſed ob altitudinem ne­
bulæ
partes aliæ ſenſim, ſed tamen celeri­
ter
, atque vno tempore lacerentur, inde
fit
vt tonitru non ſolùm longum ſtrepitum
edat
, velut & bellica machina, remitten­
te
ſono, ſed principalis tonitru ſtrepitus,
diuerſas
habeat partes, vt etiam nubis par­
tes
vna poſt aliam ab igne deſcendente diſ­
rumpuntur
.
Torridæ Zo­
mirabi­
lia
.
Æſtas à ſol­
ſtitio
cur
intium
du­
cat
, & hyems.
Fulgura
vnde
.
Tonitru vn­
de
fiat.
Sed cùm fulgur ignis ſit, quare deſcendit,
cùm
proprium ſit ignis aſcendere?
Cauſa
eſt
, quia primus impetus eſt à denſiore lo­
co
: contingit autem quandoque denſiorem
eſſe
nube ſuprà, quàm infrà, atque id
conſentaneum
rationi, quòd ( vt dixi ) fri­
gidior
ſit pars ſublimior aëris inferiore, ma­
ximè
æſtatis tempore, quò potiſſimùm fiunt
fulgura
.
Ita etiam machinæ bellicæ meli­
natæ
ſphæram infrà, & ignem mittunt in­
ferni
, quoniam primus impetus eſt à ſu­
periore
parte.
Contingit etiam nonnun­
quam
fulgura verſus cœlum tendere, cùm
rarior
fuerit nubes ſuprà, quàm infrà.
Hæc
eſt
alia cauſa, quare nix abſque fulgure fit,
nam
neque cogitur vapor ſulphureus, vt ac­
cendi
poſſit, nec (vt dictum eſt ) ſi accen­
datur
, impetum in rara admodum nube effi­
cere
poterit.
Sed cur ſemper in imbribus, cui cum
ventis
fiunt, vapor ille igneus adeſt?
Quia
in
terrę ſuperficie ſulphureum quiddam in eſt,
quod
à vi Solis rapitur in æſtate.
Atque
hæc
eſt tertia cauſa, cur dum nix fit, fulgu­
ra
non decidunt: nam Solis vis imbecillis
terreum
vaporem trahere altius nequit, Sed
quónam
pacto accendi poteſt, cùm ſpar­
ſus
ſit?
Ventorum vis ingens dum excutit
vaporem
aqueum, quod ſulphureum eſt, in
imum reiicit, vnde vt in calce pars exterior le­
uiter
madefacta, & interior aſſiduo vento­
rum
motu ſiccata contrarietate frigoris at­
que
humoris accenditur, inuenienſque par­
tem
inferiorem rariorem, dum in flammam
erumpit
, deſcendit vt ignis, qui è machinis
inclinatis
terram verſus excutitur.
Nunc de­
mùm
alia ſupereſt dubitatio, ſcilicet cùm
Sol
etiam iuxta Capricorni circulum quieſ­
cat
, vt circa Cancri, cur non ibi etiam inun­
dationes
mouet?
Atque ita in India, &
Æthiopia
procellæ fient à medio Decem­
bris
: nam & regiones vſque ad eum cir­
culum
perueniunt.
Quamobrem ita dicen­
dum
eſſet, niſi forſan quòd tunc Sol pro­
pior
terræ, quippe in perigeo vehementiùs
ſiccando
prohibeat pluuias: ſed ſi modò

ibi
contingant vltra fontes Nili ſunt.
Nilus
enim
fluuius maximus in Goiano Æthiopiæ
regno
, quod ſub Presbytero Iano eſt Neguz
lingua
propria vocato, naſcitur è duobus la­
cubus
, qui ob magnitudinem mari aſſimilantur,
1partibus ſex, aut paulò pluribus vltra æqui­
noctium
verſus auſtrum, ex Ptolemæi ſen­
tentia
: quanquam ille montes Lunæ addu­
cat
.
Inde progrediens ex altiſſimis locis deſcen­
dit
fragore maximo, atque id bis.
Vocant lo­
ca
hæc confragoſa cataractas: ſunt enim al­
tiora
montium loca, è quibus deſcendit flu­
uius
ſpuma maxima.
Harum altera maior,
reliqua
vocatur minor.
Poſt quas in modum
maximi
latus diffunditur, concipiens inſu­
las
ſeptingentas, quarum maxima Meroë
vocatur
, vltra Cancri circulum verſus æqui­
noctialem
partibus circiter nouem: in qua
etiam
ciuitas eiuſdem nominis eſt.
Pòſt col­
lectus
denuò, in alueumque rediens proce­
dit
ſeptem oſtiis in mare: ab initio vbi ori­
tur
vſquequo mare attingit, rectà progre­
diens
ex Auſtro in Boream.
In Nilum pauci,
vel
omninò nulli influunt fluuij.
Sed 17. die
Iunij
poſtquam Sol apogeum ſuum ſupera­
uit
, incipit intumeſcere, exienſque pro­
prium
alueum, Ægypti terram inundat ac
tegit
, ſic vt feræ pleræque intereant, iumen­
ta
, & homines altioribus ſe locis tueantur:
creſcitque
hæc inundatio 40. diebus, donec
ſcilicet
Sol ad medium Leonis peruenerit:
ab
ea die totidem diebus decreſcens, Ægyp­
tum
ſiccam relinquit.
Nilus cur
inundet

Ægytum
.
Cauſæ tres
generales

inundatio­
num
.
Hæc igitur ita ſe habent. Verùm ante­
quam
cauſam horum inquiramus, generali­
ter
inundationum ratio quærenda eſt: nam &
alij
fluuij agros inundant, vt Eridamus in
Italia
, & Pannonia Hiſter ſeu Danubius.
Omnis igitur inundationis cauſa, aut eſt
humilitas
riparum, aut copia aquarum, aut
ventus
aduerſus mortui aquæ, vel etiam
tranuerſus
, aut maris æſtus atque recurſus
prohibens
aquam in mare effundi.
Humili­
tas
riparum fit dehiſcente terra.
Sed aqua­
rum
copia fit vel aucto fonte, vel niuibus
liqueſcentibus
, aut pluuiis.
Venti verò dum
aduerſus
aquæ motum feruntur, prohibent
ad
eam effluere, & cogentes eam intumeſ­
cere
flumen faciunt: effunditurque aqua
etiam
quandoque ex artioribus ripis.
Quili­
bet
autem ventus aquas mouet, quia vel deſ­
cendit
( vel rectà fertur.
Qui deſcendit,
aquam
exagitat, vtpote AC, dum enim de­
159[Figure 159]
primit
verſus E, pars, CE, locum occupans,
occupat
EF, igitur pars EF, aſcendit ad FG,
atque
ita aqua intumeſcit, & effunditur.
Quòd ſi ventus rectà procedat ex BC, quia
locus
F, eſt altior H, aqua impellitur.
Aqua
enim
rotunda eſt, vt in vrceis vides.
Qua
etiam
ex cauſa flumina, & lacus procul vi­
dentur
: aut enim ex alto ſpectamus, ob id­
que
videmus aquas: aut ex plano, videmuſ­
que
etiam, quoniam aqua rotunda eſt.
Ma­
nifectum
eſt autem quòd duplex eſt motus
rectus
: alter quidam mathematicus, qui
fit
per breuiorem lineam, & hic fit ab im­
pulſu
, atque ſic venti mouentur: alter ſecun­
dùm
naturam, atque hic eſt qualis aquæ in
circuli
periferia.
Cùm igitur aqua motu cir­
culari
moueatur, ventus recto, ex quocunque
vento
neceſſe eſt fieri perturbationem in
aqua
.
Rotunditas igitur aquæ tempeſtatum
cauſa
eſt.
Cùm verò vel a latere, vel aduer­
ſus
motum aquæ flat, & magnus fuerit, fiet
inundatio
: & vbi latitudo ſit ad, tempeſtas.
Semper autem ventus in flumine aliqua in
parte
, vel ex aduerſo fluminis, vel à latere
flat
, quia flumen ſinuosè torquetur, vt an­
gues
: ideò niſi ventus fuerit admodum le­
nis
, aut aqua pauca, inundatio aliqua in par­
te
fiet.
Velut flumen ſit ABC, ventus rectà
160[Figure 160]
ex
DE, feratur, tranuerſim quidem in FGH,
feretur
, & ſi aqua plurima fuerit, inundatio­
nem
pariet, aliter non.
At qui fertur ex D, in
CB
, cùm aduerſus aquæ motum neceſſariò
inundationem
pariet.
Ob id igitur flante
vento
aliquibus in locis inundatio fit, aliis
in
locis ſiccantur flumina, fit igitur inunda­
tio
maior, aut ob aquarum multitudinem,
aut
venti magnitudinem, aut quia ſurſum
venit
impellens vi aquas, atque quaſi effo­
diens
, & hauriens illas.
Eadem ratio tempe­
ſtatum
igitur, & magnitudinis earum ſcili­
cet
aquarum multitudo: vnde maior in mari,
quàm
lacubus, & lacubus quàm fluuiis, &
magnis
fluuiis, quàm paruis.
Cùm igitur ventus vnus fuerit, & rectà
proceſſerit
, vt ſecundum BC, lineam prioris
figuræ
, non ſubmergetur.
Si verò obliquus,
id
eſt, ex alto deſcenderit: tunc immenſam
aquarum
copiam voluens periculum ingens
affert
.
Quòd ſi duo fuerint contrarij, vt AF,
161[Figure 161]
& BF, ſubmergetur nauis, quoniam non po­
terit
procedere altero illum contra niten­
te
: & ſi nauis ferantur ex C, in F, ventis
latera
verberantibus, ſubuerteretur.
Me­
lius
verò eſt: vt nauis feratur ex D, in F,
vbi
A F, ventus ſit validior BF: ſemper
enim
tutior eſt nauis, quæ ſecundùm ven­
tum
validiore fertur, quàm quæ aduer­
ſus
, Quòd ſi tres venti fuerint, A F, B F,
& E F, aliquiſque eorum ex alto veniat,
validior
autem ſit AF, omninò neceſſe eſt
nauim
ſubmergi, quoniam ſecundùm DF,
ferri
non poteſt, quia ab EF, vento euer­
teretur
.
Neque ſecundum EF, euerte­
tur
enim ab AF, Secundum G F, autem
ferri
non poteſt, reluctante F E.
In
1Oceano etiam contingit ſingulares ventos,
propter
æſtum rationem duorum obtinere.
Superiùs vento, inferiùs æſtu ipſo nauim

iactante
, ſed non eodem periculo.
Quæ
igitur
ſint tempeſtates periculoſæ, & quis
modus
euadendi, iam dictum eſt.
Vt igi­
tur
inundationes lacus ſunt non perpetui,
ita
lacus inundationes ſunt perpetuæ.
Qua­
mobrem
lacus fiunt quinque concurrenti­
bus
cauſis.
Prima quidem, vt fluuius influat
in
locum: à magnis quidem magni, vt Con­
ſtantienſis
, qui maximus eſt à Rheno: Le­
manus
à Rhodano, Verbanus à Ticino: par­
ui
autem à riuulis, vt Eupilus in Italia.
Opor­
tet
autem colligi aquas altitudine montium
aut
collium: ob idque omnis lacus, aut in­
ter
montes eſt aut colles, aliter collecta
aqua
effunderetur, diſpergeretur que.
Dein­
de
ſitum adeſſe oportet inter latera humi­
liorem
alueo fluminis: nam ſi ſublimior ſit,
ſiccato
quandoque flumine, quod frequenter
contingit
, ſiccabitur lacus, & iam non erit
lacus
, ſed palus aut ſtagnum.
Lacus enim
non
eſt, cùm frequenter ſiccatur, & ſi tan­
tùm
non habeat aquæ, vt perpetuò fluat, &
tempeſtatibus
aſſiduè agitetur.
Cùm verò
quieſcit
, palus eſt, non lacus Neceſſarium eſt
etiam
, vt ex aduerſa parte, qua flumen in­
fluit
altior ſit ripa, aliter enim totus effluet,
eritque
inundatio, non lacus.
Vltimò, opor­
tet
vt in anguſtum humilitas loci redigatur,
effluatque
flumen: nam ſi non effluxerit,
corrumpetur
aqua, fietque mare, non lacus,
etiamſi
æſtum, & tempeſtates patiatur.
Ob
id
igitur ex mari nullum flumen erit: etſi
exeat
, non eſt illi proportione reſpondens.
Lacuum igitur & maris, & ſtagnorum, vel pa­
ludum
ac inundationum differentias habes,
nunc
igitur ad inundationis Nili cauſas re­
deundum
eſt.
Ea igitur eſt, quia procella il­
la
, de qua dictum eſt, in Æthiopia die 11.
Iunij
initium habeat: intumeſcente ſtatim
flumine
, vt etiam apud nos, quòd maxima
ſit
copia aquarum, diffunditur Nilus per
campos
.
Nec obſtat, quòd Æthiopia pro­
cul
Ægypto fit: nam ſi mare medio intu­
meſcit
recurſu aquarum ob æſtum: vt ſu­
prà
declarauimus ( quia alius eſt aquæ flu­
xus
, alius tumor: in quo ſtatim partibus ſibi
inuicem
ſuccedentibus ab extremo ad extre­
mum
compreſſione tumor tranſit ) nil mirum
eſt
igitur quamvis Nilus lente fluat, turgere
ab
extremo ad extremum quatridui ſpatio: nam
& tu ſi comprimas vt rem ab altero extre­
morum
, videbis abſque motu in reliquo in­
tumeſcere
.
Inde ceſſante pluuia, ipſo autem
ſe
perpetuò exonerante in mare, extenuatur
iterum
, & ad ſua loca redit.
Forſan & ad hoc
facit
, quòd aquæ Oceani auſtralis ( vt dixi­
mus
) tribus aut quatuor menſibus ad Au­
ſtrum
feruntur, vnde fieri poteſt, vt tunc
compreſſis
fontibus Nili, dum aqua nimis
redundat
, cogatur Nilus intumeſcere, & al­
ueum
egredi.
Nam ſuperiùs docui, dulces
aquas
ſalſis continuari.
Fine enim optimo
factum
eſt, vt pluuiæ illæ Solem comitaren­
tur
.
Nam primùm hauſta ex mari ſalſa tran­
ſit
in dulcem, redditque vices tot fluminibus
in
mare ſe exonerantibus, quorum aquæ dul­
ces
in ſalſas vertuntur.
Quamobrem ſi æqua
debet
eſſe diſtributio, vt ſempiterna manere
poſſit
, neceſſe eſt, vt maxima ſit imbrium
aqua
, quæ omnium fluminum ſe in mare
effundentium
iacturæ coæquetur.
Secunda
cauſa
eſt, vt aër ipſe temperatus reddatur,
atque
ita habitabilis regio.
Tertia, vt terra
humo
perfuſa abundet fructibus atque ſege­
te
, vt animalia in ea, atque homines viuere
poſſint
, nec tanta terræ portio tanquam
inutilis
pereat.
Nam ſuperiùs demonſtra­
tum
eſt contrariis rationibus, etiam ſub
polis
coli terras.
Quarta ne terra areſcens
in
medio ſolueretur, atque ſic tota periret,
dum
partem neglectam habuiſſet Deus.
Horum omnium cauſa atque etiam alio­
rum
, factum eſt, vt Solem nebulæ perpe­
tuæ
fermè comitarentur.
Nec verum eſt,
vaporem
ſeruari tamdiu, vt ex Geminis in
Cancrum
Sol procedat, ſed humeſcit tan­
tum
interim aër: ſuccedenti tamen diei
prior
aquas ſpargendo, dum Sol eſt in
Cancro
, opitulatur.
Idcirco igitur in At­
lante
maiore, quem montem vocant Ser­

raliona
, nubes denſiſſima in cacumine con­
ſpicitur
, perpetuò fulgura aſſidua corruſ­
cant
, & tonitrua procul 50000. paſſuum
exaudiuntur
: quoniam calor ibi Solis ſem­
per
vigens, ac montis humidum, nubem
perpetuam
generant.
Igitur montem illum
humidiſſimum
eſſe neceſſe eſt: ad quod ta­
men
iuuat maris vicinitas quippe quòd
mons
non iam ſimpliciter dici mereatur,
ſed
cùm progrediatur radicibus in mare,
potiùs
promontorium.
Apparet autem ex
his
, quæ noſtris diebus innotuerunt, non
terram Oceano circumdari, ſed Oceanum eſſe

tanquam lacum quendam inter terras conſtitutum,
altera
parte habitabilis noſtra alia Norti­
ca
, Braſilia à meridie, & America à ſepten­
trione
.
In ipſo autem Oceano vndique in­
ſulæ
numero incredibili, adeò vt ſupra
10000
. eſſe affirment.
Itaque mare, lacus
eſt
terræ totius, non terra inſula maris.
Ip­
ſæ
verò inſulæ cùm aquas ſcateant, argu­
mentum
præbent, quòd non in illis gene­
ratur
, ſed percolatur.
Qui enim fieri poſſet,
vt
Hibernia quindecim flumina haberet, ni­
ſi
ex mari purgatis aquis originem duce­
rent
?
Nec ſolùm inſulæ , ſed etiam per­
exiguæ
aquas dulces continent: velut ea,
quæ
tribus partibus vltra æquinoctium po­
ſita
eſt, procul ab omni terra millibus paſ­
ſuum
fermè 1000, cum 8000. paſſuum in
longitudine
, quatuor in latitudine, tota vi­
rens
, multis aquis dulcibus ſcatet.
Oriri eas
neceſſe
eſt, quoniam inſula montis ſit cacu­
men
: mons autem mari circundatus aquas
ſalſas
percolando dulces reddat.
Ibidem aues
diuerſorum
generum, quæ ignaræ inſidia­
rum
hominis, ſpontè capi ſe permittebant.
Vnde igitur illarum origo? nam nec tranſ­
uolare
tam procul nec ex putrida mate­
ria
gigni potuerunt.
Sed vel olim habi­
tata
, tranſlatis auibus: poſtmodum ob me­
tum
, vel maris incrementum deſit habita­
ri
: vel tranſeuntibus nauibus demiſſæ aues
originem
generi loco incolumi dederunt.
Nam & nunc Hiſpani ſues in inſulis de­
ſertis
dimittunt: vt quandoque etiam il­
lis
vſui ſint.
Tria igitur ſunt elementa:
1denſiſſimum terra, mediocre aqua rariſſi­
mum
aër: omniáque frigida.
Sed aër, quod
rarus
ſit, minùs frigidus eſſe videtur?
iuxta
cœlum
autem ob perpetuum motum rareſcit

mirum
in modum, atque is æther vocatur,
adeò
ob raritatem parùm frigidus, vt tempe­
ramento
proximus ſit.
Cœlum verò cùm ſit
æthere
longè tenuius, temperatiſſimum eſt
aut
ſimpliciter, aut inter omnia corpora.
Si­
quidem
ſimpliciter, æternum erit, vt Ariſto­
teles
ſentit: ſi inter reliqua corpora ſolùm,
aliquando
& ipſum finem habebit, vt legi
noſtræ
placet, & nos de his in libris de Arca­
nis
æternitatis diximus.
Sed & lucem, & lu­
men
calida eſſe, ſuperiùs docuimus.
Subſtan­
tia
igitur cœli tenuiſſima eſt: non autem tota
ſimiliter
, ſed vt lux luce clarior, ita etiam
ſubſtantia
tenuior.
Propagantur autem quæ­
cunque
non per ſe æterna ſunt, alia quidem
vt
ſubſtantię, alia vt accidentia.
Et rurſus, alia
verè
ſimile ſibi generando atque idem, vt
equus
equum: alia ſimile, ſed non idem, vt
lux
lumen.
Miſerta enim natura, quòd in ſin­
gulari
perpetuum ſeruare nequit, generatio­

ne
reparat.
Sed poſtquam ſemel natum fue­
rit
, ampliùs redire non poteſt: æternum enim
eſſet
.
Pars enim æternitatis, quæ rationem
habet
, infinitum tempus continet: velut ſi in
centum
annis ephemeris idem ſemper redi­
ret
, par eſſet immortalibus.
Sed tamen im­
mortalis
non eſſet: æternitas enim quodlibet
tempus
infinitum continet.
Et quicquid infi­
nito
multiplicatur, eſt infinitum.
Sed & aliud
maius
in his periculum, quoniam quod ge­
neratur
, neceſſariò poteſt ex aliqua materia
generari
: nam ſi non poteſt ex vlla materia ge­
nerari
, aut generabitur, quod generari non
poteſt
( repugnantiam autem hoc continet)
aut
abſque materia generabitur: non erit igi­
tur
compoſitum.
Materia igitur aliqua eſt, ex
qua
generabitur, quod generari debet.
Dum
igitur
genitum eſt ac manet, potentia illa
deſiit
, atque in actum tranſmutata eſt.
Vel
igitur
alia in eadem materia relicta eſt po­
tentia
, atque ſic dum eſt, denuò poteſt gene­
rari
, quod eſſe non poteſt: quod enim gene­
ratur
, in eadem materia non eſt, vel in alia
materia
, aut materiæ parte potentia illa reli­
cta
eſt.
Itaque tunc generetur: quod cùm iam
ſit
, erunt iam duo illa vnum ex ſuppoſito, po­
teritque
vnum tamen corrumpi, & alterum
manere
, atque ita eſſe, & non eſſe, corrumpi,
& non corrumpi, vnúmque corpus in duobus
locis
, atque alia innumera perabſurda.
Abſur­
dum
eſt & illud, ſi iam corrupta potentia
poſtquam
genitum eſt, in eadem redeat, poſt
corruptum
ſit: erit enim potentia potentiæ:
nec
niſi in eadem materia illud generari po­
terit
, quod eſt abſurdiſſimum, cùm ad minimas
partes
diſpergatur, & vt continua nunquam
in
idem redeat: neque enim ſi talis eſſet, vbi
diſſolui
poſſet.
Itaque quod ſemel generatur,
vt
ampliùs redeat, eſt impoſſibile.
Sed non vt
ſimile
.
Horum igitur, quæ generantur, alia
ſerò
, & parùm multiplicantur, vt animalia,
& plantæ: alia celerrimè, non tamen plurima
producunt
, vt ignis: ſtatim enim ignis ignem
generat
, atque ille alium: eóque modo ſi ma­
teria
non deſit, in immenſum creſcit.
Corpo­
ra
igitur in infinitum propagantur, quia lo­
cus
in orbe finitus eſt.
Sed ſimplia celerius,
& inter compoſita quæcunque ſunt imperfe­
ctiora
, vt muſcæ ac vermes: & inter ea, quæ
ſunt
parentibus genita viliſſima quæque, vt
mures
, & cuniculi: vnumquódque enim vt
perfectius
eſt, minùs multiplicatur atque
ſeriùs
: quod verò perfectum eſt, nequaquam.
Lux verò corpus non eſt, è corpore tamen
prodit
, quare ſibi ſimile generat, non autem
ſpecie
idem, nec quod producitur alia gene­
rare
poteſt.
Sed infinita eſt illius propagatio,
quoniam
quod generatur, ſubſtantia non eſt.
Cùm enim Sol exurgit, illius infinitæ ſunt
ſpecies
: dico autem lucis, non Solis.
Quicquid
autem
ſic generatur, protinus etiam per ſe
corrumpitur
.
Intellectus autem cum ſubſtan­
tia
quædam ſit, ſed abſque corpore, ſubitò
multiplicatur
in infinitum: audientes enim
omnes
intelligunt: & ſi hi proferrent, qui
audiunt
, intelligerent & alij non minùs.
Igi­
tur
intellectus infinities propagatur, ſi ab
abſque
impedimento ſit.
Eadem ratio eſt
omnium
, quæ intelligunt ſubſtantiarum, ſed
non
eodem modo.
Nam (vt dictum eſt) noſter

intellectus
eſt vmbratilis.
Neque tamen in­
tellectus
tempori ſubiacent, ſed ſpatium, quo
permanent
, imaginantur, æuumque id ap­
pellant
.
Eſt autem vt in circulo centrum: vni­
cuique
enim parti circuli correſpondet: & ſi
circulus
moueatur, immobile manet centrum,
vt
in tempore æuum, atque in tempore ſem­
piterno
.
Æuum igitur nec extenditur, nec
fluit
, ſed ſempiternum manet.
Viſum eſt au­
tem
quibuſdam, ob id tempus circulo finiri:
at
de hoc libris de Arcanis æternitatis ſatis
dictum
eſt.
Seu igitur tempori æuum confe­
ratur
, ſeu non, diuiſionis eſt expers, Scio La­
tinos
hoc nomine aliud intelligere: ſed nos
quid
velimus expoſuimus: nam res, non no­
mina
, hîc tractantur.
Hoc verò æuum, in quo

intellectus
manent, neceſſariò aut factum,
aut
æternum eſt: quia in æternis, quod eſt.
eſſe neceſſe eſt: quod non eſt, eſſe non poteſt.
Nam mortalis natura, non magis immorta­
litatis
eſt capax, quàm immortalis mortali­
tatis
.
Deus autem omnibus aliquid melius,
neque
in æuo, neque in tempore.
Quod igi­
tur
ſtabile per ſe, eſt æternitas: quod profluit,
& manet, eſt ęuum: quod non manet, & fluit,
tempus
.
Mundus igitur, quoniam manere vi­
detur
, in æuo eſt, & in mundo tempus.
Mun­
di
optimam partem vocant paradiſum, id eſt,
hortum
conſitum, ſeu locum amœniſſimum,
& voluptatum.
Duplex hic, cœleſtis beato­
rum
, & terreſtris.
Omiſſo eo, Zeilam inſula

non
procul è Chalecuto paradiſus eſſe vide­
tur
: eſt enim orbis locus amœniſſimus, ſalu­
britate
aëris, vitæ longitudine (nam homines
ibi
ad 150. annos perueniunt) fontibus, ſyl­
uis
, pratis, frugibus, fructibus, feris, elephan­
tis
, piſcibus, aromatibus, margaritis, gem­
mis
, auro atque argento.
Hæc igitur orbis
pars
præſtantiſſima, ſed non vniuerſi.
Opti­
mum
enim in his inferioribus, peſſimum eo­
rum
, quæ ſuperiùs continentur.
Medij autem
ſunt
motus quidam, quos actiones vocamus.
Tria autem ſunt actionum genera. Primum
quòd
fit à corpore in corpus, vocatúrque
mutatio
.
Secundum influxus: hic in corpus,

ſed
non à corpore, verùm occulta quadam
1ratione procedit. Tertium, quod nec à cor­
pore
, nec in corpore, ſed in animo fit, voca­
túrque
afflatus.
In omni mutatione, quod agit
corruptioni
eſt obnoxium.
Influxus autem

ab
immortali corpore, afflatus autem ab im­
mortali
nec corpore: hiſque hæc tria inter
ſe
differunt.
Afflatus etiam docet, influxus
impellit
.
An verò cœlorum idem ſit cen­
trum
, an mundi infiniti, ad libros de Æterni­
tatis
arcanis rurſus ſpectat.
In hoc vero vno
ipſo
Deum eſſe aliquem omninò neceſſe eſt.
Nam neque ordo Vniuerſi conſtare poſſet,
nullo
rectore gubernante, cùm materia caſu
ſolùm
recta, diuturnam rerum ſeriem tueri
non
poſſit.
Multò minùs conſtructio tam
elegans
, tam abſoluta, atque vnicuique fini
adeò
congrua, non ſolùm opifice prudenti,
ſed
etiam ſapientiſſimo, qualis Deus eſt,
prorſus
indigebat.
Eſt etiam ſtatus in omni
cauſarum
genere, qui ad alium pertingere
non
poteſt, quàm ad Deum.
Atque tres
rationes
omnino demonſtrant non ſolùm
Deum
eſſe, ſed ſapientiſſimum etiam, ac cun­
cta
ſcientém.
Quod ſuadent etiam multa: vt
prodigia
futurorum nuncia, quæ non niſi ab
eo
, qui ventura nouerit, fieri queunt: & men­
tis
humanæ origo, quæ à meliore quodam
opifice
proficiſcitur.
Nihil autem melius
mente
, quòd non intelligat.
Et conſcientia
facinorum
, quę homines torquet.
quaſi nobis
naturaliter
inſitus ſit timor, & reuerentia
quædam
melioris cuiuſdam opificis atque re­
gis
.
Ciuitatum etiam ſocietates non adeò
eſſent
diuturnæ, nec qui eas violant, obnoxij
pœnis
numinis, abſque numine vllo.
Homi­
nibus
etiam omnibus, quamvis de Dei eſſen­
tia
diſſideant, communi conſenſu opinio,
cultúſque
Dei hæſit, atque id ab orbis me­
moria
.
Diſcrimen quoque honeſti, & turpis,
boni
, & mali, virtutis ac vitiorum, tum ſeries
tanta
ac ordo adeò admirabilis numerorum
ab
aliqua prima mente, ab aliquo primo bo­
no
, ab aliquo primo ordine ducunt originem.
Hæc igitur tot tantáque ſunt, quæ Deum non
eſſe
ſolum, ſed qualis, quantúſque ſit, oſten­
dunt
.
Quòd ſi is non curat vnumquodque,
cùm
res non ſint præter ſingularia: ſingula­
ribus
pereuntibus, peribunt & ſpecies.
Vel
igitur
ſuſtinentur ſingularia ordine quodam
Vniuerſi
, quem Fatum vocamus: aut ſi non
ex
putredine ſpecies poterunt inſtaurari.
Horum
veriſimilius
eſt, Deo ſingularia cognoſcente
ordino
quodam vniuerſi manere cuncta, quan­
doquidem
ſpecies interire apud Philoſophos,
abſurdum
eſt.
Deus igitur omnia nouit. Sed
vnde
ſortes, an ab illo?
minimè, ſed ab afflatu

quandoque
.
Lex tamen noſtra ſortes à Deo
immitti
, & gubernari affirmat.
Vti eis licet
ad
euitandam calumniam vel offenſionem,
cùm
inter æquales contentio fuerit.
Nobiliſ­
ſimi
generis eſt geomantica mirabili certè
ratione
conſtructa, de qua libri circumferun­
tur
nomine Petri Apponenſis, celebres.
Et
quamvis
quidem amici noſtri non parùm lu­
dendo
his profecerint, ſeu fiducia, ſeu proprio
ſydere
ad diuinandum, ſeu dæmonum præſi­
dio
adiuti, attamen illarum omnium incon­
ſtantiam
in quarto de Sapientia libro decla­
rauimus
.
Et Diogenes dicere ſolebat, cùm
hoc
genus hominum aruſpicum, aut ſorte
futura
prædicentium intueor, parùm abeſſe
homines
à belluis exiſtimo: cùm medicos aut
pictores
, parùm diis.
Hæc igitur de vniuerſa
rerum
natura dicta ſunt, non vt pleraque per­
ſequeremur
, aut magnam partem earum, ſed
vt
omnium quaſi exempla, ſemina, principiá­
que
doceremus.
Etenim fi quis, quæ mente
aſſequi
non valet, quæque arte mira conſtare
putat
, quàm facilè, & vt ita dicam, nullo ar­
tificio
à natura fiant, intelligat, non ſolùm
deſinet
admirari, & plurima vnius exemplo
cognoſcet
, ſed etiam à naturæ operibus ad
artem
traducens, & ipſe haud magno labore
admiranda
aliis fabricabit.
Sit autem pro in­
numeris
vnum tale exemplum.
Tempeſtatum
differentiæ
.
Lacuum
cauſæ
quin­
que
.
Atlantis
maioris
Æ­
thiopiæ
men­
tis
mirum.
Orbis ſitus.
Æther.
Demonſtra­
tio
oſtendens,
quod
idem
numero
nun­
quam
in æter­
num
redibit.
Acuum quid
ſit
.
In æternis
idem
eſt eſſe
ac
poſſe.
Zeilam inſu­
la
, terreſtris
quidam
pa­
radiſus
.
Influxus
quid
ſit.
Afflatus
quid
ſit.
Sortes in
quibus
, & à
quo
.
Vides papillionum alas, quàm pulchrè, &
ad
amuſſim coloribus diſtinctæ ſint?
tum par­
dorum
, pantherarum, felium, tótque aliorum
animalium
pelles, quod & ars etiam noſtris
temporibus
nimis ſagax cœpit imitari, dum
muſtellarum
earum, quas à varietate varios
appellant
, pelles purpureo colore tingunt,
non
ſolùm iucundo, ſed etiam ſalubri inuen­
to
.
Sed ad rem redeo. Quid florum tot ſpecies
adeò
elaboratas, vt ſumma diligentia, nec pi­
ctor
inſignis ad vnguem eos exprimat?
Quid
igitur
, an ab opifice natura intellectus, &
ſenſus
experte, hæc quæ propriè ad ſenſum
atque
eundem valdè purum pertinere viden­
tur
, facta erunt, aut fieri potuerunt, an ſummi
opificis
cura, tam paruis ac numeroſis rebus
deſtinabitur
?
Ille flores cyclaminis, trigemi­
nóſque
Iouis, goſſipij, iridis, colchici, ericæ,
hyoſcyami
, tótque aliarum herbarum?
illene
culmos
albi ellebori, aut totam denique
pæoniam
nobis diſtinguet?
abſit. Sed quo­
modo
ſine arte vlla tantum artificium fiat,
intellige
.
Quæcunque fortuna miſta ſunt,
quomodocunque
coloribus diſtinguantur, ac
abſque
vlla ratione, ſeu creſcant, ſeu diuidan­
tur
æqualiter ſeu inflentur, formam colori­
bus
diſtinctam, exornatámque ad amuſſim ac
depictam
pulchrè admodum præferunt.
Di­
uiduntur
igitur papilionum alæ, & florum fo­
lia
, creſcúntque, & intumeſcunt velut vitrea
vaſa
.
Cùm enim albo maſſa, quaſi obiter di­
ſtinguatur
inflata, colores illos reddit æqua­
libus
diſtinctos interuallis.
Iam vides, ſi quis
depictam
velit tabellam, teſſellatóque po­
tiùs
labore variatam efficere, miſtis fortuitò
coloribus
in maſſam, eáque per tranſuerſum
diuiſa
æqualibus altitudinibus, fruſta dura­
ta
tabulæ pulcherrimæ formam referent, &
opus
æternum reddent, cùm non vt colores
eluantur
.
Ergo vides vt in his imago reluceat
vniuerſi
: vt enim multa ex vno, & ex æquali
inæqualia
, ex fortuitis artificioſa, ex inordi­
natis
ordinata: ita ex vno Deo omnium opi­
fice
ſummo & conſtanti, facili quadam æqua­
litate
tam multa prodeunt.
Videtur autem
ex
vnitate binarius primùm proficiſci, quod
in
cœlo obſeruare licet, neque enim tam
ſimpliciter
vnum eſſe poteſt, quin in eo duos
motus
primos effingere, imò & contemplari
liceat
.
Sed de his aliàs.
Cur quædam
quarto
anno
ſingulo
me­
liora
eua­
dant
, & de
aliis
circui­
tibus
.
Nec ſolùm quæ abdita ſunt formis, ſed
etiam
numeris, cauſam habent.
Velut quod
in
Moluchiis quartano circuitu annorum ga­
ryophylorum
vberior prouentus ac felicior ſit.
Thermarum autem aquæ eodem circuitu
1fiunt deteriores: nam referunt biſextilibus
fieri
noxias.
Inter febres quoque genus eſt
omnibus
notum, quod ab hoc circuitu no­
men
meruit.
Qui in aſtrorum vim hæc refe­
runt
, Saturnúmque huius faciunt authorem,
maiorem
quàm diſſoluant dubitationem re­
linquunt
: ſcilicet, quid aſtris cum quartano
circuitu
dierum, vel annorum.
Melius forſan
fuerit
rerum ipſarum ſeriem contemplari,
quæ
triplici ordine perficitur, initio, medio,
fine
: ſeu imperfecto, perfecto, & abſoluto: aut
poſitiuo
, comparatiuo, atque ſuperlatiuo.
Hi
gradus
cum in omnibus ſint rebus, cum in bo­
nis
, tum in malis, ſi recurrat ordo, fiet quar­
tus
ſimillimus primo, quintus ſecundo, ſextus
tertio
, atque rurſus quartus ſeptimo, atque
ita
deinceps: vnde conſpicuus fiet quartanus
circuitus
, atque illius cauſa manifeſtiſſima,
quam
alij admirabantur tanquam ſuperſti­
tioſam
, alij longiſſimè repetebant, velut in
garyophilis
primo anno vis imbecillis, ſe­
cundo
melior, tertio optima, quarto rurſus,
in
effœta fiat, neceſſarium eſt, aliter virtus
eſſet
infinita.
Ita in thermarum aquis inutilis
anno
vno, ſecundo bona, tertio optima, quar­
to
rurſus inutilis.
Hanc vocant in ſalubrem
& noxiam, quæ cùm non iuuat, nocet non pa­
rùm
.
In fluctibus, quóque maris ſi inſpicias,
primùm
creſcunt, inde fremur pòſt ad ſum­
mum
attolluntur, ac mox decidunt: eodém­
que
ordine rurſum recurrunt: adeò vt audeam
dicere
, res omnes hoc ordine teneri, quæ ma­
gnis
cauſis fiunt.
Sed ſolùm in his mentem
adhibemus
, in quibus ordo hic dies ſingulos,
aut
annos pro ſingulis gradibus perficit: tunc
enim
tres cùm exigantur anni ſeu dies, re­
currendo
quartanus declaratur circuitus.
Quæ verò alternatim decidunt ac perficiun­
tur
, tertianum circuitum perficiunt: quæ pa­
rùm
, aut nihil mutantur, quotidianum: atque
hæc
eſt tam abſtruſi problematis manifeſtiſ­
ſima
cauſa.
Iam verò aliò dirigenda oratio
eſt
.
Dices enim, cur ſi Deus omnium eſt au­
tor
, mala bonis præſtant, celeritate, facilita­
te
, frequentia, magnitudine?
Hora, imò mo­
mento
peſſum imus, & infirmamur: vt dite­
mur
, vt ſanemur, longo tempore opus eſt.
Malum ingens caſu, verbo aduenit: vix mul­
tis
amicis, & auxilio ſeruamur.
Tot denique
infortunia
, luctus, dolor, morbus, infamia,
amor
, irritus, timor, paupertas, vnum autem

ſolùm
bonum non indigere.
Quamobrem re­
ctè
videntur Epicurei ſtatuiſſe, indolentiam
bonorum
finem.
At magnitudine, quæ volu­
ptas
cruciatui, quæ ſpes timori, quæ felicitas
orbitati
: quæ iucunditas carceri, quæ ſanitas
morbo
, aut quæ diuitiæ paupertatis incom­
modis
, quis honor contemptui, aut irriſioni
coæquari
poteſt?
Denique eſt illa rerum om­
nium
extrema mors, cuius cogitationi ſolæ,
nec
gaudia mille vitarum conferri poſſunt:
habet
tamen hoc boni, quòd reliquos finiat

mœrores
.
Vt verò mortem odimus, ita filios,
vt
nos alios factos amamus: auxilium quaſi
vnicum
aduerſus illam ineuitabilem.
Sunt
enim
hi è nobis, ſpeciémque noſtram ſer­

uant
, & nos ipſo referunt: ideò magis eos di­
ligimus
, quàm ſcorta, etſi plus illorum cauſa
ſeminis
diſpereat.
Filiorum quoque cauſa
Venus
iucundior facta fuit ab opifice: cùm
enim
miſceantur corpora, & quod proritat
intimum
ſit, & minimo cum dolore, ideò
quamvis
titillatio ſit è genere ſcabiei, ſenſus
tamen
ille longè iucundior eſt.
Sic igitur hoc
inuento
, perpetuitati animantium prima
cauſa
conſuluit.
Mala bonis
quot
modis
præſtent
.
Bonorum fi­
nis
indolen­
tia
.
Filios cur
magis
ſcortis
amamus
.
Venus cur
plus
delectet,
quàm
ſi quis
ſcabiem

ſcalpat
.
Differt autem cauſa, principium, & occaſio

in
rebus gerendis, non tantùm in natura: di­
cimus
enim cauſam fuiſſe Alexandro, quòd
in
Aſiam traiecerit, victoriam facilem Athe­
nienſium
, de Artaxerxe ac Xerxe: tum Age­
ſilai
expeditionem, qua breuiſſimo tempore
partem
Aſiæ occupauerat: vnde Alexandro
ſpes
nata.
Principium eſt, quo vtuntur ad ve­
landum
auaritiæ, & ambitionis ſuſpicionem
Reges
, vt tranſitus in Græciam, Perſarum,
& cædes legatorum Perſarum, quæ à Mace­
donibus
perpetrata eſt.
Occaſio, Phillippi
mors
relinquentis exercitus bellicoſos, ex­
hauſtámque
cladibus Græciam.
Vt omnes
eius
populi aut gratia, aut metu cum Alexan­
dro
ſentirent.
Sed non ſic Deus, imò omnium

horum
, quæ in vniuerſo ſunt, cauſa, & origo,
fons
, & principium eſt.
Eſt autem totum im­
menſum
, ſummáque perfectio, nec aliud,
quàm
ſeipſum contemplatur.
Tanta luce, vt
ſolus
capere poſſit eam, ac claritate mundum,
& hunc, & illum & quicquid eſt in orbium
extremo
illuminat, immobilis, abſque varie­
tate
, cuius mortalium nemo, vel momento
ſplendorem
ſuſtinere, aut fulgorem inſpicere
queat
.
Facilius toto anno Solem æſtiuum me­
ridianum
perferas oculis, quàm homo tem­
poris
exigui parte Dei lucem intellectu poſ­
ſis
contemplari.
Ad quam tamen cùm fertur,
beatiſſimus
eſt momento ſolo.
Eſt enim hæc
ectaſis
illa, ſolis probis, ſapientibúſque con­
ceſſa
, melior omni humana felicitate.
Te­
nuiſſima
ſubſtantia eſt, atque ideò ſemper
quieſcit
: nam quæ ſubtiliſſima ſunt, aut ſemper
mouentur
, vt cœli: aut ſemper quieſcunt, vt
intellectus
.
Deus tamen non eſt intellectus,
ſed
aliquid intellectu longè melius, beatius,
potentius
, digniúſque.
Quæris quid ergo ſit? ſi
ſcirem
, Deus eſſem: nam Deum nemo nouit:
nec
quid ſit, quiſpiam ſcit, niſi ſolus Deus.

Cùm
verò quid ſit neſciamus, multò minùs
eius
proprium nomen ſcire conceſſum eſt.
At
neque principiorum, reliquorum cùm nec Deo,
nec
illis nomen ſit vllum, ſed impoſitis nomini­
bus
iuxta opinionem, quam de eis concepimus,
vel
poteſtatis, vel claritatis, ac dignitatis, vti­
mur
.
Conficta ſunt etiam multa à prauis ho­
minibus
, qui de Deo etiam nugari tanquam de
vno
è nobis auſi ſunt.
Sed nomina à rerum na­
tura
, viribúſque ac proprietatibus ſumuntur no­
bis
cognitis.
Animas autem cœleſtes, natu­
rámque
earum multò magis, & Dei ſublimis in­
cognitam
intellectui noſtro omni ex parte
eſſe
docuimus, quónam pacto ergo diis no­
men
vllum erit, aut imponere licebit.
Cauſa, prin­
cipium
, &
occaſio
in
quo
differant.
Deus quid.
Dij nomine
carent
.
Epilogus.
Hæc igitur tot, tantáque de Subtilitate di­
cta
ſufficiant, per genera, ſpeciéſque tractan­
tibus
: nam ſingularia ipſa finem nullum ha­
bitura
eſſent, & tamen ſub his comprehen­
duntur
.
Quæ verò hîc exemplorum loco po­
ſita
ſunt, alia ob experientiæ facilitatem, alia
quoniam à veritate magis aliena eſſe videren­
tur
, quædam ob raritatem, quædam ob diffi­
cultatem
adiecimus: ex his enim ad alia in
1eodem genere tranſire licet, & à ſimilitudi­
ne
, & à contrario, & à conſequentibus, & ab
his
, quibus conſtat demonſtratio.
Quæ au­
tem
à compoſitione maiora ſunt atque præ­
ſtantiora
, ea verò ex ſingularibus habentur,
ſed
maiore negotio.
Quamobrem his finem
imponamus
.
Gratiarum
actio
.
Tu igitur altiſſime Deus à quo omnia bo­
na
profluunt, cuius nutu cuncta mouentur,
cuius
imperium nullis finitur limitibus, cla­
ritas
infinita, qui ſolus lumen verum præbes,
ſolus
verè æternus, totus in te ipſo, tibi ſoli
notus
, cuius ſapientia omnem excedit cogi­
tationem
, vnus atque incomparabilis, extra
quem
nihil eſt, qui me velut terræ vermem
in
vmbra ſcientiæ direxiſti, cui quicquid ve­
ri
hîc ſcriptum eſt, debeo: errores, am­
bitio
mea, temeritáſque ac celeritas pe­
pererunt
, ignoſce mihi: mentémque
meam
illuminando pro tua indefeſſa libe­
ralitate
, ad meliora dirige.
Cùm verò tu
nullis
indigeas, nec quicquam addere poſſim,
quòd
cœli, cœlorúmque poteſtates, quod
materia
, terráque faciunt, vniuerſáque ipſius
mundi
partes, gratias perpetuas pro immen­
ſis
erga me beneficiis ago.
FINIS.
162[Figure 162]
1 163[Figure 163]
ACTIO PRIMA,
IN CALVMNIATOREM
LIBRORVM DE SVBTILITATE,
AD FRANCISCVM ABVNDIVM
S. Abundij Commendatarium Perpetuum.
RECTE quidem ac iure me­
ritò
exiſtimaſſe videtur
Empedocles
, duo eſſe re­
rum
naturalium princi­
pia
, quorum alterum bo­
num
, & ad conſtruen dum
accommodatum
, quóque
omnia
repararentur ac florerent: alterum
malum
, ad deſtruendum ſolùm paratum
atque
idoneum.
Namque id tam apertè in
cunctis
rebus humanis, & naturalibus con­
ſpicitur
, vt ſtudiose inter ſe hæc principia
certare
perpetuò videantur.
Etenim aſſiduè
ortum
, & interitum, incolumitatem, &
morbum
, lætitiam atque triſtitiam, ſere­
nitatem
, & nubes, abundantiam ac penu­
riam
, ſexcentáque huiuſmodi in dies ſin­
gulos
ſuccedere ſibi inuicem alterna vice
videmus
.
Iam modò florebant artes, bo­
literæ maximum ſuſceperant incremen­
tum
, honos magnus eruditis ac ſtudioſis
habebatur
: tot rerum inſignium notitia ac­
ceſſerat
, vt aurea ætas reſtituta videretur,
poſſéntque
maiores noſtri, pueri ad præſen­
tes
collati iuſtè appellari: cùm ecce ſubitò
verſa
rerum omnium facies, ac cuncta ſi­
mul
relabi cœperunt, non honos ſtudio­
ſis
, non præmia eruditis, non cultus ar­
tium
ac diſciplinarum, non quies vlla à ve­
xationibus
conceditur.
Quin falſa veris,
infima
ſummis miſceantur, atque idem exi­
ſtimatur
, eſſe, & haberi verba, & res ip­
ſæ
, diſciplinæ, & artes, reconditæque
ſcientiæ
, cum ſophiſticis argutiolis ac ca­
uillationibus
.
Id factum ex non tam bel­
lorum
horum implacabilium importunita­
te
, quàm ambitione eorum, qui ſurgentem
vndique
lucem diuini numeris conantur
extinguere
.
Atque exemplo Heroſtrati,
qui
templum illud deleuit, cuius ne mini­
mum
quidem angulum ædificare ſufficiens
fuiſſet
, hi egregij viri ingenium, doctri­
nam
, deorum dona, ac hominum com­
modis
deſtinata, ad euertenda benè inuen­
ta
dirigunt.
Nam cùm quædam artes, imò
potiùs
diſciplinæ ſint, quæ hoc præcipuè
obtineant
, vt de omnibus aliis artibus ſa­
tis
benè atque ornatè dicere poſſunt, vt pri­
ma
Philoſophia, & Grammatica, verùm
principaliter
Dialectica atque Rhetorica:
quidam
in his iuſtè plus, quàm deceat exer­
citati
, non ſecùs, ac qui meſſoria falce ad iu­
gulandos
homines vtitur, ad inutiles diſpu­
tationes
, contentioſáſque calumnias, quas
Galenus
toties, ac tam acerbè inſectatur, nec
tamen
quantum ipſa res merebatur, præſtare
potuit
, incommodo magno ac iactura bona­
rum
diſciplinarum abutuntur.
Vt non abſur­
dubitaret ipſe Rhetoricæ ac Eloquentiæ
pater
Cicero, an facundia plus commodi ac
incommodi
ciuitatibus afferret?
ſcilicet quòd
cognoſceret
, has artes, quæ in nullo proprio
verſantur
ſubiecto, nihilque aliud, quàm diſ­
ceptare
efficaciùs docent, non ſecùs ac con­
dimenta
, ſal, oleum, acetum, moderatè qui­
dem
adhibita cibos efficere ſuauiores, at
ſi
immodicè immiſceantur, nihil eſſe nocen­
tius
.
Ergo hac confidentia fretus calumniator
quidam
, dum moliri ſuo marte nihil quàm
audet
, opus noſtrum de Subtilitate demoliri
aggreſſus
eſt, ſperans (vt reor) futurum, vt
mutuis
altercationibus hominibus incla­
reſceret
.
Neque enim video ſi aliquid le­
ctu
dignum ſua induſtria, & quod homi­
nibus
eſſe vtile, ac ſine contentionis pe­
riculo
, ſine liuoris ſuſpicione, & abſque metu
infamiæ
, cur non tot horas potiùs (quas val­
multas conſumpſiſſe haud dubium eſt )
quandoquidem
maior (vt dici ſolet) appendix
ſit
principali, aliquo in præclaro ſubiecto
collocauerit
.
Quinetiam audiui ipſum hoc
virulentiæ
genere vſum eſſe, vt primùm li­
bros
de Futilitate inſcripſerit, quanquam
poſtmodum
mutato conſilio, aut amicorum
ſuaſu
propriam inſcriptionem reſtituerit.
Itaque vtut res ſe habuerit, vel non admo­
dum
iudicio valuit, vel liuore quodam victus
eſt
, vel vt tantus non ſit, quantum ſui illi
gnathones
ferunt in re literaria, neceſſa­
rium
eſt.
Sed ego omnia malim in melius in­
terpretari
, ſit diligens, acutus, eruditus ſanè
per
me licet, hæc bono etiam animo, & reip.
literariæ iuuandæ ſtudio iſta conſcripſerit
(quanquam ego non adeò acuti ingenij me
eſſe
fatear, vt omnia hæc ſimul eſſe poſ­
ſe
videam ) quid illum adegit rogo, vt ca­
lumniis
ac criminationibus, tum maledi­
ctis
abſque offenſa, imò etiam abſque co­
gnitione
hominis vlla me inceſſeret?
aut in
1proœmio tum Epiſtola laudaret effuſiſſimè.
in toto opere me argueret, atque damnaret?
quaſi vel ſui ipſius oblitus, vel quod certum
eſt
, ad calumniam, & iniuriam irriſionem
quoque
adiecerit?
Denique quo conſilio
etiam
de religione his turbulentis tempori­
bus
me accuſare nititur?
an hæc ſunt præce­
pta
Philoſophiæ?
an hoc eſt rationibus vel­
le
vincere?
an non hæc ſunt violentiſſimi
inimici
, aut virulentiſſimi animi indicia
manifeſta
, velle in ius hominem vocare de
fortunis
, de vita, de fama, ob diſcepratio­
nem
non à me, ſed ab ipſo inſtitutam, in­
choatam
, abſque vlla inimicitia, nullis iur­
giis
, nullis odiorum ſeminariis præcedenti­
bus
non accuſatus, non laceſſitus ipſe prius?
Quæ ſi adeſſent, adhuc de hoc facto laudari
non
poſſet, excuſari forſan poſſet.
Quid poſtmodum de iudicio dicas, diſpu­
taturus
de naturali Philoſophia, toties Ari­
ſtotelis
atque Auerroïs innixus principiis at­
que
authoritati, apud quos ſuppoſita, quam
illi
probant mundi æternitate, à Chriſto di­
uinitas
, & ab omnibus ſpes remunerationis
bonorum
atque malorum aufertur, audet me
de
impietate inſimulare?
Sed maior eſt integritas atque ſapientia
horum
cenſorum, quàm illius liuor.
Norunt
enim
alia eſſe, quæ ſenſibus innitens homo
diiudicat
: alia quæ nequimus attingere, &
in
quibus hallucinamur, quæ quantò minùs
ſunt
probabilia, tantò ſunt magis vera.
Et
quanquam
priora his repugnent, quis tamen
non
libenter etiam audiat de illis diſceptan­
tem
; imò etiam rideat, cùm ſciat quan­
tum
aberret vis noſtra, ac quantùm ſapien­
tia
humana ab ipſa rerum ſerie declinet, ve­
lut
ſi aſtronomus quiſpiam peritus confi­
dentem
ſenſibus Epicureum de ſolis paruita­
te
audiuerit, num iraſcetur?
num damnabit
eum
: an potiùs dicet, & ego ni aliter com­
pertum
haberem, ita crederem.
Cæterum
irrito
illius conatu delectabitur.
At quod ad
me
attinet, nullus tam nobis infenſus fuit,
qui
nos aut de improbitate, aut impietate
calumniari
, nedum accuſare tentauerit.
Ta­
metſi
enim apud noſtros, & ob inuidiam, &
ob
quam illi vocant duritiem, alius quiſpiam
illam
vocat duritiem, alius quiſpiam nequior
ruſticitatem
appellare malit, quæ verè nihil
aliud
eſt, quam omnium malorum homi­
num
odium, omnibus ſum inuiſus, cum ne­
minem
palám me amare profeſſus ſim, nullus
tamen
horum criminum reum me fecit vn­
quam
, quod & vita, & mores, & ſcripta ab
omni
talium ſuſpicione vacent, & plus apud
illos
pudor, quàm liuor valeat, aut odium.
Vt
enim
ego tametſi quenquam non accuſem,
multos
tamen arguam, quòd nimis iuſtè am­
bitioni
, auaritiæ, maledicentiæque ſtudeant,
neminem
ignorantiæ, quòd valdè paucis in
hac
vrbe medicis iuſtè obiici poſſe intelli­
gam
, & illi ab his abſtinent calumniis, quas
ſi
obiicerent, potiùs ſuam nequitiam, quàm
meæ
vitæ labem teſtarentur.
At inuentus eſt
homo
in terrarum finibus mihi non ſolùm, &
conſanguineis
meis ignotus, ſed penè etiam
vrbi
, vel nomine ipſo, qui in me non læ­
ſus
talia fingit.
Sed audi, quo conſilio? quá
ve
diligentia?
Teſtatur primum nec ſe ſecun­
dam
editionem libri mei vidiſſe, quæ anno ta­
men
1554. atque in eius initio publicata eſt,
ipſe
anno 1557. ſuum edidit opus: ſi addita
eſſe
aliqua exiſtimauit, cur vtilitatis publicæ
cauſa
non addidit cenſuram ſuam?
Sin au­
tem
emendata credidit, quæ priùs emiſſa fo­
rent
, cur maluit videri caſtigator eorum,
quæ
caſtigatione non indigebant?
Verùm in­
tellige
(ſi modò, vt credo, vera refert) quid
voluerit
, & quo conſilio id egerit, tantum
illi
inerat ſtudij ad accuſandum, vt timuerit,
ne
quæ accuſauerat, ego priùs correxiſſem,
laboriſque
præmium amitteret.
Vides modò
hominis
naturam, & ingenium, ob quam
cauſam
credo impreſſor, homo minimè ſtul­
tus
, ſatis parcè, nec pro more ſuo, opus il­
lud
impreſſit.
Quis enim ferat hominem
edentem
accuſationem, ſeu malis caſtiga­
tionem
in primam editionem, cùm iam diu
(triennio ſiquidem antè) ſecunda ab ipſomet
auctore
euulgata ſit?
Hic ergo cùm quatuor
commoda
ſibi quæſiſſet, ex hoc tanto la­
bore
nullum aſſecutus eſt.
Cupiebat mecum
diſceptare
, non impetrabit: elogium enim mihi
præ
foribus eſt: tempus poſſeſſio mea: exi­
gua
portio illius mihi eſt, & maxima cha­
ritas
, ex Galeni præcepto, omnibus, vt non
diſceptationibus
ſophiſtarum, ſed in ſolidis
ſtudiis
atque operibus ipſis laude dignis con­
ſumendum
ſit.
Satis eſt in ſcholis Dialecti­
corum
, & ſophiſtarum.
Profeſſor Dialecti­
, vel Metaphyſicæ, viginti coronatis
apud
nos conducitur: Medicinæ, & Philo­
ſophiæ
naturalis, ſexcentis ac mille, atque
etiam
ampliùs, atque iure meritò: cùm
diſciplinæ
, nihil certum docent, ſed ad ſo­
lam
veritatis inquiſitionem ſpectant, eate­
nus
ſint legendæ, atque in pretio haben­
, quatenus homo perueniat, vt en­
thymemata
, ac ſyllogiſmos rectè conſtrue­
re
norit, captionéſque vocum vitare, nec­
non
generaliſſima illa ſignificata quorun­
dam
nominum intelligere.
Vlterius ſi proce­
das
, hominem ineptum reddunt, vt qui
confidat
, dum de omnibus acutiùs, quàm
par
eſt, ac locupletius diſputare nouit, abſ­
que
propria ſcientiarum, in quibus diſce­
ptat
cognitione, ſe eruditum videri, abſque
labore
, ſcientémque abſque ſcientia.
At di­
ces
, Ad veritatem tamen inquirendam hæc
vtilia
ſunt?
A page, nequaquam hoc dicebat
Galenus
: ſed illi propriè, qui in Mathema­
ticis
exercitati ſunt, veras rationes à falſis
ob
conſuetudinem declarandi norunt.
Vi­
demus
Chryſippum, qui gloriabatur ſe cer­
taturum
cum quovis mortali in Dialectica,
quique
optaret, Deum quempiam cum illo
congredi
, atque diſputare in ea arte, quàm
ineptè
concludat, quámque facilè ſuperetur
cum
ſua argumentorum multitudine, cúm­
que
tanta copia authoritatum à Galeno in
cauſa
de membrorum principatu: vt illa lo­
gicæ
immoderata exercitatio potiùs obfue­
rit
, quàm profuerit.
Vidimus noſtra ætate
Marium
Nizolium, & M.
Antonium Ma­
ioragium
, poſtquam immodicè his commu­
nibus
locis, his argutiolis operam dederunt,
quid
profecerint.
At contra Budeum, Alcia­
tum
, Eraſmum, Veſalium, Braſauolum,
Fuchſium
, Cornarium ( dij boni ) quæ
1ſplendida ingenia, quanta authoritate vixê­
re
?
quàm magnifica opera reliquêre? Dioge­
nes
rectè dicere ſolebat: Qui inter pueros
ſemper
verſatur, à puero parùm differt.
Num
Galenus
Ptolemæus, Archimedes, tum ipſe
Ariſtoteles
dialecticæ parens his argutiolis
innituntur
?
aut potius ſolidas declarationes
quæſiuêre
?
Deinde quo exemplo rogo tan­
tum
opus conſcripſit aduerſus noſtros de
Subtilitate
libros?
Carpſiſſe aliqua frequens
fuit
exemplum Ariſtotelis, maximè tum
Galeni
.
Totum librum euertere longiſſimo
alio
libro inuſitata, non ſolùm apud anti­
quos
, ſed etiam æquales ætate autores, res
eſt
.
Atque id iure, nam magnus liber ſi ine­
ptias
continet, ſolùm ſufficere admonuiſſe
lectorem
, paucis in exemplum reprehenſis:
ſin
bona atque vtilia quomodo qui tot nouit,
in
omnibus potuit aberrare Reprehendit me
de
Latinitate, atque id iurè, nam de cauſis
linguæ
Latinæ ſcripſit ipſe.
Sed tamen de­
poſito
pignore certabo, neque Grammaticè
nedum
Latinè ipſum loqui.
Præcisè, pro ad
vnguem
, alterat, particulari penetratione,
ac
innumera eiuſmodi ( vt totus liber his
plenus
ſit ) penitùs intimæ barbariei argu­
menta
ſunt.
Qualis hic cenſor, qualis homi­
nis
ingenium, quæve amentia?
cum quæ
ipſe
admittit, quo totus liber ſuus refertus
eſt
(eſt enim ab initio ad calcem, vt ſi quis
alius
, totus planè barbarus ) fruſtrà, & ſine
cauſa
in aliis reprehenditur?
quæ tamen
etiamſi
adeſſent, nonne illud vulgatum ad­
monere
poterat, Omni carere culpa debe­
re
eum, qui in alium dicere paratus ſit?
Ac­
cuſat
me, quòd ex Agyrtarum impoſturis
plurima
conuaſarim, tot calumniis atque
iniuriis
, quot ſunt verba.
Sed ſit ita, modò
quæ
ſcripſi vera eſſe fateamur, num putat
paruum
eſſe an mediocris iudicij vel indu­
ſtriæ
, vel laboris, aut vulgaris ſapientiæ in­
ter
tot falſa, paucula vera deprehendere, ſe­
ligere
, cauſamque illorum adiicere?
an re­
fert
vnde veritatem ipſam expiſceris?
an vt
dicebat
Veſpaſianus Imperator, aurum ex
vrinæ
vectigalibus collectum vrinam olet?
Ita ergo ( quod tamen à veritate maximè
alienum
eſt) ſi ex Agyrtarum experimentis
pauca
ſint adiecta, etiamſi vera ſint, pro im­
poſturis
habenda ſunt?
Sed valeant hæc om­
nia
, nec vllius ſint momenti: duo ſunt, quæ
omninò
me præpediunt, ne poſſim, etiam ſi
velim
, illi reſpondere, & quibus vale dicere
nequeam
: alterum eſt, quòd occupatus ſim
nimis
in rebus humano generi vtilioribus:
nec
ſufficiat tempus, quod ab exercitatione
medendi
ſupereſt his negociis, adeò vt &
hoc
ipſum paucum quo ſcribo, cogar à cu­
randi
officio non leui certè damno rei pecu­
niariæ
ſubtrahere, quantò minùs vt ad reſ­
pondendum
tam longæ neniæ ſuppetat?
Nunc enim tres libros Contradicentium,
qui
duobus editis proximè ſuccedunt, per­
ficio
, & quatuor libros de Vrinis nouam
prorſus
inuentionem, atque innumeris expe­
rimentis
comprobatam, rem ſanè qua nul­
lam
aliam ſciam mortalium generi vtilio­
rem
, per quam multa millia hominum, qui
ſecùs
perituri forent, ſingulis annis ſerua­
buntur
, magno medicorum gloriæ incre­
mento
conſcribo, atque ſimul Hymnum
Deo
finem hoc anno ſcribendo impoſiturus
his
libris: quibus cùm nihil maius efficere
me
potuiſſe fatear, nec maiore diligentia
aliud
quicquam conſcripſiſſe, coronidem la­
boribus
meis honeſtiſſimam impoſuiſſe ar­
bitror
.
Vno enim eorum corporis ſalubrita­
ti
, quantum vllo alio libro conſultum eſt:
altero
animæ tranquillitati ac ſplendori, vt
nihil
maius excogitare potuerim, cùm etiam
in
vtroque non dubitem, & induſtria, &
diligentia
, & rei tractandæ inuentione, &
quod
omnium maximum eſt, numinis au­
xilio
ac gratia me ipſum in omnium alio­
rum
librorum, præterquam Artis paruæ
medendi
compoſitione, quam etiam anno
præcedente
perfeci, longo interuallo ſupe­
raſſe
.
Nam neque quenquam vel mediocri­
ter
expertum medicum futurum exiſtimo,
qui
prælectis his libris intellectis, diligen­
terque
conſideratis, non quaſi prodigioſas
prædictiones
atque curas in ſingulis morbis
effecturus
non ſit.
Nec quenquam adeò ma­
lum
, & perfractæ vitæ mortalem, modò in
eo
aliquid ratio humana poſſit, qui moribus
atque
pietate optimis aut cuique veritatis
egregio
amatori ſimillimus non euadat, at­
que
adeò efficaci vi mutare hominum mo­
res
poteſt, vt ne boni fiant, ſi qui ſtudent,
prorſus
ab illius lectione abſtinere cogantur
Hæc
ſunt commoda, quæ hoc labore, ſupre­
mo
Deo dante, humano generi præſtiturus
ſum
.
An igitur par eſt his relectis ad reſpon­
dendum
longiſſimæ fabulæ, & maximè in­
tricatæ
diſputationi me conferre?
accedit al­
terum
, quòd ex hac tam longa, quam futuram
video
contentione, nihil decorum nobis, aut
vtile
humano generi ſucceſſurum ſpero.
Sed
vt
apud Socratem, eia Xantippe, eia Socra­
tes
dicentes, communiter fabulæ ſpectatores
nos
irrideant: neque enim in hac ſua ῥαψωδίᾳ,
niſi
tricæ ſophiſmata maledicta, iurgia calum-
niæ
inueniri poterunt, & tum legendo, tum
reſpondendo non ſolùm ego, ſed & lectores ipſi
tædio
potiùs, quam voluptate afficiantur.
Quid
ergo
cauſæ eſt, vt reſcribam?
nec enim in re
ipſa
iuuamur, cum nullum ipſe in tam lon­
go
opere experimentum adiiciat, quod erat
operis
ipſius propoſitum, & id, de quo lo­
quutus
ſum, cum ſucceſſurum aliquem, qui
hac
tractatione aucturus eſſet, prædixi:
nec
diſputatio ipſa voluptatem legentibus
ſit
allatura, vt duorum commodorum, quæ
lectio
præſtare ſolet, ſcilicet: Vt prodeſſe
velint
, & delectare Poëtæ: nullum in hac
reſponſione
ſubſecuturum videam.
Id etiam
tertio
loco me à ſcribendo auertit: quod ſi
omnibus
reſpondere voluero, nimis lon­
gum
opus conficere nulli vſui futurum co­
gar
: ſi aliquibus tantum exiſtimabunt in­
uidi
, quæ prætermiſerim, ob id præter­
miſiſſe
, quod reſpondere neſciam.
Et licet
exiſtimaturi
ſint aliqui me victum, atque
certamini
imparem?
ita ſit, malo aliquid
amittere
, quàm ſpoliari.
Eſt euulgatus
liber
ſuus, eſt noſter, lectores facilè iudi­
cium
ferent.
Quid ſi me mortuo prodiiſſet
liber
, vt credidit: nunquid torqueri debeo
nunc
, ne aliàs in futurum id accidat?
aut que­
ri
, quòd non perpetuus ſim, aut tueri
1ſcripta mea valeam? Equidem ſi bona erunt,
tuebuntur
docti, communis hominum con­
ſenſus
, princeps aliquis bonus, genius qui­
dam
: ſi mali, nec opto, nec è re mea eſt, aut
meorum
, aut humani generis, vt ſuperſint.
Victus es? fatebor: quid amplius vis? à ma­
ximo
viro victus ero, qui iam quatuordecim
volumina
.
Exotericarum exercitationum con­
ſcripſiſſe
gloriatur: cùm nulla alia tamen
prodierit
in lucem, ab vltima editione vide­
tur
inçhoaſſe: forſan & ab hac ſi abſtinuiſ­
ſet
, parum detrimenti acceptura fuiſſet reſ­
pub
.
literaria. Intelligo & ſimili argumen­
to
contra Eraſmum conſcripſiſſe, vt huic
monomachiæ
vir ſtrenuus, ac miles egre­
gius
aſſuetus videatur.
Sed illam videre non
licuit
, neſcio an Eraſmus, qui & ipſe his
certaminibus
non parum gaudebat, illi reſ­
cripſerit
.
Verum vtcumque res cedat, malo
iacturam
facere gloriæ quàm temporis.
Pi­
geret
quòd inter tot occupationes menſem
abſumpſiſſem
, niſi me delectaſſent mirum
in
modum viri acumen, ſales, ſcomata: neſ­
cio
an aliis arridebit?
Vnum tamen optaſ­
ſem
, quòd cum de cauſis linguæ Latinæ con­
ſcripſiſſet
librum, vt Latinè ſaltem ſcripſiſ­
ſet
.
Secundum quod ſperauit, vt reor, &
multò
minus obtinere poteſt quàm primum
eſt
, vt ego iurgiis ſecum contendam, quòd
tam
à natura mea alienum eſt, quàm vt
video
illi familiare.
Turpe mihi videtur phi­
loſopho
iurgiis agere, Chriſtiano conten­
dere
, probo viro criminari quenquam, me­
dico
ſeneſcenti iam ac viro graui ineptè
conuicia in alium ingerere: etenim malo malè
audire
, quàm dicere, iniuriam pati, quàm in­
ferre
, aut reddere: quod quanquam admiratio­
ne
dignum ſit ab Ariſtotele in Rhetoricis
præcipi
, tamen præcipitur, cùm puer eſſem
audiebam
: Contra verboſos noli contendere
verbis
.
Negat ſe iurgiis acturum, ab iniu­
riis
abſtinere ſe prædicat.
Quid prohibet, ne
ego
illum in ius vocem, atque de mendatio
agam
ex lege.
De ætate quoque, titulo de
interrogationibus
non ſemel, ſed pro qua­
cunque
pagina ter, ſi communi noſtro com­
putemus
?
ô virum egregium, & moribus his
illuſtrem
.
At Plinium aſinum appellaſti? il­
lud
malè habeat, quòd & ipſe purus cùm
Grammaticus
eſſet, imò ne Grammaticus
quidem
, qui tot cenſuris ad linguæ Latinæ
candorem
redigi per tot illuſtres viros ma­
ximis
cum laboribus nondum potuerit, de
omnibus
diſciplinis ſcribere auſis ſit.
Hos
ego
viros tamen non odi: ſed temeritatem
incredibilem
in tanto mentis ſtupore, repre­
hendo
: at aſinum appellaſti?
Galenus hoc ta­
men
ſæpè facit, vt quaſi iubeat rudem inſci­
tiam
ſic mulctandam, imò etiam nomine
molaris
lapidis.
Sed timet ( vt video) exem­
plum
, vix enim è Grammaticæ ſcholis pro­
greſſus
, vbi tot ſcuticæ, erroréſque Gramma­
ticæ
contempta latinitas torquent eum, au­
ſus
eſt ſcribere de omnibus, & tamen gloria­
tur
de virtute, ac nobilitate.
Itaque virtutem
(vt video) appellat inuidere, criminari, male­
dicere
, conuiciari: nam aliam virtutem non
deprehendo
in eius commentariis, niſi for­
ſan
frigidam quandam vrbanitatem, cùm
etiam
vita eius incomperta mihi prorſus ſit.
At quòd nobilis ſit credere velim, cùm ſit ex
deſcendentibus
dominorum Patauij, Vero­
næque
, qui ſibi in principatum aſciuêre, è
quibus
vnus Canis Sigorius, fratrem occi­
dit
.
Noſtram familiam, licet conſtet iam quin­
gentis
ſaltem annis fuiſſe patriciam, anniſque
ſeptem
, atque inſuper menſibus octo, non
tyrannide
, ſed electione dominatam vrbi Me­
diolanenſi
, ſeu Cardani ſimus, ſeu Caſtellio­
nei
( nam eam familiam etiam Pontificem
maximam
Celeſtinum 4. virum optimum, vt
Platina
, aliique teſtantur, habuiſſe certum
eſt
) non tamen in numero laudum repono
ſed
oneris potius, malimque bonus ac præ­
ftans
maioribus perditis, atque humilibus,
quàm
è ſplendida, atque innocenti familia
perditum
& degenerem. Nam genus, & proa­
uos
, & quæ non fecimus ipſi, vix ea noſtra
voco
.
Sit itaque ſtirpe quantumuis clarus, mihi
ſufficiat
Hieronymum eſſe Cardanum, quan­
quam
non negauerim ob nobilitatem in ho­
nore
habitum, obſeruatúmque etiam ab æmu­
lis
fuiſſe.
Verùm ſcio exiſtimabit ob hæc tam
acerba
illius maledicta me ſibi iratum eſſe,
& eum odio non leui proſequi? Sed fallitur
maximè
, imò eum non parum diligo, primum
quòd
quæ in me dixit potius atrabile affe­
ctus
, ſeu ob longa ſtudia, vt ipſe fatetur, ſeu
ob
incommoda atque vexationes, quibus
nunc
æmulis omnes eruditionis cultores ni­
mis
, quàm vellemus affici ſolent, quàm certo
iudicio
, ac ex voluntate dicta exiſtimem.
Tum
verò
& illud plurimum facit, quòd hæc ma­
ledicta
in me nemo, qui nouerit dicta puta­
bit
, quoniam mihi non conueniunt.
Eſt etiam
Chriſtiani
viri officium amare inimicos ſuos
hoc
enim expreſsè Seruator pręcipit.
Natura
etiam
atque inſtituto ad hoc maximè para­
tus
ſum, vt neque iraſcar, neque ab iniuria
commouear
.
Turpe quoque mihi eſſet, qui
tam
pulchrè in libris de Arcanis æternitatis,
de
non vlciſcenda iniuria peroraui, etiamſi
quis
magnum malum acceperit, nunc ob ſola
verba
iraſci, ac velle talionem reddere?
Qui­
nimò
expertus ſum etiam hanc viam con­
tem
nendi iniurias nec vlciſcendi, eſſe vtilio­
rem
, atque ita plerumque eſt.
Deinde dicam,
vt
Philoſophus ille, non hæc dixiſſet ni vera
eſſent
, forſan quæ mihi crimina obiicit vera
ſunt
?
& multo maiora? neque enim ego vel
ille
, qui nimis magnis affectibus laboramus,
ego
φιλτίᾳ, ipſe ἐνδείξει, verum diſcernere,
ac
rectè diiudicare poſſumus.
Ergo alij iudi­
cabunt
, quorum ſententiæ potius ſtandum
arbitror
quàm iraſci.
Deinde ſint omnia hæc
vana
, cur odio habere, aut ſuccenſere illi de­
beo
, qui mihi tam multiplicem præbuit vti­
litatem
?
tametſi magna ex parte nolens for­
ſan
fecerit?
Sed etſi nolentem ex parte non
feciſſe
ſcio, non tamen quòd nolens effece­
rit
, ſcire poſſum: quæ verò incerta ſunt, in
meliorem
partem trahere ingenui hominis
eſt
.
Itaque audirem: primum cum oblatus
fuit
liber, quædam parum fauſta mihi euene­
rant
, quæ quanquam nullo modo me torſerint
iam
diu enim non commoueor his certis ratio­
nibus
, adeò vt omnes etiam æmuli mei admi­
rentur
, fateanturque quod ſcriptis docui melius
etiam
factis præſtare, nihilo ſecius neque
lætabar
.
Sed accepto libro, vbi tot nugas,
1tantam hominis inconſtantiam, tam abſur­
das
reprehenſiones, tam ſtultas interpreta­
tiones
, tot præter propoſitum dicta, tantam
barbariem
in nouo Cicerone animaduerti,
coactus
ſum præter omnem conſuetudinem
meam
ridere effuſiſſimè: neque enim conti­
nere
me poteram, adeò vt id cùm aſſiduè fa­
cerem
, animaduertiſſemque domeſticos meos
omnes
admirari, ne exiſtimarent me inſani­
re
, anagnoſtas ipſos legere iuſſi: qui tametſi
(vt ego) non adeò riderent, attamen maximè
admirabantur
, præcipuè magnitudinem ope­
ris
, barbariem & obliuionem.
Inter reliqua
vt
caput de Dæmonibus legerent imperaui,
in
quo me reprehendit tanquam fabulas nar­
rauerim
, deinde ipſe longè plures ex menda­
ci
Græcia omnibus notas, atque paterna,
longè
abſurdiores annectit.
Atque ita totus
liber
huiuſmodi farina conſperſus eſt.
Quis
rogo
poſſit continere riſum?
aut quàm ma­
gis
oportunè in hoc tempore poterat offerri?
Et potero ego hominem hunc odiſſe, quem
exiſtimo
nectareum mihi poculum obtuliſſe?
abſit Deinde me certum quaſi reddidit,
quàm
parum profecturi ſint poſt obitum
meum
, qui contra nos ſcribent, ſi quando
aliqui
ſcripturi ſint: quando vir hic, qui
adeò
contentè conſcripſit, quique nouem
fermè
annos in hoc opere conſumpſit ad­
uerſus
librum non abſolutum, non emen­
datum
, tam parum profecerit, tam infeli­
cem
exitum habuerit, cum nunc iam pri­
mùm
abſolutus, demum etiam caſtigatus
in
publicum proditurus ſit?
An hoc par­
uum
munus ſecuritas ex hoſte quæſita?
Erat
& tertium non leuius his commodum, & in
quo
multum ſperabam ſi affulſiſſet, ſcilicet
vt
emendarem ex illo fi qua reprehenſione
digna
inueniſſem: nam diſtuli hoc conſilio
editionem
hanc vltimam, cùm iam eſſet
abſoluta
caſtigatio, recepique librum ſuum,
Idibus
Ianuarij 1558. liberalitate ipſius H.
P
. ad quem libros excudendos denuò extre­
ma
manu appoſita remittimus.
Sed huic
quàm
in hac parte, voto meo fraudatus
ſum
, neque enim vel verbo fermè adiutus
ſum
.
Demiraberis forſan? & paradoxa exi­
ſtimabis
, quæ non ſunt.
Sed ſi intelligas, iam
fateberis
& vera eſſe, & minimè præter fi­
dem
.
Primùm enim cùm tractatio ſua vni­
uerſa
duas obtineat partes, additionem &
reprehenſionem
, ex vtraque non parum iu­
uari
ſperabam: at in vtroque deceptus dece­
ptus
ſum: nam de additione, cùm neque
Ariſtotelem
, neque Galenum neque nos
ſecutus
ſit, qui vera à falſis, aliena à
noſtris
diſtinguere ſolemus, farraginem in­
vtilem
compoſuit.
Si enim vera falſis miſ­
centur
, audita expertis, aliena propriis, ne­
ceſſe
eſt, vt nihil fide dignum ſit.
Etenim etſi
in
centum præceptis quatuor tantùm falſa
ſint
, ſemper tamen timere debemus, ne
vnumquodque
illud ſit, quòd falſum eſt.
Quamobrem eam rem cuius cauſa maximè sum
laude
, Dignus ſcilicet quòd nomina eorum,
à
quibus accepi adiiciam, vt ſciant qui legunt
quantum
fidei adhibere debeant ſingulis
præceptis
, & ne illi etiam propriis inuentio­
nibus
fraudentur, homo hic generoſus vitu­
perat
.
In reprehenſionibus etiam parum pro­
fuit
, quod & mathematica omnia, ſic vt totum
fermè
primum librum, & multos alios ſicco
pede
tranſeat, & naturalia pleraque relique­
rit
, quoniam in illis ſuccum ſciebat poſſe
deprehendi
, atque ita totum opus intactum
reliquit
: nam hæc duo genera ſolùm ſunt
quæ
experimento ſubiiciuntur: at ipſe cùm
deuitauerit
experimenta, quantum potuit,
ne
fucus deprehenderetur, totam reprehen­
ſionem
vanam reddidit.
Nam cætera quæ
adiiciuntur
, & in quibus inſiſtit, non ad
ſubiectam
rem quicquam pertinent, ſed
ſunt
modi tradendi, in quibus etiam adeò
prolixus
eſt, ac religioſus, vt fructum ex ea
lectione
non capias, ni velis ei obſequi: nam
contradicendo
ad rauim deuenies, at ſi obſe­
quaris
, parendum erit illi, non lectoris vtili­
tati
.
Eſt enim ea in opinione, vt quemadmo­
dum
in pueris inſtituendis ab ipſis elemen­
tis
omnes ſectando quiſquilias, debeamus in
ſingulis
quæſitis hærere.
At non ita cenſet
Galenus
, non ita proceſſit Hippocrates: ſcri­
bimus
doctis, non imperitis, & nihil vulga­
re
.
Adde quod mirum eſt, in ipſa etiam
latinitate
benedicentes, vt aberremus coge­
re
vult, reprehendit enim noua exercita­
tione
æſtuoſiſſimum his verbis: Atrociori­
bus
ac penè tragicis verbis, minus ( vt opi­
nor
( vſitatè vocas æſtuoſiſſimum.
Quæ ta­
men
vox in eo proprio ſignificato à Colu­
mella
, & Plinio vſurpatur.
Verùm ſi quid
modò
attigit, ad rem adeò infœliciter ceſſit
negotium
, vt nihil in naturali Philoſophia,
ac
Mathematicis ſani conſcripſerit, quini­
& abſurdiſſima, & experimento repu­
gnantia
.
Tertium quòd conſequi poſſe ſpe­
rauit
, eſt vt eruditus in qualibet arte habe­
retur
, quòd neque vt video ſucceſſurum il­
li
eſt: nam ſi de experimentis, obſtat ratio
ſuperiùs
dicta, quod vera à falſis non ſelegit.
Si de artium peritia detrahas (quantum per
hoc
opus licet ) medicinam, mathemati­
cam
, & naturalem Philoſophiam, & vide
quid
ei relinquatur.
Id neque cauit, quòd
cùm
duo propoſuiſſet, vt noſtra euerteret,
ſua
oſtentaret: noſtra non rectè euertit, alia
quæ
oſtentet omninò non habet.
Vltimò
etiam
ſperauit, vt fama æterna svborietur,
atque
opus perpetuò maneret, quòd vt eue­
niat
illi opto: verum melius forſan eſt, vt
cum
ſcriptoribus animalium, vel Bibliothe­
hiſtoriam conficientibus paciſcatur, &
exoret
vt illum aliquo loco reponant.
Acceſ­
ſit
his tot incommodis & erratis, admirabile
quoddam
dictu, & incredibile: ſcilicet quòd
non
niſi paucis in locis ex tot, in quibus me
arguere
conatur, intellexerit quid dixerim,
adeò
mens eius contradicendi ſtudio flagrans
offuſcata
eſt: nam diſſimulaſſe non credide­
rim
, quòd illi non mihi dedecori palàm fu­
turum
eſſet, & cum ſumma turpitudine con­
iunctum
, arguere quod non intelligat, &
reprehendere
quod non dicat.
Huiuſmo­
di
vnum exemplum, quinta exercitatione
proponam
, quod ibi ter fallatur, atque
his
lapſibus, quibus interpretando librum
eum
, decipi conſpicuum eſt.
In vniuerſum
iniuriis
certare, vt alienum à probo viro &
ſapiente
, noſtriſque moribus eſt, ita non te­
gere
qualis ſit hic calumniatur, & timidi
1eſſet, & fraudulenti, vt qui (quantum ad me
attinet
) permitterem tot horas perire ho­
minibus
in perlegendis tam inutilibus nu­
gis
.
Itaque vt veritati non deſim, pro infini­
tis
calumniis, quas in me confinxit, ſolùm
quaſis
ſit tribus verbis oſtendam.
Imperitiſ­
ſimus
, ſtultus, malus.
Quòd imperitiſſimus ſit
oſtenditur
, quoniam iam vbicumque artium
præcepta
tractat, aut mathematicæ, aut me­
dicinæ
, vel naturalis Philoſophiæ, ne vel il­
larum
prima elementa quidem attigiſſe de­
prehenditur
, ſed ſolùm verſatur in dialecti­
cis
, primaque Philoſophia, & Grammatica
quadam
à ſe confecta.
Stultus, qui vbi de­
prehendi
poſſe certò ſciebat, non tacuerit,
qui
nouem annos in calumnia ſola vnius li­
bri
, nec antiqui, conſumpſerit: quique nouo
omninò
exemplo ſingulis chartis quater, aut
quinquies
, ſi generali ratione computatio
ineatur
, ſe laudet.
Malus, qui tot verè in­
uenta
, lectu iucunda, vſu mortalibus com­
moda
conetur delere, ſenſum peruertendo
fucis
rhetoricis, ſophiſticis argumentis, de­
primendo
, mentiendo, maledictis, iniuriis
criminationibus
, etiam de impietate accu­
ſando
, cùm tamen ipſe pro his, quæ de ſtruere
nititur
, nihil ſubſtituat.
Inde etiam ſuborna­
uit
ſycophantam, qui pro illo de me male­
diceret
, vt vnus hiſtrio duorum ſcurrarum
perſonas
ageret: peſſimo adeò exemplo, vt
ad
huius hominis importunitatem nihil ad­
di
poſſit.
Demirórque Gallos, tum magiſtra­
tus
eum ferre, quanquam de Gallis fatea­
tur
, tam benè ſe acceptum, quàm miles à ru­
ſticis
, apud quos hybernat: nec intelligit ſe
illos
non damnare, ſed ſuos ſe prodere mo­
res
.
Medicus enim ni omninò peſſimus vir
ſit
, omnibus præterquàm apud alios medi­
cos
, apud quos inuidia laborare conſueuit,
maximè
acceptus eſt.
Adeò vt nos qui acer­
ba
natura ſumus, quique inuidia non leui
laborauimus
, nihil tamen præter offenſio­
nem
ex verbis clandeſtinè prolatis, & non
negatis
, ſed non oblatis ſpontè honoribus
ab
his expertus ſim: cùm aliis autem non
ſolùm
omninò ſine iniuria, ſed etiam gratio­
ſus
vixerim.
At video quid tandem dicturi ſint non­
nulli
, errauit improbus: ſit licet optimè te
tueris
, nulla illi ſupereſt ſpes præmij tanti
laboris
, barbarè loquitur, cauſam non ha­
buit
contradicendi, omnia tibi & plura
quàm
velis condonamus: ſed tamen ille te­
cum
diſputat, te vrget, te interim rhetorem
ex
philoſopho agis, nihil ad obiecta reſpon­
des
?
Omitte igitur alia omnia, & tuere tua,
ne
videantur mortales à te decepti.
Quid
agam
, obtemporabone?
cùm tanta temporis
iactura
?
an omninò obdureſcam, atque ſi­
lebo
?
nihil curans famam, nihil autoritatem
conſcriptorum
librorum, nihili faciens, quòd
multi
tanquam conſtanti exemplo ineptia­
rum
mearum, etiam librorum aliorum le­
ctionem
ſint neglecturi?
Ita ſumus (vt dici ſo­
let
) inter Scyllam & Charybdim.
Sed con­
donemus
aliquid occaſioni, faueamus nobis,
faueamus
gloriæ, ſi quà eſt noſtræ, conſula­
mus
hominum vtilitati, conſuetudini tri­
buamus
aliquid: ſic agamus vt ſi gloriam
contemnimus
, illud tamen effugiamus, ne
videamur
totum mortalium genus voluiſſe
decipere
, quòd impoſtor hic nobis palàm
adſcribit
.
Nec exiſtiment noſtræ authorita­
ti
nimium tribuere rationibus, errare illum
oſtendamus
.
Sic etiam exemplo in poſterum
conſultum
erit, vt ſi quis eis ſimilis quiſ­
piam
tale auſus fuerit, homines dicere poſ­
ſint
.
Si hic viueret, tu nullus eſſes, neque
adeò
te iactares.
Vidimus alios, qui multò
maiore
conatu idem aggreſſi cum nihil pro­
fecerint
, etiam vituperationem non leuem
apud
homines conſecuti ſunt.
Difficile eſt
contra
veritatem pugnare ſi ille viueret, vt
olim
aduerſus alios modico labore omnia
hæc
, quàm ſint falſa oſtenderet.
Denique ne
hunc
hominem, quamuis nihil ob ſuam im­
probitatem
mali non meritum, contemnere
videamur
, qui tanta ſpe ſcripſit, tantiſque
laboribus
, qui vel hoc ipſo dignus eſt, vt &
reſcribas
, quòd dignatus eſt, tuum opus di­
ligentiſſimè
legere, nec ſemel, ſed ſæpius:
&: qui, quamuis iurgiis àgat contra te ( po­
tius
forſan profeſſorum Grammaticæ con­
ſuetudine
, vel etiam natura propria, quam
licet
furca expellas, inde recurret, quàm li­
uore
, vel improbitate vlla inductus eſt ) ni­
hilominus
effecit, quantum per ipſum eſt (vt
vulgò
dici ſolet) vt vel viuas dupliciter, & in
tuis
, & in ſuis ſcriptis, aut ſaltem in alteris
eorum
.
Vincat ergo hæc opinio apud me
nunc
, quamuis non leui incommodo, ſed il­
lud
minuemus certa ratione.
Primùm abſti­
nebimus
ab omni iurgio ac contumelia, ne
illum
imitemur, ſufficiat ſolùm inuidiæ hu­
ius
viri admonuiſſe Lectores, qui potius vo­
luerit
neſcire, quàm neſcierit: quod exem­
plum
adeò frequens eſt in illo, vt vix vlla
pagina
ab hac labe ſit immunis.
Abſtinebi­
mus
& ab his, quæ in ſecunda editione,
quàm
iam tot annis antequam librum ederet
videre
potuit, emendata & commutata ſunt:
in
quem errorem ſcio multos eſſe puerulos,
qui
non incidiſſent.
Præteribo & ea in qui­
bus
actionem cum re commutat, vt in quar­
ta
exercitatione: nam vt eius verbis vtar,
Condenſatio
& rarefactio motus ſunt loca­
les
, igitur denſitas, & raritas ab actione ad
rem
.
Talia ſunt abſque numero. Cauebo etiam
ne
quod ſemel reprehenſum eſt pro exem­
plo
, vbi in ſimilem lapſum incidat, amplius
reprehendat
, nam (vt dixi) doctis & ſtudioſis,
non
aliis ſcribo, quibus vnum exemplum
pro
omnibus, in quibus eodem lapſu decidit,
ſufficiet
, abſtinebo & à defenſione Latini­
tatis
, cum ipſe barbarè adeò loquatur, vt pu­
deat
ſcriptoris cauſarum linguæ Latinæ.
Ab
hiſtoriis
omnibus ſuis, quoniam neque ve­
, neque falſæ dici poſſunt, cùm neque ſe
vidiſſe
affirmet, neque rationes adducat,
neque
à quo acceperit, cauebo etiam ne
in
ſimilem errorem ſuo incidam: ſed non
eſt
omnino ſimilis.
Ille reprehendit, quæ
non
intelligit: nos reprehenderemus, quæ
non
dicit: neque dicere exiſtimamus, cùm an
ſint
vera non doceat.
At neque de his conten­
demus
, quæ ex ſacra pagina oppugnat: tur­
pius
enim illi eſt in alieno foro litigare, quàm
mihi
non reſpondere, Relinquam & ſcom­
mata
, & ſales ſuos non Æthiopicos ſanè, ſed
ex
fimarchia potius.
Et quæ contra alios diſ-
1putat, & in quibus digreditur, quæ tam mul­
ta
ſunt, omittam Similiter quæ pauci ſunt
momenti
, quæque alieno nomine ſcripta
ſunt
, nec a me vel iudicio, vel ratione com­
probata
, illa enim ad autorem pertinent, &
cuique
inter eos liberum erit iudicium fa­
cere
: & quæ ab illo non conſtanter oppu­
gnantur
( quorſum enim in tanta temporis
anguſtia
nouos hoſtes adiungere) prætermit­
tam
.
Itaque his omnibus & iure meritò re­
lictis
, quæ vel ad me non ſpectant, vel ad
rem
tractatam, vel ſimili exemplo iam ſe­
mel
confutata ſunt, vel quæ alieni ſunt fo­
ri
, vel vt quibus redarguendis plus eſſet ſum­
ptus
, quàm vtilitatis lectori, tantam farra­
ginem
rerum & verborum, paucis paginis
ſic
bene comprehenſurum ſpero, vt nihil
penitus
, in quo ſuſpicio erroris etiam apud
illum
, ſi paulò conſultius ( non vt libros
antea
ipſos velut mus ſuper farinam ) rima­
ri
velit, relinquatur.
Sic igitur incipie­
mus
.
1 Hac in parte neſcio quid magis demi­
rer
, an ſtuporem, an liuorem, an ineptiam
deducit
me ad Subtilitatis interpretationem
ex
Cicerone, cùm ego non de verbo li­
brum
faciam, ſed de ſignificato, quòd ego
ex
primo hoc nomine tanquam proximiore
huic
multò qam ſua intelligibilitas, qua ho­
mo
Latiniſſimus, ac Ciceronianus pro in­
telligentia
vtitur.
Et tamen in peculiari
verbo
licet, & facilè eſt circumſcribere, ſen­
ſum
illum in ſubiecto totius artis non licet:
propterea
declaraui quid intelligi vellem,
ſatis
gnarus conceptui meo deeſſe exquiſi­
tiſſimum
nomen: an ergo decebat me totam
vnam
tractationem mutare propter vnius
verbi
interpretationem Ciceronianam, &
accommodare
me dictioni?
an potius dictio­
nem
ſignificato tantus ſapiens viderit?
Et­
enim
parum videtur hic aſſuetus lectioni
Galeni
, qui toties clamitat non debere nos
de
verbis litigare, modò de re conſtet.
Et
ſuus
Petrus Mantuanus, cuius ſe diſcipu­
lum
gloriatur, nonne in ſcriptis reliquit,
optare
ſe vt vna eſſet tantùm lingua mater­
na
, & vt omnia vno verbo poſſent expli­
cari
.
At hic vult res, & conceptus etiam
in
ſubiecto totius libri ſeruire nominibus.
Et vt ob inopiam nominis cogamur totam
tractationem
mutare ac confundere, vel ab
ea
penitùs abſtinere.
Ob hoc igitur tantam
rhapſodiam
congerit.
Vtrum autem ſubtili­
tati
ſic intellectæ vnus conceptus reſpon­
deat
?
dico quòd ſic, nec eſt purè homony­
mum
, ſed potius paronymum, velut ens,
de
quo conſtat eſſe ſcientiam ſupernatura­
lem
.
Sed hæc longiuſculè, vt intelligant ho­
mines
, & qualitatem ingenij illius, & fun­
damenta
quibus innititur.
In poſterum ita
conſulam
breuitati, vt tamen apud eum,
qui
talia curat, nihil deſit, modò in eo non
deſideretur
diligentia, quam exhibere de­
bet
quicumque tam cupidus eſt huius expe­
rientiæ
.
2 De ordine ſum ſecutus Genium ſiue
ſomnium
, atque is optimus eſt, vt in ſecun­
da
editione docuimus.
Criminari autem
ordinem
cuique licet, nec expoſitoribus,
Ariſtotelis
vllus communiter placuit.
Hic
campus
eſt, qui ſibi placet, quoniam in eo
optimè
ſe poteſt exercere: at ſi facilitatem
doctrinæ
exigimus, nullus eſt aptior.
Demiror quòd nolit à nobis notiſſimis
inchoare
, ſed vbi diſpar ratio non ſit, &
vbi
paruum diſcrimen notionis à prioribus:
itaque
ab elementis non miſtis.
Species pu­
tat
eſſe mentis notiones, cùm ſint ea quæ
falsò
nobis apparent: imagines quas bar­
bari
imaginationes, ita in ipſa Latini no­
minis
interpretatione decipitur vir, qui ni­
hil
aliud profitetur, exinde tot commenta
molitur
.
Deum eſſe cauſam, vt formam, fatentur:
mundum
efficere plurimi negant, quoniam
ſemper
efficeret.
Sed hæc in libris de Ar­
canis
æternitatis, quæ hîc non dicun­
tur
.
Sed homo acutus etiam proœmia in­
ſectatur
.
4 Simili lapſu, ſed longè fœdiore prola­
bitur
, dum intelligit finiri materiam, id eſt,
interire
rurſus ( vacuo aucto ) cùm exiſti­
met
illud eſſe debere, cùm non intelligat
Geometram
ſupponere latus minori angulo
ſuppoſitum
eſſe æquale, aut maius ſuppoſi­
to
maiori: atque ita ex hoc deducit ad id,
vt
fateamur partem toto eſſe maiorem: ſic
& nos.
Syllogiſmus igitur poſtquam illum
docere
planè vt puerum cogor, ſic conſtat:
Si
vacuum eſt, augeri conſtat in immen­
ſum
: igitur materia, quæ æterna eſt, finiri
etiam
poteſt.
Conſequentia ſecunda eſt cla­
ra
, nam vbi vacuum eſt, materia eſſe non
poteſt
: ſi igitur quod ſequitur, impoſſi­
bile
eſt, igitur & aſſumptum quod eſt, Va­
cuum
eſt: at dices, non ſtatim ſequitur, Va­
cuum
eſt, igitur in immenſum poteſt auge­
ri
: nam homines ſunt, nec tamen augentur
in
immenſum, & aër, & alia: hoc erat, cir­
ca
quòd iuſtus dubitare poterat.
Sed eſt al­
tius
vt video, quàm vt ipſe, etiamſi vellet
(nam plura contradicendi ſtudio, & accu­
ſandi
etiam, facilia non aſſequitur ( intelli­
gere
, vel deducere poſſet.
Sic autem ſe ha­
bet
: Si vacuum admittatur, cùm nullum ha­
beat
contrarium, nihil repugnat totum lo­
cum
ſublunarem illud occupare, quia repu­
gnantiam
non continet in ſe, ergo æterni­
tas
materiæ non eſſet neceſſaria, ſed fortui­
ta
, quod eſſe non poteſt.
Nec propter hoc
dico
, quòd vacuum poſſit occupare conca­
uum
lunæ: hoc enim aliud longè eſt ab eo,
quòd
materia non ſit neceſſaria, quia vacuo
nihil
repugnat vt augeatur in immenſum.
Ita non æternitas materiæ, ſed neceſſitas
illius
tollitur.
Sed tamen hac ſublata, etiam
tollitur
æternitas ipſa: quia ( vt dixi ) omne
æternum
eſt neceſſarium.
In illis ergo paucis
verbis
continebantur tria enthymemata, &
ideò
poteſtate tres ſyllogiſmi concludentes
propoſitum
.
Sed hæc (vt dici ſolet) non ſunt
pro
dentibus ſuis.
Et huiuſmodi eſt totum
opus
hoc de Subtilitate, & libri de Varieta­
te
rerum: ideò conſultiùs feciſſet, ſi ab hac
prouincia
abſtinuiſſet, nec ſemetipſum de­
turpaſſet
: ſufficiat autem, lectores ſemel de
hoc
admonuiſſe.
6 Vellicat formam: at ſi dico, homo ad omnia
1paratus eſt nonne intelligitur indefinita, vt
Dialectici
volunt, non ſolum pro pluribus, ſed
etiam
vtili?
Tofus non generatur vera gene­
ratione
, quæ eſt viuentium ſolum, ſed coa­
gmentatur
: generari tamen verbo vtimur,
quod
vulgaris ſignificatio ad id extendatur.
Non erunt tria principia, imò ad genera­
tionem
concurrit materia, vt ſubiectum,
forma
generantis ad præparationem, anima
autem
ſeipſam exhibendo efficit.
Quæ verò
diſputat
contra animam mundi, perlegas
eorum
reſponſiones in libris de Arcanis
æternitatis
, quia eſt res prolixa, & quæ pe­
culiari
indiget opere: & non vt ab ipſo
obiter
tractatur, cùm non ſolùm Philoſo­
phiæ
naturalis principia, ſed & diuinæ non
parua
pars, & eorum, quæ ſenſibus ſubia­
cent
, ratio pendeat.
Pariter & alia eiuſdem
exercitationis
ad eandem doctrinam perti­
nent
.
Ob idque ſuperſedeo hîc, niſi quod
admonere
illum volo eius, quod adeò fir­
miter
negat, ſcilicet animam eſſe in corde
ſolùm
, cùm id dicat Philoſophus, in libro
de
Iuuentute & Senectute in initio: Επεὶ
δὲ
π̔ρὶ ψυχοῡς ἐν ἑτέροις διώρισαι, καὶ δούλον ὅτε
οὐκ
ὄιονται εἶναι σω̄μα τὴν οὐσίαν ἀυτοῡς, ἀλλ̓ ὅμως
ὅτιγε
ἔντινι τοῡ σώματος ὑπάρχει χορίῳ φανε­
ρόν
.
Interpretetur modò vt velit, nun­
quam
obtinebit, quin illud apertè velit
Ariſtoteles
, vt anima ſit in aliqua parte
corporis
.
Id etiam oſtendimus in libris de
Rerum
varietate, atque alio modo etiam
euidentius
demonſtrari poteſt.
7 Mouet anima mundi principium in­
ternum
, vt ab aliis quæ extrinſecùs ſunt,
non
vt pars moti.
8 Motu raritatis, quæ via eſt ad corru­
ptionem
: aliqua enim eſt, quæ non corrum­
pit
, & tamen natura eam refugit, quòd
via
fit ad corruptionem.
Motus à raritatis
cauſa
, tardus ſemper eſt.
Inter tabulas aut
perpetuò
eſt aër, vel ſi non eſt, non fit mo­
tus
, ſed impeditur, quia deeſt.
Et id ipſe in­
frà
affirmat, quaſi nos irridens, qui nega­
mus
non eſſe aërem.
Quod ad motum ne­
ceſſarium
eſt, & tamen trahitur pars infe­
rior
, quia emoueri non poteſt: non tamen
aſcendit
, ergo aſcenſus grauis etiam in aqua
propter
raritatem impedimentum motus,
non
motus.
9 Dicit ignem noſtrum, eſſe ignem ele­
mentarem
condenſatum, & ob id calidio­
rem
, ſicut glacies eſt aqua condenſata, & ob
id
frigidior.
Pulchrum dictum, & ſpecie
plauſibile
, ſed omninò falſum: nam glacies
manet
, & non depaſcitur, ſicut nec aqua:
at
ignis noſter neque manet, vel momento,
& depaſcitur, ergo nullo modo eſt idem
ſpecie
cum elementari.
Si elementaris de­
paſcitur
, quæro vnde alimentum?
huic ar­
gumento
debuerat reſpondere, quod à me
adducitur
.
Ex quo patet, quòd cùm deueni­
tur
ad res manifeſtas, & quæ ſenſibus poſ­
ſunt
diiudicari, falſus in omnibus deprehen­
ditur
.
Sed ad ſingula.
Aër in concauo orbis Lunæ non eſt fri­
gidus
aut obſcurus, quòd frigiditas aut ob­
ſcuritas
ſit aliquid, ideò cohærere poteſt cœ­
lo
.
Sol quia non diſſipatur, conſeruat calo­
rem
motu, ideò ſolidus eſt, ignis autem diſ­
ſipatur
.
Aqua incaleſcit leui motu, non ob
motum
, ſed ob aërem, qui illius partes mo­
tu
ad ſuperficiem deductas calefacit.
De ven­
tis
Cypri, & Rhodi quid opus eſt, cùm
in
æſtuario experiamur?
qui tamen validiſſi­
mi
ſunt, atque omnes frigidi.
Vapor enim
longo
tractu celerrimè deductus, neceſſariò
diſſipatur
.
Fumus, & calor ignis: quo torre­
tur
caro, & non lucent: at quomodo pro­
bauit
vnquam ( fateor enim, quod non lu­
ceant
) quòd ſint ignis, & in extremo calidi­
tatis
, quod falſum eſt.
Inde ſupponit multas
propoſitiones
, è quibus prima eſt euidenter
falſa
, ignis eſt corpus, id eſt, naturale vel
elementum
, nos enim ſæpè diximus, tria
tantùm
eſſe elementa, terram, aquam, aërem
Quis
dubitat, quòd ſi ignem ſtatuerimus
elementum
, quin illum ſub Luna ob leuita­
tem
, & quòd alia loca ſciamus iam occupa­
ta
, non eſſemus collocaturi?
Deinde cum vin­
culis
non poſſit lectores tenere, lacteis ver­
bis
vult hic ſtrenuus Peripateticus captare.
Sed interim tot declarationes à nobis alla­
tas
prætermittit: quòd aëris partes quanto
ſublimiores
, tanto ſunt frigidiores, quòd eſ­
ſet
ibi nulli vſui: nam corpora, quæ corru­
ptioni
obnoxia ſunt, ſunt ſolùm propter ge­
nerationem
: at ille putat totum contrarium,
ſcilicet
quòd immortalia, quæ propter ſe ſunt
non
per ſe ſint, ſed fortuitò propter genera­
tionem
.
Imperfecta enim propter perfecta,
non
contrà.
Quæ in diffinitione elementi ad­
duntur
, petunt (vt dici ſolet) principium.
Vt
enim
quod eſſet in concauo orbis Lunæ, aſ­
ſumit
, quòd ſit elementum, ita vt ſit ele­
mentum
, aſſumit, quòd ſit in concauo orbis
Lunæ
.
10 In ipſo principio negat adeſſe id, de
quo
arguitur, & quod fermè omnes faten­
tur
, ſcilicet elementum vtramque qualitatem
extremam
obtinere.
Nam qui negant vtram­
que
qualitatem maximam eſſe, qui paucio­
res
ſunt, dicunt alteram eſſe maximam, alte­
ram
maximæ propinquam, vt res ad idem
quaſi
redeat, nec fatente illo, quod petimus,
eſt
amplius inſiſtendum.
Quamuis enim per­
tinacem
plus mouit cum rei veritas inexpu­
gnabilis
, quàm inſtitutum defendendi etiam
in
inferiore cauſa Ariſtotelem, Ariſtoteli­
coſque
.
Itaque cùm rationes non habeat,
quibus
aut conuincere, aut tueri ſe poſſit, de­
clamatorem
eximium agit ex Philoſopho re­
pentè
factus.
Vnum tamen ſubiiciam, in quo
videatur
excuſatione dignus, quòd difficilli­
mum
ſit veteres opiniones hominum ani­
mis
diu inſitas eradicare.
Quodque, vt ait Ga­
lenus
, facilius diſcipulos Chriſtiani à lege
ſua
ſubduxeris, quàm addictos in verba ali­
cuius
ſectæ à ſuis placitis, atque hæc ſuffi­
ciant
pro omnibus illius declamationibus.
Vt
tamen
breui quod diximus declaremus: ſi ca­
lor
non eſt qualitas extrema in aëre, erit ergo
humidum
, quare in aqua frigiditas.
Quomo­
do
igitur glacies aqua frigidior?
Si dicas
non
frigidior, ſed ob denſitatem talis videtur?
Ergo ſumma frigiditas cogit? Igitur omnis
aqua
glacies, quare & immobilis, & non ele­
mentum
humidum.
Et quia torquetur circa
1cognitionem quid ſit ignis, & ob id tot ab­
ſurda
dicit, nec poteſt ſe explicare, quatuor
verbis
quamuis & aliàs dixerim dicam.
Ignis
eſt
ſubſtantia corrupta ab extremo calore, ſi­
cut
glacies eſt ſubſtantia corrupta ab extre­
mo
frigore.
Vel verius, ignis eſt caliditas, &
ſiccitas
extrema, corrumpens ſubiectum.
Quòd etiam dicat vnum eſſe Elementum,
dicimus
eſſe tria.
Sola enim terra eſt expers
omnis
qualitatis, & tamen non eſt neceſſa­
rium
elemento, vt habeat qualitatem, quia
non
concurrit ad vllam actionem, ſed velut
oleum
mirabolani, quòd expers eſt odoris,
aptiſſimúmque
ob id ad omnes odores.
Ve­
rùm
ob id terra hylen quaſi refert.
Arguit
contradictionem
, quia motus accendit calo­
rem
, ergo non extinguit.
Dixi quod motus
in
ſubiecto, quòd reſiſtat quoniam reſiſtit.
Videt experimentum in aqua & lapide. Si de
aqua
dubitat, quoniam ſponte frigida ſit, de
vino
experiatur.
Sed ſpontè in his quæ vo­
luntate
carent, non licet dicere?
feci vt Ver­
gilium
ab infamia liberarem:
Sponte ſua ſandix paſcentibus veſtiet agnos.
11 Reſilit ad primum librum. In quo
etiam
animaduertendum eſt hunc egregium
virum
in hoc, & ſequentibus ſimulare ſe
non
intelligere, vt anſam accuſandi, quàm
alioqui
habere non poteſt, arripiat: ita non
abſimilis
videtur ei, qui ſe caſtrauit, vt vxo­
rem
offenderet.
Quis neſcit in pyrio puluere
tria
accidere, per quæ ſphæra propellitur, ra­
ritatem
dum è puluere fit ignis, qui locum
occupare
nititur: inde condenſari præter
naturam
ob loci anguſtiam, atque ideò ap­
petere
exitum, inde natura vincente rareſ­
cere
, túncque propellere.
At ille adeò inuo­
luit
bene inuenta, vt ego non pro meis,
quantò
minus alius quiſdam queat agnoſce­
re
.
Et ideò fungitur officio ſepiæ, quæ turbat
aquas
ne videatur.
Aër impellit: atque hic eſt
motus
quo aqua quieſcit.
12 In quo differt mutatio in qualitate à
generatione
, vel additione, ſi non intenditur
qualitas
, ſed ſolùm augetur?
At hoc etiam
ego
non dico qualitatem non augeri.
Suffi­
cit
quod intendatur, ſeu additione, ſeu aliter.
Hucuſque ſanè ſperaueram me cum viro do­
cto
diſputare: ſed cùm animaduerti illum, vt
credidit
, conuictum meis rationibus re­
fugiſſe
, vt concederet ferro extincto ferrum
generari
, iam illum elleboro prorſus indi­
gere
animaduerti.
Atque hic fortunam alio­
rum
quotcumque me accuſare nixi ſunt,
qui
amentiam ſuam prodiderunt, nactus eſt.
Primùm quis vnquam audiuit ferrum ge­
nerari
ex aquæ frigidæ ſola immerſione?
vbi
omnes
cauſas ſuſtulit, & earum ordinem in­
ter
ſe, tum etiam cum effectu ipſo.
Deinde
liceret
ex ſilice aurum facere, nam exuſto
auro
in igne generatur aurum, vt ipſe fate­
tur
?
ergo extincto ſilice aurum generabitur?
nam cauſæ ſunt eædem aquæ & ignis. De­
inde
cùm paulatim refrigerabitur, paulatim
generabitur
ferrum, atque ita ſubſtantia in
eadem
parte augebitur, motúſque verus ine­
rit
, qualis in qualitate.
Diſpeream ſi reſur­
gat
Ariſtoteles, ni malit mihi accuſatori,
quàm
tali defenſori amicus eſſe.
Et ſi non
melius
argumentum meum ſolui poſſet à
Peripateticis
, quàm ab illo, iam pæana ca­
nerem
.
Sed illi dicerent, in ferro ignito duas
eſſe
ſubſtantias, atque imperfectam vtram­
que
: quod neque ignis ſuam retineat leui­
tatem
, nec ferrum frigiditatem.
Et quan­
quam
hæc reſponſio argumento meo non
ſatisfaciat
, ob abſurda principia, quæ tueri
coguntur
, vt Ariſtotelem defendant, non ta­
men
adeò impudens eſt, vt noſtri calumnia­
toris
, qui hæc deliramenta admiſit.
13 In infinitum apud Grammaticos
progredi
dicuntur, quæ nullos certos limi­
tes
habent conſtitutos.
Vnde proprij infiniti,
quod
Grammaticis ignotum fuit, ratio de­
ducta
eſt.
14 Vbique prodit ſuam imperitiam, víx­
que
ex centum locis ſeptem rectè interpre­
tatur
.
Meta non vna eſt, vt fiat ignis, ſed
tum
incipit hæc meta cùm aërem vincere
poteſt
.
Meta eundi in Gallias non vna eſt,
poſſum
ire Taurinum, Lugdunum, Lute­
tiam
, Rhotomagum, meta tamen ingreſſus
eſt
Valentia, ex vrbe noſtra eunti.
O præcla­
ram
redargutionem, argumentum ſolum
præbens
, vel maleuoli omninò animi, vel
ſtuporis
maximi.
15 In omnibus eſt ea vis, ſed in quibuſ­
dam
non perficitur agendo, in quibus pro­
ducendo
miratur de lapide, ſed magis de ha­
linitro
mirari debuit.
16 Vreret, non ſi elementaris eſſet, rectè
in
hoc: ſed ſi eſſet, qualis excutitur, qui pa­
bulo
indiget proculdubio vreret, & ſi eſſet
elementaris
condenſatus: at aqua non made­
facit
, quia commiſta eſt, madefactio autem
non
penetrat, calor penetrat, Galeno teſte in
libris
de Elementis.
Deinde impudentiſſimè
obiicit
me negare ex chalybe, vel ex por­
phyritide
ignem generari, cùm ego vbique
adiiciam
etiam in prima editione non ma­
gis
fieri, ſed minus ex his quam ex illis.
Vi­
de
hîc prorſus inexcuſabilem ſtuporem ho­
minis
, aut improbitatem.
Purum ignem nul­
lum
eſſe dico, id eſt, qui non ſit in ſubſtan­
tia
, ſed modo medicorum, in quo forma ma­
teriæ
dominatur, vt in flamma, ſecus carbo,
& ferrum ignitum.
Admiratur dictum illud
quod
ſimpliciter verum eſt, ſi incaleſcit ve­
hementi
motu, vehementer incaleſcit.
Eſt
enim
cauſa (vt dici ſolet) adæquata, & pro­
pria
(vt ſi quis dicat.
Diuitiæ hominem bea­
tum
faciunt) per ſe eſt vera, nec tamen ſem­
per
diues beatus eſt.
Ab accidenti enim ad
rem
quod dicunt, ab aſtractis ad concreta
non
valet, argumentum.
Color viridis eſt
pulcherrimus
, ergo viridia pulcherrima.
17 Cùm loquor Latinè, hic Philoſophus
Ciceronianus
, me reprehendit: ſi barbarè
vellem
, vt à ſui generis hominibus intel­
ligerer
, accuſaret.
Vnus eſt modus quem
ſolùm
admittit, vt ſuo more, ſcilicet
peſſimè
loquar.
Sed ego tunc diuinare non
potui
.
Breuiter materia ferri formam ad ſe
rapit
& equi, & abſynthij: nec vna con­
uenire
poteſt alteri: & hoc etiam affirmat
Philoſophus
, formas ſibi decernere mate­
riam
propriam: quæ ob id ſecunda dicitur
quoniam
cum quantitate certa eſt materiæ
primæ
, & qualitatibus.
1
18 Agit Rhetorem facetum, cùm argu­
menta
& reſponſiones deſunt.
Et quàm fa­
tetur
Ariſtotelis fuiſſe ſententiam, ſcilicet
frigiditatem
eſſe priuationem, & quòd Aui­
cenna
bene dixit, frigus ad operationes ni­
hil
affert commodi, in me reprehendit.
Aqua
non
gelaſcit, quia frigus (vt dixi) eſt priuatio.
Melius feciſſet, ſi quæſiſſet ab aëre, cùm
vtrinque
ſit priuatio?
lædimur à frigore, quo­
niam
materia impediente peregrina impreſ­
ſio
, ſcilicet calor aboletur.
At id ſentitur ab
animante
, quod natura calidum eſt.
Syſto­
len
, adeò rudis eſt hic vir, putat eſſe quietem,
cùm
ſit motus, ſcilicet contractio: eam Gale­
nus
fatetur expreſsè ſe ſentire, primo de Di­
gnoſcendis
pulſibus.
CAP. V Vide ruditatem & temeritatem,
vbi
in tam paucis verbis dupliciter peccat,
& ita peccat, vt nulla arte defendi poſſit.
Quòd etiam dixerim, ſicca non poſſe hu­
mectari
, & reprehendit, & ſe non intellige­
re
fatetur: atque id vbique fermè facit.
Et
verè
negat ſe intelligere, nam in ſicco nul­
lum
eſt principium vt humectetur, nec in­
tus
, nec extra: ſolùm materia addi poſſet,
ſed
non in iuuentute per nutritionem quia
deeſt
principium: nec per generationem
cum
iam ſit antea genitum.
At frigidum po­
teſt
calefieri calore cordis & reliquæ quali­
tates
ſponte ſe ingerunt defectu contraria­
rum
, cùm ſint priuationes: & hic (vt video)
dicet
eſſe ſolœciſmum.
19 Ætherem, id eſt, cœlum, quandoque
aërem
ſupremum ſignificat, vtrumque apud
antiquos
.
Lapis frigefacit manum quoniam
calor
refugit, ſicut tenebras lux oculi.
Qui
enim
diu in tenebris verſantur, partem viſus
amittunt
.
Sic mortem natura.
20 Tria ſunt principia miſtorum, ſed duo
tantùm
præbent qualitatem, ſcilicet cœlum
& aqua.
21 Ignis miſcet corpora, id eſt, iuxta ap­
ponit
, vt in cumulis hordeum cum frumen­
to
, ſed ſubſtantias ſeparat: corrumpit enim,
non
ergo miſcet, id eſt, non verè.
Ecce ſuam
contradictionem
.
Ita hallucinatur ſemper in
duplici
ſignificato.
22 Sicut & illud, quatuor ſunt elemen­
ta
, id eſt, partes qualitatibus elementis ſimi­
libus
, ſed non extremo in miſto non elemen­
ta
quatuor, cùm ſint tria tantùm: nec verè
ſimilibus
, ſed iuxta Ariſtotelis opinionem:
nec
elementa, cùm non habeant frigidita­
tem
extremam, nec calorem actu.
Animalia
quæ
crudis carnibus veſcuntur, breuis ſunt
vitæ
, ob incommoda quæ patiuntur, non ob
victus
rationem: nam cornix & coruus etiam
ipſo
teſte, diu viuunt.
23 Cœlum habet qualitatem, quæ apud
nos
vocatur caliditas, ſicut lux in vrceo, al­
terius
modi eſt in pariete: nec ibi eadem
patitur
, & eſt (vt ita dicam) qualitas viuifica,
ſicut
calor humanus eſt in vipera calor exi­
tialis
.
Non eſt ergo differentia tanquam ho­
monymi
, ſed ſolùm ratione ſubiecti.
Quali­
tas
tamen ipſa eſt eadem.
Sic frigus in aqua
gelu
generat, in oleo concretionem.
Atta­
men
qualitas principium eſt non expers
qualitatis
, & Peripateticorum cœlum.
Py­
rauſtæ
non generantur in igne, ſed in excre­
mentis
.
Ignis enim tollit vim caloris cœle­
ſtis
, quæ eſt humida.
Agens ſiccum non ge­
nerat
in humido, quia ineptum eſt prorſus
natura
.
Ad fabulas conuertitur. Pulli non
excluduntur
à cinere puro: à fimo etiam in
noſtris
regionibus excludi poſſunt, ſed fal­
lax
eſt: tamen experiri liceret, à cinere nun­
quam
.
Omnis calor motu indiget ad conſer­
uationem
, quia non niſi à cœlo: cœlum au­
tem
mouetur: quòd autem motu indiget:
aſſumit
.
In ſeminibus eſt calor potentia, ſuo
tempore
fit actu, & exedit cùm pabulum
non
inuenit, & etiam auxilio aëris.
Diſpar
comparatio
, ſi homo non haberet calorem,
qui
à corde influitur, refrigeratus non inca­
leſceret
: ita nec aqua refrigeraretur, cùm
non
habeat vnde petat.
Aër ex aqua gigni­
tur
propter neceſſitatem, quia ignis nihil
generat
: dixi autem elementa eſſe hylæ
proxima
, & quaſi non entia.
Nec clarum
eſt
, an ſolus vapor generetur, nos autem in
rebus
, quæ ſunt exigui momenti, nec adeò
perſpicuè
communem opinionem ſecuti ſu­
mus
, ne videremur velle interturbare ſtudio­
ſos
, non docere.
Denique quærit quid illud
ſignificat
inanis? μάντες fuit vt reor hic ty­
pographus
.
Diuinauit inaniter multa te hîc
effutiturum
, quod & feciſti, cùm integrum
eſſet
lecta ſecunda editione videre naturalis,
pro
inanis.
23 De bilioſis videtur mihi puer in me­
dicina
.
Videat Galenum quinto de tuenda
Sanitate
.
Eſt enim illius inuentum.
26 Nulla illarum comparationum eſt ad
propoſitum
: nam cauſæ illæ licet habeant
diuerſos
modos producendi, in principa­
li
tamen ſunt vna, at in generatione non
eſt
diuerſitas modorum, igitur principium
eſt
vnum omnino.
Deinde declaratio illa
probat
, quòd generatio hæc non ſit cauſa
materiæ
.
27 Non à frigore periêre, ſed à calore
imminuto
.
Dicit non vidiſſe apud me decla­
ratum
, quare motus æſtiuum refrigeret aë­
rem
?
non quòd dicit ille, ſed quoniam calo­
rem
ex ſe non habeat, ſed ſolùm à radiis ſo­
lis
, motus non recipit impreſſionem, vt nec
manus
à pruna agitata, quare neceſſariò re­
frigeraretur
.
Et hæc eſt cauſa propter quam
ſuperius
dixi, quòd cùm omnia ſolida motu
inflammentur
, omnia tamen liquida refrige­
rari
.
Verba illa de calore meritò quemcun­
que
torquere poſſent, & ſi alibi non mino­
rem
cauſam habuiſſet admirationis, poterat
ferri
illius procacitas à viro, qualis ego ſum.
Accipe igitur ſenſum loci quem ipſe non ca­
pit
.
Duabus cauſis diximus aërem hic cali­
dum
, altera quòd quoties euertere ſtudemus
placita
aliorum, euidentius euertuntur ex
conceſſis
ab illis, quàm in his quæ illi ne­
gant
: at concludere ſtudemus eſſe tantùm
duo
elementa, quæ miſtum generent: illi
volunt
aërem eſſe calidum, igitur calidum
eſſe
aërem nos ſupponere oportuit.
Dicitur
& calidus comparatione aliorum elemen­
torum
, vt multa aſtra frigida, cùm enim ſit
tenuior
, nec natura, nec longa conſuetudine
quadam
ob conceptos ſolis radios, quæ vi­
cem
naturæ apud vulgus obtinet, non tam
frigidus
eſt, vt alia elementa.
1
28 Rota illa etiamſi exquiſitiſſimè ela­
borata
fuerit, non animaduertit, quod ma­
nubrium
tamen ab aere circumuertetur, &
cum
illo rota ſimul, adeò ſtupidus eſt.
Præ­
terea
omiſſo quod difficillimè in cardinibus
ad
æquilibrium continebitur, non vertetur,
niſi
lentè ob paucitatem aëris, & ita experi­
menta
ſunt contra ipſum, & ipſe ſemet con­
ficit
ſuis argumentis.
Præter id enim quòd
aer
non iuuabit, etiam ſi aër non moueret,
vexatus
tamen & nimis denſatus impediret,
quo
minus celeriter vertetur.
Melius finxiſ­
ſet
, vt digito abſque manubrio, quem ſtatim
amoueret
, circumduceretur.
30 Aër vt elementum eſt proximus hy­
, ideò imago cœleſtis caloris ei dominatur.
Eſtque verius vapor quam aër.
31 Aër liber non corrumpit: concluſus
non
exedit, qui eſt in arcis exedit & cor­
rumpit
: neque enim concluſus dicitur, ne­
que
liber.
Rupes viuunt, at non reſpirant, vt
nec
plantæ, exigua eſt enim earum vita &
impetus
, qui etiam animalibus noceat.
Sic
& triticum quaſi anima caret, corrumpitur
in
horreis eadem ratione qua in arcis panni.
In aëre ſi frigidiſſimus ſit, non corrumpitur.
Huius habes exempla, in libris de Rerum
Varietate
.
At noſter aër non talis eſt, ne uti­
quam
tamen calidiſſimus eſſe poteſt, vt hi
qui
ex calidiſſimo in frigidiſſimum tranſmu­
tari
poſſe exiſtimant.
CAP. V. Intercludere actiuè, pro inter­
cipere
: paſſiuè etiam pro includi, & occlu­
di
.
Tacitus: Intercluſa anima creditur mor­
talitatem
expleuiſſe.
Hic ad emphaſin inter­
cluſus
aptius apponitur, quàm ſi incluſus di­
ceretur
: quòd enim vndique intercludi­
tur
, incluſum dicitur: at intercluduntur
animalia
& aqua, includuntur terra ac la­
pides
, poſtquam ad has quiſquilias deſcen­
dere
oportet.
33 Aconitum non mouetur, ideò metam
non
habet: non enim lædit, niſi (vt ita di­
cam
) volentes.
34 Argentum viuum frigidiſſimum, vbi
deſtillatur
, quia terreum eſt, fit igneum, ſi­
cut
& later.
Sulphur eſt aëreum, quia ex hu­
mido
concocto conſtat (vt dixi) de quatuor
partibus
deſtillationum, quas elementa vul­
gus
vocat, non quòd aër ſit in illo.
Corri­
piuntur
ſenſim, ſicut & Sol ſenſim volat.
Hoc mihi proprium eſt, multa paucis, &
quaſi
contraria ſemper declarare.
Senſim
nobis
videntur hæc fieri, quæ tamen ma­
gnis
progreſſibus fiunt.
Sufficiat admonuiſ­
ſe
, & quia libri noſtri his pleni ſunt, præ­
teribimus
.
35 Terram quæ apud nos inuenitur ſyn­
ceram
communi exiſtimatione, quæque op­
tima
eſt, nam ſolùm vt matrem ad genera­
tionem
concurrere diximus, caloréque ſolis
concipere
pullam eſſe aio.
Synceram vbi ſit
neſcio
, quare nec qualis ſit: vt vis mecum
contendere
de his, quæ experimento decer­
ni
nequeunt?
ego nolo. Tu tibi victoriam de
re
nulli vſui futura, atque omninò incerta
talibus
aſſuetus auferto.
Sic alba, ſit viridis,
ſit
nigra, mea nihil intereſt.
Quam neque
oſtendere
potes, ne declarare quidem quòd
talis
ſit.
36 Ericam in libris de Rerum Varietate,
qui
ante tuos commentarios editi ſunt, ap­
pellaſſe
me conſtat, quamvis non minor ſit
lapſus
metus in hoc quàm in illo, neque enim
adeò
certum eſt.
At ego, vt Galeno obſe­
quar
, de nominibus non contendo: modò de
re
, quàm ſanè docemus conſtet.
Tu modò
vel
leporem, quòd ea lepores veſcantur ap­
pellato
?
per me licebit.
37 Neſcio quid cauſæ ſit, quòd cùm lo­
cum
excitauerit, verbáque quæ antece­
dunt
, recitauerit, omiſerit, quod in rem
facit
?
Nonne ſtatim hæc ſuccedunt, ἀφα­
νίζεσθι
δέ καὶ ποιεῖς νύκτα, δία τὸ ὑφελὴν εἰναι
πρὸς
ἄρκτον τὴν γῆν.
Nonne hoc eſt, conſpi­
cuum
non eſſe ſolem, imò noctem obduci
ob
altitudinem terræ ad Arctum poſitæ?
cùm antea iam dixiſſet, ex eminentioribus
ad
Septentriones locis vberrimum concitat
aquarum
fluxum: vbique parùm profunda
eſſe
maria, cum alibi in gurgites præaltos
effundantur
.
Neſcio certè cur velit cum in­
famia
ſua hæc adeo manifeſta diſſimulare,
vt
alteruter noſtrum inſanire videatur?
Sed
hæc
nimis.
Inde neſcio quomodo etiam ter­
rotunditatem exactam à Philoſopho com­
probatam
, à Ptolomæo declaratam, com­
mentus
, quid de montibus ac vallibus cona­
tur
infringere: velut ſi quis dicat, turris
præaltæ
ſuperficiem non eſſe æqualem, quòd
ei
pulex inſideat: at montes ad terræ ma­
gnitudinem
comparati, tum valles non ma­
iorem
obtinent proportionem, hoc ipſo de­
tegit
ſuam imperitiam, vt non videatur ar­
tium
penetralia ingreſſus, ſed in limine ipſo
concediſſe
.
Sic vbi ego propoſui altitudinem
M
. miliariorum, ruditatem rurſus ſuam pro­
dit
.
Nam hoc proponitur ſe tuendi Ariſtote­
li
, non quòd ita eſſe poſſit, & tamen vel ſic
conuincitur
, ita peripateticus ille noſtra ſe­
pia
dignus, nihil nouit, niſi adlatrare.
Et ob
id
ipſi admirabilis vir videtur, cùm neuter
declarationem
noſtram intellexerit.
Vnum
verò
rudibus argumentum eſſe poteſt, illos
non
attuliſſe quicquam ad rem, quod nullibi
quicquam
commutauerim.
Extremæ enim
dementiæ
eſſet, ſi adduxiſſent: vel non reſ­
pondere
, ſi inualidum: vel non commuta­
re
, ſi firmum: voluiſſéque cùm integrum eſ­
ſet
, mihi præſentibus, & poſteris ſatisfacere
pertinacia
(à qua omninò natura, & inſtituto
procul
abſum) omnes fallere, quod improbiſ­
ſimi
eſſet hominis: & ſperare poſſe, quòd
ſummæ
amentiæ foret.
39 Elemento præcipuè quatuor conue­
niunt
conditiones, puritas, magnitudo ge­
nerationis
, principium, & loci neceſſitas.
Pu­
ritate
, ſeu ſimplicitate, ex equo fermè omnia
hæc
tria ſunt: terra, aqua, aër.
Loco terra
maximè
eſt elementum, quòd centum mun­
di
ſit: magnitudine aër: aqua neutro fermè,
nam
locus cùm ſit inter aërem, & terram, &
incertus
, quaſi non explet elementi condi­
tionem
: multò minùs magnitudine, cùm
vix
ſit ex trecentis millibus partibus vna ip­
ſius
aëris: quis ergo audeat eam cum aëre
contingere
, vt molem habere & ipſa dica­
tur
, cuius ſit tam minima portio?
At gene­
rationis
principio maximè eſt elementum,
nam
aër generationis principium eſſe poteſt,
1pars non eſt terra neutro modo. Licet enim
ſit
in generato, eſt tanquam vas.
Vas autem
naturæ
modo, quòd vndique peruium eſt,
non
artis.
Indicio eſt, quòd in aqua ſine ter­
ra
multa naſcuntur, in terra ſine aqua nihil
penitùs
, & multò minùs, quàm in igne.
Et
ſi
genitum inferatur in eam, interit.
Et hæc
eſt
cauſa neceſſitatis mortis animalibus, &
ſtirpibus
, cùm vas ipſum exinanitur.
Terra
enim
vtraque priuatione vitæ inepta omni­
eſt, cùm & coloris cœleſtis, & humidi
elementaris
prorſus ſit expers, adeò vt hac
ratione
non mereatur elementum dici.
Quod­
libet
igitur horum trium communi ratione
ſimplicitatis
dicitur elementum: de aliis tri­
bus
, & non eſſe elementum, & eſſe, & maxi­
eſſe dicitur.
Veluti etiam terra genera­
tionis
principio non eſt elementum: ma­
gnitudine
vix eſt elementum, loco maximè
elementum
.
Hæc omnia ſub illis paucis ver­
bis
non ſolùm continentur, ſed & declarata
ſunt
in proximis verbis.
Qui modus ac vis
cùm
vbique ſeruetur, multis difficultatem
peperit
cum admiratione, at ipſe cùm non
aſſequeretur
ſenſum, vel proprio ipſius teſti­
monio
cur auſus eſt contradicere?
tantámque
operam
ludere?
Hæc igitur pro omnibus aliis
dicta
ſint locis, in quibus ille contradictio­
nes
annotauit.
Nam & Ariſtotelis phraſis
eum
docere potuit, quæ ſimili arte conſtru­
cta
eſt, quàm ſi ex verbis ſolùm expendere
velis
, nulla locus contradictione vacabit, nec
etiam
in ſacra pagina.
40 Simili lapſu cadit cùm proportio non
exceſſus
debeat conſiderari, maioris autem
quantitatis
portio eadem maior eſt.
Suum
exemplum
non eſt ad propoſitum.
42 Diſcrimen inter opinionem Ariſto­
telis
& noſtram, quod de fine agimus non
efficiente
: atque hæc humilitas curſu aquæ
minuitur
.
Ita in natura factum eſt, vt quod
neceſſariò
eſt, neceſſe poteſt, obice retunda­
tur
.
Velut dentes neceſſarium erat creſcere,
defeciſſent
enim, nec longiores fieri, fuiſſent
enim
inutiles, ideò creſcentes atteruntur.
Ariſtoteles autem ponit cauſam efficien­
tem
.
Fluuij omnes naturaliter ad meridiem
feruntur
: ſyncerè quidam, alij per anfractus
alij
præoccupant maris ingreſſum, quod ad
meridiem
per ſe poſitum eſt, licet neceſſe ſit
partes
illius diuerſas cœli plagas reſpicere.
Reflectuntur enim ſæpè, à montibus, & val­
libus
circumaguntur.
43 Montes altiſſimi nullam ad altitudi­
nem
partis terræ vim habent.
44 Alia eſt ratio totius, alia partis. Si Sol
totam
terram ambiret, & mediocriter poſſet
eam
calefacere, tota eſſet aridior torrida,
quia
aliunde auxilium non reciperet?
ſi mi­
nùs
quàm mediocriter deterius ob frigus, &
aquas
habitaretur, quàm Fimarchia ratione
eadem
.
At ille non aſſequitur pondus. Auxi­
lium
enim minimum ad reſiſtendum, vt Ve­
neti
dicunt, plus poteſt, quàm validiſſima
cauſa
, quæ adiuuet.
Ob hoc natura tempera­
uit
corpus noſtrum, non vniuerſum effecit
temperatum
.
45 Aqua quomodo in imò terræ ſit, de­
claraui
in libris de Rerum Varietate: hîc
nego
, & tamen vtrunque verum eſt: immi­
ſta
enim manet nec fluitat.
Itaque vaticina­
tus
eſt, quæ aliquando dicturus eſſem, dum
exiſtimat
recitare, quæ dixerim.
Quod au­
tem
terra ſit omnium fundamentum, Philo­
ſophi
eſt, ideò non laboro.
Cùm & verum
ſit
, & ipſe per fas, nefáſque profiteatur, ſe
Philoſophum
tueri.
46 Ego non intendo probare, quod fal­
ſum
eſt, ſcilicet aquam non generari ſub ter­
ra
?
generatur enim, nec deficit aër, qui ſen­
ſim
trahitur: ſed ſi generetur, non aſcendit.
Quòd ſcripſerim ibi pro eo, oſtendit ruſtici­
tatem
importunitatémque ſuam, cum tam
breui
factus per tot negotia editus, ſecundò
auctus
, tertiò ſit emendatus.
Cauit, ne non
emendatus
prius in publicam prodiret, vt
haberet
, quod carperet.
Sic quod non ſuccu­
ti
ab aqua poſſit, aſſumit ad oppugnandum,
quod
probare debet.
FIGVR. V. De aqua aſcenſu rem non
explicat
nec cauſam, nam & aliter aqua aſ­
cendit
: non compreſſa, vt in primo libro,
quamobrem
nec generaliter.
Sed videamus
an
rectè doceat cauſam aſcenſus aquæ in
montibus
?
Et patet, quod non, nam etiam
ſi
mille libras aquæ ſuperimponas, ne vncia
quidem
altius digito, quàm ad libellam im­
pulſa
aſcendet.
Sic ille, qui prodegit quæ­
cunque
habuit Mediolani, deceptus hoc fal­
ſo
ſuppoſito.
Nam ad hoc admiſſo, quis non
videt
dari motum perpetuum, quem ille
ſperabat
.
Hoc oſtendit, virum hunc ſophi­
ſticis
peripateticorum rationibus aliorum
more
inſiſtentem, nugari contra eos, qui ex­
perimentis
, & machinis res didicerunt.
At
aëre
iſta fieri poſſunt, vt in Heronis machi­
na
declaraui.
Ita iſta Ariſtotelici cum ad ex­
perimenta
ſe conferunt, ſeu cum medicis,
ſeu
cum architectis aut mathematicis, aut
veris
Philoſophis, qui certis principiis inſi­
ſtunt
, aut artificibus vani ſemper deprehen­
duntur
.
Ecce vides hominem, & iudica: huc
vſque
dum per machinas molitus eſt decla­
rationes
, & in vtriſque manifeſtè falſus
deprehenditur
, quam fidem aliis adhi­
bebis
?
48 Aſtaboram, & Aſtanum, Mela, Pli­
nius
& Solinus cum Nilo eoſdem eſſe vo­
lunt
.
Vnde patet, quam calumniosè agat,
cum
etiam parum interſit, nam fluuij oriun­
tur
, & occidunt, vt nihil ſit perpetuum:
ideò
in talibus ſoleo ſequi vulgarem opi­
nionem
.
49 Dicit quod ego dico, littus boreale
neceſſariò
eſt, id eſt, quòd boream reſpicit,
quandoquidem
ipſemet fatetur ortum eſſe
vltra
tropicum hyemalem.
Vbi idem putat
eſſe
tropicum, & circulum hyemalem, vt
diſertè
loquatur.
50 Mare non mittit fontes niſi ſalſos,
percolatur
tamen aqua propè etiam tribus
cubitis
, quæ dulcis eſt.
Nec negauit ex mari
oriri
flumina, ſed omnia: necnon emergere
è
terra, ſed non poſſe vltra æquilibrium aſ­
cendere
.
Ita verò fateor, difficile eſt cum lu­
ctæ
imperito luctari.
Accipit vnam rem pro
alia
fermè ſemper.
Quæ redarguit, ne ſom­
niaui
quidem: quæ dixi, non attingit.
Durum
videtur
, & id iure ſolum aquas miſtione
dulceſcere
, & aquas puteorum Mediola-
1nenſium, è mari procedere: & tamen hu­
milius
eſſe mare Liguſticum fateor.
Hinc
colligere
potes, hos falſos peripateticos ni­
hil
ſcire, ſed nugari, quandoquidem ipſe nec
vllus
alius potuit modum inuenire, quo
aquæ
à fontibus, & in cacumine montium
ſcaturiant
, & quomodo dulceſcant, aliæ au­
tem
ſalſæ è puteis hauriantur, & ex monti­
bus
nulla ſcaturiat ſalſa.
Et ita nugantur im­
pudentiſſimè
.
Sed audi modum, qui vnus
eſt
, & ſimpliciſſimus, & vide quomodo in
dictis
noſtris, quæ ille putat adeò inuicem
contraria
eſſe, nihil penitus ſit diſcors, &
quomodo
ſub noſtra breuitate plura lateant
pulcherrima
, & qualia ſint, certè nunquam
à
ſæculis inuenta, ne cogar, vt tu propria lau­
dare
.
Is modus eſt, cum quo omnia experi­
menta
, omnia noſtra verba concordant.
Lon­
giuſculis
fui, vt breuitatem, & orationis va­
rietatem
, quam tu inconſtantiam appellas,
agnoſcas
: & quanta vbique non ſolùm hoc
in
volumine, ſed in vniuerſis noſtris libris
comprehendatur
.
Et quia ob importunita­
tem
plura dixi, quàm deceret, breuiſſimè,
ſed
tamen lucidè rem ipſam docebo.
Aqua
maris
velut in ſpongia ſub terra vbique ex­
ſudat
, quibuſdam etiam in locis lata via pro­
cedit
: atque tunc ſalſa hauritur è puteis, vt
ad
Salam in agro Placentino, cùm tamen
pluſquam
10000. paſſuum à mari quoquo­
verſum
diſtet, & tunc nunquam ſpontè aſ­
cendit
, vnde nullus fons ſalſus ex infinitis
fermè
: ſi ſit, neceſſe eſt in decliuiore à mari
loco
eſſe.
Reliqua tota aqua, quæ exugitur,
neceſſariò
percolatur, atque ideò dulceſcit.
Trahitur ergo ad ſuperficiem à calore ſolis,
& pluuia, atque ibi coactis ob frigiditatem
in
acumine montis vaporibus fiunt riui, qui
fluunt
ad humiliorem locum, ex quorum
multitudine
fluuij.
Aſcenſus ergo perpetuus
eſt
, quoniam non ſolùm calore ſyderum, ſed
terra
in imò exhalant vapores, velut in di­
ſtillatorio
vaſe.
Materia igitur deeſſe non
poteſt
, vt quæ à mari ſuppeditetur, exhala­
tionis
cauſa etiam ſemper adeſt calor cœ­
leſtis
, & viſcerum terræ frigiditas, lapidum,
& aëris in cacumine montium: ergo ſca­
turitio
perpetua, id eſt valdè diuturna, quia
ſub
ſole (vt dici ſolet) perpetuum nihil: ſed
verè
nihil in elementari regione.
Cùm verò
vapores
paulò altius attolluntur ſupra cacu­
mina
montium, fiunt nebulæ, inde pluuia.
Hoc autem duplici modo, vel ob vaporis
abundantiam
, & tunc etiam creſcunt flumi­
na
: vel ob caloris vehementiam, & tunc
tantò
plus decreſcunt flumina, quantò plu­
uiæ
augentur.
Ideò cum ſiccantur fluuij, ma­
gnos
imbres expectare oportet, quod & ra­
tione
efficientis cauſæ, & materiæ conuenit,
& finis.
Ita ſapientiſſimè Deus hæc diſpo­
ſuit
.
Videas ergo in montium viſceribus
perpetuum
quaſi fumum vndique: quo cùm
tenuior
pars ſolùm aſcendat, tum quia ex
percolata
iam aqua dulciſſimi fontes pro­
deunt
.
Et ſi omninò ſalſi ob maris propin­
quitatem
aſcendat, vt iuxta maris littus, ac
in
fontibus inſularum, & promontoriorum
admiſta
puriore aqua ac dulci ſalſus ſapor
obtunditur
, velut & in pluuia aqua ob ean­
dem
cauſam licet non deſit, latet.
In terra
verò
non tam facilè oriuntur fontes, ni vel
deriuentur
, vel lapides propè ſint, quoniam
vapor
non adeò cogitur.
Ita rectè ergo di­
ximus
, ſupra fontes partem oriri, ob maris
aquam
, partim ob tranſmutationem.
Nec
partim
intelligendum eſt ad aquam referen­
do
, cùm ſit vniuſmodi generatio eius, ſed ad
cauſas
generationis aquæ.
In verticibus er­
go
altiſſimorum montium (non compreſſa
redundat
, vt ipſe adeò ineptè putat, nam nec
perpetua
, nec diuturna eſſe poſſet) & in par­
uis
inſulis, aqua dulciſſima ac limpidiſſima,
perenníſque
ſcaturire ſolet.
En vides quo­
modo
veris principiis omnia experimenta,
omnia
noſtra dicta conſentiant?
nihil fal­
ſum
, nihil pugnans, nihil abſurſum eſſe.
Ipſe
aquam
perpetuò, & terram collocat extra
locum
ſuum, vim infert naturæ, opificem
imprudentiæ
arguit: & cùm omnia hæc illi
conceſſerimus
, etiam ortus fontium nullam
veram
cauſam afferri poteſt, nec motus aqua­
rum
, ſed experimento manifeſtè contradi­
centem
.
Nunc vſque inauditam doctrinam
declarauimus
.
Poſt vt hoc, quod ſenſu pa­
tent
, viderint, inuenient Ariſtotelem centum
in
locis dixiſſe, tractúmque per capillos non
per
veſtes ſolùm, cogent, vt dixerit, quæ nec
ſomniauit
.
Tribuere conantur omnia anti­
quitati
, cùm tamen ex illo pauca ſcire poſſi­
mus
, partim quòd noui Græci erant, nec­
dum
artes, & diſciplinæ inuentæ, ipſe Phi­
loſophus
tumultuosè hinc, & inde colligens
in
vnum congeſſit, non potens afferre iudi­
cium
, nec ad ulteriora penetrare, ſtimulis
etiam
contradicendi, tum præſentibus occu­
pationibus
ob ambitionem impediebatur.
Et optima quæque ex illo in cauerna periê­
re
: quæ ad nos peruenêre mutilata, corru­
pta
, vix intellecta, ob breuitatem, & pondus
ſententiarum
, argutúmque contextum, ac
quod
maius omnibus eſt, ob energiæ, &
conſuetudinis
loquendi modum amiſſum,
vt
etiam Auerroës docebat in ſecundo Me­
teororum
.
Et tamen vel ſic Ariſtotelem ip­
ſum
non negauerim rebus naturalibus ma­
ximum
lumen attuliſſe, ob ingenij peritiæ
ac
iudicij præſtantiam, omnéſque qui ad
hanc
vſque ætatem floruerunt, vtilitate do­
ctrinæ
longè antecelluiſſe.
Vt verò ad ho­
mines
, qui ante nos fuerunt, collatus maxi­
mus
fuit: ita ad eorum, quæ in natura ſunt
arcanorum
doctrinam, naturalémque diſci­
plinam
minùs, & omninò quaſi nullus ha­
bendus
eſt, cui æſtimationi, qui non credit,
prorſus
ſtultus eſt.
Et qui non perpetuò ante
oculos
habet, in infinitos ac turpiſſimos er­
rores
decidit.
Ego verò cum Galeno didici,
non
Ariſtotelis ob læſas ſententias, ſed ip­
ſam
naturam omnium parentem præ oculis
mihi
ſtatuere.
Cui ſi Ariſtoteles, vel alius
quiſque
rectè adblandiatur, nemo me ipſo
libentiùs
adhæret, nemo gratior eſt in reci­
tando
nomine illius per quem profecerim.
Sin aberrare cernam, omitto, non accuſo:
quod
etiam facturus fuiſſem in Ariſtotele,
ni
claritas nominis eius illum prætereundo
me
imperitiæ reum feciſſe.
Itaque rogo, be­
nigne
lector, ex vno, in quo maximè videbar
1non poſſe defendi, & vbi fruſtrà tot calum­
niæ
intentatæ ſunt, omnia reliqua noſtra
metiaris
.
Atque eadem arte, & ab eodem ar­
tifice
conſcripta puta.
51 Legendum eſt id (& ſi non ſit) ſupple
membrum
oceani: eſſe tamen mare aliquod,
quòd
cum oceano conueniat.
Mare enim pa­
ronymum
, omnes lacus à fluminibus fiunt
manifeſtis
aut ſubterraneis.
52 De æſtu putat me, vt ipſum ſcribere
vbique
quæ ſciam, & quæ neſciam, ſed poſt­
quam
in poſſeſſione dicendi ſum, rem de æſtu
in
libris de Rerum Varietate diffusè tra­
ctaui
, nec ſoleo niſi magnæ neceſſitatis cau­
ſa
, & tunc etiam duobus verbis, quæ alibi
dicta
ſunt, repetere, non incertorum cauſas
aſſignare
, nec in his, quæ recito ſimplici te­
ſte
, ſed conteſtibus more iuris conſultorum
fidem
adhibeo, ſubſcribente priùs ratione.
Ita multum, vt mihi videtur, non more meo,
laborat
in incertis.
Simile eſt illud iuxta Pa­
riam
celerrimè: non enim cauſam ſcire
potuit
, quoniam etſi poſt libros de Varieta­
te
librum exercitationum edidit, erant ta­
men
iam, vt coniicio ſub prælo, quando mei
editi
ſunt.
Supponit enim falſum ſolem, quò
ad
opera in inferioribus à Luna non pati,
cùm
& experimentum, & ratio, & Aſtrolo­
gorum
authoritas refragetur.
Eſt enim di­
metiens
Lunæ quandoque paulò etiam ma­
ior
ſolis dimetiente.
De Philoſophia vtinam
non
alia in parte magis balbutiret, perſpi­
cua
ſunt hac in cauſa, quæ ſunt certa: quæ
nondum
comperta nobis, pro conſtantibus
vbi
confirmabuntur eiſdem principiis, ve­
lut
in commentariis Ptolemæi modum con­
ſtruendarum
artium nos ex illo docuimus, &
ipſæ
in magna compoſitione demonſtra­
buntur
.
Demiror autem, qui quærat nouam
generationem
, & modum incrementi, quem
ego
ipſe eodem loco declaro.
Sed me non
iuuat
prolixitas: at qui eum ſequi vellet,
omnia
omnibus in locis repetere cogeretur.
At nos quantauis diligentia breuitatem ſe­
ctantes
, & minimam partem eorum, quæ
accepimus
ſolùm ſcribentes, maximam ta­
men
molem librorum confecimus, quam
legere
vix poſſit homo longæ vitæ curſu
toto
.
54 Hic & duabus ſequentibus (vt ſolet)
non
aſſequitur, quæ dixerim, & tamen diſ­
putat
.
In 57. etiam nugatur, & diſſimulat ſe
intelligere
, quòd ſæpè diximus, elementa
viuere
anima vniuerſi, miſta verò anima
naturali
.
Cæterùm vt ad ſingula reſpon­
deam
, in præcedentibus legit tunc pro tum,
cùm
in vtraque Germanica impreſſione ſic
iaceat
.
Clarus eſt ſenſus, ni ſtupidus omninò
ſit
aliquis, forſitan fuit error in Gallica?
vel
vt
non potuit interpretari, cùm videret non
conſtare
ſententiam?
vel conſulere exemplar
aliquod
Germanicum?
Sed ſimilis ſibi eſt
vbique
.
Ita & illud aquæ calidæ, vt calidum
à
tepido diſtinguitur, ipſe interpretatur, vt
à
frigido diſtinguitur.
Quod verò adiicit
de
calore aquæ in puteis, ſciat id à me de­
claratum
in libello de Aqua, & aethere.
PROBL. II. Quod ex vigeſima quar­
ta
ſectione problematum adiicitur, pro me
facit
.
quod autem ex Hippocrate in libro
de
Natura fœtus, valde eſt in rem.
Senten­
tia
illius eſt: Aqua in ſuperficie terræ cali­
dior
eſt æſtate quàm hyeme, in profundo
contrà
.
Rationem adducit, quia terra hye­
me
denſatur, & ob id concaleſcit: argu­
mentum
ducit, quod pelles in faſciculum
coactæ
atque conſtrictæ vruntur.
Hoc nihil
eſt
contra declarationem noſtram.
Quæ
enim
in imo terræ adeò profundæ ſunt, vt
frigidiores
videantur æſtate, quàm ſit aër
hyemis
, frigidiores ſunt æſtate, quàm
hyeme
: quod de his declaratio noſtra non
probet
, ſicut neque Hippocratis authoritas
noſtræ
declarationi non aduerſatur.
Subli­
miores
enim ſunt aquæ noſtrarum regio­
num
, quàm Hippoc.
At nos de aquis genera­
liter
, quarum eſt vſus, quæ æſtate etiam ob id
ſalubriores
ſunt, intelligimus.
59 In eandem incidit foueam, putat me
collegiſſe
obiter, & non cognita exactè
ſcripſiſſe
, ideò quamuis vera afferat, quia ta­
men
aliquot planè falſa ſunt intermiſta, ideò
auctionem
non faciunt.
Quod de repetitio­
ne
obiicit, nonne videt in ſecunda editione
ſublatum
?
Porrò primam in ſeptem menſi­
bus
abſoluimus: quid ergo mirum cum
Flacco
in tam longo tractu, & ſcribendi ce­
leritate
ſemel obrepſiſſe ſomnum.
Neque
hoc
vitio, ſi modò vitium eſt caruêre Ari­
ſtoteles
, & Galenus.
Nullus enim error re­
petitione
leuior eſt, vt qui etiam nonnun­
quam
vtilis ſit.
60 Cur in frigidiſſimis regionibus her­
niæ
gulæ non adſit, ratio eſt, quia aquæ illæ
magis
concoctæ ſunt: nam (vt dixi) ſolùm
bituminoſum
eſt, concoquitur enim dupli­
ci
modo aqua.
In his etiam regionibus vix
aqua
vtuntur, ſed zethum quod refrigeret,
illis
eſt in vſu.
In ſequentibus vſque ad 72.
nihil
continetur, ſed cùm propoſuiſſet om­
nibus
contradicere, perperàm argumenta­
tur
, quæ argumenta produnt, vel ſupinam
ignorantiam
, vel malignitatem non vulga­
rem
: velut illud de ſcutica ſæpius repeti­
tum
.
Sed hæc fuiſſe pædagogum docent,
quod
ſecus ignotum hominibus eſſe po­
terat
.
72 Palea non eſt candida vt vix: fieri
etiam
poteſt, vt vratur, ſed difficillimè, vnde
ille
vt probaret experimentum in albo qua­
ſi
difficillimo oſtendebat: nos experti ſumus,
quòd
verùm eſt vix poſſe accendi.
74 Frigiditas ſola priuatio eſt, nihil ibi
niſi
calidum, quod lux, caliditas, motus, lu­
men
, propria ſint cœlo.
Siccitas ibi non eſt,
vt
qualitas elementi: in quo Galenus re­
darguitur
.
In ſexta diuiſione admiratur, quòd
calor
ſit in aqua, quomodo ageret cœlum, ſi
inferiora
non reciperent?
at receptus calor
in
aqua eſt, vt lumen in ſuperficie colorati.
Ibi notat contradictionem argumentum ſo­
lùm
ſtupidæ illius inſcitiæ.
Aqua non habet
calorem
per ſe, & ex ſe, ergo non concepit
ſemina
caloris à cœlo?
argumentum dignum
autore
.
In ſeptima diuiſione aliquid dignum
conſideratione
adducit.
Liquida refrigeran­
tur
motu, ſed eadem rareſcunt, & quæ ra­
reſcunt
, calefiunt, igitur refrigerantur &
1calefiunt. Dico aliud eſt de motu ſecundum
impulſum
, vt dum fluit aqua: non enim ra­
reſcit
, ideò refrigeratur: at dum excipit lumen,
mouetur
à partibus non conſequens partes,
ideo
rareſcit, & incaleſcit.
Clarum eſt igitur
hunc
virum ſemper labi, eodem lapſus gene­
re
ſcilicet homonymia.
In octaua cùm ego
loquor
de raritate ſubſtantiæ, ipſe loquitur
de
raritate compoſitionis, vbi pumicem, &
fungum
adducit, quaſi velit homines dedo­
cere
quæ ſciunt, docere quæ neſciunt.
De
aëre
, de quo eſſet aliqua difficultas, tran­
ſit
ſicco pede.
Sed aër quò rarior, minùs
frigidus
.
75 In quinta diuiſione conſtanter dico,
ſydera
eodem modo eſſe calidiſſima, quo ſunt
ſplendidiſſima
, Venus, lupiter, & Luna abun­
dantia
caloris: vt etiam luminis: Canicula
abundantia
, & magnitudine.
75 Amiratur de his verbis: Cœlum quia
nunquam
ceſſat, & potentem vbique habet
animam
, ideò non fatigari poteſt.
Imò dicit
potiùs
, quia non fatigatur, non ceſſat.
Nón­
ne
videt quòd in mortalibus fuga indigen­
tiæ
eſt cauſa facultatis, in immortalibus con­
trà
eſt: eſſent enim imperfecta talia, quæ à
prima
cauſa prodeunt, vbi nulla ſuſpitio in­
digentiæ
,
77 In ſecunda diuiſione aberrat toto cœlo:
nam
non rota ſola, ſed & omnia, quæ mouen­
tur
, iam incitata facilius, & velocius mouen­
tur
, quia aër primi motus, vt in ſecundo libro
docuimus
adiuuat: alia ob ſitus mutationem,
vt
in curribus infixis terræ.
Ibidem vides ſor­
didam
contumeliam abſque vlla cauſa.
De
mundo
an ſit ſempiternus, debuit primùm
quærere
, quid per mundum intelligam, & li­
brorum
illorum editionem expectare.
Decre­
ueram
non accuſare illum, at que ita feci, re­
pugno
enim, non oppugno, ſed hic cogor ob
Dei
cultum: illum enim eundem naturæ, &
peſſimæ
dicit, ac ſi quis vmbram ſoli eandem
affirmet
.
Ita in quibuſlibet inconſultus ſem­
per
fuit.
Idem verò pulcherrimè probat Ari­
ſtotelis
ſui authoritate Deus & natura,
ergo
Deus eſt natura.
Aſſenſus eſt Pom­
peius
Ciceroni, ergo Pompeius eſt Ci­
cero
.
79 Pudet me ſtuporis: ego primum non
affirmo
minorem eſſe diuerſitatem cometæ,
quàm
lunæ.
Si conſtaret, non eſſet dubium
ſuperiorem
eam fore lunæ: ſydus illud, Dij
boni
quid ad diuerſitatem aſpectus, quæ ratio­
ne
Mathematica pura conſtat.
80 Quod de Iride ſcripſimus, ſeruat phæ­
nomena
, atque in hoc poſtquam non aliud
melius
ſuccurrebat, maluimus explicare Ari­
ſtotelem
, quàm damnare: haud neſcij, quòd
res
ipſa pateretur graues difficultates natura­
les
: nam quod ad Mathematica attinet, ſatis­
factum
eſt.
Quæ enim obiicit ipſe, abſurda ſunt,
& non intelligentis.
Quod enim dicat vidiſ­
ſe
iridem incumbentem arbori, exiſtimo non
ſanum
fuiſſe: ſed qui verax eſt, apparuit hoc
illi
non propè ſed procul, & ob aſpectus er­
rorem
.
Cæterùm approximare iridi ratione
dicta
omninò eſt impoſſibile.
Neque ex
tranſuerſo
ſic inſpicere, vt quaſi vnum la­
tus
per aliud, ſeu è regione videatur: ſic enim
ſol
, & oculus, & iris, & centrum, & iridis la­
tera
eſſent in vna recta.
De interiore circulo,
vbi
debet legi exteriore manifeſtè, cùm or­
dines
viciſſim mutatos profitear, & Ariſtote­
les
, ex quo deſumpſi dicat, non pudet crimi­
nari
?
ſed vicit, Pæana canat. Cæterùm quòd
ego
croceum, Ariſtoteles puniceum vocat,
vterque
benè: nam ego plures colorum ſpe­
cies
, quàm ille poſuit, etiam ſi librum de co­
loribus
(quem ſuum non eſſe plerique exiſti­
mant
) illi tribuas.
Conſtat etiam de re ipſa,
nam
iris ſola, vt exiſtimo, & cœlum colores
retinent
impermutabiles: his rurſus oporte­
ret
adiicere paginam, ne in verbis caperes,
ſed
faceſſat cùm ſuis calumniis, ne pereat
gemma chariſſima.
De iridis inſeſſu nónne in
ſecunda
editione vidit, in quam aluimus etiam
Ariſtotelem
præterire, cùm non probare­
mus
, quàm redarguere: nam neque ipſe affir­
mat
.
Porrò in tertia ſectione adeò admiratur
rem
tam perſpicuam?
cùm in tractatione co­
lorum
doceam ferrugineum, alióſque colores
ſine
luce vocari, aliorum puta viridis atque
niuei
, quòd parum lucis retineant compara­
tione
: cum iam ſuperiùs declarauerim omnes
colores
à luce conſtitui, illius eſſe particeps.
Ita credo huic nugatori, quod mihi deeſt illi
ſuperabundat
, ſcilicet tempus, nam tam ru­
dem
eum eſſe perſuaderi nequeo.
Duarum
verò
figurarum, quas ponit in nona & deci­
ma
ſectione, quæ in decima eſt falſa, & con­
ficit
ſeipſum.
Elatius enim ſit centrum iridis
à
finitore, ſi ſol ſit in eo, ergo plus medie­
tate
iridis videt: Modò agnoſcis perfectè
hominem
, qui decipitur in Mathematicis,
vbi
Ariſtoteles negat fieri poſſe paralogiſſi­
mum
: quæ verò in nona, non concludit.
Et
quod
vix ex declarationibus Monteregij, in
librum
Tabularum primi mobilis magno
negotio
erui poteſt, ipſe parùm in Mathe­
maticis
exercitatus, putat quatuor verbis
declarare
, vt erubeſcam non mediocriter il­
lius
cauſa.
Ego tamen ſtudiorum amore hîc
eam
volo ſubiicere.
Ex 21. problemate Mon­
teregij
reſiduum maximæ declinationis par.
66. min. 30. cum altitudine poli in noſtra
regione
par.
44. min. 20. arcum ſubtenſum
habent
par.
30. min. 51. ergo ex vſu pro­
blematis
, quia ab angulo meridiani, & ec­
clipticæ
detrahi debet, vt relinquatur angu­
lus
ecclipticæ, & finitoris, hic angulus eſt
finitoris
, & meridiani per punctum illum
tranſeuntis
.
Habeo igitur angulum rectum,
& angulum par.
39. min. 51. & maximam
latitudinem
: ponemus igitur ex dictis à
164[Figure 164]
Monteregio
, in quarta de triangulis AB,
partem
æquinoctialis, & B C, meridiani,
vt
vocant circuli, vt ſit par.
23. min. 20. &
angulus
A, rectus, & AC, finitoris partem:
angulum
autem C, par.
39. min. 51. duce­
mus
igitur ſinum lateris BC, per ſinum com­
plementi
anguli C, & productum diuide­
mus
per 60. & exibit ſinus complementi
1anguli A.par.27. minut.30. Sed ex his, quæ
in
duodecimo libro de Rerum varietate ſcri­
pta
ſunt, proportio ſinus A, ad ſinum B: eſt vt
ſinus
lateris BC, ad ſinum lateris AC.
Ergo
ſinus
lateris AC, eſt par.26.min.5. & arcus
par
.
25. min. 45. ponemus igitur finitorem
ACDB
, in cuius centro palàm eſt nos eſſe,
& meridianum FGEH, cùm igitur GE, ſit
par
.26.min.5.erit FG, partium 33.min.55. at
FE
, eſt par.
60. igitur ſol erit in eo ſitu bo­
realior
nobis partibus iiſdem, ſcilicet 26.
165[Figure 165]
min
.55. Et cùm eſt in meridie, declina ma­
gis
à puncto F: ipſo E, par.
20. min. 50. Igitur
in
aſcenſu procedit ad meridiem partium
46
. min. 55. quod facilè eſt videre in ſphæra.
Ex hoc ſequuntur quatuor corrolaria, pri­
mùm
quod dum ſol eſt citra æquinoctialem,
nobis
in ortu & occaſu fiunt vmbræ meri­
dianæ
.
Secundum, quòd dum Sol eſt in tro­
pico
Cancri, in ortu, & occaſu omnibus fer­
Europeis ſfiunt vmbræ meridianæ.
Ter­
tium
, quod licet agnoſcere æquinoctium
certum
ex ortu, vel occaſu Solis abique in­
ſtrumento
, cùm parietem ad boream rectè
ſpectantem
primo radio attigerit.
Quartum,
quòd
cùm multos viderim homines impu­
dentes
, hoc tamen nullum vidi ſtultiorem,
qui
de rebus, quas neque ex cortice vidit, ne­
gotium
nobis occupatis ad vtiliſſima facit,
ſolis
cauillationibus ac ſophiſmatibus, tum
Grammaticis
argutiolis innixus, exiſtimans
profunda
rerum ſuis nugis poſſe metiri,
idémque
eſſe nugari, & ſcire, nóſque vt il­
lum
temerè, & abſque conſideratione, abſ­
que
iudicio ſcripſiſſe de quibuſcunque, quæ
nobis
in mentem venerint.
Ignoſcat mihi,
quòd
iratus hæc dico, quia me adegerit ad
perdendam
dimidiam diem in hoc labore, di­
mitteréque
neceſſaria, quum ſufficiat mihi
tradidiſſe
omnium rerum principia: nam do­
ctis
ego ſcripſi, & veritatis cultoribus, vt
poſſint
ſe exercere, vel aliorum doctrina, vel
noſtris
exemplis hincinde ſparſis.
Tum etiam
quòd
genus hoc ſophiſtarum, vt & Galenus
faciebat
, odio pluſquàm Vatiniano proſe­
quor
.
Legat rogo totum illud ſuum opus
quæſo
tam magnum, & videat quem fructum
capere
poſſit cognitionis rerum?
Sed ſolùm
ſalsè
, acutè, ſubtiliter, ſubtiliſſimè, vrbanè,
facetè
, ironicè contractio, ac eiuſmodi de­
liramenta
: mirus ſui encomiaſtes, qui idem
putat
forſan profiteri ſe de Subtilitate ſcri­
bere
, & ſubtiliter.
Parum per ſe recipiat,
& conſideret vter noſtrûm ipſi Ariſtoteli
quem
adeò imitari ſe profitetur, ſimilior ſit.
Ducat tandem exemplum ab hac vna tan­
tùm
re, quanti laboris quantæ ſubtilitatis,
quanti
periculi errandi?
Et cogitet omnia
eadem
arte ab eadem mente excogitata,
& eadem profunditate recondita, atque ce­
lata
.
82 Si vellem adnotare errores, quale il­
lud
eſt amentiæ ſimile: quadratum corpus
puſillum
ab omni latere circumueniri ſolis
radiis
poteſt.
Nam ſi de fine vmbræ loqua­
tur
, etiam ſphæræ contingere poteſt, quod
tamen
negat: ſi de contactus omninò im­
poſſibile
.
De pyramide etiam inuerſa, diſpe­
ream
ſi ſcit quid dicat, cùm exiſtimat to­
tam
poſſe ſimul illuſtrari.
Ita nec probata
prodit
, nec tantùm eſt illi doctrinæ, vt ſciat
quid
dicat.
Oporteret enim pyramidem il­
lam
habere infinitam penè tenuitatem,
vt
in tertia editione huius libri demonſtra­
uimus
.
84 Prodit ſtultitiam ſuam, dubitationem
quam
propono, ac bene ſoluo, ipſe quaſi con­
cedam
reprehendit, & malè ſoluit, cùm præ
oculis
ſolutionem veram etiam in prima
editione
haberet.
85 Quam ſtultitiam etiam auget, qua­
ſi
non liceat firmo clauo Heliocaminum
affigere
.
86 Diſcorides non ſcribit ex hordeo ſo­
lo
fieri.
Si contendat more ſuo, ſit hala Sco­
torum
.
Dicit quo humido viuunt? Centies ſe­
mina
dicto pingui, ergo ſemper in homony­
mia
verſatur.
87 Liqueſcit quod molle redditur, etiam
ſi
non omninò fluat.
Simile illud dum redit,
emphaſin
verbi non intelligit, plus eſt quàm
ſi
dixiſſem, cùm rediit, quoniam hoc iun­
ctum
eſt, & liqueſcere, & redire, & rediiſſe
declarat
: quoniam reditu durum factum eſt.
Cuprum, bitumen, vitrum adducit, ducitur
cuprum
ſaltem, dum liquidum eſt.
Si enim
non
facilè frangitur & cedit, duci poteſt: at
cuprum
non duci poteſt, non erit verè du­
rum
, ſcilicet ex tertio genere argumentum
declarat
, ſed non apud eum, qui contradicen­
di
ſtudio inebriatus, quæ ſunt ante oculos
non
videt.
Bitumen quis dicat, ictui mallei, vt
ferrum
, vel plumbum reſiſtere?
Vitrum cum
duci
poteſt, ſcilicet liquidum, non frangitur,
non
poteſt duci, & multò minus, quàm vlla
alia
res.
94 Nónne vidit in ſecunda editione meam
ſententiam
planè explicatam?
95 Exiſtimabat licere ſibi hac in re liberè
nugari
more ſolito, quòd non ederet quæ di­
cta
ſunt, poſſe declarari, ſed fallitur.
Terra
hæc
ſic præparata, vel erit ſimilis, vel dete­
rior
, vel melior ſimplici terra?
non ſimilis,
nam
abſurdum videtur, repurgatam miſtam,
tum
fermenteſcentem eaſdem ad vnguem
retinere
vires, neque deterior: nam tenuior
facta
, & incorrupta attenuare ſine calefa­
ctione
, atque incidere poterit, putredinémque
minuere
.
Oſtendit hoc (vocant balſamum)
quòd
ſolo vino, & oleo in ſeculum ſepultis
conſtat
.
Itaque vides hominis arrogantiam,
cùm
inſulſa temeritate, cùm etiam incertus
eſſet
an expertus forem.
98 Sectione ſeptima: Ea ſunt vbique, non
in
quacunque terræ parte, profundiora enim
ſunt
vnde non ego inconſtans, ſed ipſe erat,
præſertim
cùm me ibi declarauerim.
1
99 Agit egregium Rhetorem, oues, &
boues
, & pecora campi, cùm rationes de­
ſunt
, ad has nugas ſe conuertit.
Ibidem de
Africæ
parte diſputat, quæ vltra æquino­
ctij
circulum poſita eſt: ibi quâ parte Bra­
ſiliam
reſpicit mare, excipit quòd eſt ei à
meridie
: at Braſilia ipſa quæ ab oriente ma­
ri
alluitur, gemmarum inſulas habet, ob
abundantiam
earum ita appellatas.
Sicut &
Melindæ
regnum, & Azaniæ, & Arabia Fœ­
lix
, & Hiſpania inſula: omnes enim mare ab
oriente
habent, & gemmarum, & auri, &
aromatum
ſunt feraces.
Sic videt omnia
concordare
, & adhuc audet hiſcere.
De Hiſ­
pania
(quod ſolùm obiici poteſt) negamus
auri
, vel gemmarum, vel aromatum poſſe
eſſe
feracem: & hoc ſi ad ſuprà dictas regio­
nes
conferatur argenti, poteſt vt & Germa­
niæ
.
Plinius eam laudauit, quòd ſeculo illo
quo
Romani pauperrimi erant, viſa eſt di­
ues
ſuo malo Prouincia, quòd Italiæ compa­
rata
aliquid auri, gemmarum etiam gigne­
ret
.
Sed neque expilata tota Prouincia auri
copia
apparuit, neque poſt, neque nunc, ne­
que
in poſterum vnquam apparebit, donec
mutata
rerum forma alium quoque inire
rationem
oporteat.
Exiſtimat enim hic vir
noſtras
declarationes ſimiles eſſe ſuis nugis:
nos
enim ſecurè & tutò etiam pronuncia­
mus
de rebus.
Caueat modò lector, ne per­
peràm
, vt ille dicta noſtra intelligat, in qui­
bus
falli facilè quiſque poteſt ob eam quæ
aliàs
dicta eſt rationem.
Sic & in ſenſu il­
lorum
verborum (nec ab occiduis radiis) de­
cipitur
: & (vt video) profunditatem ver­
borum
non aſſequitur, ſed ſolùm corticem.
Quare ſi tandem ſapere tantus natu inci­
pere
vult legat magnam Ptolomæi compo­
ſitionem
, & ſolùm animaduertat aſſumptio­
nes
: ſimiliter & illius libros de iudiciis, in
quibus
nos profundiſſimam rationem aſ­
ſumptionum
declarauimus: nam illius exem­
plo
, & Euclidis, tùm Galeni duabus lineis in
methodo
totam rationem librorum conden­
dorum
venati ſumus: nec Ariſtoteles eam
neſciuit
, nec prætermiſit, ſed in eo adeò ob­
ſcura
eſt, vt nunquam ex illis operibus quiſ­
quam
illam, etiam ſi lynceus eſſet, expiſcari
poſſit
.
Tria enim ſunt genera declarandi,
rectum
Mathematicorum, diuiſiuum Gale­
ni
, & participans, ſeu reflexum, quod eſt
omnibus
difficilius Ptolomæi.
Quamobrem
cùm
in omnibus vno ex his vſi ſimus, ne­
que
volentes errare potuimus, niſi ſi qua
aſſumpta
eſſent, quæ vera non eſſent.
In quo
diligenter
cauimus, & experimento ipſo, &
conteſtibus
, & ratione rurſus in ipſis aſſum­
ptis
, & quòd omnibus maius eſt, nihil tan­
quam
quod ſit, ſed eſſe poſſit, aſſumendo.
Vt non dicamus quicquam ſimpliciter, ſed
quoniam
ita eſt.
Hoc enim neceſſarium &
ſempiternum
, eſſe autem fortuitum, falláx­
que
affirmatio.
Mathematica verò illa figu­
ra
nihil arguit, niſi inſaniam.
Sed ne ver­
bis
illum ſolùm damnare videamur, expo­
namus
id quod propoſuimus (nec ab occi­
duis
radiis, hæc autem in initio ſexti libri)
vbi
ex oriente vapores maris in terram de­
feruntur
, concoqui poſſunt oriente Sole, qui
moderato
calore ſenſim cogit, & attenuat:
inde
vſque ad veſperam humor ille com­
miſtus
temperatur purgato aëre: at ſi dicas,
in
Hiſpania, exempli gratia, vapores è mari
delatos
veſpertinâ horâ concoqui poſſe?
oſtendimus ex nimio feruore, ſiccitatéque
Solis
occidui exuri terras, non concoqui hu­
morem
.
Sed nec à matutino, cùm nondum
à
Sole ſint educti.
Sed enim impellit, &
aërem
, & ventos, & vapores ante ſe, non ſo­
lùm
eleuat.
Vt autem huius rei duo habeas
experimenta
clariſſima, ſi terram veſpertina
hora
, dum Sol viget irrigaueris, areſcent
omnes
plantæ ob cauſam dictam.
Quòd ſi
id
vbi iam Sol deciderit agas, matutino de­
mulcente
luxuriant plantæ.
Rurſus ſi aream
ex
occidente plantarum delicatiorum ſeras,
ſeruabis
: ſi ex oriente nunquam, quod oc­
ciduum
Solem excipiant, orientem non vi­
deant
.
Ita hic egregius vir, quam vtilitatem
præſtet
humano generi cum ſuis ſophiſma­
tibus
intelligitis, quàm ineptè interpretetur
cognoſcitis
?
Sic & vbi adeò amens eſt, vt
acliuis
, & decliuis diſcrimen intelligere me
non
putat, pondus ſententiæ euertit: ob ac­
cliuitatem
deſcendit aqua, per declinitatem
deſcendit
.
Sed putat nos, vt ipſum temerè
conſcripſiſſe
hos libros.
At dignus erat cui
nihil
reſponderetur, ſed maluimus Poſterita­
ti
conſulere.
100 Puteum illum, ſi ſuo periculo expe­
riretur
, intelligeret quantum interſit inter
Peripateticum
ſophiſtam, clamoſúmque li­
tigatorem
, ac vere Sapientem, qui res ipſas
tractauit
, principia nouit, meditatione non
garrulitate
expendit.
101 Hic ſepia noſtra inuenit quod quæ­
rebat
, ſcilicet rem ad rauim vſque litigio­
ſam
.
Quis enim docuit, in tertia ſectione
vinum
& aquam per minima miſceri, cùm
in
qualibet parte deprehendatur vtrunque
ſenſu
: ſenſus autem eſt certus index ſenſi­
lium
, vt habetur octauo Phyſicorum, vbi
negat
dari hos motus, qui ſentiri nequeant,
idemque
alibi teſtatur.
Vinum aquæ ſuper­
fundi
debet, vt pars ſuperior vinoſior ſit,
quæ
hauſta petit imum ventriculi.
CAP. 23. In 6. decipitur, oleum den­
ſius
eſt, & tenuius, nec parum rore, Ela­
boratum
enim pluribus menſibus multis
inſtrumentis
, ros in aëre vnica nocte.
Ideò vides hominem neſcientem prorſus
quid
garriat.
In duodecima putat, rurſus
fieri
poſſe miſtionem veram, abſque gene­
ratione
, nec animaduertit declarationem,
quæ
generaliter concludit: experimentum
etiam
de linteo, vbi neceſſe eſt, partes non
eſſe
verè miſtas.
Simili ruditate vult ab
igne
fieri poſſe: ſempérque ſupponit
quod
probare deberet, quódque falſum eſt.
In tertiadecima rurſus homonymia decipi­
tur
, aut decipere conatur.
Ariſtoteles de
miſtione
communi loquitur, non de ea,
de
qua nos declarationem adduximus: vbi
vna
ſola forma corporis.
Laborat præterea
in
quarta decima ſectione, in duobus pri­
mum
, quòd lapides viuere affirmem, cùm
ponam
in illis formam elementi domi­
nantis
: at non in viuentibus pono eam
1ſed miſtis, quæ (vt dixi) non ſunt verè miſta:
nam
ſic viuerent, ſed per craſim, aut aliter
facta
.
Secundum difficilius eſt, quomodo ca­
dauer
à planta, & os in cadauere à carne
differat
?
De metallis nugatur, nam viuunt vt
dixi
.
Quomodo ergo tot fatuitates ſtruit de
plumbo
& auro, cum ſint ſicut cuniculus &
equus
?
Sic de magnete: at de cadauere dico,
quòd
talia fuerunt verè miſta: & licet amit­
tant
animam, remanent tamen miſta, non
tamen
animata: & ideò patet, quòd ſunt
quatuor
genera miſtorum, & ſunt omnia
terrea
, vel aquea: quia ſunt grauia: operatio
enim
facit cognoſcere formam.
Quòd autem
aliqua
ſint calida, aliqua frigida, falſum eſt:
omnia
enim ſunt per ſe frigida, niſi ab igne,
vt
calx: potentia tamen, vt ſubiiciuntur
actioni
caloris naturalis, dicuntur humida,
vel
calida, vel amara, vel detergentia.
Stul­
tum
eſt autem credere, quod ſint talia actu:
ſed
vt limus igni expoſitus.
At dicit, vide­
mus
tamen quòd forma ligni eſt, alia à for­
ma
calcis: dico quòd non niſi paſſiuè, nul­
lam
enim retinent qualitatem actiuam, niſi
elementi
, quod declaratur.
At mirum eſt
tot
eſſe gradus?
at magis mirum eſt in cœlo,
quòd
apud Peripateticos eſt, qualitatis ex­
pers
eſſe longè plures.
In quintadecima for­
ma
generatur verè, quia materia præfuit, ſi
æterna
fuit?
dicimus tamen compoſitum ge­
nerari
ſeptimo primæ Philosophiæ, qui non
fit
in materia res, ſed ex materia.
Sicut ſphæ­
ra
fit ex ære, & non in ære.
Et etiam quia
forma
ſi generaretur ex forma, non miſta
materiæ
dicetur forma generari, ergo ſi ex
compoſito
fiat compoſitum, generari dice­
tur
?
Sed tamen ſubtilitates, vt pleræque
aliæ
, quæ in verbis conſtant, parum ad re­
rum
notitiam momenti afferunt.
Scimus
enim
(vt dictum eſt) quod ſola forma verè
nouiter
generatur.
Ita Philoſophus magnas
errandi
cauſas dedit.
At in augumento alia
etiam
cauſa eſt, forma enim quæ præerat,
partem
aliam materiæ occupat, ideò exten­
ditur
, & augetur.
Materiam autem augeri
eſt
omninò impoſſibile, cùm non ipſa augea­
tur
, ſed alia ipſi ſuperaddatur.
At dicit, fun­
ditur
, non augetur?
lis eſt in verbo, ſatis con­
ſtat
materiam non augeri, aut ergo nihil
augetur
, aut forma?
In decimaoctaua ſectio­
ne
negat omne quòd generatur, ab anima
generari
, quia ex aqua fit aër: negamus cla­
ex aqua per ignem generari aërem, ſed
vaporem
.
Ex vapore fit aër, à calore Solis,
qui
ſpecies etiam firmioris vitæ generat.
Ignis enim nihil prorſus generat: quod
enim
generatur, aliquo modo ſimile eſt ge­
neranti
: at nihil ſimile eſt igni præter ignem,
at
hic eſt qualitas ſubſtantiam corrumpens,
non
naturale ens.
Quòd verò dixerim mi­
ſtionem
omnem fieri ab anima, quis dubi­
tat
rectè dictum?
cum ita miſcere, vt forma
nulla
elementi maneat, ita augeri vt nihil
ſit
, quòd non augeatur, manifeſtum ſit eſſe
opus
Diuinum non ſolùm animæ.
Et lapides
ſuam
habent animam, ſuum calorem, at non
ſentitur
.
Quid ergo, etiam viperæ calore na­
turali
carebunt?
quia tactu frigidæ viden­
tur
, & plantæ, & piſces.
In vniuerſum hic
nactus
extremitate occaſionem, vbique ad­
miratur
, ſed quid faceret, ſi noſtram artem
medendi
paruam videret, velut illud: Et
fluxus
qui eſt morbus inanitatis, cuius cau­
ſa
eſt repletio: diceret, cur non diſtinguis, de
quo
fluxu dicas, cùm ſint plura genera: de­
inde
fluxus non id ſignificat quod exiſti­
mas
, ſcilicet morbum, nec ſi eſt Latina di­
ctio
.
Deinde non omnis fluxus eſt ex reple­
tione
, ſed quandoque ex imbecillitate, quan­
doque
ex prauitate humorum.
Præterea quo­
modo
poteſt eſſe morbus, cùm ſit actio ſola?
& etiamſi ſit inanitas, non eſt ex repletio­
ne
?
ſi ex inanitate, erit potiùs ſymptoma
quàm
morbus?
vides quanta occurrant vo­
lenti
vellicare, ſed tamen & Latina eſt ora­
tio
, & nihil habet incongrui, aut falſi.
Cur
ergo
non carpit Ariſtotelem?
qui & ipſe cùm
breuis
ſit, multò plures præfert contradictio­
nes
, At ille iam receptus eſt?
at tu interpre­
tare
nos ex noſtris, quoniam non vt tibi pla­
ceremus
, rem voluimus facere infinitam: &
res
ac experimenta ſpecta, videbíſque no­
ſtra
eſſe etiam multò veriora, quia magis
ſpecialia
: ille enim ſolùm in generalibus
præceptis
verſatur.
Itaque vt noſtra intel­
ligerentur
, vel ingenio acutiore, vel ocio
longiore
, vel maiore veritatis amore opus
erat
.
Ibidem nos arguit inſcitiæ de Agalo­
cho
, riſum mouet his ſuis ineptiis, qui non
quanta
de illo ſcripſerim, antequam librum
ſuum
ederet, vidit.
102 Variari contendis formam, vt &
arbores
fateor: nihilominus vtcunque ar­
borem
compreſſeris, ramos à trunco, & ra­
dice
diſtinctos videbis.
De auro ſtultè putat
ibi
naſci: ſolùm id rarum non admittit, id
nos
aliàs ante ipſum inter audita recenſui­
mus
, & tamen adiicit ſi ſcirem.
Dubio ſine
aduectum
, aliàs multis antea ſæculis, indicio
eſt
paucitas, & forma nimis exquiſita, tum
puritas
.
At hæc ſi vera ſunt (nam alibi cer­
tum
eſt inueniri) multi enim multa nugan­
tur
.
In ſecunda ſectione, ignorat etiam orien­
talibus
venas ineſſe, quibus redduntur vi­
ridiores
: formoſis enim etiam næui pulchri­
tudinem
addunt.
Quòd de lapidibus veſicæ
adducit
, contra ipſum eſt: quia enim non
viuunt
, cruſtati ſunt, ideò non cruſtati ſunt
qui
viuunt: ſunt enim quidam, licet pauci
natura
tales: nam nec margaritæ viuunt.
In
quarta
ſectione prodit imbecillitatem ſuo­
rum
principiorum, nam quæ à frigore con­
creſcunt
, calore molleſcunt, non contrà: nam
nec
lateres.
In quinta, ſæpius homo ſine cul­
pa
occiditur, id eſt, plures homines occidun­
tur
.
Velut Terentianum illud, Sæpe ex hu­
iuſmodi
re, id eſt, ex huiuſmodi rebus, figu­
ra
eſt, poſtquam repueraſcere oportet apud
illum
.
Non omnis operatio eſt ab anima, lo­
quendo
de nutrice: nam mundi forſan: ne­
que
enim deſcenſus vſtio, ſed propria.
Ignis
enim
ita vrit ferrum, ſicut & lignum, quantum
eſt
vi naturę ſuę.
At hoc non didicit ab Hip­
pocrate
vt etiam Galenus in libris de Elementis
teſtatur
.
Ideò argumentum hoc illud torquet,
cui
reſpondere perperam nititur, cùm experimen­
to
reſponſio ſua non conſentiat.
Nec decepit
me
ſimilitudo verbi, nam res ex rebus non ab
1autoribus decerpo, quas poſtmodum illis, ſi
per
eos licet accommodem.
Sic ergo in ani­
malibus
, plantis, atque lapidibus ac metal­
lis
.
In ſeptima ſectione, quæ ſentit anima
in
ſenſum habentibus (nam de piſce ſermo
erat
) eadem eſt nutrici: quoniam nullum
animal
videmus (ſi contendas etiam in illis
has
differre) quod ſublata ſenſus facultate
nutriatur
.
Quid ergo vellicat, quòd ei ad de­
bilitandam
declarationem non prodeſt?
103 Nugatur (vt ſolet) non enim eſt
mons
, ſed collis erat, vbi lemnia terra effo­
diebatur
, non enim vllus lapis.
Vnde dum
labefactare
conatur, dicta noſtra confir­
mat
.
Sic in quarta ſectione tot errores,
quot
vt penè dixerim verba.
Sed cui bo­
no
?
Quod maximè faſtidit, eius ignorantiam
oſtendit
.
Nam nihil grauius meo iudicio dictum
eſt
eo in libro, quo fit vt illum corticem ſo­
lùm
& extimum quidem deguſtaſſe intel­
ligam
.
Quòd ſi non admodum longa eſſet
interpretatio
, & declarationes non paucæ
includerentur
, ſubnecterem expoſitionem
illorum
verborum, quæ vir prodigioſus
contemnit
.
At non defuturos ſpero, qui
nunc
vel ſaltem admoniti ea interpretari
ſciant
.
104 In Scotia deſunt arbores ob vim
verborum
, non qualitatem: extirpantur enim
locis
patulis, plura de hoc dixi aliàs, præ­
ſentia
non audita narrans.
De ſubſtantia, Eu
bene
ſit theſauro illi, per quem didicimus
apud
Quintilianum, ſolidiſſimam cuiuſque
rei
partem ſignificari?
aliter periclitaremur
in
pædagogio.
In ſecunda ſectione, ſepia no­
ſtra
, vt fallat fallitur, ruditatémque ſuam
prodit
, terra illa non pura eſt: cùm ſpolian­
tur
à cortice vetuſtate in fodinis, aut extra
illo
carent.
Si quis videat decorticatas arbo­
res
, cùm pleraſque videat cum cortice, an ar­
bores
cortice carere pronuntiabit?
At hic
vir
declarationibus prætermiſſis ſemper con­
tradicit
: ad eas nihil: at quomodo hic egre­
gius
Philoſophus naturam oblitam ſui mu­
neris
facit?
quàm in omnibus operari per in­
ſtrumenta
poterat animaduertere?
ſaltem à no­
bis
toties admonitus, cùm vult vermen crea­
re
, ſedem quandam pinguem congerit, atque
ex
ea folliculum, inde ouum, ita de plantis
at
hic nobilis peripateticus parum (vt video)
in
naturæ contemplatione, Galeníque eius
admiratoris
libris verſatus, imò ne aduer­
tent
quidem ad ſui Ariſtotelis, quem tan­
tum
extollit, placita, ordinem illius vniuer­
ſum
oratione ſua ab ea ſuſtulit.
In tertia ſe­
ctione
geminata aduerſatiua reprehendi ab
eo
non poter at, qui duplici negatiua propo­
ſitione
, ſtatim in quarta etiam ſenſum elo­
cutionis
vitiat.
At is Græcorum mos? Græci
non
ſumus, ſed Latini.
Hunc tamen ſenſum,
vt
alios pleroſque attingere non potuit.
Me­
tallica
omnia ſubſtantia terrea infrigidant
primùm
, & durius reddunt: quæ tamen pin­
guia
ſunt, admodum ſucceſſu temporis emol­
liunt
, vt aſphaltum.
Eratne tantum nego­
tium
intelligere?
addidi & ſi ſicca, vt longè
plura
paucis verbis continerem.
In illa enim
orationis
parte quam tranſcribit, prima fron­
te
ſeptem propoſitiones continentur, è qui­
bus
innumeras, imò totam fermè miſtorum
vim
in corpora noſtra deducere licet.
In
ſexta
diuiſione me, quòd neſciuerim quid
eſſet
alumen rochæ & liquidum, adeò tur­
piter
increpat (cùm Vannotius Biringurius,
quem
ſæpius adduco, hoc abundè declara­
uerit
, & Matthiolus: defendatur verò res
hæc
à Braſauolo) vt maledicendi anſam præ­
ripi
voluiſſe videatur.
Quid ſi dicam, liqui­
dum
vocatum, quòd dum conficitur, metal­
lorum
more liqueſcat, non vt ſciſſile, vel ro­
tundum
lapidea forma eruatur?
Tamen mens
mea
nunquam fuit hæc.
Simile illud quod
non
intelligit, ex quinta ſectione, argentum
ſubdulce
eſt, iucundíque ſaporis.
Melioris
etiam
aurum: ſed non præſtat.
At alibi de­
claraui
quomodo præſtet, & libri antea edi­
ti
erant.
De bitumine & caphura ſatis in ſe­
cunda
editione, quantum oportuit dictum,
ſed
de experimentis quæ adducuntur, neſcire
ſe
ſimulat hic vir amuleta, non ſemper vi­
res
ſuas oſtendere, quandoquidem nec quæ
per
os aſſumuntur.
Experimenta etiam non
facta
ſunt vt decebat, vel ipſo teſte à cani­
bus
, etiam ad homines argumentum non
valet
.
Certum eſt, quòd odor eius, vbi diu
afficiat
hominem, ſitque magnus, multum
obeſt
.
Veneri, de attractione ſucci nuſquam
ſomniaui
: feſtucam trahit vt alatur.
Hæc
enim
viuentium opera, ſed velut ripæ à tor­
rentibus
fit enim quidam æſtus.
Non omnia
pinguia
trahunt, quia non ignea.
Aſpalatum
adeò
ſanthalo reſpondet, & hoc ſuccedente
deſiit
, vt ipſummet eſſe credamus: in Italia
arbos
fuit parua, nunc cùm India omnia ſint
proceriora
, & ex India noſtrum aduehatur,
nihil
obeſſe magnitudinem huic ſententiæ
dixerim
.
De ſpinis manifeſtum eſt, arbores
pleraſque
magnas, vbi in paruas degenera­
uerint
, ſpinoſas fieri.
Species, odor, calor, vſus
conueniunt
: cætera non diſcrepant.
Quòd
ſi
non eſſe affirmes, non litigabo.
Cauſas
enim
hic rerum quæ ſunt, aut quæ eſſe poſ­
ſunt
, oſtendere decreui.
Vtrum autem hæc
ita
ſint, non contendo, cùm quæ non ſunt, &
eſſe
poſſunt alicubi, vel aliquando erunt: &
quæ
ſunt alicubi etiam deſunt, aliquandó­
que
non erunt.
Salem petræ gemmam vo­
co
, in Apulia effoditur lapidum aliorum
more
, lucidus eſt, & accenditur vt fer­
rum
.
Sectione ſextadecima, facit natura aquam,
non
ex abſynthio aquam: omnia natura ad
generationem
ſui ſimilis prona ſunt, non ta­
men
generant, nec ſibi ſimile.
Tribuit mihi
quòd
velim Vſnen eſſe anthillidis genus:
quòd
cùm non dicam ſuperfluum eſſe, exi­
ſtimo
ſi reſpondeam.
Vbi ergo præteri­
bo
, ſciani lectores me ea, quæ arguit non
dixiſſe
.
In vigeſima ſectione, reprehendit,
quod
ſe non intelligere fatetur: Duplex ca­
lor
.
Nec meminit calorem actu, vbi ad ſum­
mum
peruenerit ignem eſſe, at hic ſurſum
fertur
.
105 Argentum viuum cogitur ob con­
trarium
: omne alienum contrarium eſt.
Sic­
ca
autem maximè, ideò pro exemplo.
106 In prima ſectione, charybdis tumul­
tuoſa
, confragoſa, periculoſa, neſcio quid
1magis demirer? Mercurio ſi non placet ele­
ctrum
, tribuatur hydrargyrium.
In quinta
diuiſione
, vult xyloaloen durum appellari,
cùm
aurum molle eſſe referam.
In ſexta ſectione, ſepia perpetuò diſſimu­
lat
centies repetita, illam non eſſe veram
miſtionem
, ſed ſolùm generatione fieri.
In
palma
abſurdus eſt, & ſupinam profert igno­
rantiam
: tres ſunt arbores vnà viuentes, vt
ſocij
in eadem domo.
Sed in hoc fauit natu­
ra
plantis: & hanc coniunctionem ille, non
animalia
admittunt.
110 Candidus colos nullus perſpicuus
ob
nimiam lucem, quod aliis coloribus non
contingit
.
111 Plinius non id dicit, quod ille præ­
ſtabat
.
Sic ſemper miſcet, quæ non nouit.
112 Omnia extra propoſitum. Loquor
ego
de actione, ille de inſtrumento: ego hi­
ſtoriam
quæ ſub oculis eſt affero, ille nugas
Democriti
.
113 Summæ imperitiæ argumentum, tam
claram
in fine primæ ſectionis ſententiam
interuertere
.
Hyacinthus vt amuletum pro­
hibet
, ne fulmen occidat, atque id genere
auxilium
medicum dici poteſt, vt de Pazar
aduerſus
venena, tantæ verò noxæ reſiſtere
miraculo
proximum.
In ſecunda ſectione,
quid
garriat de rutilo, intelligere non poſ­
ſum
: rutilare longè aliud eſt, quàm rutilum
eſſe
.
Vergilius, arma dixit rutilare, id eſt,
ſplendere
cum quodam motu, quod pauci
intellexerunt
.
Sic adamas,
114 Pili craſſa, metalla tenui ſunt ſub­
ſtantia
, nullum craſſum ſplendidum.
Quid
hoc
?
De equo aliàs hoc experimentum do­
cuimus
, quòd ob nitorem, non ſplendorem
accidit
.
Et ſi puer naſcatur biceps, non pro­
pter
hoc hominum genus biceps eſſe dice­
mus
, Giraffam non vidit: ſunt enim macu­
ferrugineæ, non purpureæ.
115 Os non reſtituitur, quia durum &
termino
comprehenſum, lapides in fodinis
cùm
creſcere, & multùm, & breui ſpatio cer­
tum
ſit, quid litigat argutiunculis?
Non
enim
eam in fodina habent duritiem, quàm
extra
ſiccati, neque à tam leui vi aguntur.
116 De lapidibus cùm hæc ſcribebam
adduxi
experimenta, quæ me mouerunt.
Ve­
rùm
vt illa quoque acceſſerunt quæ nunc
dicam
, haud dubius ſum ſcripſiſſe veriſſi­
ma
.
Anno præterito cùm gemmam illam
ſomniatricem
, ac vigilatricem, digito volu­
ptatis
cauſa indidiſſem, intra biduum effe­
ctum
eſt, vt aquam odire, ac metuere vide­
rer
, ſic vt biberem cum conatu.
Bona fortu­
na
euenit, vt non antea per plures annos,
neque
morſus eſſem à cane, neque canes tra­
ctaſſem
: nihilominus cùm vnde hoc mihi
eueniret
hæſitarem, gemmæ recordatus, ſta­
tim
eam repoſui, & intra dimidium horæ
aſpectum
aquæ, & potum, abſque vlla repu­
gnantia
admiſi, nec poſtea auſus ſum illam
digito
imponere.
At contra effigies illa Gal­
Imperatoris naturalis nigris lineis, in
Achate
adeò mihi dulces ſomnos reddidit,
vt
repueraſſiſſe videar: tantam autem ani­
mi
tranquillitatem adiecit, vt alius penè
factus
ſim.
De prudentia non dicam, ne me
ipſum
laudare velle quis obiiciat, atque hæc
omnia
menſium quatuor ſpatio.
Quòd verò
odij
theologorum meminerit, illum ſatis
noui
qualis ſit, eos nondum ſum expertus.
Vnum ſat ſcio me hîc neminem, ex his in­
fenſum
inueniſſe, neque Lutetiæ: neque
ego
quicquam feci, aut dixi, quo illos irrita­
rem
.
Nunc forſan addita quædam ab alio
quopiam
inter edendum me non ſolùm in­
ſcio
, ſed planè vbi ſciui ægrè ferente, forſan
poterunt
illos extimulare: quæ ſi præuenero,
ſcio
æquos me experturum.
Ego enim ab
omni
calumnia & maledicto, tum iurgio na­
tura
admodum ſum alienus, mitis ac placi­
dus
, & Muſarum alumnus.
De ingenio au­
tem
quòd rapidiſſimum, fœliciſſimum, atque
incomparabile
mihi eſſe ait?
ſi ſeriò dicit, &
illi
debeo, & mutuum maius accepiſſe cre­
dam
ſin ſecus, hæc magis conueniebant plu­
ra
de ſe pollicenti.
At cur damnat iudicium,
ex
quo tanta eſt orta fœlicitas in artis exer­
citatione
, quanta vlli mortalium vnquam?
Sed poſtquam natura comparatum eſt, vt
velut
in effigie vnuſquiſque alium melius,
quàm
ſemetipſum per ſpeculum agnoſcat,
ſententiæ
ſuæ de noſtro iudicio non repu­
gno
: multóque minus repugnabo, ſi eam
alicuius
argumentis oſtenderit.
122 Quinque mihi obiicit, in hac exer­
citatione
, nec vlla grauior, aut verior accu­
ſatio
: primùm quòd lapidem in bufonis ca­
pite
inuentum Chelonitem appelluuerim, cùm
χελώνε, dubio procul teſtudinem ſignificet
id
etiam maximi mei ſtuporis eſſet argu­
mentum
.
Exiſtimabam apud Camillum
Leonardum
legiſſe, & demirabar ſatis, non
tamen
inueni: in tertia editione emendaue­
ram
: ſciebam immeritò ſic appellari: potius
Myoxoniten
, vel Bathraconiten, vel Bathra­
conitem
à rana dixerim: nam bufo certè
ranæ
genus eſt, apud omnes autores.
Cur er­
go
nomen addamus ſpeciale, cum apud an­
tiquos
plus vſui eſſent noſtræ ranæ bufoni­
bus
, erant enim pariter omnes inuiſæ.
Itaque
excidiſſe
quædam talia nominibus, dum re­
bus
ipſis acrius ſum intentus, fallente me­
moria
non nominum imperitia (nam dixiſ­
ſem
ſeu) gratulor mihi: vt melius imperi­
tiam
, & temeritatem meam accuſem, tan­
tùm
enim habeo, quantum in ſingula mo­
menti
accipio.
Excuſaueram hoc in fine li­
bri
, & putabam debere ſatisfacere.
Sed ille
nimis
acer cenſuræ exactor eſt.
Si tamen ter­
tiam
hanc editionem exſpectaſſet, pauca vt
exiſtimo
, in hoc genere ei ſuperfuiſſent, nam
& longè plura in libris de Rerum Varietate
atque
aliis quos caſtigare non potui.
Prima
mihi
fuit cura rerum, inde cauſarum, pòſt
nominum
, inde ordinis, vltima ornatus.
De
echeneide
, dictum eſt in libro de Libris pro­
priis
, dum Rondellitius non accuſat: is cum
tuis
libris editus eſt, ſed Lugduni.
De techo­
lito
nonne præter Plinium vis verbi arridet:
nam
τέκω ſignificat conſumere, liquefacere,
mollire
, at non propriè συντπίβω, vel ἀγνύω
quod
eſt frango.
Vicit. In verbis, vbi plinium
non
ſequi religio eſt, relinquit: in rebus ip­
ſis
& cauſis Grammaticum, quod propha­
num
eſt amplectitur: non enim tam amens
1ſum, vt in nominibus accuſem Plinium, qui
tantò
propior fuit florentis Latinæ linguæ
ſeculo
, & tunc adhuc ſcriberet cùm pro­
nunciatio
, tumipſe modus loquendi vige­
rent
, & apud Romanos multa quaſi nutu
ſignificarent
, quæ nunc apud nos nullis
verborum
circuitibus etiam poſſunt expli­
cari
.
Quartum de Epiſtola puerili mea ma­
nu
ſcripta: magnum ſibi negocium, qui
etiam
aliis ſcriptas epiſtolas examinet.
Do­
leo
quòd non omni modo, vt velim, ſim puer
ætate
, vt tantò diutius ſupereſſem morum
ſimplicitate
, vt Deo placerem animæ pu­
ritate
ac lenitate, plura enim ac meliora
poſſent
inſcribi.
At tu vis vt ob hoc do­
leam
?
Demum obiicis imperitiam Græcæ
linguæ
, ſcriptáque in libro de Animi im­
mortalitate
contemnis, & culpas?
iam ego
neque
Græcas apud te, nec Latinas noui
literas
?
nec quicquam in philoſophia rectè
tradidi
?
ordinem nullum ſeruaui? ſit ita.
Quid iam reſtat? ego Æſopus ero, nihil
prorſus
ſciens, atque hoc propius certè ve­
ro
quàm velim, tu illius ſocius, qui om­
nia
ſciebat.
Hæc pro argumentis illius.
125 Exiſtimat lapides in renibus eſſe
duros
, vt extra?
fallitur: dureſcunt, dum
prodeunt
vt oua, at ſi qui duri ſint (qui pauci
ſunt
) iam facti penè afferunt mortem, nec
ſoluuntur
.
Et ſi ſoluuntur, potius motu quàm
medicamento
afferuntur.
126 Nugatur ſuo more, mollities cauſa
eſt
, vt eſſe poſſit, quoniam remittat: facul­
tas
, quod ſit.
127 Tergum non eſt corium. Tergos co­
rium
eſt.
In codice meo deeſt re: in ſuo adeſt
argumentum
ignorantiæ cum temeritate in
ea
diſciplina, in qua ſe coryphæum fecit.
128 Negat nigrum colligere colorem:
adducit
exempla contra ſe, nam & gemma­
rij
hoc agunt, vt pulchriores videantur gem­
.
Non tamen illa à metallo maculam, vt
Lydia
eos valent contrahere, atque (vt ita
dicam
) tradere.
139 Eandem in ſilice rationem ſignifi­
cari
ſecutus ſum, & eadem cauſa, quam in
arbuſto
inferiùs, dum paucis interiectis de
illo
loquar diffusè.
130 Non nomina, genera diuido, &
propono
: an cæcus, an immemor, qui me
ſcribat
diuidentem in genera, nominum ra­
tionem
quærat?
Alabandicus lapis niger eſt,
qui
etiam in vitrum tranſit picturæ aptus,
nam
recipit lituras albas.
Præterea repoſui
in
agro Veronenſi inſignes inueniri, & Fri­
burgi
cum figuris inſcriptis?
an non eſt? vin­
cat
, ſatis fit nigrum eſſe atque alabandico,
quem
Plinius deſcribit ſimilem: at non eſt,
cedo
: nomine ergo carebit?
Quid autem
vetat
homines corpora appellare, ſic ſaxa
lapides
.
131 Herculeus lapis, ſi non depaſcitur
ferrum
, ſeruatur affinitate illius, utque enim
habet
dentes, ita & aër pabulum eſt homi­
ni
: transfertur enim etiam ad amorem, ſtu­
dia
, animum, vel Cicerone teſte.
At ego
alimenta
dixi.
Sunt & alimenta imbrium, &
& vitiorum:
132 Si verba præcedentia non declara­
rent
, certè ambiguitas eſſet in ſenſu.
Euo­
cant
ambo, attenuat, & diſſoluit ſarcopha­
gus
, nam de eo ſermo erat.
133 Pro antiqui, Romani ſcribi debuit.
Verba Plinij ſunt lib. 17. cap. 8. etiam cæte­
ſaxo & cote poliuntur.
Manifeſtum eſt
igitur
ſmirim, Romanis fuiſſe ignotum.
At
ex
deſcriptione vix fieri poteſt, vt fuerit ob­
ſidianus
lapis.
Quamuis ergo ſmiris Græcis
cognitus
fuerit, Romanis non fuit.
Ergo in
ipſis
rebus fallitur callumniator, eóſque ac­
cuſat
de nomine, quòd manus ſcribentis vi­
tio
excipit, quodque apud neminem præter­
eum
animaduerſione dignum cenſetur.
136 In ſecunda editione nutritur adamas
quoniam
partes habet diſſimiles, è quibus,
quæ
minùs ſunt perfectæ perficiuntur.
Re­
ſoluuntur
etiam partes, non vt in nobis ſta­
tim
ob vitæ breuitatem, corporis magnitu­
dinem
, & mollitiem, ſed in lapidibus ſenſim
præparantur
, modò ad perfectionem, eſtque
adoleſcentia
lapidum: inde manent dum
conſiſtunt
, inde fulgor, & nitor minuitur eis
ſeneſcentibus
: longa temporum ſpatia id oc­
culunt
in vno, eodémque lapide, at in plu­
ribus
hæc deprehunduntur.
Quòd ſi id in
mollioribus
ſubſtantiæ lapidibus, & marga­
ritis
, quamuis hæc non viuant, deprehendi­
tur
, cur eſt vt in aliis hæſitemus?
137 Me docet, gratias ago: nihil tamen
ſimile
apud Ariſtotelem: ſed & ille, vt nos
ſpicilegium
exercet, optima vel difficillima
proſequens
, non omnia.
Eſſet enim immen­
ſæ
eruditionis, qualem Ariſtoteles non ha­
buit
: nec ego multò minùs.
At hunc, qui exi­
ſtimat
ſe omnia ſcire, cùm nil ſciat, quis exi­
met
è ſtultorum genere?
136 Culpat diuiſionem in arborem fruticem,
ſuffruticem, herbam.
Hîc paululum immorandum.
Tripliciter nos arguit: primùm de nomine:
nam
ſuffruticem Latinum eſſe negat.
Ergo
cùm
fruticem ſciam eſſe Latinum, ſub præ­
poſitione
addita, vt ſuffuror, ſubniger, ſuffo­
dio
, ſuffero, non video cur Latina non ſit:
nam
ſi ſeparata proferantur, nullum vitium
erit
: non hoc eſt innouare, non etymon.
Cre­
do
omni carere culpa coniunctionem Lati­
narum
vocum, quarum ſenſus etiam aptè
iunguntur
.
Deinde reprehendit ſuffruticis
interpretationem
, quod ſpartum ſuffrutex ſit,
& tamen herbarum excedit magnitudinem.
At ego fruticem appello, qua ratione nunc
dicam
.
Obiicit enim tertiò non accipi hæc ſi­
gnificata
ab aliis authoribus.
Quid ageret ſi
ſuffruticis
nomen iam in vſu fuiſſet apud
Latinos
?
cum in nouo nomine vult nos te­
neri
, nec authoritate, nec ratione vlla: at idem
eſt
ſuffrutex, & φρύγανον.
Quis docet vox illa
apud
Græcos potiùs ſtipulam, ſurculum, ſar­
mentumque
, ſi de proprietate verbi agen­
dum
eſt, quam virgultum, aut ſuffruticem ſi­
gnificat
.
At Gaza ſic vertit? placuit, non im­
probo
: vſus eſt liberior, declaratio autem re­
rum
atque nexus non niſi vnus.
Teneorne in­
terpretatione
Gazæ, etiamſi malè ille, qui
nullius
hac in cauſa voto aſtrictus ſum?
At
dicet
, Quid?
Audiat primùm cauſam, inde fi­
nem
, tum neceſſitatem.
Cauſam quidem, quòd
qui
nomina inuenerunt, è vulgo erant, &
quaſi
fortuito inuenta ſunt: an ergo putas illo
duriùs
diuiſiſſe naturam rerum rectè ac dili-
1genter, ac illis nomina accommodaſſe, quod
neque norunt facere ſapientes?
Si igitur ab illis
erratum
eſt, an & nos errare docet cum illis?
finem verò rei atque tractationis, vt diluci­
dioris
doctrinæ cauſa id fiat, quis culpabit?
Et maximè cùm quid intelligi volumus, de­
claramus
.
At his omnibus neceſſitas ipſius
rei
maior eſt: nam ſi hoc non faciamus?
no­
mina
verò recipiamus ſub eiſdem ſignifican­
tia
, ſub quibus à veteribus accepta ſunt in
diuiſione
: quædam ſub pluribus diuiſionis
membris
continebuntur, quædam ſub nullis,
vt
confuſio maxima ſucceſſura ſit, totáque
doctrina
euertatur.
Sin noua nomina ſuppo­
nere
voluerimus?
barbara omninò ratio no­
ſtra
euadet.
Sin (vt ipſe exiſtimo vellet) per
circuitus
verborum res ipſæ oſtendantur, in
repetendo
ſæpius, & prolixitas inutilis,
& obſcuritas atque perplexitas ſententiæ
euadet
.
An ergo res propter verba relinque­
re
decuit?
Quin potiùs vt in exemplo nomi­
num
recta interpretatio præponenda fuit.
Inde liberè proſequi res ipſas, velut ſi dicas,
plantę
aut retinent ſtipitem, aut non: quæ non,
herbæ
vocentur, quantumuis magnæ ſint, vt
cucurbita
.
Quæ retinent, ſi modum herbarum
communem
non excedant, vocentur ſuffru­
tices
, ſi plurimùm creſcant arbores: quæ
mediæ
, frutices, aut arbuſta.
Hic quid vi­
des
abſurdum, aut confuſum, vel obſcurum?
Ita vbi opus fuit huiuſmodi diuiſionibus
nullum
alium, qui ſatisfaceret modum,
præter
hunc inuenire potuimus.
In quo ta­
men
non obiter nos geſſimus, ſed quatuor
ſeruatis
conditionibus, quas ille contradi­
cendi
ſtudio cæcus non animaduertit.
Nam
non
niſi in principalibus generationibus di­
uidendis
, maximiſque & Latinis ſumptis
nominibus
, atque ab eo ſignificato minimè
abhorrentibus
, & propoſita illorum expli­
catione
: quas qui ſeruauerit, tutò id faciat,
per
me licebit.
Inde adducit difficultates ex
aizoo
, ſaluia, philitide.
Caulem hîc accipio
pro
ea parte plantæ, ex qua racematim fun­
duntur
folia vt in fœniculo, anethóque: vt­
que
à cauliculo, pediculóve diſtinguuntur,
quæ
nemo neſcit omnibus fermè herbis
etiam
philitidi ineſſe, neſcio quomodo ne­
get
.
Itaque decuit illum paulò accuratiùs
rem
tractare, nam quod dicat faſtidium me
parere
, lectores reprehenſionibus his non
minùs
tædio afficiuntur.
Nam & inconſide­
ratè
legit, & peruersè interpretatur, & futi­
arguit.
140 Sic & ille truncus, eſt ſtipes detrun­
catus
: truncus intelligitur, cui rami inerant,
non
ſtipes, ſed minor eſt ac gracilior: de re
conſtat
, hic nomina habent exquiſitiora:
laudo
, nos conſuluimus breuitati.
Sic & il­
lud
plantæ quædam vrbanæ, id eſt, quæ cul­
tu
gaudent: nam & frumentum eſt?
attamen
in
agris naſcitur, & ſpontè etiam, ſed rarò.
Atque hoc diſcrimen cur non approbat,
quod
Theophraſti eſt, Hipponémque repre­
hendit
.
Triticum vix in Scotia prouenit,
nam
ibi fui: non nego aliqua in parte ob ſi­
tum
aliquid naſci.
Acorum, & Iridem ne­
mo
numerat inter aromata, ſi non magis
cyperum
.
Denique illud de pericarpio non
animaduertit
, fructum putat eſſe fœtum (vi­
(vide ſtuporem hominis) non plantam, quæ
gignitur
.
141 De Iacea quomodo cinamono aſſi­
miletur
odore non intelligo: nam ſi per Ia­
ceam
vulgarem noſtram, ſeu purpuream vio­
lam
intelligit, ita lupum cum cuniculo pote­
rat
comparare, tum maximè, quia de radice
loquitur
.
Iaciæ hoc genus quod Latina vox
non
ſit, nec Græca, niſi iaciam pro Ia intel­
ligamus
, nullus claſſicus author agnoſcit.
Sed
ipſe
ſibi habeat, poſtquam gloriatur de re­
bus
contentioſis.
Eſſe enim radicem, quæ ci­
namomum
oleat, illi credo: veridicum enim
exiſtimo
, ſed Dioſcoridi notam nego.
Ad rem
ſemper
flos eſt radice odoratior: hîc non di­
co
, ſed non ſemper radix flore.
Sic & ille
error
non tolerandus, cùm charæophillon
vult
eſſe florem eum, qui φλὸξ Græcè vocatur
Theophraſto
, & Plinio lib. 6. c. 6. affirmantibus
odore
illum carere, cùm noſter, ob id nomen
adeptus
ſit, quòd oleat ſuauiſſimè.
Benè ſit
autem
huic viro, qui dialecticus, ſophiſta,
rhetor
, Philoſophus, theologus, grammati­
cus
, aretalogus, Græcus, pædagogus, mathe­
maticus
, denique minus eſt, quid faciam huic
Proteo
?
qui nouit quid etiam mortui dictu­
ri
ſint: at tantùm abeſt, vt de Leoniceno
maledixerim
, vt etiam ipſum in Medicinæ
encomio
laudauerim.
De ſiliquaſtro ſecutus
ſum
Fuchſium, non quòd aliud non ſignifi­
cet
hoc nomen, ſed quòd ei, cui nomen hoc
imponebatur
, nullum aliud nomen eſſet.
Splendorem eximium, & maximè cum pur­
pureo
aut fuſco colore, nulli plantæ, aut fru­
ctui
ineſſe, citra veneni participationem
animaduerti
, ratioque id docet, ideò non te­
merè
dictum, immaturum acrius, quia mi­
nus
concoctum.
Semper enim inter eiuſdem
generis
rem comparatio fieri debet, aliter ef­
ficax
argumentum haud præbet, quod ipſe
minimè
obſeruat vllibi, vnde fallitur.
Acria
enim
humida quædam ſunt, & ea maturitate
miteſcunt
veluti temperatiora.
142. Multa de graui odore nugatur extra
propoſitum
.
Debuerat videre, quid per gra­
uem
odorem intelligam, & nihil ei ſuper­
fuiſſet
.
De colore intelligimus herbarum, non
lignorum
radicum aut fructuum, fatiſque
fuit
exemplis ipſis declaraſſe: nam quæ ſuc­
cum
non viridem progignunt, vt dictæ, &
chelidonia
, omnes venenoſæ qualitatis ſunt
participes
.
143 Inſcitiæ non prima argumenta pro­
dit
, dum nec tam claram intelligit declara­
tionem
de ligni ſitu.
Cæterum fallitur in
cauſæ
redditione.
De veſica neque ſcit argu­
mentis
reſpondere, nam terra obruta non aſ­
cendit
, ſed argumento ſuo ſe conficit.
Ratio
autem
ſua peccat, quia portio aquæ, quæ
ſubeſt
pilæ æneæ, non eſt grauior ſpecie aë­
re
, ſed leuior, licet pondere poſſit eſſe ſecùs.
Indicio etiam eſt, quod vbique aqua ſubit
leuiora
, vt aër etiam ſub ipſa terra manet,
quantò
magis ſub aqua, quæ leuior eſt terra,
manere
deberet.
148 Dicit perire metamorphoſin piperis
in
hæderam, quòd pediculis, quibus anne­
ctatur
piper careat?
oblitus eſt tantus Phi­
loſophus
ſapientiæ naturæ, quæ omnibus
ſerpentibus
plantis aliquid addidit, quo
1poſſent necti: nam hædera pediculis, vitis
& cucurbita capreolis ſerpunt.
Si igitur ve­
riſimilia
ſcribere conceſſum illi fuiſſet, ca­
preolorum
meminiſſe debuerat.
Sic quòd di­
cat
, cubebas eſſe garyophyllon Plinij, errat:
dicit
enim ille pipere ſemen grandius, quod
aduehitur
odoris gratia.
Sed errores ſuos
animaduertere
non propoſui, ſunt enim pe­
infiniti.
Quod de Dioſcoride obiicit: iam
in
tertia editione emendaueram: imper­
fectus
enim ſermo non iniquus.
Sed hic ſui
Encomiaſtes
vbi didicit ſic loqui?
Seuera, ſa­
piens
, lenis, moderata caſtigatio.
Profectò
ſi
aliquis Academicus Italus reſciuerit, eum
pro
Pædagogo in Comœdia ſubiiciet, etiam
ſuis
ipſis verbis interpoſitis: neque enim
aliud
vel omnium iudicio ſapere poſſunt.
Ita magno illo Fato meo, quod ſæpè teſta­
tus
ſum, vt quicunque nos calumniæ cuiuſ­
piam
inſimulant, in eodem genere ibidem
grauius
longè peccaſſe deprehendantur.
150 Purpureum Dioſcoridis, cæruleum
inter
colores eſſe docui, vt à cœli ſimilitudi­
ne
.
Res docet.
152 Fatetur ſine cruciatu, Theophra­
ſtúſque
citatur teſtis contrariæ ſententiæ
lib
. 9. cap. 17. vt videatur non ſolùm me,
ſed
& Lectores ipſos deſpicere, & irri­
dere
.
153. Sepia noſtra confundit. A putrido
calore
nihil generatur: poteſt autem pars
putrida
ſimul generari, & velut calida pars
in
roſa odorem gignit.
Et rurſus ab eo, quod
putredine
reſecatur, vt vermes.
In ſecunda
ſectione
, deprehendens virum peruersè age­
re
, vt etiam in reliquis de eo facias iudicium.
Voluit enim videri ab ipſo ſurrepta, quæ
ille
à me ſuſtulit.
In ſecunda enim editione
quæ
ante librum ſuum triennio fermè excu­
ſa
eſt, cùm totam hiſtoriam ac diſcrimen in­
ter
has plantas planè enarrem, quid poteſt
fieri
impudentius?
De Sparto videram quantum à geniſta
differret
apud Matthiolum, & tamen vera
fateor
, oblitus eram emendare.
In tertia edi­
tione
, nunc reuocato in memoriam errore,
emendaui
: ita nullus liber tam malus eſt,
quin
ex eo aliquid vtilitatis ab amotoribus
veritatis
ſubtrahere liceat.
Sed ibidem &
ipſe
maiore ignorantiæ, & obliuionis lapſu
decidit
, fato (vt dixi) calumniatorum meorum
non
vulgari.
Cùm enim Pazar lapidem dicat,
noluiſſe
inter lapides recenſere, non memi­
nit
tamen illum eſſe, quem in centeſima
duodecima
exercitatione delineauit: ſeu lapis
ſit
, ſeu Cerui lachryma.
160 Nugas agit meras, niſi cum vena­
rum
apertione agit, ſunt enim vera, & ex­
perta
, & ratione conuenientia.
192 Non eſt Napellus, Toxium illud:
iam
à Taxo diſtinxeramus in tertia emen­
datione
.
167 Platanos plures vidi Edinburgi, at­
que
duplici miraculo, quòd vbi nullæ fer­
ſunt arbores, ibi rariſſima ſit frequens.
Et quæ cœlo feruenti, & iuxta aquas vi­
uere
ſolet, quaſi tranſuolauerit, & ad Scy­
thicas
regiones peruenerit.
Singularis autem
forma
efficit, ne falli potuerim, nam vi­
deas
plandam vitiferam, aut vitem planè
arborem
, & erectam.
Cæterùm quod ma­
gis
mireris: ne vnum quidem arboris genus
aliud
ibi vidiſſe me memini: propè autem
aliquot
prunorum.
Nugas Gręcorum, quibus
credidit
Theophraſtus, non ſemel aut rarò
perperàm
Theaphraſti appellauit.
Nam &
in
170. quæ accuſat, ſumpta ſunt ex illius
autoritate
in primo, cap. 16. de hiſtoria
Plantarum
, cuius verba ac ſententiam non
ego
, ſed calumniator, dum mea eſſe putat,
irridet
.
Minutiora de Dracone prætereo.
171 Fruticem non ſic intelligo, cùm
neque
cucurbitam: nam à vita, non magni­
tudine
appello.
Nec moderari ſignificata
abſurdum
, cùm ipſi veteres in eis conue­
niant
.
172 Nugas agit: nam neque quod im­
ponit
, dixi: neque ſi dixiſſem, ſufficienter
reprobat
.
Ita me Superi ament, vt magis
me
fatigat perperàm accuſando, quàm ſi
rectè
contradiceret.
Illud præterea intole­
randum
, quod quæ in ſecunda editione
emendata
ſunt, quæque vt ipſe poſſet ar­
guere
, à me didicit: peſſimus hic, tanquam
extent
, redarguit, vt qui legant, putent me
illius
monitu commutaſſe: ita duplici dolo
nos
præuertere nititur: nam non vidiſſe ſe­
cundam
editionem, cùm ipſe iam conſultò,
vt
intellexit me iterum velle edere, trien­
nio
hunc librum ſuppreſſerit, veriſimile
omninò
non eſt.
Hinc illæ impudentis ex­
clamationes
, quid acturus eſſet, ſi erraſſem?
nunc cùm adeò exclamet ſine errore, indi­
cium
eſt manifeſtum, me nullibi, vel mini­
mo
lapſu aberraſſe.
Sed tamen hic vir pro­
fectò
eſt egregiè malus.
De Lithoſpermo
accuſet
priùs Plinium, quàm me, quem ta­
men
adeò collaudat.
173 Licet cauum euadat ex aduerſo cur­
uum
, at pondus non trahit ad ſe, vt ignis:
non
contendam rationem meam eſſe decla­
ratiuam
: ſed neque ipſe ſufficienter reprobat.
Eſt autem officium boni accuſatoris, aut re­
probare
ſufficienter, aut longè veriſimilio­
rem
cauſam aſſignare.
176 Plus eſt humidi in folio Perſici, quàm
in
fructu: primùm aquei, nam & in fructu
dum
eſt aqueus, vt omnes fructus, vireſ­
cit
.
Deinde quia hoc concoquitur, indies
illud
exhalat, & reponitur aliud eius loco:
quòd
ſi non protinùs exareſcit, & fit fo­
lium
flauum: vides hominis ruditatem na­
tiuam
, aut voluntariam.
Nullam eſt folium
plantæ
, quod non exceperit quadruplo plus
humidi
ab initio ad caſum, quàm ponderet.
In ſecunda ſectione, euenit id ei, quod Auer­
roes
de Moſe (ſed ei licuit) dicebat.
177 Non minùs nugatur in hac: ſed de
arundine
cùm careat matrice, non ſolida
eſt
: quantò enim inanior, magis caret
lachryma
, ita comprobat dum repræhendit.
De Sambuco, quantitate abundat matrice,
ſubſtantia
autem media eſt.
In quinta ſe­
ctione
, obiicit nobis lactucam, adiantum,
aliáſque
plantas, rationem finis, quod non
vt
in animalibus ad operationem inſtituta
videantur
, quare nec certo numero?
Cur
ergo
pentaphyllon, & trifolium, atque aliæ
1plures? Quod ad experimentum, dicimus
rationem
numeri in perfectis ſtare, & eſſe
exquiſitiſſimam
: in nonnullis eſſe circum­
ſcriptam
, vt in canum geſtatione, nec ſic
ſolùm
, ſed & præter id, quod intra certos
numeros
incertis etiam numeris ſit, qui va­
riant
ob varietatem ſpecierum in eodem ge­
nere
.
Sicut videmus de caulibus capitatis,
& braſſica, & crambe, idem de lactucis, at­
que
aliis: terra enim, & cœlum non euicta
mutant
hanc rationem.
Rectè plures dixi,
non
duos: nam in eadem planta plurimùm
maſculorum
, aut fœminarum, aut vtrimque
ſexus
vis, & ſubſtantia ineſt, quod facilè ex
verbis
ſequentibus poterat intelligere: at
ipſe
Grammaticum purum agit.
Simili ruditate reprehendit ea, de quibus
reprehendi
meretur, quòd non intellexit aridum
comparatiuè
dici, tametſi pingue, quæ vni­
cum
tantùm emittit folium.
De ſtipite li­
tigat
pediculus ſi magnitudine, eſſentia ſti­
pes
eſt, quod pars principalis ſit plaitæ.
Decet autem in hac tractatione, quæ ad
eſſentiam
pertinent, præponere caſibus.
Pingue ſiccum admiratur: lignum ſanctum
reſinacea
omnia ſiccant, & ſeriò ardent,
nutriúntque
.
Elleboro non ſunt plura folia?
ſit ita, ſit vnum in plura diuiſum, nihil
ad
declarationem meam.
In quinta ſectio­
ne
opponit myrtum & laurum, diuer­
ſis
locis ac regionibus, & quocunque anni
tempore
fructum habere poſſunt, non ta­
men
ſemper, & vbique habent: deficiun­
tur
, vt pleraque natura cœli, & Soli.
In
lauro
Alexandrina ſtat ratio generalis, cui
ad
iicitur, vt plerumque naturæ Prouidentia
fieri
ſolet, alia vtilitas, ſubſternatur, &
fulciat
, ſed quod ſubſternitur ei, cui ſubſter­
nitur
, non eſt tutelæ, ſed alij: folia enim fru­
ctibus
, non hoc folium huic fructui à natu­
ra
munimento creatur.
180 De tuberibus ea me dicentem indu­
cit
, vt ex niuibus ſcilicet generentur, quæ
non
dico.
Apud nos niues ob collectionem
caloris
ad eorum faciunt generationem: vbi
alibi
ſolùm calidius eſt, vel natura, vel ob
cœlum
, non ſunt neceſſariæ.
In ſecunda
ſectione
, paululùm cogor inuitus immora­
ri
.
Omitto quod in ſecunda editione, im­
mutata
ſint verba illa, quod neque fideliter
recitet
ipſa primæ editionis: videamus, quid
tamen
abſurdum contineant, vt adeò ſto­
machetur
?
fungi non ardent, quoniam pu­
tredo
ceſſat, quæ via eſt ad ignem: lauri
folia
ardent celerrimè, quia præterid, quod
putridi
quippiam continent, ſicca etiam
ſunt
: in fungis enim adhuc humidum aqueum
continetur
, quod eos ardere, prohibet.
Quæ
hic
contradictio etiam tranſlatis verbis fuit?
non tamen velim ſic interpretari: ſecunda
enim
editio clara eſt: at hæc interpretatio
eſt
verborum ſuorum, quæ ille mihi velim,
nolimve
tribuit.
Hinc tot ineptiæ: nam cum
omnia
adhuc reprehenſione carerent, addi­
dit
tamen de ſuo.
Putrida non ardent, quia
iam
putredo ceſſat.
Vbi hoc in vllo codice
meo
?
at per alia, id eſt, tubera, & fungi putri­
da
, exponit, pulchrum expoſitorem, cùm pu­
tridorum
anteà non meminerim.
Duos hic la­
pis
molaris, vt honeſtiore nomine vtar, inſi­
gnes
errores etiam præter abſurdam inter­
pretationem
admittit: primùm quod idem pu­
tat
eſſe putreſcere, & per putredinem gene­
rari
, cùm putredo ſit ſolùm corruptio, & nul­
la
corruptio eſt generatio, niſi in elementis:
ſed
ex re facta per putredinem tanquam pu­
tredine
materiam, & alimentum ſubmini­
ſtrante
multa generantur, præcipuè vermes.
Alterum, quod putat putridum eſſe aliquid,
quod
conſtet, cum ſit ſolùm in motu, ſicut
& mors: quod enim putreſcit, non eſt putri­
dum
, ſicut dicebat Plato rectè de morte, quod
neque
ad viuentes, neque ad mortuos perti­
neret
: ita putridum nihil eſt, ſed quod putreſ­
cit
: nunquam enim vbi à calore præter natu­
ram
euictum eſt, ceſſat, aut in eodem ſtatu ma­
net
: vt neque quæ ardent: par enim ratio eſt
vtrorumque
ad vnguem.
Sic denuò vt canis
ad
vomitum ad idem redit.
Putrida cùm pu­
tredo
abiit, non ardent.
Hæc enim nihil re­
pugnans
continent: ſicut quæ ardent, cùm ar­
ſerint
non amplius vrunt: imò eſt quaſi pro­
poſitio
neceſſaria, quam ipſe adeò vt repu­
gnantia
continentem admiratur, & repre­
hendit
.
Sed tamen neque hoc dixi, neque verum eſt,
aliam ob rationem ſcilicet, quod putrida poſt­
quam
putruerint, pingue humidum flammæ
idoneum generant.
Quid cur non adhuc in con­
tradictionem
me adducit vir rudior boue, qui
dum
verba curioſius, ſuóque peculiari more
ſectatur
, omnem rerum ſenſum amittit.
Ita ho­
mo
iſte, dum ſibi ſapit, nil ſapit.
Sed vnde illa
reſtis
ſcutica aduerſus hominem, a quo nihil
mali
audiuit, aut accepit?
ſed ſunt ignorantiæ
ſuæ
velamenta contra hominem, qui etſi erraſ­
ſet
non tamen flagris, nec ſuſpendio dignus
ob
id erat.
Vitam oportet eſſe flagitioſam, quæ
hæc
mereatur?
ſed sunt animi ſui improbiſſimi
& ſtultiſſimi indicia: qui cùm non intelligat,
damnat
, & tanquam iam damnatis maledicit.
Nec hic multùm abſimilis alteri Grammati­
co
videtur, qui cùm Campani expoſitionem
in
Euclidis elementa non intelligeret, totas
paginas
, tranſuerſis ductis lineis obliterabat,
ſtultum
inſuper eum appellans, cum ipſe di­
gnus
eſſet vinculis, & elleboro.
181 Reprehendit præterea, quod Ganabatum
aliò
tranſtulerim, nec videt ipſum, non me or­
dinem
corrumpere Exiſtimat etiam me reli­
quiſſe
multa neceſſaria, cum oſtendat ex hoc finem
propoſitum
libri noſtri omninò ignorare: is
erat
vt rationes rerum omnium, quantum fieri
poſſet
, explicarem, exemplis ſingulis tantum
in
vnoquoque genere propoſitis.
Neque enim
vel
ſaltem nunc duo maximi libri Italica lin­
gua
ſcripti, Indicarum rerum deſunt: & tunc
primum Hiſpanicæ nauigationes (quam linguam
fermè
, vt Italicam teneo) nec tamen in tertia
editione
aliquid ex his ſum additurus: tum quia
occulatam
fidem non aliorum, qui viderint te­
ſtimonia
repoſco, tum quia ſunt propemodum
infinita
.
Quid hoc eſſet aliud, quàm benè ſcri­
pta
ab aliis, malè in meos libros, & ineptè
tranſtuliſſe
?
Quærimus noua rerum genera, vt ex
his
ſubtiliores rationes inueniamus.
Similiter
& illud in deſcriptione Mamæi non animad­
uertit
, ferrugineum colorem eundem eſſe, qui
& ruber ab eo appellatur: non ſolum quòd ego
aliam
teſtatus ſim, velle me claritatis cauſa
ſequi
rationem nominandorum colorum (quod
& præſtiti diffuſius à rerum ſimilitudine illos
1appellans) ſed quòd ferrugineus, à ferreo lon­
colos alius ſit.
In eadem appellat frigidas ſubtilitates, ſi­
cut
antea admiratur, quomodo his artebus
quaſi
fallacibus, & per obſcuritatem ſolam
quæſitis
, nomen inuentoris Subtilitatum
non
pudeat ſuſtinere?
Iſta produnt maligni­
tatem
animi ſui, atque inuidentiam maxi­
mam
, in quibus neque probat, quod obiicit:
quòd
& ſi ab eo probaretur, adhuc nihil eo­
rum
, quæ obiicit, obtineret.
Primum quas il­
le
frigidas vocat ſubtilitates, tales ſunt, vt
neque
ipſe intelligere potuerit, nec ego au­
ſus
ſim explicare: ſcilicet rationem genera­
lem
optimi panis.
Deinde ſi obſcura ſunt, quare repræhendit,
quæ
non intelligit, ſi intelligit quomodo ob­
ſcura
?
Deinde cur maxima pars eorum, quæ
maioris
ſunt momenti ab eo intacta eſt?
An
aliorum ingenia ſuo metitur?
an in aliis libris
nihil
eſt prorſus ſubtile, ſed omnia craſſa (vt
aiunt
) Minerua ex æquo conſcripta ſunt?
an
aliqua
ſunt, quæ prorſus non intelligit?
Si
omnia
adeò obtuſa ſunt, cur tantum labora­
uit
?
cur alij (vt dicit) mihi id nomen defe­
runt
?
an ipſe ſolus liuidus, & qui non intel­
ligere
fatetur aliis omnibus præſertim do­
ctiſſimis
viris eſt præferendus?
Sed ſi quæſi­
ui
, cur miratur me poſſe ſuſtinere ſine la­
bore
, quod cum tot laboribus quæſierim?
Verùm fac vt nolim ſuſtinere? quid iam age­
re
poſſum, ne ſuſtineam.
Sed vis vt dicam,
contingit
illi, quod pauoni contigiſſe fertur.
Pauo aliquando, vt in regem ab auibus eli­
geretur
, rogauit, dicens, ſe eſſe pulcherri­
mam
: cui pſittacus, ô ſtultè reſpondit, non
pulchritudini
, ſed fortitudini, regnum debe­
tur
.
Itaque hic noſter calumniator poſtquam
neque
rerum inuentione, neque certa narra­
tione
, nec iudicio tuto præſtat, flagitio fa­
mam
quæſiuit: cumque rebus ſuis diffide­
ret
, maluit eas peſſundare, vt alienas de­
primeret
: vocauitque communi nomine la­
bores
, tam ſuos, quàm noſtros quiſquilias:
non
queror, quòd mea aliquid eſſe putem,
ſed
quod cùm & ipſe tam fœdè lapſus ſit,
alios
culpare velit.
Quid eſt, quod in ſuo
pere
probari poſſit?
argumentum alienum?
oratio barbara? ordo penitùs nullus? nulla
vtilitas
, nulla iucunditas, titulus mutuò
ſumptus
?
non efficacia probationum, non
delectus
rerum, mendax hiſtoria, & rudis,
craſſaque
diſceptatio ſub ſubtilitatis nomi­
ne
.
Inde quod omninò omittere debuerat,
exemplo
nullo tot ſui præconia, tot aliorum
irriſiones
, tot epitheta ſapientiæ ſuæ addidit,
vt
diſpeream, niſi ſibi ipſi cùm releget faſti­
dio
futurus ſit.
Manardum, inquit, & Pli­
nium
inſcitiæ accuſaſti: nam de aliis falsò
obiicit
.
De Plinio tueatur ipſe ſi poteſt: nam
de
ſyderibus loquens, hæc habet in ſecundo,
cap
. 8. Illa nimio alimento tracti humoris
igneam
vim abundantia reddunt.
Cap. LXVIII. Et ne quis inficiari poſſit,
infrà
ſubdit de Oceano: Sydera ipſa tot &
tantæ
magnitudinis paſcens.
Præterea homi­
nem
prædiuitem vni fermè intentum operi
plus
reliquiſſe errorum quàm dogmatum, ob
immenſam
ambitionem Eundem de ſummis
philoſophiæ
a cranis iudicia ferentem abſ­
que
philoſophia, quis ferat audaciam?
quis
vecordiam
non oderit, quis erratorum mul­
titudinem
non horreat?
At de Manardo
odimus
, quoniam ipſe humanum genus pro­
dere
docuit.
Et quantò melliflua eſſe illius oratio, ab
imperitis
tamen Latinæ linguæ exiſtimatur,
tantò
deterius malum.
Derelinquemus Hip­
pocratem
, Galenum, Paulum, & hunc Gram­
maticum
abſque ratione ſequamur.
Quòd ſi
errauit
, an non odiſſe decet etiam patrem
humani
generis ſiccarium?
at tu non erras?
erro ſed nolens, ille habebat, quos ſequere­
tur
, & non erraret.
Similis Lyco, & Iuliano,
qui
tam acriter à Galeno reprehenduntur:
quamvis
errores ſui, quales Manardi ſunt,
hominibus
non eſſent pernicioſi.
Si inuidia
mouerer
, cur non potiùs Braſauolam, quàm
Manardumiam
mortuum accuſaſſem?
at ve­
rebaris
viuentem, inquiet?
at nunc mortuus
eſt
, nec accuſo, quod de humano genere be­
meritus ſit, non ab illo beneficium acce­
pi
, non ſalutaui, non ſalutatus, denique ſolo
nomine
mihi notus eſt.
Itaque duos hos tan­
tùm
, & cum eis calumniatorem hunc, vt ve­
ritatis
oſorem ex tanta turba ſcriptorum
odi
.
Si non grauiter in rem literariam, in hu­
manum
genus peccaſſent, eſſent mihi Mœ­
cenates
.
Non poterat qui plurimum ſe Deo
debere
perſuadet, tales viros, has ſepias non
odiſſe
.
Vera depromat, bona doceat, benè
tradita
non euertat, illumque colemus.
At tu deturbaſti ignem è mundo, è nu­
mero
elementorum exemiſti?
feci eiuſdem
veritatis
amore: qui ferat homines in tan­
ta
inſania viuere, adeò obcæcari, credant ſub
orbe
Lunæ tantùm ibi ignis eſſe, quem nec
videamus
, nec qui nos tale faciat: ob ſolam
antiquam
opinionem quandam falſam à
primis
philoſophis inductum (& ab Ariſto­
tele
comprobatam) ob id tantùm, quòd ſy­
dera
ipſa ignea eſſe exiſtimarentur, vel vt
etiam
tradit, & credit Plinius in ſecundo,
cap
. 5. atque ita ex vno errore abſurdiſſimo
alium
pepererunt, nec primum tamen dele­
uerunt
.
Quod verò dicit appellaſſe me Gal­
licum
morbum, non ſatis illum admonere
titulus
debet in libro de Libris propriis: vbi
de
Indico morbo inſcribuntur libri, atque
hic
editus eodem menſe, quo ſua commen­
taria
.
183. Carpit quòd dixerim viperam, ego
& ſpeciem & genus eſſe putaram.
Si non
placeat
, legat ſerpentem.
At Cicero etiam
homines
improbos, viperas appellat.
184. In ſectione tertia nihil aliud agit,
quàm
vt ruditatem ſuam, atque ſtuporem
detegat
, cùm nec vim argumenti intelligat,
& perperàm dictionem illam, quæ in pro­
priiſſimo
ſignificato poſita eſt acceptum pu­
tat
.
Sed non ſunt hæc oſcitantium, vt ipſe
ſæpiſſimè
eſt.
In quarta ſectione dixi, ob­
ſeruatum
eſſe (Plinius author eſt) fieri po­
teſt
, vt quæ vidit, veneno carerent.
Sin vene­
nata
alius quiſpiam expertus fuerit, vel ipſe
affirmet
, decedam: Plinium ſuum huius rei
authorem
accuſet, & rutam ſubiiciamus.
In
ſexta
quamvis propſuiſſem ea, quæ ad me
non
attinet prætermittere, non potui tamen
abſtinere
in tam euidenti errore verſanti-
1bus, quin admonerem in quantas difficul­
tates
ac tenebras ſe coniicerent, qui noſtris
principiis
non inhærent.
Palàm enim eſt, &
aquam
, & piper, & lapides refrigerari, quia
calor
cùm ſit aduentitius, ſpontè reſoluitur:
& ita omnia ex æquo per ſe refrigerantur,
quia
frigiditas, non eſt, niſi priuatio quæ­
dam
, vt etiam tenebræ.
186. Vbi non habet, quòd obiiciat, ludit.
Serpentes volitare vult, anguibus illis maxi­
mis
venenum largitur.
Ratio tamen ipſa de­
claratiua
eſt: ſed ipſæ cæcus eſt, aut cæcus eſ­
ſe
vult.
187. Auxilium veneni nouus Priſcianus
reprobat
.
Ego apud Celſum didici auxilium
aduerſæ
valetudinis.
Cætera produnt mores
illius
, qui quicquid in buccam venerit, ef­
futiat
.
Quid enim in comparatione ſpecie­
rum
, vbi neceſſitas finis & ſingularium inter
ſe
ſimile.
189. Obiicit duo, ouem quæ humidior eſt
ariete
, cùm ipſa cornibus plerunque careat,
& ceraſtes, aſpideſque multis anguibus non
cornutis
, nec vngularibus pernicioſiores.
Imò hæc parua extremæ ſiccitatis ſunt indi­
cia
.
In ouibus, alia eſt ratio: quoniam non
prodeunt
cornua ob humidum abundans,
quod
non neceſſaria impedit: neceſſaria im­
pedire
non poteſt.
De anguium ſtercore no­
ta
eſt omnibus pigmentariis, quibus quan­
doque
pro moſcho vendere, ſed fruſtrà ru­
ſtici
tentant: ego ſæpius apud me habui.
Et
vir
hic egregius, qui fabulas multas emit,
& vendit res nouiſſimas, quoniam ſuo cum
cerebro
, quæ non conueniunt irridet.
190. Intolerabile malum addictum eſt
hæreſi
, vt Galenus ait: hic negat fabas cùm
animalia
gignunt non putreſcere.
Putat pu­
tredinem
vnius modi eſſe, an ergo ex propa­
gatione
genitos vermes illos putat?
In quo
differt
hæc generatio à vermium auellaneo­
rum
?
niſi quòd humidior eſt auellanæ, quàm
fabarum
ſubſtantia.
Quod in ſecunda ſectio­
ne
ait, ex ſingulis animalibus certa genera­
ri
, non ita accipiendum eſt, vt rurſus ex ſic
genitis
alia generentur: ſed de primis ac
propagatione
genitis intelligendum eſt.
191. Experimenta quæ adducit contra
apum
generationem, non videt miſer eſſe
contra
ſe, apud Ariſtotelem enim vermes
inſectorum
ouis ſunt imperfectiores.
In al­
tero
obiêre parentes neceſſariò breui, quam­
vis
de patre referat.
Ita vir hic ſpecie ad do­
ctrinam
, re ad eam deſtruendam natus eſt
ſolùm
.
192. Intelligitur de origine, multitudi­
neque
omen de locis inſuetis.
Addit præte­
rea
quid nomine meo.
103. Sepia rurſus conturbat non ex pu­
tredine
, quæ connumerat generantur, ſed
propagatione
quadam, quæ ſimpliciter om­
nes
dolores leuant, quoniam acopa ſunt non
contraria
cauſæ: ſed ſi id contingat, duplici
emolumento
erunt.
194. In ſexta diuiſione, docui nos debe­
re
imitari naturam, quæ minimis maxi­
morum
miracula oſtendit.
Sed hic nodos in­
ſcirpo
quærit, omnia confundens.
199. Conatur infringere cauſam magni­
tudinis
caudæ veruecum, quòd ſues ſint
humidiores
: fateor, ſed humido magis
concocto
, quia in his calor eſt maior: ideò
verueces
humidiores non ſimpliciter, ſed
comparatione
ad proprium calorem.
200. Nugatur more ſolito, in feruidiſſi­
ma
æſtate iuſſi in Scotia, vt conquirerent
quoſdam
ſerpentes, ad medicinam attule­
runt
, ita obtigebant, vt apud nos media hye­
me
: non ſolùm ob cœli qualitatem, quæ qua­
ſi
temperata erat, ſed ob naturam cœlo in­
gentiam
, non ſolùm ipſis, ſe ab initio primis
ſerpentibus
.
Quæ à Sueciis accepit, à ratio­
ne
ſunt aliena: quomodo enim exanguia in
frigidis
locis efferari poterunt?
at forma ſi­
mile
nihil prohibet.
201, Lupum piſcem marinum ſcio. Lu­
pum
fluuiatilem à moribus lucium quis po­
terit
appellare?
Cæterùm dico nihil quod
moueatur
in aquis, putreſcere quod exedat a.
qua. Ita miſer hic vbique fallitur ſuis captiun­
culis
.
Poſſem adducere multa, ſed quorſum?
202. Culpat nomeni alopecæ. Vide ho­
minis
inſcitiam intolerabilem, alopeca non
in
accuſatiuo, ſed nominatiuo poſita eſt, ab
ἀλωηεκὶς, quòd eſt catulus vulpis, deriua­
tur
: nam in α ſæpè a Latinos tranſit.
Quaſi
catulum
vulpis hunc canem non compoſito
nomine
appellarem, licuiſſe vulpinum dice­
re
, ſed Græci quod ſciam non habent: at
calumniator
omnia ſibi licere putat, fingit,
inuenit
quæ non ſunt: quæ ſunt, præterit.
Nónne Virgilius illo ſapientior lyciſcam
vocauit
, ἁλύκος nomine diminutio, non
à
compoſito ex cane & lupo, quamvis à
cane
lyciſca oriatur: ita vides viri teme­
ritatem
, & ſtultam de ſe perſuaſionem.
Sic & in quinta ſectione reprehendit,
quod
maximè probari debuerat.
Neque
enim
dæmonum auxilio id factum arbi­
tror
, ſed quidvis potius quàm diuino mi­
raculo
, qui tam crudeli ſcænæ fauerit.
Ita
non
videt vir aduerſus omnia bona natus,
me
eos deterrere, quibus non ſolùm ſufficit
immania
perpetrare, ſed etiam immanibus
facinoribus
Dei voluntatem prætexere.
Cui
pio
voto ſi quicquam cordis fuiſſet, to­
tis
viribus etiamſi falſum fuiſſet ſuffraga­
ri
debuerat, nunc etiam ſententiæ aduer­
ſatur
.
203. Irridet ſolita ſua vrbanitate, quod
dixerim
mores hominum animalium patrio­
rum
naturis perſæpe declarari, ibi Ligurum
totam
nationem, vah quàm acriter proſcin­
dit
?
Hoc non intellexit id contingere ſo­
lùm
, cùm vitia in immenſum efferun­
tur
.
Sic etiam & prodigia, & diuinæ vl­
tiones
.
204. Ille qui expanſis pro erectis mani­
bus
, vt in 2. editione manifeſtum eſt, ani­
maduertit
, cùm etiam poſſet in eadem ſe­
cunda
editione legere, dentes illos pręlongos
è
ſuperiore mandibula oriri: & cur etiam id
neceſſarium
fuerit, maluit tamen vir hic vt
ſtultitiam
ſuam planè proderet, & fidem om­
nem
à ſuis libris eximeret, hæc in prima ſe­
ctione
ſcribere.
Illorum maximus error, qui
dentes
illos è ſuperiore naſci mandibula, at­
que
deorſum ſpectare prodiderunt.
Nam præ­
ter
ſenſus fidem, quæ id falſum docet, eſt ſubti­
litas
in duabus rationibus, priorem ſumimus
1ab vſu. Tum reliqua plenæ ſtultitiæ ſuæ ar­
gumenta
ac leuitatis: ſi enim vidit, cur ita
ſcripſit
: ſi non vidit, cur de ſenſu mentio­
nem
fecit?
ſatis eſt quod acutè in margine
adiecit
.
Vides ergo cuinam ex rebus ſuis
etiam
ſi vidiſſe ſe affirmet, tutò poſſis ad­
hibere
fidem?
Hæc eſt peripateticorum in­
conſulta
temeritas, & audacia incredibi­
lis
, non Ariſtotelis, aut Theophraſti,
ſed
eorum qui aliorum nominibus egre­
giis
iniuſtiſſimè ſibi ſapientiæ famam vin­
dicant
.
Defende modò hominem à ſtulti­
tia
, à leuitate, à temeritate, à mendatio
manifeſto
, ſi potes quiſquis es, & crimi­
ne
ab vno diſce omnes.
Inde me arguit,
quòd
Plinij ſtultitiam non reprehenderim,
ſimilis
Bergomenſi cuidam, qui Andreæ
Griti
Venetiarum ducis, vt vocant, inſi­
gni
maieſtate viri, improbat effigiem, quod
hernia
gulæ illi deeſſet, quæ ſuis inquilinis
eſſet
familiaris.
Non ego horas in refellen­
do
alienas ſtultitias conſumere volo, nec in
concordandis
imperitorum verbis temerè
effutitis
: ſed ſi quid ad rem ſpectat, perti­
nétve
, hoc mei muneris eſſe puto.
In ſe­
cunda
ſectione, non ſolùm inutiliter, ſed ine­
ptè
nugatur humana temperatura optima
eſt
, ſed & compoſitio neceſſaria eſt, quæ
in
Elephanto, quòd ad vitam attinet, me­
lior
eſt.
207 Inde in hac & ſequentibus pluri­
bus
, vt etiam antea de plantis vagatur, cer­
ta
, incerta, nullo ordine, nulla ratione, nul­
lo
nexu miſcens, eſtque facilè videre ipſum
hac
in parte ſibi videri regnare, ac vt Itali
vocant
, gongolare.
Eſt autem ita gaudio
ac
lætitia oppleri, vt gurgulio non videatur
poſſe
continere, & maius aliquid quàm ge­
ſtire
.
Ideò maximè torquetur, quod Plinium
damnem
, cùm eiuſdem argumenti libros
conſcripſerit
: ſcilicet multæ tractationis,
paucæ
ſcientiæ: in multa diuiſos, nullibi
diſtinctos
plurima docentes, nihil declaran­
tes
: de omnium nominibus, de nullius ſcien­
tia
rei, hiſtoriam generalem, à qua tamen
fides
omnis, & certus author abſit.
Hæc
illum
delectant, hoc genus ſcribendi ap­
plaudit
.
Sed neſcio quomodo tot, tantáque
huc
tranſtulerit, quæ ſi ſuſtulit à libris hi­
ſtoriarum
rerum naturalium, certè magnum
ibi
vacuum relicturus eſt?
ſi repetit, quid
abſurdius
?
Sed hæc ad ipſum ſpectant, cu­
ius
iudicio ( adeò ſibi placet ) nihil non
rectè
ſe ſcribere poſſe putat, quòd animo
decreuerit
.
Cæterùm cùm ſibi tantum pla­
ceat
, id Ptolemæi ſcire debuit: Qui ſibi
placet
, Dei ira dignus eſt.
Hæc ille tantus
vir
, cuius ingenio adeò illuſtri vix alium
quenquam
comparare audeam, non hæc
dixiſſet
, ſi ſibi ipſe placuiſſet.
Nos, tan­
tum
abeſt vt nobis placeamus, pro his
quæ
ſcripſimus, vt etiam iraſcamur, no­
ſtráque
plus damnemus, quàm laudemus:
non
equidem ob ea, quæ ille inanire obii­
cit
, ſed quoniam quodcunque ſcimus, non
noſtrum
eſt opus ſed Dei.
Noſtra ſunt fur­
ta
, cædes, doli, veneficia, rapinæ, & ſi
quis
error irrepſerit.
Quin etiam Virgilius
nónne
moriens iuſſit, opus illud eximium,
quod
vniuerſa poſteritate adeò admiratur,
flammis
tradi?
adeò diſplicuit illi quod aliis
tam
gratum fuit.
Ita Deus illi vt mihi velim
mentem
det, quam vis abundare illa ſe exi­
ſtimet
, opto.
208 Sufficit vidiſſe leones circumagentes
collum
, vt intelligamus non eſſe vnum os:
ſed
tamen laudo eam diligentiam, modò
quiſquam
quicquam illi in poſterum credere
velit
.
211 Irridet rurſus, quia non intelligit hu­
midum
ſtercus in animalibus, ac copioſum
impedire
, ne animal bene oleat.
Nam ſi ſter­
cus
eſt humidum & multum, totum animal
tale
eſſe neceſſe eſt, quomodo ergo bene ole­
bit
?
Propterea in Zibetho ſolùm pars bene
olet
: imò illius excrementum in Moſcho
quoniam
totum neceſſe eſt ſtercus habere
paucum
& ſiccum, ideò multum inter ſe dif­
ferunt
modi hi odoratorum animalium.
Sed
hic
vir nihil nouit aliud facere, quàm con­
fundere
.
In ſecunda ſectione, vult eſſe ſudoris
ſtrigmentum
, cùm è folliculo detrahatur.
Diximus aliàs totam hiſtoriam. Sed quem
lapidem
non mouet?
& tamen quàm abſur­
vir hic oſtendit cicures fieri etiam mures
pro
monſtro, ſed difficillimè, vt vix nun­
quam
tutò tractare poſſis: omnia carniuora
cicurare
licet ob cauſas generaliter dictas.
Ad nos ex Hiſpania aduectos conſtat: non
negaui
aliunde non aduehi, velut & nunc
oua
bombycum, quæ tamen originem pri­
mam
à calidiore cœlo, quàm ſit Hiſpani­
cum
ſumpſerunt, ita de hoc verimiſile eſt
ob
rei excellentiam.
Inde morum ſuorum in
tertia
ſectione non oblitus, virus ſuum
euomit
.
216 Hic malignitatem ſuam ita prodit,
vt
hæſitans relegerim primam editionem,
ne
fortè in illa deceptus eſſem.
Sed neque ibi
erratum
.
Propoſitionem vniuerſalem doceo,
demonſtro
indicóque qualiter intelligi de­
beat
: hic peruertit ſenſum; omittit demon­
ſtrationem
, & declarationem, inde accuſat,
tam
fœdè ac turpiter, vt eius vice confundar
& erubeſcam.
Quid iam amplius apud hunc
ſycophantam
tutum eſſe poteſt?
Quid dete­
rius
?
addidit etiam cauſam, quæ me ad
errorem
adegerit aſino dignam.
Certè im­
pudentiorem
hominem illo nunquam vidiſ­
ſe
teſtor.
218 Tota illa hiſtoria de ſturione, in tertio
exemplari
emendata erat, quod ea ad libros
de
Rerum varietate tranſlata eſſet, quos con­
ſtat
(vt dixi) ante ſuas exercitationes eſſe im­
preſſos
, ne quid me ab illo ſurripuiſſe poſſit
gloriari
.
219 Debuerat conſulere ſequentem edi­
tionem
liuidus hic, inueniſſet ( tametſi
etiam
ſine illis verbis apertè intelligere­
tur
me de motu progreſſus loqui) hæc ver­
ba
: De motu progrediendi loquor, vnde
illæ
tot declamationes hoc vno verbo ſubla­
ſunt.
220 Dicit nullas eſſe cauſas numeri,
vel
formæ ſtriarum.
Primùm (vt dixi) ſupe­
riùs
, aut quædam certum habent numerum
abſque
operatione.
Deinde hic è tribus vnum
recipiat
oportet, aut vt naturam in artificiosam
faciat
aduerſus Galenum, Ariſtotelem, omnes,
1ſapientes, & experimentum: aut vt me­
liores
reddat rationes, & nos illi libenter
ſubſcribimus
: aut quas nos adducimus, op­
timas
eſſe patiatur?
quod cum liuore ductus
nolit
facere, refugit, manifeſtè dicens,
naturam
fortuitò conſtituiſſe quæcunque
non
ſunt operationis gratia.
At hunc vi­
rum
oportet in libris de Fato exerceri à
nobis
editis, ne more ſuo omnia transfe­
ram
vbique, & ex materia vnius libri de­
cem
faciam garriens inutiliter.
Inueniet
etiam
vndas maris apud Deum numera­
tas
, ac menſuratas.
Sed non eo modo
vulgari
, quem ille ſolùm forſan vt plerique
nouit
.
221 Reprehendit quòd dixerim monſtra
plura
eſſe in mari.
Dicuntur & monſtra ob
raritatem
, quia aliquid monſtrent, licet natu­
non noua: & etiam vera monſtra ibi ſunt,
ob
generationis, & vitæ tuendæ facilitatem,
velut
in aluo materno.
223 Admouet catulos mammis raro
exemplo
: nam mammas habet, quod plu­
ribus
piſcibus commune eſt, adeò vt neſciam
quid
magis in hoc homine demirer.
Ob­
iicit
in tertia ſectione, quòd vituli marini
tanquam
rei nouæ, atque Indici maris men­
tionem
fecerim: fateor, non ego obiter
incomperta
pro compertis, vt ipſe facit,
in
medium attuli.
Satis enim conſtat, vel
ipſo
amico ſuo Rondelletio teſte, longè
alium
eſſe Oceanicum vitulum à Mediter­
raneo
, cur ergo ſuo more debui confun­
dere
?
ſatis eſt quòd in tertia editione, tria
illius
genera inter ſe diſtinxi.
De volanti­
bus
tutius eſt teſtimonium meum, vbi ra­
tione
ſtandum ſit, quàm ſuum.
Ita auſim
dicere
, quòd videam illum in his, quæ
experimento
comprobari poſſunt, ſemper
decipi
in eis.
In quinta ſectione malui, poſt­
quàm
Delphinum Ariſtotelis videre non
licet
noſtris temporibus, cùm aliis conſen­
re
, atque ita iam locum emendaueramus:
non
vt certi de errore Ariſtotelis, & Pli­
nij
, quos vix veriſimile eſt non vidiſſe vn­
quam
tam celebre animal, præſertim Ariſto­
telem
, quem 800. aurea talenta impendiſ­
ſe
, in hiſtoriæ condendæ de animalibus
miniſtros
, atque obſeruatores accepimus:
ſed
ne quod in aliis damnamus, pertina­
ciam
ſcilicet aduerſus rationem experimen­
ta
, ſenſuum fidem ipſi nos ſequeremur.
Sed tamen hic vir ſuum damnat Ariſtote­
lem
, ac Plinium, credo non niſi fretus al­
terius
Grammatici auctoritate, quam non
improbo
, ſi modò vera inuenit, quan­
quam
antea à Bellonio de hoc eſſem admo­
nitus
.
Sed ille clamat furtum fuiſſe, liti­
gent
modò inter ſe, ſatis eſt ob tam leuem
auctoritatem
illum reliquiſſe ſuum Ariſto­
telem
, quem adeò mordicus tuebatur ad­
uerſus
etiam veritatem ipſam, atque ſimul
ſuum
Plinium Grammaticus Grammati­
cum
in tanta veneratione.
Dixi leuem au­
ctoritatem
Rondelletij, non in illius iniu­
riam
: quaſi ille homo leuis ſit, ſed quod in
hoc
non demonſtret, cùm non conſtet quis
ſit
iſte Delphin.
Forſan alium piſcem pro
Delphine
antiqui habuerunt, qui nunc cum
fit
rariſſimus, eſt ignotus?
Quæ me moueat
coniectura
tam valida, dixi.
Cæterùm quòd
dicat
, me confundere pleraque, fatear: nam
omnia
( vt ipſe dixi) nimis eſt, vel ipſo te­
ſte
, qui negat propoſitiones vniuerſales eſſe
fermè
vnquam veras, ſed & ipſe fatea­
tur
, quod verius eſt, ſe pleraque euer­
tere
.
224 Ibi etiam ruditatem ſuam declarat,
tranſiens
à generaliore affectu in auibus,
quoniam
omnes fermè manſueſcunt, ad id
quod
eſt magis manſueſcere.
An putabat
me
neſcire, quod omnibus notum eſt, nihil
manſuetius
eſſe cane, equo, elephante, quæ
ſunt
quadrupedia Lepus non manſueſcit: vi­
di
tamen aliquos rarò & parum, an non no­
uit
negationem omnem in mortalibus ſic de­
bere
accipi.
225 Non dixi, ſolùm ob cibum litora
ob
ſeueritatem gurgites à piſcibus coli: ſed ob
id
nihilominus non adeò noſtra tuemur,
quin
potior ſit amor veritatis.
Si omnia
ſic
tractaſſet, poterat laude dignus videri,
qui
non niſi vituperationem adeptus eſt.
Sunt etenim aliæ etiam cauſæ horum, ſed
quæ
dixi manifeſtiores, quas nec ipſe re­
probat
.
228 Nimirum ſi non & quæ pueri ſui
faciunt
, & ancillæ, in hos retulerit libros.
230 At tertiam editionem totum emen­
daueram
, nec vt ipſe monet, qui res audi­
tas
pro viſis ſcribit, nobis contingit: ſed ob
celeritatem
ſcribendi, & occupationes.
E
paſſeris
pro auium dixi, quod paſſeris nuper
mentionem
feciſſem.
Quid enim paſſeri
cum
ſtruthiocamelo commune, niſi in no­
mine
?
231 Cygni parum volant, maxima ex par­
te
quieſcunt in lacubus, omnes aliæ aues na­
turaliter
vt potentiorem, & rapacem timent:
non
tamen omnibus infeſta eſt, neque ſem­
per
omnes poteſt ſuperare: ardea roſtro quan­
doque
, cygnus robore illi faceſſunt nego­
tium
, auiculas ſpernit: cornices neſcio qua vi
naturæ
, vt aliàs teſtatus ſum, ex viſu in con­
ſortium
admittit.
Sed quid lubet cum nuga­
toribus
nugari?
Eiuſmodi enim apud illum
ſunt
infinita.
232 Errorem impreſſoris auibus pro ta­
libus
aſcribit mihi.
De cygno ſuauiorem
proculdubio
& magis ſonoram anſere edit
vocem
: neque negatio tam facilè profer­
ri
debet, præſertim tot teſtibus, cùm te­
ſtis
vnus affirmationis centum neganti­
bus
etiam (apud Iuriſconſultos) ni negatio
ipſa
loco & tempore coarctetur, præferri
debeat
.
233 Temeritatis ſuæ vbique notas pro­
dit
.
Vide quo argumento diuinauit me
mergum
non agnoſcere.
Hoc ſanè nihil
refert
, ſed vt cognoſcas hominis mores.
235 Neque hic ſenſum capit: Di­
uerſæ
regiones diuerſas alunt minimas
aues
vt maximas: nec omnis regio om­
nem
admittit magnitudinem, aut parui­
tatem
.
236 Exiſtimat inſtitutum meum fuiſſe
in
his libris ſingula admiranda recenſere,
ſed
fallitur.
Hoc tamen quod de pſittaco re­
fert
, id vnum tantum eſt in opere tam ma­
gno
, quod dignum iudicarim, vt poſſet
1libro noſtro adiici in hac vltima emenda­
tione
: tametſi & in hoc fallatur, dicens
hoc
illi eſſe commune cum crocodillo, qua­
ſi
ſolùm ſuperius roſtrum, vt ille moueat:
ſed
decipitur frequentius enim ac magis in­
ferius
.
241 In 2. ſectione, reddit aliam cauſam
inglunei
in auibus, ſed non adeò euiden­
tem
: quæ tamen poteſt tolerari.
Multis
commodis
(hoc enim ſapientiæ fuit artificis)
vno
auxilio natura ſæpè ſatisfacit.
Nos non
omnes
cauſas, ſed principaliores adduxi­
mus
.
243 Diſcrimen eſt, quænam aues natu­
ra
mitiores ſint, & quæ vſu, quod etiam in
quadrupedibus
verum eſt.
Carniuoræ na­
tura
ſunt magis feræ, vſu tamen magis
manſueſcunt
, quia neque natura, neque
exemplo
terrentur: contrà eſt de aliis: nam
natura
manſuetæ ſunt, non adeò tamen
manſueſcunt
, quia timidiores, tum natu­
ra
, tum exemplo, cùm affines ſuas occidi
videant
.
244 Quæritur quòd non in talpæ quæ­
ſtione
verſatus ſim.
Hoc enim volebat, vt
eiuſmodi
tricis inuolueret, vtque haberet
quomodocunque
res cederet, in quo ſuo
more
nugaretur, arguerétque: tum maximè,
quòd
lucem quærere cogeremur in tenebris
id
eſt, ſuis quibuſdam peripateticis ſuppo­
ſitis
: quibus admiſſis perpetua contentio
manet
, cùm non veris fundamentis inni­
tantur
.
Indicio eſt, tot apud illos nunc ma­
gis
, quàm antea indefinitæ quæſtiones.
In­
de
etiam magis fallitur, cùm exiſtimat nos
voluiſſe
omnium ſpecierum, & quæ eis
contingunt
, cauſas reddere.
Hoc enim pri­
mùm
eſt difficiliùs, quàm in generibus, ſicut
etiam
in ſingulis rebus, quàm ſpeciebus.
Deinde quoniam infinitæ ſunt propemodum
ſpecies
, oportet etiam ſcire operationes pro­
prias
vniuſcuiuſque earum, vt difficultatem
in
vna hominis compoſitione videri liceat
apud
Galenum, decem & ſeptem libris in
eius
declaratione compoſitis.
Propter hæc
hiſtoriam
Elephanti pro exemplo omnium
ſatis
diffusè explicauimus, vt ſi operatio
animalis
cuiuſque tibi nota fuerit, poſſit
eadem
ratione illa diligentius conſiderata
cauſa
inueniri: ſed non ſit operatio nota,
neceſſe
eſt in cauſa membrorum animalis
conſtituenda
fruſtra niti.
Ridicula verò eſt
affectatio
nominis ſubtilitatis, atque ine­
pta
omninò enarratio, quam orditur dum
ſine
profunda diſquiſitione, ſine operatio­
num
propriarum cognitione conatur quæ­
dam
, quibus ipſemet ſubtilitatis nomen
tribuit
, docere: quæ adeò inepta ſunt, vt
facilè
quiſque intelligat, nec corticem qui­
dem
orationis noſtræ penetraſſe.
Atque hu­
iuſmodi
paucula exempla ſuperiùs tradidi­
mus
.
Porrò & illo grauiter fallitur, quòd
putat
totum libri contextum vniformem
eſſe
debere, & in quo reluceat ſubtilitas.
In quo primùm decipitur turpiter, cùm ve­
ſubtile dicit eſſe poſſe, quod non difficil­i
mum
: at ille admiratur quæ intelligit.
Præ­
terea
quod non animaduertit, velut in
corporibus
carnem, & pinguedinem inter
oſſa
à natura collocari, ita in his noſtris li­
bris
quædam velut ſolida membra ſubtili­
tate
viuida conſtat: quædam quaſi pabu­
lum
aliorum, & imperfecta demulcere poſ­
ſunt
lectores, cùm tamen profundius quæ­
ſita
prioribus etiam ſint ſubtiliora: & dif­
ficiliora
: quædam quaſi media inter vtra­
que
.
At ipſe neque in noſtris operibus, nec
Ptolemæi
, nec Ariſtotelis, quem maximè
profitetur
, exercitatus eſt.
Itaque nihil mi­
rum
, ſi adeò deſipit, vt etiam membra in
animalibus
obiter facta affirmet, & iam
nihil
deſit ad Epicurum, vniuerſam ſuſtu­
lit
in rebus Dei, & naturæ prouidentiam.
Ex his homo bellus ad inquiſitionem vſus
caudæ
vulpis deuenit, vt ſuis frigidis iocis
non
iam me accuſet, ſed naturam ipſam ir­
rideat
.
Dixi verò oportere eum ſcire ope­
rationes
animali proprias, qui vſum mem­
brorum
ſcire velit.
Quæ ratio etiam mili­
tat
in lacerta.
Hoc ergo ſolùm nunc dici­
mus
, quoniam talpæ nulla erat ex cauda
futura
vtilitas, & impedimentum attuliſſet,
ideò
longam caudam natura non dedit.
Sed
nec
hoc intelligit: impedimentum eſt no­
tum
, at non præbere vtilitatem ideò ſci­
mus
, quia caret: at ipſe putat, ita ratioci­
nari
debere, quia nulli eſt vſui, ideò caret.
Quî ego hoc vel ipſe ſcire poteramus, niſi
omnino
totam vitam talpæ exploratam ha­
beremus
?
245 Accuſat nos de Gammari, & Can­
cri
ſignificato: nónne videt in ſecunda edi­
tione
emendatum primæ impreſſionis er­
rorem
?
at non vidi: quid ad me? ſui erat
muneris
?
cur tam diu expectauit poſt ſecun­
dam
editionem noſtram ſuam emittere ca­
lumniam
, ſi ſecunda editio nulli vſui fuit,
aut
futura erat?
Deinde negat experimen­
tum
quòd in Gammaris: vbi veterem te­
ſtam
exuerunt, fermè omnibus lapides il­
li
inueniantur maximi.
Vnde pater, cùm
diſputet
contra experimentum, omninò
ſophiſticas
eſſe ſuas rationes: vt veriſimile
ſit
omnes etiam alias tales eſſe.
Inde pro­
greditur
, diſputans de nomine vrſæ Ariſto­
telis
, in quo certamine, ſcilicet de nomi­
nibus
, & ipſum Rondelletium, alióſque mul­
tos
video periclitari, ducto exemplo eorum
qui
Diſcoridem interpretantur, ſed perpeàm:
nam
non licet, vbi certamen hoc, vel no­
titia
nulli vſui futura eſt.
Quòd ſi aliquas
proprietates
Ariſtoteles adiiciat, illas quæ­
rat
in eis, & ex his de nomine diiudicet,
nec
pariatis diſceptationes infinitas nullum
ob
commodum: at in Medicina neceſſaria
ſunt
, quoniam vſus requirit.
Et aliter hoc
ſcire
non poſſumus, quid ſit quod quæ­
ritur
?
Similes hi ſunt qui quærunt in Ma­
thematicis
quid voluerit Euclides?
nam
non
vt Philoſophia res authoritate indi­
get
: ſed ſeu dixerit, ſeu non dixerit Eu­
clides
, tantum habemus quantum ex decla­
ratione
concludere licet.
Hinc factum eſt,
vt
hic vir ob rem nullius ( vt dixi ) momen­
ti
prodens mores ſuos, ſuum quem appel­
larat
amiciſſimum Rondelletium, accuſet,
non
hæc ab illo meritum.
Vt ſit, qualis
eſſet
docuit, nam vel in pluribus errauit
Rondelletius
, vel paucis?
Si pluribus, dam­
natur
iudicio illius, & qui nihil aliud egit tota
1vita, quàm nomina piſcium congerere,
qui
nihil aliud quàm piſces olet, ab amiſſi­
mo
tanquam imperitus damnatur, vt iam
ei
nihil reliquum ſit.
Si tantum in his pau­
cis
, in quibus hic illum accuſat, at non
præſtabat
ſi vel ſolùm illi etiam nomine no­
tus
eſſet, eum admonere priuatim, vt ſe
corrigeret
?
246 Quis videt me hîc exultantem?
ſed non poteram diſſimulare, cùm Galenus
ſine
cerebro, Ariſtoteles ſine corde neget
motum
partibus ineſſe.
Cæterùm quod di-
cat
, perire diuiſionem datam, non animad­
uertit
in entomis ſenſum etiam non ſolùm
motum
ſeruari.
In tertia ſectione reprehen­
dit
, quod portentoſa animalia dixerim?
nón­
ne
portentoſum eſt in lapidibus, & ſub ter­
ra
naſci?
forma etiam gammarorum, & in­
ceſſus
cancrorum peculiaris.
Sed quid ipſe
muſcerdæ
meminit, tanquam ſtercoris muſ­
, cùm ſit muris ſtercus?
Vellicat quod
muſcas
dixerim alicubi non ingredi: certum
eſt
ita eſſe.
Cauſæ quas adduximus ſatis
probabiles
: commendaretur ſi veras attu­
liſſet
, non negare quod conſtat, vel ſui
Plinij
teſtimonio.
Quòd ſi quis omnes cau­
ſas
à me enarratas hîc ei quàm de turri
adiecimus
ſociauerit, intelliget quòd fer­
tur
de domo illa Venetiis, non fuiſſe fa­
bulam
.
248 Eſt homini ſimul humidiſſimum, &
frigidiſſimum
cerebrum tum multitudine,
tum
quò magis fieri potuit: non in compa­
ratione
, vt credit ad reliqua animalia: ita
dupliciter
fallitur: nam comparatiuè & de
qualitate
intelligit.
De mollitie etiam ab­
errat
, quia loquimur de ea quæ eſt cum ſo­
liditate
, & ita mollior homo limacibus, &
marinis
pulmonibus: illa enim ſunt potiùs
laxa
quàm mollia.
De calidiſſimo quoque &
humidiſſimo
, & tenuiſſima ſubſtantia, ſciat
id
verum eſſe, quoniam cùm maximè com­
miſta
ſint elementa, attenuata ſubſtantia
eſt
, vſque quo fieri poſſit, atque ideò ex
ea
ſpiritus confertim generantur.
Ita cor
hominis
eſt calidiſſimum, & ſicciſſimum,
quia
plus habet elementi terrei exactè con­
cocti
, hoc idem tamen propter commiſtio­
nem
, & qualitates obtuſas proximum eſt
temperamento
.
Quid plura? ac ſi vellem
fractam
nolam totam denuò conficere,
imbutum
falſis principiis perſuaſione de ſe­
metipſo
ampla, in atrium veritatis dedu­
cere
.
250 Poſtquàm rationibus nec experi­
mentis
vincere non poteſt, ad pietatis pa­
trocinium
ſe referat, quòd plures opifices
quaſi
plures Deos poſuerim.
At non videt
principem
aliquem multa habentem ſigilla?
Et qualis inſpiratur animus ſingulis? Et
non
differunt, ſeu corpora, ſeu animas di­
xeris
, ſed hæc ad æternitatis arcana remi­
ſimus
.
In quinta ſectione, muſca eſt pro­
pter
ornatum, eadem eſt ad perfectionem:
perfectio
enim ornatus, vt in ædibus.
Di­
xi
ſuperiùs, non omnes cauſas propoſitum
mihi
eſſe vt explicarem, ſed præcipuas,
aut
ſi ex his tanquam annexæ aliæ pen­
deant
.
Inde nugatur clamoſus hic Gramma­
ticus
.
251 De cognitione ſingulorum aberrat
(vt dici ſolet ) toto cœlo. Optimè enim &
longè
exquiſitius à ſuperis cognoſcuntur,
quàm
ab hominibus, ſed non eodem modo,
neque
ſub eiſdem rationibus omnibus, ſed
plerunque
, aut ſemper aliis, iiſque meliori­
bus
, ideò nugatur vt ſolet.
252 Simia, & elephas non ſunt ſagaciora
cane
, vel vulpe, ſunt tamen prudentiora, nam
& inter homìnes prudentiores ſunt multi,
rudi
Minerua.
De nomine ſagacis ſi non pla­
cet
, accipiamus aſtutum, vafrum.
Quanquam
& Cicero, & Feſtus, & alij in eodem quo
nos
ſenſu accipiant.
Ita hic nouus Priſ­
cianus
, docet nos deſipere, impudens
venia
.
253 Hominis corpus denſiſſimum eſſe
non
putat, quia piloſum, & ſudet: num
aues
, & quadrupedia plumis, & pilis fre­
quentioribus
obſita ſunt?
denſitas eſt in ſub­
ſtantia
, non inter ſubſtantiæ partes.
Stul­
tum
eſt puerilibus illius obiectionibus re­
ſpondere
, ſed tamen ob ineptos volumus.
Puram terram, quæ igne repurgatur, voca­
mus
: nam putreſcit, dum oſſa manent, vi­
detur
plus continere illius elementi.
Quis
non
videt indignas has obiectiones, vel idio­
tas
viro, nedum Philoſopho?
Solùm id iure
dubitatum
, quod tamen experimento ve­
rum
èſſe conſtat, quónam pacto tanto cum
pondere
homo conſiſtat, tam parum ter­
contineat?
Videretur enim vt ipſe re­
ctè
dubitat, totus aqueas eſſe?
ob id ergo
dicimus
hominem multò plus terræ ela­
boratæ
continere, quæ dum putreſcit, aut
vritur
, corpus exhalat: ideo hæc pura ter­
ra
non eſt, ſed media inter ignem & ter­
ram
: ergo non grauis?
falleris. In pyrio
enim
puluere eſt grauitas, & tamen vis
ignea
ſuperior eſt.
Si hoc modo dubitaſ­
ſet
, certè laude dignus eſſet.
At non pu­
det
quæcunque in buccam veniunt mandare
ſcriptis
, & tot ineptiis chartas implere.
254 Hic tanta molitur ſuper verbo Co­
gnoſcerentur
, cùm non ſolùm ſecunda,
ſed
prima editio Norinbergenſis habeat
Cognoſceret
, quod ipſemet probat, vt ſtu­
porem
hominis admirari cogar.
Inter co­
gnoſceret
& cognoſcerentur præter notam,
neceſſaria
etiam erat interpoſito literæ N,
vt
vix credere poſſim, in Lugdunenſi,
aut
Lutetiana erratum.
Sed ſit ita modò?
cui imputandus eſt error? & cur non ſen­
ſus
ipſe rei eum admonuit?
Adducit ani­
malia
quæ fallant: ſolus homo fallit, il­
la
decipiunt, & naturæ impulſu, non me­
ditatione
.
Dicit deinde fallere, non eſſe
finem
hominis?
eſt, ſed non perfecti. Quæ­
dam
enim ſunt propter finem, quædam
ſunt
neceſſaria, & quædam conſequen­
tia
: hoc eſt, conſequens & neceſſarium,
non
tamen in finis ratione continetur,
ſicut
finis ciuitatis eſt vnio.
Ex hoc ta­
men
neceſſariò conſequuntur lites & diſ­
cordiæ
.
256 Vera fatetur ipſe. Nihil enim inueni­
re
nouit, ſed aliena congerere: nos plura in­
uenimus
quàm acceperimus.
Quod ſi om­
nes
aliena corraderent, vnde iam incremen­
tum
artibus: ita hic, vt Cicero ait, valuit
1ſibi detrahere titulum immeritum, ne me­
ritum
aliis reddere cogeretur.
Inde ſubiicit
tot
Græca verba, vt paſſim: quæ quorſum,
cùm
conuerſa habeantur.
Si enim non erra­
runt
interpretes, ad quid puerilis hæc oſten­
tatio
?
ſi errarunt, vbi admones? Licet tri­
bus
in caſibus Græca miſcere libris, vel cum
Latina
non habentur, id tam rarò facit, vt
vix
duobus, aut tribus locis è pluſquam bis
millibus
Græcis auctoritatibus citatis, vt
exiſtimare
quiſque poſſit eum, nec illius
linguæ
peritiam vllam habere: nam quis
neſciat
vel ſimplici opera anagnoſtæ, quæ
Latinæ
leguntur tranſcribere, ex codice
Græco
ei reſpondente?
Vel vbi lis eſt in le­
ctione
, vel dictione, vel ſenſu, quomodo
nos
in contradicentibus id facere ſæpiùs co­
acti
ſumus, quàm voluimus: hîc nulla ap­
paret
lis.
Vel cùm res adeò grauis eſt, vt
vereamur
, ne quis interpretatione maiorem
emphaſim
addiderit, qua ratione in libello
de
Animi immortalitate, etiam id facere
neceſſarium
fuit.
Cæterùm in aliis ſi quis
faciat
, inepta ac puerili ambitione id feciſ­
ſe
haud dubium eſt.
Attamen dices. Fuch­
ſius
fecit in ſuis Paradoxis, & tu in libris de
Sapientia
?
Sed vtriuſque inuentum eſt, & ta­
men
vterque reprehenſione dignus eſt.
Ego
etiam
reprehenſus, & meritò: ſi contingat
denuò
edere, intelligent homines, quod in
pleriſque
aliis, in quibus occaſio talis conti­
git
, malle me iuſtè cedere, quàm iniuſtè re­
niti
.
Vterque etiam noſtrum ab hac inepta
oſtentatione
abſtinuit: at noſtra ſepia dum
alij
in ſenio ſapere incipiunt, ipſa deſipere
occipit
.
259 Hic ſuo more nugatur nihil ad pro­
poſitum
, ſed quæcunque legit, vel audiuit,
etiam
ab aniculis omnia contulit in has
exercitationes
.
Si Hebræa compoſita, &
perfecta
eſt, quid plus habet?
num negat
præter
diuerſa nominum ſignificata, diuer­
ſos
pronuntiandi modos eſſe, atque tales vt
vnius
verba ab alio pronunciari nequeant,
quæ
de connexione adducit, non ſunt vera,
aut
non primæ cauſæ: ſed vſus primum inde
linguæ
lenitas.
Latina enim vt plurimum in
fine
accentum grauem habet, rotundát que
extremum
dictionis.
Quæ autem de mater­
Italicæ compoſitione dicit, neſcio an
ſomniauerit
.
260 Ridicula eſt exprobratio ambitionis,
qui
ipſe non aliud agat, quàm gloriari hic de
antiquitate
, ſaltem teſtes, vt crederemus ap­
poſuiſſet
.
Ridiculoſius, quòd hiſtoriam de
Cairo
(etiam eruditis adiicit)ſubtilem eſſe di­
cat
.
Quaſi ego hiſtoriam vrbium, non cauſam
magnitudinis
earum, inter exempla ſubtili­
tatis
adduxerim.
261 Prohibentur hi à legibus Chri­
ſtiani
, & Mahumethi, vt olim à ciui­
libus
Romani, & Carthaginenſes: ita vix
vnquam
aliquid ad propoſitum.
Conſtat
Gallos
tuendæ libertatis cauſa id quandoque
egiſſe
.
262 Sequutus ſum authores, ſecutus ſum
morem
tabellionum, qui nomen etiam vſita­
tum
apponunt.
263 Declamat, quòd dixerim homi­
nem
ab homine plus differre, quàm à lupo
capram
?
Quid hoc eſt? vel de ſpecie, vel de
moribus
, vel de corpore intelligi poteſt: non
de
ſpecie, cùm iam ſciamus lupum, & ca­
pram
ſpecie differre, non hominem ab ho­
mine
: intelligendum eſt ergo vel de corpo­
re
, vel moribus, atque in vtroque veriſſimum
eſt
.
Sed pulchrum erat cauſam huius inue­
nire
, quam aliàs tradidiſſe memoriæ habe­
mus
.
Inde inter Philoſophos Theologus fit
repentè
: & ex academia in ſacrarium ſe con­
fert
, in quo ne vel momento perſiſtere po­
teſt
.
Raram hunc virum Mercurij conſtitu­
tionem
habere neceſſe eſt.
Inde ſublata tan­
dem
, quòd ſæpè in animo habuit, omni re­
rum
naturali ratione: vt qui flagitiosè vi­
uunt
, cùm mors aduentat, omni ſpe ſalutis ad
id
deuenit, quo non inclyti Theologi, ſed in­
ſania
verba, vt omnia dicat ſola Dei volun­
tate
fieri.
Quid ergo ædificat, vt domum ha­
beat
, ſtudet, vt ſciat, ſerit vt plantæ oriantur,
vxorem
duxit, vt filios haberet?
at omnibus
his
nónne ſufficiebat Dei voluntas?
ô meræ
inſaniæ
caput, nugarum author: quis tan­
dem
vel mediocriter eruditus illum ferat?
Sed
videat
quò contradicendi ſtudium tranſtu­
lerit
?
Quod ad Darienis narrationem atti­
net
, nouimus alibique in libris de Rerum
varietate
docuimus, vocantúrque Patago­
nes
: at Cæſarianus ille gigas, ex his eſſe
non
poterat, quem Italia anno 1531. vi­
dit
, cùm nondum regio illa innotuiſſet Cæ­
ſari
.
264 Nónne videt iam de cauſa ipſa con­
ſtare
?
& eam conatur infringere. Quæ enim
cauſa
facit, vt pars vna ſqualeat, altera viuat,
& luxuriet, eadem tum ſoli diſcrimen fœ­
cundum
aut ſterilem faciunt, vt habitus in­
colarum
etiam ipſi diuerſi ſint.
268 Species non miſcentur, vel eſt princi­
pium
, cuius oppoſitum tamen eſt euiden­
tius
in cane, alopeca, mula: vel debet
demonſtrari
.
Ita ſunt axiomata contentio­
ſorum
.
Quia tamen nihil ad nos quid re­
fert
?
269 Quærit meritò de auiculis, quæ cùm
breuis
vitæ ſint, maximè paſſeribus, non ta­
men
corpora earum inueniuntur?
Reſpondeo
moriuntur
omnes hyeme: & inueniuntur ali­
quæ
, præueniunt tamen animalia famelica
noſtram
incuriam: par eſt etiam in nidis pe­
rire
: at paſſerum nidis in foraminibus muro­
rum
inacceſſis.
270 Non exteriorum, ſed membrorum
principalium
ratio habenda eſt.
272. 273 Mirus conſenſus veritatis: ra­
tio
qua oſtendit non dari aurum potabile,
eadem
eſt ad vnguem cum ea, qua & ego
in
libro de Aqua, & æthere vſus ſum, ad
declarandum
aurum potabile fieri non poſ­
ſe
.
Porrò liber hic iam diu tranſmiſſus ad
Typographum
, nondum tamen editus
eſt
.
Similiter de ſpiratione piſcium, li­
cet
non exquiſitè eiſdem verbis fermè, ta­
men
iiſdem argumentis contra eundem
Rondelletium
ſcripſi in libris de Rerum
varietate
, editis ante ſuas exercitationes.
Itaque ſi omnia tam fœliciter, nulli pòſt
habendus
eſſet ſuus liber.
Sed caſu benè inter
tot
temerè ſcripta, vt contrà inter multa
benè
, ſi quid temerè videntur, ſicut illud, de
1quo tanta hic de Crabronibus: vbi ſcarabeis
legi
debuerat.
274 Quid Periander, Lyſander, Alcibia­
des
, Demoſthenes, Æſchines, Pharis, Cato
maior
, Cicero, Hortenſius, Saluſtius, Lu­
cianus
.
275 Motus eſt cauſa breuitatis, quies
cùm
ſit priuatio, non eſt cauſa longitudinis
eius
, ſed non impedit eam.
Vnus eſt calor
æthereus
, non elementum ſub Luna, ſed vis
cœleſtis
motu impreſſa, motu conſeruata.
Cætera nugæ meræ, vt ſolet.
278 Piſces maximè mobiles ſunt, quia
nullo
labore prorſus, quia ſpontè pen­
dent
, mouentur, & quoniam non tam fa­
cilè
ſtant, quàm mouentur, indicio ſunt,
qui
natant.
279 Reprehendit de Latinitate, quæ
non
ſunt in codice vllo, neſcio an eſſet
ebrius
.
280 Galeni ſententia defendi, licet ægrè
poſſit
, probari non poteſt.
281 Saltem Galeni auctoritas de lie­
ne
illum mouiſſet, poſtquàm ratio non
perſuaſit
.
Lien rarior eſt, & craſſior, ca­
ro
tenuior, & denſior.
At pulmonis πα­
ρέγχυμα
concoctu difficilius alia ratione:
plus
enim diſtat à natura chymi: lien ergo
dupliciter
.
283 Hic nugatur, nam declaratio
oſtendit
eadem eſſe in ſiccis, nam humida
cohærent
, etiam ſi craſſa ſint.
Sed falli­
tur
, quoniam quæ ſpiraculis abundant,
rara
eſſe credit.
De ſuo Thur, ſibi reſpon­
det
.
De pumice, craſſior eſt, quàm lapis ex
quo
factus eſt, etiam plerunque craſſus,
nónne
dixi ignem, quod relinquitur, craſſius
redditur
.
284 Vides adeò illum inſanire, vt etiam
res
rebus contradicere putet.
Strigoſi poſ­
ſunt
abundare intùs humido pingui.
An­
glorum
regio temperatior noſtra, quia mi­
nus
diſcriminis inter tempora, minùs fri­
gida
hyems, minùs calida æſtas.
In iuuen­
ta
etiam ſolida reſtaurantur, ſed non magnis
ex
defectibus, vt vulneribus, à quibus etiam
pueri
.
285 Calidum pro ſyncero & mundo ac­
cipere
licuit, ſed huic ranæ ramicum cu­
ratrici
, ne faſtidium pareremus, vtque
tandem
aliquid in tot conatibus impetraſ­
ſe
videatur, ſuſtulimus.
Imitati Colum­
nam
cardinalem, qui cùm fratrem nimij
ſumptus
argueret, tandem ex centum viginti
familiaribus
ſocium precum ſacerdotum
tanquam
ſuperfluum è familiæ numero ſu­
ſtulit
.
288 Hic ſuum tandem (adeò cupidus eſt,
nos
inſectandi)lancinat Ariſtotelem, vir om­
nium
, quos viderim, cognouerim, audierim,
maximè
inconſtans.
Et quid nugatur neſcit.
Illud etiam ridiculum, quòd putat nigrum
in
oui cacumine oſtendere roſtri genera­
tionem
, nec animaduertit dum pullus ge­
neratur
, roſtrum ſub ala ſiniſtra latere.
Ita
vir
hic cùm de rebus ipſis agit, illicò cadit in
foueam
.
290 Durum videtur, quod fœtus ſubeat
formas
innumerabiles, tum quia vbi prin­
cipium
& finis, id numera terminari poteſt:
falſum
vt in viſibilibus ſpeciebus: ſolùm ve­
vbi tale principium, & finis non loco,
ſed
numero terminatur, tum quia generatio
non
eſt motus, ſed varietas illa eſt mutatio
in
qualitate: cùm ergo ex ouo iam genita
ſunt
cor, & iecur, tantùm, vtrum erit
ouum
, & caro ſimul, ergo pars pullus, &
pars
ouum, & ita duo.
Deinde ſi manet for­
ma
oui, donec fit pullus erit mortuus calidior
viuente
.
Fiat ex A, termino oui perfecto,
permanemus
vſque quò perueniat ad B, pul­
lus
, qui abſoluatur in C, idem cùm mori­
tur
, quia per te non niſi in extremo mori­
166[Figure 166]
tur
, perueniat ex E, in F: igitur ſit A H,
æqualis
F G: & E K, æqualis B C: erit to­
ta
BH, mortuum, ſeu ouum, calidius, quàm
in
toto K F, pullo viuente.
Et propter hoc
longè
melius Melanchthon, quàm qui ſic
Ariſtotelem
interpretantur.
Nam & acci­
dentia
declarat, quod generatur non eſſe
quod
generabitur, nec id ex quo gene­
ratur
.
292 Nunquam exiſtimaſſem eum adeò
inſanum
eſſe vt video.
Hic tanta de Siligi­
ne
, & Baorea præter propoſitum, nobis
enim
notiſſima eſt, quàm ſiliginem eſſe pu­
tant
, qua conficiunt Germani panem, ob
tritici
ſcilicet defectum.
Vult autem ſiligi­
nem
eſſe zeam, hic non eſt locus adhuc di­
ſputationi
, ſed in commentariis medicis,
dum
profiterer, nemini abundè tractaſſe.
Vnum eſt, te confici tuo argumento: Siligo
non
habet nomen Græcum, zea Græcum
eſt
, ergo ſiligo non eſt zea.
Spelta eſt zea,
ergo
ſpelta non eſt ſiligo.
Simili ineptia
cùm
ego omninò non affirmen, nec ne­
gem
, maizum eſſe ſorgum diſputat, ac
dixiſſem
, argumentiſque futilibus.
Ni­
hil
inanius, dummodò loquatur, ſat
habet
.
293 Loca habent vim, vt linguas, &
áffectus
expoſcant.
Germanus vix aut nun­
quam
maximo cum labore Latina, Latinè
proferet
?
Italus Germanica: attamen men­
tis
ſpecies eædem.
Senties, quiſquis es, in
itineribus
ſenſim non miſtione, ſed depra­
uatione
linguam in linguam degenerare:
non
tamen vnam linguam locus ſibi depo­
poſcit
.
Sed aſpera ſemper erit Germanica,
mollis
Græca, dura Italica: mores enim con­
ſequuntur
.
294 Simili impudentia contra veritatem
luctatur
, volens docere linguarum ſenſa poſ­
ſe
plenè tranſponi ex vna in aliam.
Ipſe lu­
cretur
omnem meam ſubſtantiam, & ſolùm
primum
carnem Virgilij in maternam lin­
guam
carmine reddat.
Si non fateatur ſe
eſſe
blateronem, adeò impudentem, vt
eius
cauſa, & communis profeſſionis eru­
beſcam
.
De multis ſimilis ſtupor: naturâ omnes
1mali ſunt: nihil prohibet philoſophia ſupe­
rare
naturam.
Hoc namque Socrates dixit,
Galenuſque
teſtatur, tum theologi, & om­
nes
ſapiunt.
Sunt autem mali, quia lumina­
rium
alterum in horum genituris à malefi­
cis
ſuperatur.
296. Vide quomodo contractio ſit remiſ­
ſio
à grauitate, cùm in febribus perſæpè ex­
tenſione
ſit celeriter.
Sed hoc volui ſcrip­
ſiſſe
ad eos, qui peripatetica iſta fundamen­
ta
adeò mordicus retinent: nam hoc illi hic
ſuo
more imponere nolo, tractauimus autem
aliàs
diligenter.
297. Non aliud facit, quàm quod decla­
rat
, quantò principia noſtra peripatetico­
rum
quorundam interpretationibus ſint me­
liora
, poſtquam nos quatuor verbis ſuffi­
cienter
ac declaratiuè depreſſimus, quæ ille
tot
chartis, nec poteſt perſuadere.
Sed adeò
liuore
amens eſt, vt cauſam non ſolùm ſuam
procedat
, ſed quantum in ſe eſt, etiam om­
nium
peripateticorum, ne noſtræ inuentio­
ni
ſubſcribat.
Reprehendit hæc rana rami­
cum
curatrix directè, volens ſubſtituere ex
aduerſo
, cùm è regione, & non ſinuosè ad
oculum
ſpecies ferantur, quorum neutrum
generale
eſt auditui, vel olfactui.
Ecce vi­
des
ſtultitiam cum imperitia.
298. Non minus turpi lapſu hic cadit,
quod
ei adeò familiare eſt, vt audeam dice­
re
in toto hoc libro, vbi res aliqua natura­
lis
tractatur, & non nugæ, ac gerræ vix
vnquam
attigiſſe ſcopum, ſed vbique fal­
ſum
deprehendi.
Ecce non videt diſcrimen
inter
illuminare, quòd certè ſenſim fit at­
que
progreditur, vt nos antea docueramus,
vbi
de luce, & lumine egimus, & vnius ra­
dij
tranſitum, qui neceſſariò fit repente, vt
facilè
ex ecclipſi ſolis, & mathematicè, &
naturaliter
declarari poteſt In quarta ſectio­
ne
, conatur veras cauſas tollere, nec habet,
quod
ſubſtituat: nam de mortuis, qui eos
eſſe
non exiſtimant, tamen & ipſi timent.
Deinde ſi cauſam haberet manifeſtam, non
eſſet
contentio inter medicos, & philoſo­
phos
.
Ita hic vir, ad deſtruendum bonas ar­
tes
ſolùm natus videtur.
Sic in ſequenti ſe­
ctione
, tactus etſi deſtruatur, reparatur, vi­
ſus
non ita.
In ſeptima non intelligit, tam
inſtrumentum
, quàm facultatem compre­
hendi
eo figuræ genere.
De ſimiis neutrum
eſt
, cùm vtrunque adeſſe velit: diu enim
odoratu
explorant, quia parùm eo ſenſu
valent
: nec argumentum à ſimia ad ho­
minem
probat, niſi eandem demonſtraueris
eſſe
compoſitionem in vtroque.
Canes olfa­
ctu
quantum præſtant, tantum viſu defi­
ciuntur
: nam nec propè agnoſcunt domi­
num
, niſi olfactu experiantur.
In decima
rurſus
damnat Ariſtotelem, vt me accuſet.
Segmenta illa cùm ſcribebam, nondum
omnia
mihi comparaueram, prodibunt Deo
volente
emendatiora: ſed non ob hoc friuo­
la
, ſed ob res maioris momenti.
Verùm & in
commentariis
aliam rationem ex Ptolemæo
ſecuti
ſumus, ſiquidem & aliter colorum
eſſentiam
, nomina, & ordinem conſtitue­
bamus
, cum de ecclipſi loqueremur.
Cæte­
rùm
, quæ in 11. ſectione adiicit, perfectè
vanitatem
ſuam declarant, vt vix credam
eſſe
ſua.
Se grauiorem iudicio, animo viui­
diore
?
ſit ita: ex ore ſuo tamen, quàm de­
ceant
intelligis?
at corpore robuſtiore, fa­
milia
nobiliore quid ad propoſitum?
Simi­
le
illud in 246. exercitatione: Canes tui
fortuna
ſua defuncti ſunt: hunc dictato­
rem
alterius vitæ ( caput ſanè noui ) opor­
tet
eſſe.
Sic ſimile illud de iudicio eſt ſo­
phiſmati
Entisberi.
Ego dico falſum: ſi
enim
hæc profert, iudicio non valet?
Sed
ignoſcendum
illi audio enim Vaſcones il­
los
, apud quos degit, malos vicinos eſſe, qui
cùm
illum laudare vnquam noluerint, ſæ­
piùs
cogitur præco eſſe laudum ſuarum.
Multi enim cùm hæc deliramenta legerent,
non
è dignitate mea putabant eſſe, vt quic­
quam
illi reſponderem: at ego maiores bu­
cella
ſoleo deuorare, veritatis amore.
299. Sæpè dixi maiori ſtultitia me nota­
ri
debere, qui tam ſtultis reſpondeam obie­
ctionis
: ſed tamen volo, vt intelligant ho­
mines
, quàm leuibus anſis innitatur.
Eſt
vbique
dolor, & voluptas, non qualis in
Venere
, ſed qualis ſcalpendo in ſcabie, ca­
lefaciendo
in frigore, titillando, atque dum
ſanantur
vulnera.
Eſt aliud proprium in
genitalibus
membris, quod dolorem pro
contrario
non habet, quia naturæ neceſſe
fuit
: nam & in eiſdem membris adeſt ter­
tium
genus, ſcilicèt dolor, & voluptas,
communia
toti corpori: ſed quiá voluptas
ad
irritanda animalia ad Venerem non ſuf­
ficiebat
, alia addita eſt alterius generis do­
lor
, non cùm generalis ſufficeret.
Hæc &
alia
ſi ſic expoſuiſſet.
Hæc & alia ſi ſic expo­
ſuiſſet
: nec voluiſſet ſpontè deſipere, maio­
rem
legentibus voluptatem, cunctis vtili­
tatem
, ſibi gloriam comparaſſet.
Ergo ſimi­
li
vanitate dolorem dicit non ſentiri: nos
aliàs
docuimus, ex ipſa experientia, &
Conciliatoris
autoritate ita ſentiri, vt nihil
aliud
ſentiretur: ſed nebulo hic quicunque
ſit
, vbi ſe in illa, quam vocat prima philo­
ſophia
inuoluit, vt in cœno ſus volutatur,
hoc
ſolum nixus, vt omnia confunderet,
omnia
benè inuenta tolleret, ſuam vani­
tatem
oſtenderet.
Voluptas, & dolor ( in­
quit
) ſenſio eſt, ſenſio non ſentitur, vbi
primùm
ſenſionem inuenit Latinè Latiniſ­
ſimus
vir?
ſed omittamus, voluptas, & do­
lor
ſenſus ſunt: hoc enim Latinum eſt, &
nulla
affectatum cura: quid ſi quis neget ti­
bi
, quod iure negandum?
vbi probas, quod
probare
debes?
ſed, vt dicitur, principium
petis
: quod maximè declarari poſtulabat;
tanquam
clarum præſupponis.
O amentiam
ſingularem
?
audaciam intolerandam? per­
tinaciam
faſtidioſam?
moreſque, qui etiam
Iobi
patientiam frangerent?
nam ego de
hac
virtute ſolebam gloriari, non de ſa­
pientia
, vel eruditione, aliiſque ſimilibus
vt
tu.
Verùm & hanc mihi deeſſe Deus me
docuit
, vt qui paucitatem, morbos, calum­
nias
, coniurationes facilè pertulerim, huius
nugæ
, amentiaque ad hæc quæſcio me di­
gna
non eſſe, coactum irritarint: male ge­
nio
nate?
At dicet quiſpiam, cur adeò iraſ­
ceris
?
non ob eius calumnias, non ob ma­
ledicta
, non ob falſas interpretationes,
quamvis
in omnibus modum exceſſerint,
1quamvis nullo exemplo talia in me, in bo­
nas
diſciplinas molitus ſit: quamvis ſingu­
laris
imperitiæ, amentiæ, malignitatis argu­
menta
dederit, ſed quòd alieno nomine pue­
riliter
conatus ſit peſſimo exemplo nobis il­
ludere
.
Nam ſi per hos ſycophantas licet
oppetere
probis viris: qui opes, operam, vi­
tam
denique ipſam pro ſtudiis impende­
runt
, quónam peiore exemplo immaniſſi­
mi
tyranni vti poterunt, quàm vt per ſcur­
ras
, & mimos ludibrio exhibeantur artes, &
diſciplinæ
, ſimul cum ipſis, qui eas profi­
tentur
viris?
Sed dij dabunt, vt faba hæc
in
caput ſuum recudatur.
Hocque ipſo li­
bro
intelligent homines nihil ſanum, nihil
dignum
, nihil vtile à tam fœda ſentina pro­
ficiſci
poſſe.
An exiſtimabat, ſi his artibus
honeſta
gloria parari poſſet, Mediolani de­
eſſe
decem nebulones, quanquam non ex
ſacra
medicina, qui ſimilibus illam poſſent
infamare
?
Exemplum teterrimum non ſe­
cutus
eſt, ſed inuenit impius: vt quod nun­
quam
aliàs generoſi viri in manus nephan­
dorum
imperitorum traderentur.
Quid hoc
eſt
aliud, quàm quòd in Romanis exe­
crantur
omnes boni viri, cùm homines
feris
dilaniandos exponerent?
Inde conquæ­
ritur
ſua non placere, quæ de cauſis lin­
guæ
Latinæ ſubtiliſſimè, inquit, ſcripſi, ne
quid
amentiæ ſuæ deeſſet.
Magno certè
malo
negliguntur à grammaticis hi libri,
cum
nihil profeſſus ſit, nihil norit, quàm
Grammaticam
.
At ipſi contradicunt, dicen­
tes
odiſſe Grammaticæ profeſſorem, qui
cùm
ſcribat, omnes alios ſcriptores barba­
rie
ſuperauerit: ſimul illud, vt eſt genus
eorum
clamoſum obſtrepentes.
ἄλλον ἴατρος ἀυτὸς ἕλκεσι βρύων.
300. Subdunt ſe tot illius ſtultitiæ, & te­
meritatis
exempla vt apud eos, qui non­
dum
librum eius viderint, verear ne nomen
calumniatoris
ſubeam: ſed audi verba il­
lius
, Qua inſcitia aut negligentia M.
Tul­
lius
ad tot alia ſignificanda vſus ſit.
Iraſci
ne
ego debeo, ſi illi in philoſophia non pla­
ceo
, cui M.
Tullius diſplicet in Latinitate?
Multos ſtultos ſcripſiſſe ſatis noui, quorum
etiam
volumina iam per ſe exoleuerunt, at­
tamen
hoc ipſo ſtultiorum neminem vidi.
Inde ſubiicit in decimo Elementorum tra­
ctari
de numeris, credo neque Euclidis vel­
amen
, nedum libros viderit.
Hic etiam iu­
dex
in dicta cauſa damnat loquentes de pri­
mo
cognito: nomen ſeſquitertiæ proportio­
nis
.
Culpat quod dixerim, quanta poſſit
oculus
in duobus illis experimentis, & non
docuerim
, cur non idem aliqua arte auri­
bus
, vel naribus, aut aliis inſtrumentis effi­
ci
poteſt?
Dicam vt illi morem geram: id
fit
, quòd oculus ſyncerè, & rectè, &ex rectis
lineis
depræhendit obiectum.
302 Simili peruerſitate iudicij exiſtimat
vocem
audiri non ex lancea, ſed aëre dila­
bente
ſecus lignum, cum ſi auri admouea­
tur
, minùs ſentiatur, tùm etiam ſtridor
oſtendit
eum decipi.
Similiter & in Dieſi
dimidium
hemitonij, quòd ex his, quæ ſen­
tiuntur
primum harmoniæ coaptari poteſt.
In ſeptima diuiſione repræhendit, quòd ſy­
ringam
à fiſtula, chelin, & teſtudinem à
φόρμιγγα diſtinxerim.
Reſpondebo quod
Alexander
Parmenoni.
Hic cum dixiſſet, ſi
ego
Alexander eſſem, Darij conditiones ac­
ciperem
: inquit Alexander, Et ego ſi Par­
meno
eſſem.
Similiter ægrè fert, quòd om­
nia
non confuderim, repetens ſuo more: bel­
lus
ſanè homo.
303. Corporei ſenſus tactus, & guſtus:
diuini
& incorporei viſus, & auditus: me­
dius
olfactus.
Reuocat autem dubitationem
non
leuem: nam Plotinus animam ſentire,
& hominem ſecundùm illam exiſtimat.
In
tertia
diuiſione, aliorum hiſtorias ( Bellonij)
tanquam
ſuas quibuſdam inuerſis recitat.
In
ſexta
ſectione, vide improbam illius inſecta­
tionem
: profeſſus ſum, non niſi vera ſcrip­
ſiſſe
: ibi aio ſi verum eſt, conqueritur vera
non
ſcripſiſſe me, & alieno nomine, & de
quo
dubitare non licet, cùm ego dubitem,
& quod falſum nondum eſſe conſtat.
In 7.
ſectione
, conatur euertere pulcherrimum
inuentum
, affirmatque dum hæc molitur,
vt
falſus falſa muniat, cerebrum non indi­
gere
peregrina refrigeratione, contra Ga­
lenum
expreſsè in libro de Vſu reſpiratio­
nis
, atque experimentum.
Ridiculum dein­
de
cum tribus verbis ſententiam noſtram
ſcripturum
pollicetur, & tamen totidem fer­
ſubiicit, quot ego, ſed neque dimidium
ſententiæ
, quam non intelligebat, refert.
Tandem adducit bugloſſum, quod potiùs
piloſum
eſt, quàm ſpinoſum, & tamen hu­
midum
: aromata ſicca, non tamen ſpinoſa.
At non videt aromata eſſe ſicca, ſed non
terrea
: bugloſſum verò in humido craſſiore
iuxta
pilorum ſubſtantiam aliquid contine­
re
terrei, quod cordi confert: quod ſi odo­
ratum
eſſet, tanto vtilius.
Sed veriſimile eſt
eſſe
: tamen ſub copia humidi craſſioris te­
gi
: nam & hoc in boragine agnoſcimus.
Ita vir hic ad euertendum omnia benè in­
uenta
ſolo ductus liuore natus videtur.
307. Teſtimonia animi ſui depromit, ne­
que
enim malignius quicquam excogitari
poteſt
.
Nugatur verò in immenſum in ea
materia
, in qua qui eruditi ſunt, maximè
fuerunt
( vt ita dicam ) ſobrij ac breues.
Quin & adulator factus eſt: atque immode­
ratè
omnia, ne à moribus ſuis, vel vngue la­
to
recederet.
Verùm tot inutilibus ac vanis
illius
diſputationibus ( etiamſi veræ eſſent,
cùm
tamen abſurdæ ſint, rudes, & incondi­
) relictis videamus, an in ipſius immorta­
litatis
propoſito, quod per ſe tam dignum,
tam
vtile atque iucundum eſt, vt neque ani­
les
in hoc argumento fabulas ſoleam aſper­
nari
, quicquam nouum, aut laude dignum in
medium
attulerit?
Vno enim hoc commodo
ſi
quid præſtiterit, & veniam tot delicto­
rum
in diſciplinis admiſſorum, promeretur.
Itaque cùm plures de animorum immortali­
tate
ſcripſerint, neminem conſtat infœlicius
hoc
calumniatore ſcripſiſſe.
Primum enim
palàm
non ſolùm de hominis anima eas ra­
tiones
oſtendere, ſed etiam cæterorum om­
nium
animalium atque plantarum conclu­
dere
.
Deinde eas rationes Platonis eſſe ſal­
tem
primam ac tertiam: atque in his, quod
declarare
debuerat maximè tanquam pro
axiomate
aſſumi Sed quia tertia nos vtimur
1in libris de Arcanis æternitatis, videmus an
forſan
recta via, vel ſaltem in hac inceſſe­
rit
?
Ergo inquit, ſi anima manet, immor­
talis
eſt: ſi interit, igitur in nihilum tranſit,
eademque
ratione creabitur.
At hoc etiam
infirmius
eſt reliquis argumentis, nam idem
concludemus
de forma lateris, & oſſis: at
reclamabis
, formæ ſimplices non ſunt,
ſed
ex materia eductæ?
Vera dicis, ſed ta­
men
per ſe ſimplex eſt, & neque incremen­
tum
, aut diminutionem ſuſcipit iuxta Ari­
ſtotelem
?
Dices, ſed ex materia, vt prodit,
& vt illi annectitur, non ſimplex eſt, ſed ex
quatuor
elementorum miſtione conſtat.
At
in
animalibus hæc ſufficere negat Ariſtote­
les
, & veritas docet: docet: neceſſe eſt enim
eſſe
ſpiritum, cuius forma reſpondet ele­
mento
ſtellarum dices ita ſit?
tantò magis
miſta
eſt.
Tum ergo & hominis anima ſi­
militer
ex his prodit?
aut igitur anima
ſcarbei
immortalis eſt, aut anima homi­
nis
interit cum illo?
Ita egregium hoc
ſuum
argumentum eius quod declarare de­
buerat
, contrarium planè oſtendit.
Poſt hęc
ſuo
more nugatur illius exemplo, qui pel­
lem
vrſi nondum capti coriario vendere vo­
lebat
: cum enim ex eius rationibus de ani­
immortalitate non conſtet, quærit, quo­
nam
pacto Deus nouè animas creare poſſit?
Sed deterius hoc ipſo eſt, quot tot, tantaſ­
que
materias hic miſcet, vt etiam ſi eſſet,
qualis
eſſe deberet, non poſſet illas maximo
libro
abſoluere.
Sed ſi talis eſſet, non tanta
miſceret
, vt nec decimam partem concoque­
re
ſufficiat.
Verùm cùm neque principiis bo­
nis
inuitatur, nec ipſe his qualiacunque ſint
commodè
vti norit, & neque claſſica vta­
tur
inquirendæ veritatis ratione, nec ratio­
nis
ſtructura connexa ſit ac efficax, & tur­
gens
, ipſa verò farrago diſſidentibus, &
in
connexit conſtet, factum eſt, vt nihil
tetrius
legi poſſit.
Nam nulla ratione ſibi
fidens
, exiſtimanſque ſe alterum Apollinem,
quæcunque
illi in bucam venit, conſcripſit,
vt
imitatus illud videatur, quod de Pytha­
gora
diſcipuli dicebat ἀυτὸς ἔφα, vt amentiæ
ſuæ
non aliàs pulchrius ſpecimen dederit,
quàm
hic cùm ſibi placet.
Verùm neque il­
lud
credatis calorem in æſtate fieri fato, na­
tura
enim conſtat.
Et quanquam hic locus
non
ſit huius tractationis, nec æquum ſuo
more
omnia omnibus in locis repetere at­
que
confundere, charitatis tamen cauſa
vnum
verbum dicam, idem diuerſis modis
factum
dicitur?
veluti ceraſus oriente è po­
mi
planta per inſitionem villici, fato, natu­
ra
, conſilio, & fortuna oriri dicitur: fa­
to
, vt ad complexum omnium cauſarum res
comparatur
: natura, vt ad ſurculum, qui in­
ſertus
eſt ramo pomi: conſilio, vt compa­
ratur
ad villicum, qui inſitionis autor fuit:
fortuna
comparatione domini, qui neſciebat
villicum inſeruiſſe.
Vnde fortuna non eſt cauſa,
ſed
modus ſciendi aut cognoſcendi.
Quantum
verò
delinquat ipſe ac perapitici ſui, & quam
varij
ſint errandi modi vno exemplo alio
accommodatè
ſatis, vt reor, declarabo.
Ad­
uenit
vnus ex agro vir ſimplex ac verax,
ſed
minimè ſtultus amicus meus, qui refert,
ſe
audiſſe bouem loquentem, dicentemque.
Heu patriæ huic. Statim Epicurus dicet,
hunc
virum eſſe ſtultum, aut ebrium, aut
mendacem
?
iam hic habes genus hominum
quoddam
ſibi ſapiens: at alius Platonicus
dæmonas
confinget.
Rurſus theologus ad
Deum
, & culpam noſtram referet.
At ve­
rus
peripateticus ac prudens conabitur id
ex
naturæ principiis, minùs quàm poterit,
abſurdè
deducere.
Aſtrologus in aſtrorum
vim
tranferet abſurdo commento, vt aſtra
bouem
loquentem efficere poſſint.
At ſi quis
ad
me hoc deferat, poſtquàm cognouere
hominis
integritatem, dicam bos quidem
naturaliter
loqui non potuit, quoniam au­
ditionis
illius primùm capax non eſt, nec in
memoriæ
orationis, nec inſtrumenta ad lo­
cutionem
apta habet, nec ſenſim eruditus
eſt
.
Ergo non loquutus omninò eſt natura­
liter
, ſed fortè nec Dei voluntate: quid
enim
indiget Deus hoc ſermone, nonne ho­
mines
poteſt admonere abſque peruerſione
naturalium
legum?
Deus etiam æquè affici­
tur
noſtris negociis atque res puerilibus ludis:
quis
ergo rex eſt, qui velit leges ſuas muta­
re
ob noſtros ludos?
Sed neque dæmonum
auxilio
, nam iuxta Philoſophos non ſatis
primò
liquet, an dæmones ſint: deinde ſi
admittantur
, quomodo poſſunt cùm ſint in­
corporei
corpus mouere?
Et ſi iam moueant,
non
eſt inſtrumentum ſermoni aptum.
Quod
ſi
iuxta Theologos neque id, nam non con­
ſtat
vnquam in ſcripturis quantacunque
narrentur
miracula, vnquam iumentum lo­
cutum
eſſe, niſi de aſina Balaam.
Sed hoc ab
angelo
factum eſt.
Quid tandem non locu­
tus
eſt bos?
ille tamen audiuit, ergo ſenſus
eſt
affectus, vt in ſomno, in ecſtaſi, in timo­
re
ingenti.
Illud ergo vel humorum vitio,
vel
cauſa aliqua naturali inferiore, vel cœ­
leſti
propria, vel generali.
Humorum vitio
non
cùm conſtet ſibi, cùm res ſit ordinata,
ſcilicet
ſenſus ac verba: caſus autem non
poteſt
longum ordinem ſeruare, cauſam ſi­
militer
inferiorem excogitare, quæ tanto
miraculo
reſpondeat difficile eſt, relinquitur
tandem
vt ſit cauſa propria vel generalis ex
cœlo
: ſi propria, illi minatur periculum,
ſed
rarò id contingit: ſi generale etiam pe­
riculum
, idque frequenter euenit.
Vides
quàm
abſoluta ſit doctrina, quæ ex princi­
piis
noſtris proficiſcitur.
Peripateticorum
autem
principia adeò remota ſunt à ſenſi­
libus
, vt niſi per prudentiſſimos viros tra­
ctentur
, aut ſilere cogant hominem vere­
cundum
, aut impudentem irriſioni etiam
plebis
exponant.
At contrà ſi in prudentiſ­
ſimum
virum incidant, magnis cum labori­
bus
quæſitis ſatisfaciunt.
Memini enim cùm
Puteoli
conflagratio accidiſſet anno 1540.
quidam
diſcipulus Auguſtini Niphi Sueſſa­
ni
Philoſophus, cuius nomen nunc è memo­
ria
excidit, adeò egregiè de illius cauſis diſ­
ſeruit
, ſed non abſque difficillimis diſputa­
tionibus
, & interpretationibus, quamvis
propoſito
accommodatis, literam tamen ex­
torquentibus
, vt diceres fuiſſe neceſſariam
illam
conflagrationem, potuiſſeque ex Ari­
ſtotelis
libris tanquam propheticis, ante­
quam
facta eſſet, prædici: adeò ſcitè, inge­
nioſeque
acutè omnia verba, omneſque Phi-
1loſophi ſententias ad propoſitum deducit. Et
id
tamen ( vt dixi ) quanquam à prudentiſ­
ſimo
, ſcientiſſimo, exercitatiſſimoque viro
factum
eſſet maxima tamen cum difficulta­
te
factum eſt.
At noſtris ex principiis faci­
liùs
omnia ac planè declarari poſſunt.
Porrò
quæ
in vigeſimanona ſectione denuò repe­
tit
, intoleranda ſunt, Deum eſſe naturam.
Natura eſt in rebus, vt Philoſophus ait, &
Deus
erit in ipſis.
Quin quòd euidentius ibi­
dem
naturam vult eſſe in animatis, atque
animam
fieri à Deo: anima igitur Deus eſt.
Quæcunque enim eidem ſunt vnum, vnum
& inter ſe ſunt.
Anima igitur Deus, quæ
cum
fiat à Deo, Deus à Deo fiet.
Porrò quis
mente
ſanus ferat tot impietates huius ho­
minis
?
Hoc enim nihil aliud eſt quàm dicere,
quòd
animus meus eſt ſubſtantia equi, dum
equum
intelligit, aut quòd mens quæpiam
animalia
illuſtret.
Quæ tamen ille vt impia
accuſat
.
Sed ſi vlla eſſet ei mens, rogo quo­
modo
impia eſſe poſſunt?
an apud Theolo­
gos
?
an Philoſophos? Non Philoſophos,
cùm
nihil ſit impium apud Philoſophos, ni­
ſi
cùm de Dei honore ac anima agitur.
At
anima
noſtra nihil eſt nobis maius, nedum
vt
ſit Deus.
Sed neque apud Theologos, quo­
modo
enim impius erit apud Theologos,
qui
dicat naturalis ratio ac lumen, ita de
anima
ſentiret, quia non longius proſpicere
poteſt
, Theologus tamen diuino lumine ad
intus
, ſi non aliter, certè ſemper meliora,
ac
magis pia ſentit.
Ita vides calumniatoris
impietatem
inexcuſabilem.
Nec prudentior
in
aliis, inquit, in trigeſimaſecunda ſectio­
ne
: medici dicunt, priores hecticæ ſpecies
fieri
poſſe corde illæſo, vltima oppreſſum
aggreſſione
fatiſcere.
Miſer vbi inuenit he­
cticam
vniuerſalem fieri alibi, quàm in cor­
de
cuiuſcunque ſpeciei ſit?
Si de propria vni­
cuique
membro loquitur, etiam tertia poteſt
fieri
, & in ventriculo, & in aliis membris
abſque
cordis affectu, ni forſan cor ob co­
ctionem
vitiatam non conſenſum ſiccetur.
Ita cùm in aliqua ſcientia propria loquitur,
oſtendit
ſe, nec prima elementa illius atti­
giſſe
.
Sed non deſinit nugari in communi­
bus
his locis: vt non ſolùm lectores, ſed ſe­
metipſum
confundat.
Inde ad maledicta nul­
la
irritatus cauſa tranſit.
Sed ſi diſceptando
ſe
viciſſe confidit, quid attinet malè dice­
re
, ſit obtinere deſperat, an putat victo­
riam
rei literariæ maledictis conſtare?
In trigeſimatertia ſectione, quamvis poſ­
ſem
abundè tueri etiam belluas, & animam
ſenſus
effectricem mortem agnoſcere, ex
Plinij
exemplo de elephantis, exhibitis in
ludis
Gn.
Pompeij, tamen vt verius; & di­
lucidius
quod ſentio exprimam, homo intel­
lectu
mortem cognoſcit: ſed vi ſenſus pa­
uet
ac timet Belluæ mortua animalia, præ­
ſertim
ſui generis agnoſcunt: vt de delphi­
nis
, qui filios ſuos mortuos deferunt, ne à
piſcíbus
deuorentur: quid autem ſit mors
ignorant
, quod abundè ſuperiùs explica­
tum
eſt.
In trigeſimaquarta ſectione, ait: Intel­
lectus
incipit à corpore ſeparari ergo pri­
uatio
eſt motus?
Ergo ad priuationem eſt
motus
, ſic paulatim morimur, obcæcamur,
obſurdeſcimus
, nonne iſtæ ſunt priuationes?
Quis ferat intemperies huius viri? hac cau­
ſa
ſequenti ſectioni reſpondere indignum
puto
, quæ aliquam merebantur reſponſio­
nem
, ſi obiectiones ab alio, quàm à ca­
lumniatore
factæ eſſent.
Atque id præſer­
tim
omittere conuenit, quod etiam nimis
patefecimus
, quæ obſtruſa eſſe oportuit: irri­
tati
ineptiis huius viri, qui malè interpre­
tatur
, peius argumentatur peſſimè concludit.
Cur tamen omnes præuideant diſceſſum
ſuum
, id contingit, quoniam cogitationi­
bus
vehementioribus aliqui diſtrahuntur,
vt
non ſentiant minores motus, vt contingit
in
moletrinis.
303. Non patiar hunc virum debacchari
aduerſus
ſtudia bonarum artium, aduerſus
cultum
Dei.
Repræhendit nos, qui dixeri­
mus
contemplationem producere iuuentu­
tem
.
Id primùm probo experimento, quo nil
ſecurius
: Philoſophi plerique octogeſimum
annum
exceſſerunt.
Democritus etiam cen­
teſimum
, Socrates peremptus eſt anno ſep­
tuageſimo
, quum nihil adhuc ſenile ei eſſet
præter
prudentiam: Cato & Varro octua­
geſimum
etiam exceſſerunt.
Ariſtoteles
multis
miſeriis, ac animi moleſtiis, tamen
ſexageſimum
exceſſit.
Hippocrates 80. Ci­
ro
cùm ſexageſimum exceſſiſſet: vique pe­
remptus
ſit, tamen cùm moreretur adhuc
iuuenilia
omnia retinebat, formam, habi­
tum
, robur animi, promptitudinem, patien­
tiam
ad labores.
Idem de his qui in eremo
vitam
beatam ducebant, quamvis ille cor­
poris
, ac vitæ incommodis premerentur:
plurimi
tamen centeſimum annum exceſſe­
runt
, octuageſimum ſuperaſſe vulgare erat.
Eraſmus noſtra ætate quamvis præter mo­
dum
laboribus incubuerit, variiſque vitæ
incommodis
, ac animi moleſtiis preſſus, ſep­
tuageſimum
attigit: Marſilius Ficinus octo­
geſimum
.
Id verò etiam ratione conſtat:
nam
ſi animi triſtitia vitam decurtat, & vt
ille
dicebat, Spiritus triſtis deſiccat oſſa: par
eſt
poſtquam contrariorum contrariæ ſunt
facultates
, ſecuram lætitiam producere vi­
tam
, & valetudinem bonam adiuuare: at
contemplatio
exhilarat animum, ideò etiam
vitæ
auxiliatur.
Ariſtoteles quoque affirmat
in
contemplatione vitam eſſe ſimilem diis,
talem
igitur par eſſe etiam vtilem valetudi­
ni
.
Verùm multum intereſt inter contem­
plationem
, quæ eſt meditatio eorum quæ
ſciuntur
, tum inuentionem rerum noua­
rum
, quæ admodum delectant, & vitam
producunt
: & moleſtiam animi, quæ acqui­
ritur
diſcendo, interpretando, cùm difficul­
tate
: vt mihi nunc calumniatoris intempe­
ries
, & abſurdas gerras, quas cum intellexe­
ris
nihilo euades ſapientior, & diſceptatio­
nes
contentioſas, tum ſcribendi laborem:
hæc
namque fateor de vita, & bona vale­
tudine
ſubducere.
Ob id ſtudioſiſſimi, vel
prima
iuuenta interiêre, vt Ioannes Miran­
dula
, & Longolius: aut cum peruene­
rint
, vt quaſi abſque labore contemplatio­
ne
frui poſſint, valde parum ſeneſcunt.
Id
etiam
in nobis quilibet videre poteſt.
Dum
in
vtero eſſem, matri medicamentum abor­
tiuum
propinatum eſt.
Inde fuga, dum iam
1paritura eſſet ſe ſubtraxit: tribus diebus in
partus
laboribus fuit: vltimò cum caput ſo­
lum
ſeptem, vt referebat, horis promineret
conſilio
obſtetricis, quæ matrem ſeruandam
ducebat
, vi extractus ſum, atque mortuo ſi­
milis
.
Verùm contra morem vini balneo re­
creatus
ſum, ſuxi lac nutricis prægnantis:
primoque
menſe peſte correptus: inde aqua
intercute
, tandem euaſi.
Vſque ad ſeptimum
annum
variis ac periculoſis morbis conflicta­
tus
, octauo demum pro mortuo habitus ac
defletus
à patre, ſuperſtes fui.
Inde in peren­
ni
ac moleſta ſeruitute ad annum vſque vi­
geſimum
vitam duxi: quo tempore, vt refe­
rebant
, ſenilem quendam habitum ac fa­
ciem
præ me ferebam.
Dum verò in liber­
tate
conſtitutus, etiam contemplationi ope­
ram
dedi, tantùm abfuit vt conſeneſcere
præter
ætatem viſus ſim, vt nunc multis an­
nis
iunior ab omnibus quibus notus non
ſum
, iudicer.
Ita ætate regreſſus potius quàm
progreſſus
, quamvis etiam in perpetuis la­
boribus
, ac curarum iuſtis cauſis, non curis
multis
annis verſer.
Tantùm poteſt delecta­
tio
contemplationis.
Et quanquam nonnun­
quam
, vt nunc leui pollicis dextri pedis do­
lore
tenear, id contingit nimia ob ſtudia, dum
Papiæ
profiterer, & ceſſationum ab exerci­
tio
: quo etiam malo nunc premor, credo
magna
ex parte, quod deuorare has nugas,
& relinquere dulces, atque vtiles medicinæ
meditationes
coactus ſum.
Quamvis enim
hæc
illius deliramenta riſum non rarò mihi
mouerint
, vbi tamen cogor totum perlege­
re
, incredibile tædium aſſueto claſſicorum,
aut
ſaltem iucundorum lectioni pariunt.
At
hic
eius liber duorum, quæ Horatius iubet
poëtas
præſtare, neutrum præſtat: quo fit vt
iam
intolerabili moleſtia hos libros exami­
nem
: Dij in poſterum hanc peſtem auertant.
Cæterùm quod ad illum attinet, dicit mul­
tum
eſſe imminutum ex natiuo ipſius vigo­
re
, perpetuò torqueri, atque id ego ex tam
abſurdo
inſtituto coniectabar, nec tamen ob
id
deſinit probos viros laceſſere, impedire,
cenſorem
aliorum agere, tenebras offunde­
re
?
quod malum ſuperi? at dices, Tu ta­
men
non diſtinxeras inter contemplatio­
nem
, & labores ſtudioſorum, vt ſic homi­
nes
tuis conſiliis perderentur?
minimè.
Nam præſtat mori eruditum, & diuini mu­
neris
conſcium, quàm inertem, & erga
Deum
ingratum, vel mille annis viuere.
Ergo ſi cui ſatis integra valetudine ad con­
templationis
ianuam peruenire contigerit,
& voluptatem maximam animo, & grati­
tudinem
erga Deum, & vitæ incrementa
nanciſcetur
.
311. Sed & hic culpat quod dicam con­
tracto
calore ſomnum prohibere, quod
etiam
in ſecunda ſectione 314. exercita­
tionis
dixerim, ſomnum fieri ex quiete ſpi­
rituum
, cum id abundè declarauerim in li­
bro
de Animi immortalitate, nec ipſe de­
clarationi
reſpondeat, nec oſtendat oppo­
ſitum
, ſed ſolùm falſæ peripateticorum
ſententiæ
innitatur, quid eſt quod nos
vexet
?
312. Verùm locum, occaſionem inuenit,
quibus
ſuas ineptias diffunderet.
Vtinam ve­
ra
eſſent quæ definit: ſæpe enim talia quæ­
rere
ſoleo, quæ non inuenio apud aliquem.
Sed abſit vt ab illo accipiam, qui nec ab ali­
quo
veterum ſignificata hæc accipit, nec
oſtendit
quod ita ſit: ſed vult ſua ſimplici
narrationi
vt dictatori atque oraculo cui­
piam
.
Sic enim de ſemetipſo prædicat, nos
acquieſcere
, cùm conſtet paſſim decipi: &
obiter
non conſulto veterum interpretatio­
nibus
, & ſui antiquo contradicere.
Itaque
libenter
in talibus ſe diffundit, multa que per­
peràm
nugatur.
316. Non ſunt offæ ori illius accommo­
datæ
omni qui odit, ſperat, vel temporis ſuc­
ceſſu
, vel ab alio, vel à Deo vindictam de
inimico
videre.
Interim triſtitia diſcrutiatur.
Et ideò lex noſtra rectè conſulit vt odia de­
ponamus
.
Propterea etiam principes non fa­
cilè
odimus, quia ſpem vindictæ rarò aucu­
pari
de illis licet.
317. Amorem diuinum inter animi hos
miſeros
affectus non colloco, ſed de eo in
libris
de Æternitatis arcanis agitur.
Tracta­
tiones
quaſi genere diſtinctæ ſunt.
In ſe­
ctione
quarta, illa non eſt audacia, cùm deſ­
peratione
ſalutis aguntur.
Ibidem irridet vir
ineptus
parabolas, priuilegia, vt rem notam
abacis
triuialibus.
Iuro per genium meum
poſtquam
tam ſtupida mendacia effudit, &
319
. exercitatione dicit me conatum redu­
cere
Euclidis theoremata ad pauciora, cùm
id
ab omni veritate alienum eſſe omnes in­
telligant
, me exiſtimare etiam ſi doceretur
de
his, non percepturum: illud ſanè conſtat
eum
nequaquam à limine geometriam ſa­
lutaſſe
, ſed turpiſſima temeritate non intel­
lectis
non etiam viſis, quæ de circini vnica
latitudine
ſuppoſita ſcripſeramus, cæco iu­
dicio
ac mente pariter ſcripſit hæc, tan­
quam
aſinis ſcriberet.
Demiror ſanè viri
impudentiam
: ſed non demiror.
Quid enim
tam
turpe eſt, tam abſonum, quod in hoc
admiratione
dignum ſit?
Vnde etiam men­
dacij
manifeſti ibi conuincitur.
Nam quo­
modo
potuit ipſe ad pauciora theoremata
reducere
, primùm quòd ſupponat aliqua
eſſe
ad exercendam iuuentutem, cùm ne
vnum
quidem iuxta ordinem ipſius Euclidis
ſuperfluat
: deinde cùm non intelligere ar­
tem
omninò ex verbis ſuis deprehendatur:
demum
, quod totum librum mutare eſſet
neceſſarium
, qui pauculas propoſitiones ſub­
trahere
vellet, cui negotio ne centum qui­
dem
ſui ſimiles cum turba tota ſuorum pal­
patorum
ſufficerent.
321. Simile illud quodcunque accipit,
vel
probat geometra, per numeros dirigi
poteſt
.
Quid abſurdius? quid à veritate ma­
gis
alienum dici poteſt, inſcriptiones figu­
rarum
& circumſcriptiones, tum corporum,
anguli
, contactum rectorum cum circulis,
obliquorum
cum rectis exceſſus, quanam
arte
ad Arithmeticam redigi poſſint, non
video
.
Sed neque gemina reflexa proportio:
reducat
hanc ad numeros, & cedimus illi.
Quæ in verecundia eſt hæc, velle adeò tur­
piter
mentiri in his, quæ non nouit?
ac
adeò
pueriliter nugari.
323. De pluuia ranarum conſulat ter­
tiam
editionem, videbit nos declarationem
1attuliſſe non nugas, vt ipſe ſolet. Nam ani­
maduertimus
à ſapientibus viris rationes,
atque
experimenta, quibus deducti ſumus in
veritatis
plenam cognitionem.
324. Reprehendit ordinem ingeniorum
in
Subtilitate: ſed cùm inſanientibus cogor
inſanire
.
Audeo dicere, ſed omnes libri amiſ­
ſi
eſſent, non totius Ariſtotelis volumen,
aut
Scoti, ſed tamen ſingulas quas quiſque
optaret
partes, me reſtituere poſſe, vel to­
tum
Euclidem.
At Archimedis, aut Apol­
lonij
, vel Ptolemæi librorum, ſeu prædi­
ctionis
, ſeu magnæ compoſitionis, primo
duntaxat
excepto, ne vel tota vita quatuor
lineas
inſtaurare poſſe ſperarem.
Sed quid
aſino
ad lyram, aut ſuibus prædico amara­
cum
?
Subtiliſſimos & ſupra humanum fa­
ſtigium
ipſe exiſtimat Occam, Entisberum
fuiſſe
, qui certè ingeniosè, & dilucidè om­
nia
ſcripſerunt: cæterùm inuentione nulla,
vt
ſi propoſitionem vnam neges, quindecim
paginæ
corruant.
Sed quia ad diſputationes
ſcholarum
ſunt accommodati, hoc arridet,
hoc
laudat, quos etiam non intelligere pla­
num
eſt.
Laudat enim, vt intelligere videa­
tur
.
Inde leuiſſimis ex cauſis cenſor nouus
literaturæ
damnat, quod nos non facimus:
ſed
laudamus egregiè, honeſtóque loco
fuiſſet
.
Quid de Galeno, quem duodecimo
collocauimus
?
Hippocratem nullo, quan­
quam
principes medicinæ, & de toto huma­
no
genere bene meritos: cùm tamen aliud
ſit
Subtilitatis præſtantia, aliud iudicij gra­
uitas
, aliud eruditio, aliud eloquentia, de­
mum
aliud vtilitas libri.
325. Rurſus ad ſua vireta redit, vbi om­
nia
pro arbitrio ſcribit: neminem habet
quem
obſeruet, ſic tribuit candidum terræ
colorem
, flauum igni, viridem aquæ, cæru­
leum
aëri, quod in humido tenui conſtet, cum
ſit
terminus viſus.
Atque ideò tenebræ illu­
minatæ
: ergo cæruleus non ob aërem.
Hæc
in
octaua ſectione, ſed in nona ſuum melli­
fluum
genium, ſuum præceptorem, diui­
num
virum repræhendit Ariſtotelem, &
malè
, quòd dixerit nigrum eſſe albi priua­
tionem
, & quod ex vtriſque alij colores
conſtent
.
Ita rectè ille mihi dixiſſe videtur,
Stultorum
infinitus eſt numerus.
Nam huius
amentiæ
generis, qui nihil cùm ſciat, in om­
nes
eruditos cenſuram agat: laudet, vitupe­
ret
, quovis placet loco vnumquemque re­
ponat
: ſemetipſum tot præconiis extollat:
de
rebus quas penitus non nouit tam auda­
cter
loquatur, quaſi Syrus inter Germanos
exultet
, glorietur, nullum adhud aliud
exemplum
inueni.
Sed vt video, parum
abeſt
ne illum vincire ſui cogantur.
In­
de
quaſi victor præ lætitia natat tota hac
exercitatione
, vt lupus piſcis in ſterquili­
niis
, iudicio ac pudore nullo, tot paginis,
vbi
etiam docendi diſcrimen neſcire vide­
tur
( res enim controuerſæ non ſunt ) ſuffi­
cit
ob id, ſi quis ſimpliciter doceat vbi de
nominibus
, de interpretatione ſententiæ
agitur
, quæ perſæpè ſunt controuerſæ, candi­
, purè, ſimpliciter, adiectis teſtimoniis ſunt
edocendæ
, ſaltem Lexica, quæ ille adeò con­
temnit
cenſor, ignorantiæ ſuæ eum admo­
nuiſſent
?
Quis eſt, qui de illis iuſtè queri
poſſit
?
aut illorum deſiderare diligentiam?
At ille confusè mendoſa è ſuo cerebro in­
uenta
, quaſi mathematica doceret, ſine teſti­
moniis
tradidit, natus non ſolum ad rerum
ſcientiam
peruertendam, ſed & ad linguas,
& Grammaticam corrumpendam: vt ſi vel
ipſemet
propria velit relegere, ni prorſus in­
ſaniat
, ſuum hunc deſultorium laborem non
leuiter
ſit damnaturus.
326 Docet volatilem columbam facere?
vel non docet? vtinam docuiſſet, vel ſciret.
Hoccine eſt ſuum ſic docere? rem quam
tota
poſteritas admirata eſt, nemo adhuc
imitari
potuit, ille tanquam facillimam pro­
ponit
, docetque quod neſcit: hoc eſt impo­
ſturæ
ſuæ egregiæ, & amentiæ certiſſimum
argumentum
, cùm ſuum mendacium expe­
rimento
depræhendi facilè poſſit.
Exhibere
debuerat
tam optatum ſpectaculum: nam
dignus
venia erat pro tot flagitiis in rem li­
terariam
hoc in opere admiſſis.
Præclaris
enim
ingeniis etiam hoſtes parcere ſolent,
vt
Archimedi Marcellus quantum in illo
fuit
.
At hic malum malo addidit, dum ſe
impoſtorem
maximum profitetur, profliga­
to
omnino pudore verba pro rebus vendi­
cat
.
Deſine tandem cum iſta tua impudentia
& adeò mendaci procacitate offundere te­
nebras
mortalibus, & præſtigias facere
conari
eruditis, qui iam te norunt, tuoſque
fucos
.
329 Hic vir ſanè malus eſt, qui non ſo­
lùm
quæ difficillima ſunt tanquam facilli­
ma
deſpicit, quæ nullam continent difficul­
tatem
, vt difficillima admiratur: ſed omnia
agit
, vt famam eorum deprimat, qui iuſtè
laboribus
ſuis atque vigiliis nomen, aut
compararunt
, aut quæſiuerunt.
His de fibu­
lis
multa nugatur: & quaſi non omnes no­
rint
, fibulæ genus in cingulis depingit.
Nec tamen præter id quod diſcludi nequeant,
ſuæ
depictæ ſimiles ſunt his, quæ à Io.
Iu­
cundo
, quem adeò laudat, exhibentur.
Ita
vir
hic nemini conſtat, non Cæſari, non
Iucundo
, non ſibi ipſi, tanta eſt hominis in­
conſtantia
, iudiciumque rerum omnium
peruerſum
.
Ob id quis ferat hunc calumnia­
torem
?
Id verò non animaduertit quod ma­
ximum
eſt, & nos ſuppleuimus Cæſarem
non
niſi partem pontis deſcripſiſſe.
Ergo vt
ad
fibulas redeam, illis non depinximus,
quoniam
multis modis fieri poſſunt, vt idem
efficiant
: at ex his modis non conſtant,
quali
vſus ſit ipſe Cæſar.
Cæterùm & mu­
nimenta
pontis deſcripſimus, attamen au­
det
impudens in tanta caligine huius Cæ­
ſarianæ
inuentionis, negare me quicquam
ad
lucem illius attuliſſe.
330. Simili malitia ac ſtultitia arguit,
quod
non intelligit: nam ſingulæ rotæ
ſuam
partem ponderis recipiunt: quare cum
pondus
ſit idem, minus autem terræ infiga­
tur
leuius, non parum trahuntur, adeò vt ob
durum
ſolum, & leue, ac leuitatem axis ho­
mo
nunc ſufficiat trahere pondo decem mil­
lia
, quæ nec decem homines aliter trahe­
rent
.
Vbi autem extrema, ibi etiam me­
dium
.
Detrahere autem oportet pondus ro­
tarum
, quod minimum eſt ab hoc compen­
dio
leuitatis: nec minori amentia exiſti-
1mans ſapientiam diuinam laudare, imminuit
dum
de camelo loquitur.
Cuius ſtructuram
more
muliercularum in ſolam Dei potentiam
refert
, atque voluntatem, tanquam laudabi­
lius
ſit inconnexa quàm coniuncta fabricaſſe.
Ita(vt dixi) miſer hic vbi ad res quæ ſenſibus
percipi
poſſunt deuenit, falſus perpetuò at­
que
abſurdus deprehenditur.
Turpiore inſa­
nia
illa in fine addit, quæ ſenſum nullum con­
tinent
, quaſi aſinis ſcribat, atque imponat:
tanquam
aliquis hic vir ſit, qui nihil à pueri­
lis
differat.
331. Pari ruditate & imperitia fucis quibuſ­
dam
Rhetoricis, & frigidis ſophiſmatibus, vt
imperitam
plebem decipiat, in ſeriis rebus lu­
dit
.
Si iocari in omnibus ſufficit, quid opus
eſt
ſtudiis amplius diſciplinarum?
imò ne arti­
bus
quidem?
omnes ſtudete rhetoricæ ſed non
Ariſtotelis
, aut Ciceronis: ſed nebulonis.
332. In tractu ſcobs educitur, atque ita
ſcinditur
melius.
Hic homo aut omninò ru­
dior
aſino eſt, aut diſſimulat ſe intelligere,
quorum
vitiorum neſcio quod ſit deteſtabi­
lius
.
Sed pulchrum eſt, cum ſuas ineptias pro
cauſis
rerum affert.
Nam tractus cum impe­
tu
magno plus eſſe vno cum magno impetu.
At de hoc non minor eſt dubitatio, quàm de
primo
quæſito.
333. De planis cum locus, & verba mu­
tata
ſint, ſuperfluum eſſet reſpondere, ne ta­
men
ſua calumna occulta ſit, quid mirum eſt
contangi
videri quoad ſenſum, ratione co­
gnoſcere
aërem interceptum: at hoc familiare
eſt
huic viro, ex muſcis elephantes facere:
ipſos
elephantes non videre.
333. Hic contra Hippocratem, contra Ga­
lenum
, qui in libris de Elementis, experimen­
to
id probant, conatur ſuo more vtiliſſimum
medicinæ
præceptum, ad perniciem humano­
rum
corporum non minus, quàm animorum
natus
, ſuis ſolitis meris nugis euertere.
Sed
pulchrum
eſt, cum in paucis adeò verbis af­
firmat
, negat, fruſtráque damnat.
Nam de An­
tilogiis
palàm eſt me neminem irridere, cùm
etiam
multò caſtigatiores non ob has nugas
quas
obiicit, ſed alia maioris ponderis, nuper
in
publicum prodituri ſint.
337. Hic iam non mecum, ſed cum veritate ipſa
diſceptat
.
Rectà feruntur quæcunque impel­
luntur
, vt lapides quamdiu ab impetu ſuſti­
nentur
.
Oculus docet, nulla ratio aduerſatur.
Nam quàm adducit, calumniam meram, &
ruditatem
eius declarat.
339. Stolidus non intelligit difficultatem,
ideo
negat, quòd adeò Galenus admiratur: in­
de
falſa adducit in medium.
Et præter id putat
membra
per ſe ac anima moueri, cùm à ſpi­
ritibus
moueantur: nam ſpiritus facultatem,
& impulſum ab anima recipiunt, ipſi autem
mouent
.
340. Impudenter ſuo more culpat ordinem
quaſi
viri illi in eodem genere diſciplinarum
de
quo ratio ſua concludit, ſcripſiſſent.
Ibi
dum
gloriatur, ſe dupliciter vituperat: & quod
genus
doctrinæ ſuæ quale ſit docet, ſophiſti­
cum
ſcilicet, & inane, & quod falſi crimine
ex
coniectutis accuſari poteſt: nam ego qui
Mercurij
quatuor æquationis orbium motus
φαντασία concipere poſſum, quædam illius ar­
gumenta
vix aſſequor.
341. Peſſimus hic nebulo, nec vnquam ſi­
ne
præfatione nominandus à ſuis moribus me
vult
plagiarij crimine accuſare.
Inquit me
aliena
ſcribere geometrica, arithmetica, mu­
ſica
.
Primùm quæro metopoſcopia à quibus
ante
nos tradita ſunt?
Similiter in geometria,
arithmetica
, & muſica, quid acceptum ſit ab
aliis
, cùm edita erunt, ſi poteſt, obiiciat?
De
tribus
elementis, de eorum frigiditate, de dua­
bus
tantùm qualitatibus, de æthere, de vrinis
innumeráque
alia in medicina & naturali
philoſophia
inuenta, cui authori audebit aſ­
cribere
?
Sed ſi pro quolibet mendacio illi pi­
lus
non ampliùs rediturus excideret, profectò
iam
totus glaber eſſet: nonne iam illum pu­
det
tam enormíum ac manifeſtorum menda­
ciorum
?
Inde conuerſus ad poëtas, quas ine­
ptias
profert, quam temerario auſu iudex in­
ter
Homerum ac Virgilium à ſeipſo conſtitu­
tus
, furorem poëticum referre conatur, ſed fu­
rorem
video, poëtam non video.
Ἐκεῖνον εἴργειν τεῡκρος ἐξεφίεται
σκήνης
ὔπαντον μηδ̓ ἀφίεναι μόνον.
342. Cùm de fine cognoſcendi agamus, ille
de
fine entium non nouo exemplo interpre­
tatur
.
343. Non recitat fideliter verba noſtra:
forſan
error fuit anagnoſtæ, vel typographi.
Mediocris ad maximum comparatus, prauus
dicitur
: humidum multum, mediocréque idem.
Quoniam tria ſunt, maximum, mediocre &
nullum
, exiguum autem pro nullo habetur.
Attractio quæ eſt facultas nutricis animæ,
non
trahit vt ſol, vel ignis, reliquáque quæ
ſic
citata magis trahunt.
344. Hic recté monet: gratias illi habeo,
vtinam
hoc ſæpe feciſſet.
Sed dum ſcribebam,
malui
inutilia addere quam vtilia prætermit­
tere
: nam quæ omiſi, reſtituere non poſſum
amplius
, exciderunt enim multa: quæ perpe­
ràm
addidi præcidere poſſum.
De lupo demi­
ror
cur obiicias illa, cum ego experimentum
vidiſſe
me referam, & rationem reddam cur
non
ſemper id eueniat.
Quæ ex Ariſtotele
transfert
, non ſunt cauſæ ſympathiæ, aut anti­
pathiæ
, ſed inimicitiarum, aut amoris, Sunt
autem
quinque, ſi diligentius diſtinguantur:
natura
iracunda, vt quorundam canum, qui
omnibus
infeſti ſunt: ſunt enim ſimiles ægris.
Cibus communis, aut cùm vnam alteri cibus
eſt
.
Venus loca & parata noxa ſibi, vel proli.
At de antipathia, & ſympathia, & faſcinatio­
nibus
ſatis alibi dictum eſt.
De hircino ſan­
guine
, & adamante, nondum conſtat illi an
ſit
verùm, & tamen de hoc diſputat.
347. Turpiſſimè vides debacchari propter
errorem
, quem quis mihi ſani capitis impu­
tauerit
?
Indicio eſt non habere meliora quæ
obiicit
.
344. Non diſtinguit curationem doloris à cu­
ratione
cauſæ.
Curatur dolor ſic etiam teſte
Hippocrate
.
Cauſa etiam non per ſe: ſed quan­
doque
quaſi fortuito calore naturali confir­
mato
.
De Græculo non noui, ſed inuentum
putabam
meum.
Ideò tanto veriorem cauſam
reddidiſſe
opinor, poſtquàm duo caſu quodam
ex
præſcripto in eandem deuenimus opinionem.
349. Reſponſum eſt in ipſo opere in tertia
editione
, quod eam quæſtionem duxerim eſſe
neceſſariam
ſcitu.
1
350. Non ita, ſed per calumniam, & inſa­
niam
iurare debuerat.
Vide quàm bene cohæ­
reant
verba illa ſomnio meo, & his quæ ſu­
periùs
dixerat?
tantum abeſt, vt antea ſua
obrutum
iri ſperem, ni forſan per obruere il­
luſtrare
intelligat?
quod genus expoſitionis
apud
ipſum exemplo frequenti non caret.
355. Natat in ſua peripaterica Theologia
dicens
, ſi intelligens, & quod intelligitur eſ­
ſet
vnum, primæ mentes quantitatem cœlum
intelligendo
adipiſcerentur?
Reſpondeo ha­
bere
quantitatem illam intellectum: nam non
aliter
intelligendo mouerent, niſi quod &
& quo, & per quid mouerent intelligerent.
At ibi nulla eſt compoſitio, neque diuerſitas:
eſt
igitur intelligentia rei, & quod intelli­
gitur
, & quod intelligit idem.
Ideò intelli­
gentiæ
meritò appellari poſſent, ſi Romani
ſub
hoc ſignificato recepiſſent.
At non erat
illis
cognitum, quædam eſſe quæ cum ſua
operatione
, & obiecto eandem eſſe poſſent.
Inde homo cattus irridet noſtram Dialecti­
cam
, non abſimilis puero octo annorum cu­
iuſdam
affinis mei, qui patrem ſuum ad diſ­
putationem
de ſuis quiſquiliis tum fratrem
natu
maiorem valde eruditum inuitabat, eos
neſcire
quæ non profiterentur exiſtimans.
Deinde victus dicebat, non putabam vos ſci­
re
tantum de conſtructione, & ratione ſer­
monis
Latini.
Ita hic vir quòd non profitea­
mur
Dialecticam, putat nos neſcire.
Vtinam
velit
adeò inſanire, vt aliquod magnum pi­
gnus
deponat in ea arte, dico etiam in ſophiſ­
matibus
, videbit an longè peritiores ſimus
in
eo genere, quàm in Mathematicis?
vix que
ipſi
ceſſuros Chryſippo, ſi reuiuiſcat.
Verùm
quod
ille magnifacit ob inopiam bonorum
ſtudiorum
, nos ob eorundem copiam, & no­
bilitatem
negligimus.
357. Admiratur verba illa: Intellectus quo
tenuior
, diuturnior, primùm tenue &
craſſum
ad corpora, non ad mentes pertinent
deinde
æterna incrementi vitæ erunt capa­
cia
, aliquid æterno maius erit: aliquid etiam
æterno
breuioris vitæ æternum?
Si in talibus
dubitaſſet
, excuſatione dignus erat.
Itaque
ſubtilitatem
illam puritatem eſſe intelligat, &
ſimplicitati
propinquitatem quàm maiorem,
& minorem eſſe ſi negat?
negat & illarum or­
dinem
ad Dei comparationem.
Ego certè ge­
nus
illud ſimplicitatis, puritatis, & ſubtilitatis
homini
cognitum eſſe nego, quadam tamen
ſimilitudine
declaraui.
Eſſe tamen conſtat
& declarari poteſt: quòd omnia quanto per­
fectiora
, tanto magis à corporea natura, à
compoſitione
, à materia, & craſſitie quadam,
quæ
ſecundum paronymiam dicitur, non ho­
monymiam
recedunt.
Ea ſynceritas propin­
quitas
primo enti diuturnitatem malorem, id
eſt
, in æternitate conſiſtentiam firmiorem
generat
: velut ſi pes in arena veſtigium æter­
num
imprimeret, manifeſtum eſt etiam veſti­
gij
ſuperficiem adeſſe, eſſet tamen pes veſti­
gio
æternitatis magis particeps, & veſtigium
ſuperficie
, quod vnum ex alio penderet.
Ita­
que
& æterna varietatem in infinitate ſuſci­
piunt
, velut & mortalia in tempore.
358. Simili ſtupore admiratur verba illa in­
telligens
, quia ſubſtantia eſt, ideò quieſcit: di­
cit
, cœlum nonne eſt ſubſtantia?
pulchre cœ­
lum
non verè ſubſtantia eſt, quia ſi ab intel­
lectu
ſeparatur, non eſt: ſi cum illo eatenus
eſt
, quatenus illi coniunctum eſt, atque ideò
potentia
quaſi eſt, & ob id in continuo motu
æternitatem
.
Subſtantia ergo iuxta parony­
miam
dicetur de intellectu principali, & cœlo
& de cœlo, & de iſtis inferioribus adhuc ma­
gis
.
Sed de primo principio, & mentibus di­
uinis
pluſquàm ſecundum paronymiam, imò
nullo
horum modorum.
359. Sectione 14. ſimili afficitur errore,
quanquam
ibi indignus venia: nam admoni­
tus
, volens tamen peccat.
Primùm non ſe­
quitur
, hæc ſunt eiuſdem generis, ergo minùs
perfectione
differunt, quàm quæ genere dif­
ferunt
.
Plus enim differt homo à brucho,
quàm
bruchus ab albedine perfectione, ſicut
linea
magna plus longitudine à parua differt,
quam parua à puncto.
Deinde ſi animus noſter,
& ipſe intellectus rerum, non magis ſequitur
ipſum
eſſe accidens, quòd ſit rerum intelle­
ctus
, quàm rerum intellectum eſſe ſubſtan­
tiam
, quòd ſit idem quod animus.
362. Hic eſt error communis multis, qui
Archimedis
inuenta non viderint: putat enim
maximas
res vno argumento poſſe declarari:
at
non ita eſt, ſed ſerie tota vnius maximi li­
bri
quandoque indigemus.
Plures ſunt men­
tes
non vna tantùm, vt quidem magis, quam
Epicurus
athei: non tamen poteſt oſtendi
vno
, nec quatuor argumentis, ſed conſtruere
oportet
integram declarationem ex multis
vniuerſi
ordinem oſtendendo, velut Archime­
des
ex conorum multiplici ratione, & com­
poſitione
ſphæræ ex infinitis conis, propor­
tionem
ſphæræ ad maximum conum, inde to­
tius
extimæ ſuperficiei ad maximum circu­
lum
.
Hæc verò potiſſima cauſa eſt ignoran­
tiæ
rerum, & fruſtratorum ſtudiorum, adeò
vt
maxima pars hominum, quæ metam ſe
ſuperaſſe
putat, vt noſtra ſæpia in dialecti­
ca
ne prima quidem rudimenta attigiſſe vi­
detur
.
364. Scimus ſcabiem non eſſe titillatio­
nem
, nec multò minùs eſt dolor, vt ipſe ait: vn­
de
patet non breuitatis cauſa figura vti vt
nos
, ſed errare: dolor enim in ſcabie eſt ſym­
ptoma
: ſed titillatio venerea eſt, qualis pru­
ritus
, qui eſt in ſcabie: atque vtrobique quæ­
ritur
expulſio infeſti humoris abſque dolore.
quod in ſcabie non ſit dolor, vt plurimùm,
etiamſi
ſuperfluum illud retineatur: at in fe­
cibus
, & vrina, cum violenter retinentur, do­
lor
accidit: tripliciter igitur in tam paucis
verbis
peccat, dum alios perperàm repre­
hendit
.
PERORATIO.
Hauſimus tandem hunc inſuauem labo­
rem
, vt pleraque alia difficilia, publicæ
vtilitatis
cauſa, poſtquam res ipſa exemplo
non
caruit, nec ſolùm hominum, ſed etiam
naturæ
.
Quicquid enim inſigne tulit, ac pla­
admirabile, tanquam ſuummet opus irri­
deret
, peſte aliqua fœdauit.
Elephantem cra­
brones
, delphinem aſili vexant.
Non defuit
Homero
Sagaris, Heſiodo Cercopes, Socrati
Antiochus
Lemnius maſtiges: quamuis hi
diuini
propè viri eſſent.
At noſter hic calum-
1niator cùm adeò lutulentus ac ſordidus fluat,
vt
neſciam quando tam incultum ac barba­
rum
librum legerim, exiſtimo nec mihi glo­
riam
quæſiſſe, nec ſibi peperiſſe.
Etenim in­
ter
reliqua miſta colluuies videtur puerorum,
iuuenum
, annum, plebeiorum, nobilium,
ſcholarium
, ſtudioſorum, pædagogorum, mi­
litum
, vt nihil magis inconditum poſſit re­
periri
.
Nos enim à medicina nunquam diſce­
dimus
, niſi ad mathematicas, quas à pueritia
didici
, diuertero voluptatis cauſa.
Cæterum
in
naturalibus ea lege ſemper ſum diuagatus
vt
à medicorum placitis, ne vel lato vngue
diſcedam
: nec quicquam tracto, pro quo quis
iure
obiicere poſſit.
Quî ſcis? Itaque miſeret
me
illius, non ei iraſcor, quòd tot vigilias,
tantum
temporis, cùm maximè illius penuria
laborabat
, & qua ætate precioſiſſimum eſſe
ſolet
, fruſtrà profuderit.
Sed illud tamen in
eo
probare non poſſum, quòd his tempori­
bus
difficillimis, quibus Reſpub.
literaria tot
modis
premitur, inſontes viros ſtudioſos, prin­
cipum
& potentium ludibrio expoſuerit.
Et
tam
præclara opera non ſolùm opinionem
omnem
bonam ex animis, tum horum, tum
magiſtratuum
de eruditis eximeret, ſed vt
maiores
ſui opimæ Italiæ parti faces intende­
rant
, ſic Anteus hic noſter vniuerſis bonarum
artium
ſtudioſis ac diſciplinis exitium moli­
retur
, non equidem bene inuenta euertendo,
hoc
enim induſtriæ, & laboris opus fuiſſet, ſed
obſcurando
, vt quantum in illo fuerit, tot ad
pietatem
augendam, humanámque fœlicita­
tem
præcepta tot laboribus, ſtudiiſque parta
impij
viri manu perirent: nam cum peripa­
tetica
Philoſophia iam duobus abhinc anno­
rum
millibus euulgata ſit, & tot commentariis
illuſtrata
: ad pietatem quidem non niſi detri­
mentum
, ad naturæ autem & artium experi­
menta
tam paruum fructum attulit noſtro­
rum
inuentorum comparatione, vt illam aut
falſam
, aut nondum benè intellectam eſſe
conſtet
.
Fructus enim omnis veræ ſapientiæ
pietas
eſt, & opera ipſa, quæ vel naturæ, vel
artis
principio fiunt, induſtria autem ſapientis.
Cæterùm ex priore illa diſciplina quid aliud
pro
operibus, quàm perpetuæ, contentiones,
quæ
adhuc durant & indies augentur, acqui­
ſiuimus
- has tamen ambitioſus hic Chriſtia­
nus
, philoſophuſque ſuperbus, ac medicus
ἀνιατρολόγετος & tuetur, quod non nouum
eſt
: & peſſimè defendit, quod nouum pror­
ſus
eſt.
Quod ſi de hoc (quod fuit peripateti­
cis
magis etiam conſpicuum eſt, quàm mihi)
dubitat
, aut ſi quicquam à me ex ſuis calum­
niis
grauius conſulto prætermiſſum exiſtimat
tria
ex ſecunda editione, quam triennio ſcit
vulgatum
ante has ſuas exercitationes, ſibi
eligat
, quæcunque voluerit: quæ ſi non ſin­
gula
efficaci iuxta rei genus declaratione
oſtendero
, cuiuis hanc condono libertatem,
vt
me illius loco pro maximo nebulone ſub­
iiciat
.
Neque eſt, vt verbis ſe excuſet, qui fa­
ctis
ac re non ſolùm qualis eſſet ſe oſtende­
rit
, ſed ſuppoſiticiis perſonis ſubiectis planè
doloſo
ingenio eſſe declarauerit.
APOLOGIÆ FINIS.
167[Figure 167]
1 168[Figure 168]
INDEX
RERVM ET VERBORVM,
Quæ continentur in Tertio Tomo.
Primus Numerus denotat folium, & ſecundus eiuſdem
folij
Columnam.
A.
AB abſtractis ad concreta non
valet
argumentum.
pag.681.
col
.2 Abies ſola ex arboribus ſpon­
recreat.
p.486.c.1
Abietis magnitudo incredibilis. pag. 486.
col
.1 Abrahami ſepulchrum.
p.346.c.2
Abortum prohibentia. p.170.c.1
Abſintij muſcæ & illorum proprietates.
p.88.c.2
Abundantiæ & ſterilitatis ſigna. p.606.c.2
Accipitribus amica & vtilia. p.107.c.2
Accipitrum à regionibus differentiæ. p.106.c.2.
Accipitres quinam ſint optimi. p.105.c.2
Acetabulum quid ſit. p.70.c.1
Acerbi cauſa & actio. p.38.c.2
Acetum quomodo fiat, & quomodo vinum
Corruptum
in acetum vertatur.
p. 575.
col
.1 Acetum cur ignem extinguat.
p.68.c.2
Acetum quomodo corrumpatur ſi aquam te­
tigerit
ſaporem acrem amittit atque cor­
rumpitur
.
p.70.c.2
Aceti roſacei natura, commoda, proprieta­
tes
, vtilitates enarrantur, vbinam reperia­
tur
, & vnde nam extrahatur.
p.203.c.1
Achates cum imagine ſeptem arborum. p.54.
col
.2 Achillis ſepulchrum.
p.346.c.1
Acida cur habeant virtutem peculiarem
ſuccos
clarificandi.
p.199.c.1.
Acidi cauſa & actio. p.38.c.2
Acris cauſa & actio. p.38.c.2
Actiones humanæ inſigniores. p.175.c.2
Actiones mirabiles & memorabiles plurium
virorum
illuſtrium.
p.238.c.2
Aculei piſcium cur venenati. p.118.c.1
Acus piſcis monſtroſus roſtro admodum lon­
go
, colore cæruleo aut viridi.
p.143.c.1
Adamas. p.48.col.2
Adamas cur gemmarum omnium eſt duriſ­
ſima
.
p.347.c.1
Adamas omnium gemmarum duriſſima,
poſt
Saphirus, inde Carbunculus, & in­
ter
hos Pyropi Granatíque: pòſt Acha­
tes
& Sarda, inde Onyx Carcedonica, pòſt
Smaragdus
, quæ à chryſtallo vel mini­
mum
diſtat, Chryſolithus Carbunculo pro­
ximus
eſt, velut Amethyſtus, &c.
p.52.
Adamas nutritur, quia habet partes diſſimi­
les
è quibus, quæ minùs ſunt perfectæ
perficiuntur
.
p.693.c.2
Adeps cetaceorum cur non concreſcat. p.129.
col
.2 Ad facilius concipiendum mulieribus quid
multum
proſit.
p.171.c.1
Ad frangenda ſaxa quænam poſſe multum
conferre
credantur.
p.194.c.2
Adhibendi Ignis plures modi. p.617.c.1
Ad hilaritatem mouendam p.639.c.2
Ad homines Impinguandos. p.648.c.2
Ad luxatos cautio. p.316.c.1
Ad Memoriam Confirmandam & ingenium
acuendum
.
p.639.c.1
Adoleſcentulus Hibernicus octodecimum
agens
annum, binos cultellos narribus re­
ctà
adeo inſerebat, dimidij palmi longi­
tudine
vt ad perpendiculum faciei ſuper­
ſtarent
& multa alia mira præſtabat quæ
vide
.
p.239.c.1
Ad ſoluendos eos qui ligati dicuntur amore
alicuius
puellæ quid ſit præſtandum.
p.311.
col
.1 Aduerſus fulgura cautio.
p.378.c.2
Aduerſus ignes artificioſos remedia. p.192.
cap
.1
Ad Rugas tollendas quid non parum confe­
rat
.
p.29.c.2
Aduerſus Rubiginem. p.648.c.2
Aduerſus ſpirandi difficultatem. p.648.c.2
Adurentia medicamenta quæ? p.173.c.2
Ad vina perturbata æficienda & vt ficus
toto
anno ſeruentur.
p.576.c.1
Ædificantium Compendium. p.617.c.2
Ægyptij Regni antiquitas. p.175.c.1
Ægri qui imaginem è pupilla reddunt, poſ­
ſunt
ſanari, qui verò non reddunt, vix
1putantur poſſe ſanari. p.173.c.1
Ænigma ad Chymicam pertinens perpul­
chrum
ex ſibyllinis libris.
p.207.c.2
Ænigma Vtiliſſimum. p.630.c.2
Æreæ effigies ſplendidæ. p.215.c.2
Aër cur factus ſit. p.390.c.2
Aër infrigidatus repentè cur tantum noxæ
afferat
.
p.390.c.2
Aër ſemper mouetur. p.391.c.1
Aër cur non ſentiatur. p.396.c.1
Aër cur corrumpat quædam, alia verò ſer­
uet
.
p.390.c.1
Aër frigidus eſt natura, non calidus. p.374.
col
.1 Aër quò feratur motu naturali.
p.391.c.2
Aër concuſſus inter duriora corpora repente
tranſit
in ignem.
p.206.c.1
Aër quandoquidem ſub ipſa terra manet
quanto
magis ſub aqua quæ leuior eſt
terra
.
p.694.c.2
Aër vitæ ſalubrior. p.374.c.2
Aër tenuis an craſſus vitæ longitudini aptior
p
.561.c.1.
Aëris contrariæ vires. p.396.c.1
Aëris natura & genera. p.24.col.2
Aër ab oriente in occidentem perpetuo mo­
uetur
.
p.24.col.2
Aër qualis ſit, & quomodo cognoſcatur.
p.25.c.1
Æs arte in aureum colorem argenteúmque
tranſit
.
p.206.c.1
Æſtas ſolſtitio cur initium ducat & Hyems.
p.666.c.1
Ærcalze auis. p.104.c.1
Æs vtrumque à Ioue generatur. p.309.c.1
Æther quid ſit & vbi ſit. p.374.c.1
Æther & aqua in quibus conueniant ac diſ­
ſideant
.
p.411.c.2
Ætiona trium generum. p.625.c.1
Æuum quid ſit. p.669.c.2
Affectus animi quo pacto corpus immutent
p
.585.c.1
Affectus non eſt collocandus. p.709.c.2
Affectibus ſuis nequeunt obtemperare. p.5.
col
.1 Afflatus quid ſit.
p.670.c.1
Afflatus diuini & aduentus dæmonum diſcri­
men
.
p.655.c.1
Africę pars vltra æquinoctij circulum expo­
ſita
.
p.689.c.1
Agaricum. p.487.c.1
Agreſtis. p.40.c.2
Aiacis Telamonij magnitudo. p.553.c.2
Aiolus. p.56.c.1
Alauda piſcis quis ſit. p.141.c.1
Albigerij diuinatoris hiſtoria mira & omni­
no
extraordinaria.
p.162.c.1
Albedinis cauſæ. p.42.c.1
Album nullum perſpicuum. p.43.col.2
Alchundi laus. p.607.c.2
Alcatras, plumæ cuius coloris ſint, roſtri ma­
gnitudo
.
p.543.c.2
Alchymicæ vafre exemplum. p.208.c.2
Alexandro ſpiritum benè olentem fuiſſe.
p.482.c.2
Alia mortui hiſtoria. p.323.c.1
Alia animalia quæ ſub terra perpetuo habi­
tant
ſanguine prædita non ſunt, excepta
talpa
.
p.545.c.1
Aliqua eſſe calida, aliqua frigida falſum eſt,
omnia
enim ſunt per ſe frigida niſi ab
igne
vt Calx, potentiâ tamen, vt ſubii­
ciuntur
actioni caloris naturalis, dicuntur
humida
vel calida vel amara vel deter­
gentia
.
p.690.c.1
Aliquid ſuperſtitioſum. p.172.c.1
Aliqui poli nec poſſunt quieſcere mathema­
tice
, nec aliqui naturaliter, & cur.
p.181.
col
.1 Allij vis mira.
p.574.c.2
Allium odore ſuo arcet ſerpentes & fere om­
nia
exanguia.
p.92.c.1
Allium vt minus male oleat. p.33.c.1
Aloës optima. p.486.c.2
Alopeca vnde nam deriuetur? ab ἀλωπεκὶς.
p.698.c.2
Altera dubitatio cur aliqua animalia cæteris
Infeliciora
ſint.
p.549.c.1
Altitudo ſolis & Lunæ à terra. p.414.c.2
Altus Vox Nobiliſſima. p.603.c.2
Alumen ſcaliolæ, alumen plumæ Ellychnia,
quæ
haud conſumuntur, Et mappæ ab igne
p
.442.c.2
Ἀλύκος quid ſit. p.698.c.2
Alumen Rochæ & eius vires. p.442.c.2
Amara plura mixta inter ſe cur iucundiora
quàm
cum dulcibus.
p.155.c.2
Amara non nutriunt, imo nutrimentum alio­
rum
eduliorum conſumit.
p.40.c.1
Amari cauſa & actio. p.39.c.1
Amara cur quædam inde dulcia. p.487.c.1
Ambulantes per prata faciem viridem habe­
re
videntur.
p.418.c.1
Amia piſcis Delphinos atroci odio inuadit.
p.138.c.2
Amiarum mirabile incrementum. pag.119.
col
.2.
Amphoræ capacitas. p.64.c.1
Amphitheatri Romani altitudo & modus
quo
conſtructus erat.
p.345.c.1
Amurcæ vtilitates. p.244.c.2
Amygdalarum vires. p.577.c.2
Amygdala quomodo viciſſim ſaporibus mu­
tantur
.
p.73.c.2
Amylum quomodo fiat. p.254.c.1
Amœnus, ſuauis. p.40.c.1
An aurum potabile fieri poſſit. p.703.c.2
Andreæ Oſiandri mira hiſtoria. p.651.c.2
An cælorum ſe tangentium ſit vna ſuperfi­
cies
.
p.416.c.1
Anglia oleis & nucibus & oleo caret. p.65.
col
.2 Anglorum Regio temperatior eſt Italia, quia
minus
diſcriminis inter tempora, minùs
frigida
hyems minùs calida æſtas.
p.704.
col
.1 Anguilla.
p.519.c.2
Anguillarum generatio quomodo fiat. p.120.
col
.2 An hominis corpus ſit denſiſſimum.
p.702.
col
.2 Anima quid ſit.
p.388.c.1
Anima pura quæ requirat. p.305.c.1
An ferrum generetur ex aquæ frigidæ ſola
immerſione
, vt vult Cardani infenſiſſimus
hoſtis
.
p.681.c.1
An fœtus formas innumeras ſubeat. p.704.
col
.1.
An color in æſtate fato fiat vel naturâ. p.707.
col
.1 Animal forma monſtrifica.
1
p.103.c.1
Animalia felle carentia. p.103.c.1
Animalia perfecta nobiliora nouem differen­
tiis
comprehenduntur.
p.520.c.1
Animalia in frigidis regionibus cur alba.
p.533.c.1
Animal ſimile ſcarabeo miræ velocitatis.
p.89.c.1
Animalia è putri materia genita, cur multi­
formia
.
p.85.
Animalia bruta an vtantur vel vti poſſint
ſermone
.
p.297.c.2
Animalia bene olentia ſed tamen parui vſus.
p.539.c.1
Animalia è diuerſis progenita. p.93.c.2
Animalium ſpecies vlla an natura morboſa.
p.79.c.1
Animalium corpora potentia ad animam.
p.561.c.1
Animalium motus quomodo fiat. p.79.c.2
Animalia cur magis diuerſa formâ quàm
plantæ
.
p.76.c.1
Animalia digitos habentia cœcos fœtus
educunt
.
p.82.c.2
Animalia cornuta cur facta. p.83.c.2
Animalia imperfecta. p.83.c.2
Animalia ex putri materia & exanguia cur.
p.83.c.2
Animalia in ſaxis ſolidis. p.545.c.1
Animalia quæ pariunt, aliis ſunt perfectiſſi­
ma
.
p.78.c.2
Animalium procreatio quinque modis. p.79.
col
.1 Animalia quæ in frigidiſſimis regionibus non
viuunt
.
p.350.c.2
Animalia monſtruoſa. p.103.c.1
Animalibus lac augentia fabæ & Eruum, ſed
abortum
facit in prægnantibus, cytiſus
quoque
.
p.97.c.2
Animalia ſex modis mouentur. p.8.c.2
Animalium omnium ſex propria. p.75.c.1
Animalium quinque differentiæ generaliter
p
.75.c.1
Animalium ætates. p.78.c.1
Animalia cur coitus tempore pugnent. p.78.
col
.2 Animalium pugna ob quatuor præſertim cau­
ſas
.
p.78.c.2
Animalia piloſa cur ſibi ſimiles generant.
p.83.c.1
Animalium differentiæ ex ciborum diſcrimi­
ne
.
p.540.c.2
Animalia omnia habentia cornua Ramoſa
dura
ac ſolida habent & ſtulta ac timida.
p.532.c.1
Animalia omnia natura armauit aduerſus ſex
incommodorum
genera.
p.548.c.2
Animalia quomodo generantur. p.76.c.1
Animalium ordo. p.76.c.2
Animal fabuloſum. p.63.c.1
Anim alium mores, trium ſunt generum. p.78.c.1
Animalia quomodo generentur in materno
vtero
.
p.561.c.2
Animal monſtroſum. p.531.c.2
Animalium pinguium dignotio. p.252.c.1
Animalia diuerſa numero, non poſſunt in ter­
ra
& aqua degere, & in ſpecie conuenire.
p.77.c.1
Animalium generalis ratio & differentiæ.
p.75.c.1
Animal mira forma in noua Hiſpania iuxta
Aluaradum
flumen, ab Hiſpanis armatum
aut
contectum appellatur.
p.101.c.1
Animalium omnium fœdiſſimum. p.93.c.1
Animalia communia. p.93.c.1
Animal abſque cibo quomodo viuere poſſit.
p.518.c.2
Animalium plurimorum generationes mira­
biles
& notatu digniſſimæ.
p.206.c.1
Animalia è putri materia genita, cur ſint
ſemper
parua.
p.84.c.2
Animalium cognitio qualis. p.582.c.2
Animalia lapides deuorantia. p.77.c.1
Animalia omnia natura armauit aduerſus ſex
incommodorum
genera.
p.548.c.2
Anima mundi mouet principium internum
vt
ab alitis, quæ extrinſecus ſunt, non vt
pars
moti.
p.680.c.1
Animam eſſe immobilem clariſſimè & ſub­
tiliſſimè
demonſtratur.
p.81.c.2
Animi humani partes. p.582.c.1
Animi an corporis affectus plus nos moueant
p
.152.c.1
Animi humani partes. p.583.c.1
Animi perturbationes quomodo poſſint la­
tere
.
p.234.c.1
An monſtra aliquid præmonſtrent ſemper.
p.569.c.1
An monſtra ſint in intento fine. pag.568.c.2.
An metalla viuant. p.690.c.1
Anonis comentum ad occupandum tyranni­
dem
.
p.536.c.2
Anni Biſſextilis mira. p.33.c.2
Anſerina oua fœlicius ac Pauonina à gallinis
fouentur
.
p.107.c.1
Anſeris miraculum. p.112.c.2
An ſerpentes volitent & an habeant vene­
num
.
p.698.c.1
An ſit poſſibile facere aquam quæ in multa
ſæcula
vitam prorogat.
p.384.c.1
An ſub orbe lunæ Ignem eſſe ſit exiſtiman­
dum
.
p.697.c.2
Annulus intruſus digito quomodo facile poſ­
ſit
extrahi.
p.254.c.2
Anthropophagi quid & cur. p.336.c.2
Anthiæ ſacri piſces cur dicantur & cur illis
præſentibus
piſcatores poſſint tuto vrina­
re
.
p.131.c.1
Antropophagorum intuitus cur adeo terri­
bilis
.
p.363.c.1
Annulus præſtigioſus. p.253.c.1
An terra ſub aqua generetur. p.684.c.2
Antuerpia quæ. p.339.c.1
Antipodes vnde ſic dicti. p.11.c.2
Antiquorum mos de horis capiendi cibi.
p.337.c.1
Antichthones quare ſic appellentur. p.11.c.2
Antœci vocantur quaſi contrarij loci Accolæ
p
.11.c.2
Apes Albæ. p.87.c.1
Apes quæ iuuent. p.87.c.1
Cur Apes furta odire ferantur. p.87.c.1
Apes & muſcæ dentes habent. p.84.c.2
Apes flore buxi pereunt. p.62.c.2
Apis cur facta ſapientiſſima, vnde argu­
mentum
efficax animorum immortalitatis.
p.85.c.2
Apum generatio. p.86.c.1
Apum regni adminiſtratio. p.86.c.1
A Pluribus Chiromanticis Authoribus pol-
1lex tribuitur Veneri minimus verò Mercu­
rio
, & triangulus Marti.
p.288.c.1
Apollonij laus. p.607.c.2
Appollinis flos. p.483.c.1
Apes aluearia condentes quid ſignificent.
p.279.c.2
Apua. p.519.c.2
Apua ſeu Aphia quomodo generetur eiuſque
proprietates
.
p.120.c.1
Aqua ardens quæ melior. p.204.c.2
Aquarum odores. p.410.c.2
Aquæ arbores diuerſas nutrientes. p.410.c.2
Aquarum à pondere differentiæ. p.410.c.2
Aquæ quæ lapideſcunt & arbores mutant.
p.410.c.2
Aqua ardens oleo ſuperſtat. p.617.c.1
Aqua lactis fontanæ ſimilis. p.243.c.1
Aquæ diſtillatæ an vires habeant. p.383.c.2
Aquę puteorum cur hyeme ſint calidæ. p.408.
col
.1 Aquarum differentia à locis ſumitur diuerſis.
p.411.c.2
Aquarum naturæ ac vires. p.411.c.2
Aquæ maximum edentes ſtrepitum. p.409.
col
.2 Aqua & vinum quomodo refrigerentur.
p.580.c.1
Aqua in lapides conuertuntur. p.24.c.1
Aqua quæ aurum ab argento ſeparet eiuſ­
que
compoſitio.
p.384.c.2
Aqua potentiſſima quænam ſit eiuſque com­
poſitio
.
p.384.c.2
Aqua quantum ſub terra, ex pluuia deſcendat
p
.23.c.1
Aquarum ardentis & ſeparationis compara­
tio
.
p.385.c.1
Aqua quæ veſicæ lapidem poteſt confringere
p
.385.c.1
Aqua quomodo bifariam ignem poſſit accen­
dere
.
p.194.c.2
Aquarum ſapores. p.410.c.1
Aqua à quibus corrumpatur. p.580.c.1
Aquam corruptam quæ corrigant. pag.580.
col
.1 Aqua ſtygia.
p.411.c.1
Aquæ deſtilationis humani ſtercoris. p.193.
col
.1 Aqueum inutile.
p.437.c.1
Aquarum colores. p.410.c.2
Aqua ardens vritur illæſo linteo quod
madet
.
p.381.c.1
Aquæ dulces vbinam habeantur. p.22.c.2
Aquæ cur celeriter odorem bonum amittant.
p.486.c.2
Aqua quomodo plus aſcendat, quam deſcen­
dat
.
p.26.col.1
Aquarum deſtillatarum in commotica vſus.
p.260.c.2
Aqua quum in puteis & ciſternis corrumpa­
tur
, quomodo poſſit expurgari.
p.22.c.1
Aqua quieſcens cur corrumpatur. pag. 22.
col
.1 Aquæ deſtillatæ cur non corrumpantur aut
ſaltem
tardè.
p.22.c.1
Aquarum differentiæ generales. pag. 22.
col
.2 Aqua multiplicis vſus.
p.260.c.1
Aqua etiam in canali trahit ſubſequentem
aquam
.
p.20.col.2
Aqua veſicę lapidem frangens cur & quando
frangat
.
p.197.c.2
Aquarum motus ratio. p.17.c.2
Cauſa impetus aquæ. p.18.c.1
Aqua velociùs per fiſtulas quàm per canales
fertur
.
p.18.c.1
Motus aquæ per vnam lineam velociſſimus.
p.18.c.2
Aqua in vaſis quieſcens, cur rotunda in ſu­
perficie
.
p.19.c.1
Aqua in fouea, non mouetur niſi ab alia ſi ſit
ſub
libella.
p.20.col.2
Aquæ partes omnes fermè ſimul mouentur,
aliquando
tamen tardius ſupremæ pag.21.
col
.1 Aquarum genera à ſitu & magnitudine ſum­
pta
.
p.405.c.1
Aquæ guttæ apud nos æſtate generant pu­
lices
, & alibi in rubetas vertuntur.
p.648.
col
.1 Aqua non defluit, niſi humilior ſit locus ad
quem
defluit.
p.20.c.1
Aqua coctione emendatur, quod eſt Auicen­
, non de coctione, ſed diſtillatione, eſt
intelligendum
.
p.22.c.1
Aqua quomodo per ignis auxilium vbique
habeatur
.
p.22.c.2
Aquæ in lapides quibuſdam in locis conuer­
tuntur
, & elementa inuicem.
p.206.c.1
Aqua frigida quomodo habeatur. pag.262.
col
.1 Aquæ moſcho imbutæ quæ.
p.262.c.2
Aquæ frigidiſſimæ. p.409.c.2
Aquæ quomodo per noctem vnicam & per
quid
congelari poſſint.
p.253.c.1
Aquæ ardentis optimæ extractio. pag. 197.
col
.1 Aqua marina ſpumæ maris ſimilis eiuſque
qualitates
.
p.51.c.2
Aquæ frigidiſſimæ quæ piſces nutriant quæ
non
.
p.136.c.1
Aqua decocta eſt optima. p.263.c.2
Aquiſgranum. p.339.c.1
Aquila. p.543.c.1
Aquilæ aſtutia quænam ſit. p.112.c.1
Aquilæ mirum. p.111.c.1
Arabica gemma ebori ſimillima, eius pro­
prietares
& differentia.
p.52.c.1
Araneæ & ſcorpiones matrem occidunt &
quandoque
patrem, idque iuſtè.
pag. 88.
col
.1 Arbor mirabilis.
p.64.c.1
Arbores orientes ex aliarum arborum plan­
tis
inſitionem villici, fato, naturâ, conſi­
lio
& fortuna dicuntur oriri.
Fato quidem,
vt
ad complexum omnium cauſarum res
comparatur
, naturâ verò, vt ad ſurculum,
qui
inſertus eſt ramo alterius arboris, con­
ſilio
vt comparatur ad villicum qui inſi­
tionis
autor fuit: fortuna comparatione
Domini
qui neſciebat villicum inſeruiſſe.
p.707.c.1
Arbores plerumque herbis tenuioris ſubſtan­
tiæ
.
p.483.c.2
Arbores ne à iumentis lædantur. p.6.c.2
Arborum differentiæ ex regionibus. pag.487.
col
.2 Arbuſta & herbæ quomodo in arbores tran­
ſeant
.
p.67.c.1
1
Arca quæ pecunias recondit abſque indicio.
p.623.c.2
Architecti munera. p.213.c.1
Architectura quid ſit. p.213.c.1
Arces & turres vt in aqua videantur. p.303.
col
.1.
Arcus, chorda, ſinus rectus, & ſinus verſus
quid
ſint.
p.230.c.2
Archymedis laus. p.607.c.1
Arenæ genera. p.404.c.1
Arena tenuior, eſt media inter aquam & la­
pides
, non autem puluis.
p.226.c.1
Argentum viuum non cogitur niſi ob con­
trarium
.
p.691.c.2
Argenti liquefaciendi mira ratio. p.46.col.2
Argentum viuum in corium ceruinum tranſit
modus
ſeligendi aurum, quo in fragmen­
tis
eſt.
p.447.c.2
Argenteus color quis. p.267.c.2
Argenti viui & ſulphuris natura. p.683.c.1
Argentoratum vbi. p.339.c.2
Argentum viuum quomodo inueniatur. p.
447.c.2
Argentum viuum quomodo extrahatur &
vnde
.
p.203.c.2
Argentum viuum omnia metallica vaſa per­
forat
.
p.447.c.2
Argenti in aurum mirabilis mutatio quomo­
do
fiat.
p.207.c.1
Argumenta quibus animæ immortalitas pro­
batur
.
p.707.c.1
Argenti ſublimati detrimenta. p.259.c.2
Argilla. p.36.col.1
Arietis machinæ ſtructura mirabilis & no­
tatu
digna.
p.217.c.1
Aries cum vno cornu in medio frontis. p.522.
col
.2 Ariſtotelis laus.
p.607.c.1
Ariſtotelis locus de ſignis linearum explica­
tur
.
p.287.c.2
Ariſtoteles cur de Dæmonibus nihil tracta­
uit
.
p.318.c.1
Ariſtoteles non intellexit cauſam corruptio­
nis
.
p.72.col.2
Ariſtoteles in Rhetoricis præcipit ſatius eſſe
malle
malè audire quàm dicere, iniuriam
pati
quàm inferre aut reddere.
p.676.c.1
Ariſtotelis ſententia circa frigiditatem cum
Auicennæ
opinione.
p.682.c.1
Ariſtotelis laus eximia. p.79.c.2
Ariſtotelis accuſatio. p.83.c.1
Ariſtoteles verecundus. p.102.c.2
Arietes cum quatuor cornibus. p.102.c.1
Arma quomodo celari poſſint in ferro. p.210.
col
.1 Armillæ quid.
p.223.c.2
Aromata quid ſint. p.706.c.2
Aromaticus. p.41.c.1
Argumentum quantum mel vitæ producen­
commodi afferat, declarat.
p.87.c.1
Ars Magica Artefij & Mihinij. p.312.c.1
Ars quælibet ſuam habet diuinationem. p.
268.c.1
Ars naturæ imitatrix rigoroſiſſima iuxta Ari­
ſtotelis
ſententiam.
p.206.c.1
Artes Nobiliores futura prædicendi. p.633.
col
.2 Artes nobiliores latere & quænam ſint.
p.611.c.2
Artis Magnæ quintuplex vſus. p.602.c.1
Artis nauticæ mira. p.210.c.1
Artes tres quæ ſubtilitate Illuſtrantur.
p.609.c.2
Artificum varietas. p.210.c.1
Artificia mirabilia. p.216.c.1
Artificum Exempla ſubtilitatis plenæ. p.613.
col
.2 Arundo piſcis inter maris miracula recen­
ſenda
aues volando æmulatur quadrato eſt
capite
.
p.141.c.2
Aſelli piſces ſunt molli carne ac friabili dum
ſunt
recentes adeo vt ventriculo nullus
concoctus
leuior ſit.
p.133.c.1
Aſellorum piſcium quodnam ſit genus & an
multas
ſub ſe contineat ſpecies quinque
ſunt
notæ ſpecies.
p.133.c.1
Aſinus rudens vehementer ſuper tribunali
ſedens
præſente turba apparuit.
p.280.c.2
Aſinus cur ſtupidus. p.524.c.1
Aſinorum mira diſciplina. p.524.c.1
Aſini, Muli, Leones, Elephantes, Cameli, Si­
miæ
in frigidiſſimis regionibus non vi­
uunt
.
p.350.c.2
Aſini partes ad medicinam vtiles. p.103.c.2
Aſini cur in frigidiſſimis regionibus non pro­
pagantur
.
p.15.col.2
Aſini cur bibendo parum mergant os. p.513.
col
.1 Aſpides vt obſtupeſcant.
p.91.c.2
Aſphodelus, maluáque liliis ſimillima. p.55.
col
.2 Aſterias eſt vna ſpecies piſcium, non ſolùm
maculis
, ſed ſuauitate guſtus eſt cæteris
præſtantior
.
p.130.c.1
Aſtra omnia habere lumen & vmbram aper­
probatur.
p.417.c.1
Aſtra alia ex parte non poſſe oriri quam ex
oriente
demonſtratur.
p.30.col.1
Aſtra quare nocte melius quam die videan­
tur
& quare melius iuxta polum quam iux­
ta
æquinoctialem.
p.2.col.1
Aſtra maxima eſſe & maximè à nobis diſtare
demonſtratur
.
p.414.c.1
Aſtrorum omnium loca ætate noſtra ſunt in­
certa
.
p.184.c.1
Aſtragali quid ſint. p.102.c.2
Aſturcon equus Cardani. p.98.c.2
Aſturcorum ſeu inceſſus equorum ratio. p.94.
col
.2 Atherina quę apud Venetos vocatur (anguel­
la
) eſt piſciculus admodum ob copiam vti­
lis
, ſoli expoſitus totus pellucet.
p.135.c.2
cap
.2
Atlantis maioris æthiopiæ montis mirum.
p.668.c.2
Atramentum perpetuum. p.251.c.1
Atramentum viride quid ſit & ex quibus
conſtet
& ad quid ſit accommodatum.
p.267.c.2
Atramenti quatuor conditiones, fluxio ſcili­
cet
, corpulentia, nigredo atque ſplendor.
p.257.c.1
Atramentum typographorum ex qua mate­
ria
conficiatur.
p.258.c.1
Atramenti promptuarij optimique diſcriptio
mirabilis
.
p.256.c.2
Atrium miræ formæ. p.91.c.2
Attilius piſcis eſt omnino ſimilis ſturioni &
1ideo vide illius deſcriptionem. pag. 136.
col
.2 Auguſtini Lauizari Comelis ab echo dece­
pti
hiſtoria mira.
p.653.c.2
Auguſti forma. p.557.c.2
Aues cur dentibus careant. p.544.c.2
Auis Manuco dicta numquam terris habitat,
ſed
ſemper In aëre ſublimi ſuſpenſa viuit
quum
pedibus caret modus procreandæ
ſobolis
in aëre mirabilis, paſtus, & potus
eiuſdem
.
p.542.c.1.2
Auium abundantia in aëre ſalubritatis eius
argumentum
maximum.
p.542.c.1
Aues cur veſica careant. p.542.c.1
Auicularum cibus. p.197.c.2
Auiculæ quomodo pulchrè alantur. p.107.
col
.2 Aues cicures.
p.545.c.1
Aues mortuæ & feræ quomodo eligendæ.
p.242.c.2
Auium ſi pediculis detinentur cura. pag.107.
col
.2 Aues cur dentibus careant.
p.544.c.2
Auium in cantu delectatio. p.111.c.2
Auium propria. p.521.c.1
Aues. p.104.c.1
Auis bene olens. p.104.c.1
Auium rapacium diligentia in educandis fi­
liis
.
p.104.c.2
Auium vitæ longitudo. p.104.c.2
Aues in quot diebus formentur. p.104.c.2
Auium omnis generis abundantia, ſalubrita­
tis
aëris maximum argumentum.
p.542.
col
.1 Auibus capiendis veneno.
p.107.c.2
Auium rapacium alimenta qualia eſſe opor­
teat
.
p.107.c.1
Auium proprietates. p.108.c.1
Auium tria genera. p.105.c.1
Auium victus. p.105.c.1
Aues maſculæ quomodo diſcernantur à fœ­
minis
.
p.105.c.2
Aues cur duos habeant ventriculos. pag.545.
col
.1 Aues cur pedes paruos habeant.
pag.545.
col
.1 Aues quomodo capiantur.
p.581.c.1
Aues omnes cicures maximè quæ carnem
non
veſcuntur.
p.545.c.1
Auis maxima. p.543.c.1
Aues rapaces roſtrum & vngues & anelitum
habent
maleficum.
p.106.c.2
Aues nouæ quo in loco, quo tempore & quo
anno
viſæ fuerint quidue ſignificauerint.
p.280.c.1
Auis maxima In india. p.543.c.1
Auis mira in noua Hiſpania. p.109.c.2
Auium varia prudentiæ argumenta. p.112.
col
.1 Auium amicitia.
p.112.c.1
Auium diuerſæ proprietates. p.112.c.1
Auiculæ in arbore nutritæ. p.57.c.2
Auellana Mexicana. p.56.c.2
Aura, auis fœtens quæ cadaueribus aliiſque
putridis
excrementis veſcitur.
pag.111.
col
.1 Auricalchum & eius compoſitio.
pag.458.
col
.1 Aureus color quomodo abſque auro fiat.
p.267.c.2
Aurium ſordes. p.153.c.2
Aurum argento viuo illitum frangitur. p.447.
col
.2 Auripigmentum arſenicum Roſa Gallum.
p.446.c.1
Aruſpicia. p.298.c.1
Aurium duplex priuilegium. p.575.c.2
Aurum quomodo generetur. p.453.c.1
Aurum ſolum in argento viuo mergitur.
p.447.c.2
Aurum cur non queat deſtillari & argentum
pariter
.
p.199.c.2
Aurum & argentum quomodo deferantur
clam
.
p.237.c.2
Auſpicia. p.297.c.2
Auſtri proprietates. p.25.c.1
Author per ſomnum monitus vt libros de
Rerum
Varietate conſcriberet.
pag. 272.
col
.2.
Authoris proprietates quatuor. Prima eſt
proprietas
quòd quoties volebat extra ſen­
ſum
quaſi in exſtaſim tranſibat, & docet
modum
quo illud mirum fit.
Secunda
proprietas
eſt, quòd volebat, videbat, quæ
volebat
oculis non vi mentis & cur.
Ter­
tia
eſt, quòd omnium, quæ ipſi euentura
erant
, imaginem videbat per ſomnum.
Quarta quòd eorum quæ illi neceſſario de­
bebant
contingere veſtigia in vnguibus
apparebant
.
p.160. & 161.c.2
Author admonitus per ſomnum vt libros
conſcriberet
.
p.650.c.1
Author quomodo hunc librum abſoluerit.
p.650.c.2
Authores condendarum Ephemeridum re­
cenſentur
.
p.226.c.1
Authores & Tabelliones nomina vſitata ſem­
per
opponunt.
p.703.c.1
Authoris hiſtoria mira. p.652.c.1
Authoris ſomnium. p.332.c.2
Autumno cur multæ pluuiæ. p.664.c.2
Auxilia extinguendi magna incendia propo­
nuntur
.
p.376.c.2
Auxilium Machinarum ne frangantur. p.379.
col
.1.
B.
Baara radix admirabilis. p.488.c.2
Balani; alij Pollicipedes vocant omnes
affixi
ſunt lapidibus, duplici teſta naſcun­
tur
& quare.
p.124.c.2
Balenę genitalium magnitudo miranda. p.129.
col
.1 Balenarum adeps in oculis copioſus.
p.140.
co
.1
Balſamum cur in vno Puteo tantum irrigari
poſſit
.
p.632.c.2
Balſamum. p.489.c.2
Balſami artificioſa notatu digniſſima deſcri­
ptio
.
p.201.c.1
Balſamum indum, & eius vires. pag. 490.
col
.2 Balſamina.
p.490.c.1
Balſaminæ fructus ſepultus tranſit in oleum.
p.201.c.1.
Barba cana vel candens quid ſignificet. p.147.
col
.2 Barbari quid proprium habeant.
p.4.c.2
Barbi piſces ſiue barbati è mugilum genere
1eſſe creduntur, quorum oua ſi menſe maij
edantur
afferunt tormina & bilis vomitum
p
.134.c.2
Baſiliæ vrbis deſcriptio. p.339.c.2
Baſinates piſces deſcribuntur. pag. 144.
col
.1 Batata radix.
p.56.c.2
Bellicæ machinæ impellunt ordinem vniuerſi.
p.361.c.1
Belluæ omnes multiformes in Africa ſunt ſi­
cut
in Europa fortiores, & in Aſia effera­
tiores
.
p.16.c.1
Berillus illiuſque proprietates & in quo diffe­
rat
ab Smaragdo.
p.50.c.1
Bernucium veſtis genus. p.625.c.2
Biarmij ſub polo. p.16.c.1
Bibliothecæ ac libri variaque antiquæ ma­
gnificentiæ
exempla.
p.344.c.1
Bibliothecæ cur ſint factæ. p.344.c.1
Bibliotheca maxima. p.564.c.2
Bis in die ſtella Mediolani apparuit, & cur.
p.275.c.2
Biſontes. p.513.c.1
Biſſinum maximo in pretio. p.625.
Bitumen vt ferrum vel plumbum ictui mal­
lei
reſiſtit.
p.688.c.2
Bituminis genera 12. nobiliora. pag. 443.
col
.1 Blitum rubeum.
p.58.c.2
Bomaſus in Meſſapo Pœonio monte gignitur,
eius
deſcriptio & natura, ab Ariſtotele vi­
ſus
.
p.82.c.2
Borealiorum regionum varietates, ac penè
miracula
.
p.16.c.1
Boſphori Thracij mirum. p.17.c.2
Botta piſcis ſimilis Gobioni eorum natura &
vtilitates
& quem locum incolat.
p.134.
col
.1 Boues hirſuti.
p.102.c.1
Boues gibbi. p.101.c.2
Boues æthiopici. p.531.c.2
Boues Anglici exigui & magnis cornibus &
cur
.
p.102.c.1
Boues ne pedes ſubterant. p.95.c.2
Boum cornua quomodo formentur. pag.95.
col
.2 Boum morbi.
p.95.c.1
Bobus ſanguinem mingentibus. p.95.c.2
Bobus à morbis præſeruandis. p.96.c.1
Boum lectus. p.96.c.1
Boues vt pingueſcant dulcibus frondibus, ſo­
le
& lotione aquæ.
p.96.c.1
Bracchialia ex auro plurimum iuuant, ne ma­
teria
vlla manus infeſtet.
p.173.c.1
Branchiæ quid ſint. p.112.c.2
Branchiarum vſus. p.112.c.2
Braſilia quæ ab oriente mari alluitur gem­
marum
inſulas habere dicitur ob earum
abundantiam
.
p.689.c.1
Braſilia. p.13.c.1
Braſſicæ laudes. p.59.c.1
Britanniæ laus, & mira. p.522.c.1
Brugis ciuitas quæ. p.339.c.1
Bruxellæ vbi. p.339.c.1
Bubulca ſequanæ alumna quando-nam viſa­
tur
.
p.137.c.2
Bucephalus Alexandri Magni equus. p.546.
col
.2 Buffali.
p.531.c.1
Bufo quid ſit. p.692.c.2
Bufonis vires eius magnitudo natura & pro­
prietates
.
p.138.c.2
Bugloſſum quid ſit. p.706.c.2
Buxi proprietates. p.62.c.2
C.
Cabuia eiuſque natura & proprietates.
p.56.c.1
Cadauera humanorum propria. pag. 153.
col
.2 Cæcus quomodo ſcribere doceri poſſit.
p.627.
col
.2.
Cælare quàm ſculpere difficilius. p.611.c.1
Cælum ſimul & ſemel eſſe exactè ſphæricum
& circulariter moueri dilucidiſſimè oſten­
ditur
.
p.178.c.1
Cæleſtes motus trium generum. p.30.c.1
Cæruleum attramentum. p.446.c.1
Cæruleus lapis à Plinio Sapphirus vocatur,
proprietates
illius & differentia ab aliis
lapidibus
.
p.51.c.2
Cænaculum beati ſaluatoris Papiæ. p.610.
col
.1 Cæleſtium & mortalium ſimilitudo.
p.632.
col
.2 Calchanti oleum quomodo facillime poſſit
haberi
.
p.201.c.2
Calcei è corio aſinino non franguntur & cur.
p.252.c.1
Calcei lignei ac eorum tum aliorum com­
moda
.
p.244.c.1
Calculatoris laus. p.607.c.2
Calculoſis & podagroſis amuletum. pag.172.
col
.1 Calor cur opera maiora frigore faciat.
p.630.
col
.1 Calor putridus quomodo animalia generet.
p.388.c.1
Calorum inuicem tranſmutationes. p.387.
col
.1 Calor ætereus non eſt elementum ſub Luna
ſed
vis cæleſtis motu impreſſa, & motu
conſeruata
.
p.704.c.1
Calidæ æſtatis indicia. p.307.c.2
Calumniatoris Cardani circa Iridem opinio
valdè
ridicula.
p.687.c.1
Calumniatoris Cardani verba in quibus
actionem
cum re commutat & ſunt iſthęc.
Condenſatio & rarefactio motus ſunt loca­
les
, igitur denſitas & raritas ab actione ad
rem
. p.678.c.2
Calx cur aqua accendatur. p.378.c.1
Calx quæ optima. p.378.c.1
Calx quantum decreſcat pondere. p.213.c.1
Calix eſt pars extrema fiſtulæ. p.19.c.2
Calix & Riuus vento familiari expoſitus,
multùm
differentiæ afferret in deducendis
aquis
.
p.19.c.1
Camelus magis omnibus aliis animalibus
videtur
hominum cauſa factus.
pag.514.
col
.1 Camelus.
p.523.c.1. & 2
Cameli natura. p.103.c.1
Cameli caro lacque ſunt ſuauiſſima atque
ſalubria
.
p.96.c.2
Caminus fumum non remittens. p.375.c.2
Camphora quid ſit & vires. p.443.c.1
Cancri latipedes teſtudinum more ambulant,
ac
natant.
p.127.c.2
1
Cancri vndulati. p.127.c.2
Cancri marmorati. p.127.c.2
Cancri brachicelo. p.127.c.2
Cancri quomodo capiantur. p.581.c.2
Cancri & diuerſa ipſorum genera. pag. 545.
col
.2 Cancri Heracleotici, alij vrſos vocant robu­
ſtiſſimos
, eorum forma, proprietates &
vtilitates
.
p.127.c.1
Cancri. p.545.c.2
Candela mirabilis. p.193.c.1
Candela inextinguibilis item candela è gla­
cie
ardens.
p.647.c.1
Candelæ quæ extinctæ accenduntur vnguen­
tum
Hermetis.
p.192.c.2
Candelæ bene olentes. p.444.c.2
Canendi præcepta. p.603.c.2
Candidus color nullus perſpicuus ob nimiam
lucem
quod aliis coloribus non contingit.
p.692.c.1
Candidæ quod tardiſſimæ abſumuntur. p.
445.c.2
Canis mirabilis ſenſus. p.525.c.2
Canes acerrimi. p.525.c.2
Canis Rabidi morſus. p.167.c.2
Canes ne adlatrent. p.640.c.1
Cancri equites. p.142.c.1
Canes vt te non deſerant. p.96.c.1
Canum fœcunditas. p.101.c.2
Canum morbis remedia. p.96.c.2
Canis leuis. p.536.c.1
Canes indagatores quinam boni, quinam ma­
li
& quomodo nutriendi.
p.93.c.1
Canes longo pilo dociles. p.94.c.2
Canes maculoſi, & varij plerumque morda­
ces
ſunt.
p.97.c.2
Canes olfactu quantum præſtant tantum
viſu
deficiuntur.
p.705.c.1
Cannarum ſeu arundinum & filicis odium.
p.63.c.1
Cantharides cur exulcerent veſicam. pag. 4.
col
.1 Capa animal, eius magnitudo, & illius deſ­
criptio
.
p.93.c.1
Capilli cur tenues & longi. p.559.c.2
Capillis tingendis quid non parum conferat.
p.260.c.1
Capi ſeu galli quomodo mores mutent &
impinguentur
.
p.107.c.2
Capito piſcis cur ita dictus. p.138.c.1
Capito ſeu mugil eſt carne duriore ac inſalu­
bri
, guſtui tamen gratiſſima.
p.138.c.1
Capræ mirum. p.532.c.2
Caprarum cum eryngio conſenſus. pag. 102.
col
.2 Caput ſolum Balenæ mirandum vbi fuerit
repertum
& quid ſigni fuerit.
pag. 280.
col
.1 Capitis dolor ſolaris.
p.165.c.2
Capricorni. p.532.c.2
Carbones Scotici cum maculis aureis atque
argenteis
.
p.47.c.1
Carbones è lignis Vallium præſtantiores mo­
dus
conficiendi carbones optimos.
p.617.
col
.1 Carbunculi ſub plantis.
p.63.c.1
Carbunculo propria. p.464.c.1
Cardanus ab omni calumnia & maledicto
iurgio
natura admodum alienus, mitis ac
placidus
& muſarum alumnus.
p.692.c.2
Cardani elogium præ foribus extabat tempus
poſſeſſio
mea. p.674.c.2
Cardui vt ſine ſpinis naſcantur, egregia me­
thodus
.
p.74.c.1
Caroli Zeni vulnerati cura mirabilis. p.168.
col
.1 Caro vt vermiculis ſcatere videatur.
p.647.
col
.1 Corniuoræ naturâ ſunt magis feræ, vſu ta­
men
magis manſueſcunt, quia neque na­
tura
, neque exemplo terrentur, contrà eſt
de
aliis, non naturâ manſuetæ ſunt, non
adeo
tamen manſueſcunt, quia timidiores
tum
naturâ, tum exemplo, cùm affines ſuas
occidi
videant.
p.701.c.1
Cardui genera. Et cardi. p.579.c.1
Carnes in India incorruptæ ſeruantur. p.145.
col
.2 Carnes coctæ vt crudæ appareant quid præ­
ſtandum
ſit.
p.303.c.1
Carnes æſtiuo tempore quomodo ſeruentur.
p.580.c.1
Carnis electio. p.242.c.2
Caſtellum, calix, fiſtula, ſeptum, incile, lumen
Riuus
quid ſint.
p.19.c.2
Catapotiorum compoſitio & quomodo poſ­
ſint
ſeruari.
p.243.c.1
Cathedra ſpontè ſe claudens. p.210.c.1
Cathena vitrea quæ alliſa ſolo ob tenuitatem
non
frangebatur.
p.209.c.1
Carthuſiani monachi cimicibus non infe­
ſtantur
.
p.545.c.2
Caulis quid ſit. p.694.c.1
Caules & rapæ. p.578.c.2
Caules capitali quomodo ſeruentur. pag.72.
col
.2 Caules punici & maximi.
p.67.c.1
Cauliculis foliis viridibus ſeruandis. pag.74.
col
.2 Cauſa principium & occaſio in quo differant.
p.671.c.2
Cauſæ deſſolutionis in liquidiorem humo­
rem
ſex aſſignantur præcipuæ.
Prima ca­
lor
, ſecunda humor, tertia mora, quarta
acrimonia
, quinta tritura, ſexta proprietas.
p.204.c.2
Cauſa cur gemmæ reddant imaginem, gem­
marum
ortus.
p.489.c.1
Cauſa cur aurum & gemmæ in oriente &
meridie
magis generentur.
p.436.c.2
Cauſæ putredinis aëris & peſtis. p.396.c.2
Cauſa frigiditatis aquarum. p.409.c.2
Cauſæ colorum aquarum. p.410.c.2
Cauſa cur ignis non poſſit extingui. p.194.
Cauſa cur aſtra rotunda videantur plana.
p.414.c.1
Cauſæ generationis monſtrorum. pag.569.
col
.1 Cauſa ſaporis aquarum.
p.410.c.1
Cauſa ſtrepitus aquarum. p.409.c.2
Cauſa motus aquarum verſum potius quam
aliò
.
p.405.c.1
Cauſa ſcribendi libros de Rerum varietate
ſimul
& eorum vtilitas.
p.348.c.1
Cauſa ſonitus magni machinarum dum exo­
nerentur
.
p.379.c.2
Cauſa varietatis coloris conchyliorum. p.
539.c.2
Cauſæ patientiæ in tormentis & patrandi
maxima
ſcelera.
p.148.c.2
1
Cauſa cur aqua, & argentum viuum obſint
cum
fiunt rotunda.
p.448.c.2
Cauſa cur cadauera potius aquis innatent
quam
corpora hominum viuentia.
p.170.
col
.2 Cauſæ ſexuum ab animalibus.
p.82.c.2
Cauſæ multiplicis ſolis & lunæ tum circu­
lorum
mirabilium.
p.278.c.1
Cauſa motus validi. p.278.c.1
Cauſa cur Equi allidant pedes. p.544.c.2
Cauſa veritatis præſagiorum. p.304.c.1
Cedri oleum. p.57.c.1
Cedrus cumanica & illius proprietates. p.58.
col
.1 Cerei conuerſi cur extinguantur.
pag. 375.
col
.1 Cernuæ piſcis natura, magnitudo, & vtilitas.
p.137.c.2
Celacea & Turſio anteriores dentes obtuſos
habent
, ſed oreas quaſi conuerſo ordine
latos
anteriores, poſteriores acutos, & cur.
p.129.c.2
Cepe cur lacrymas cieant. p.168.c.1
Certum eſt plura eſſe portentoſa, præſertim
in
lapidibus, & ſub terra videre naſci plura
animalia
.
p.702.c.1
Cerui cur viginti duobus ramis in cornibus.
p.82.c.1
Cerui albi quo tempore & quo anno appa­
ruerint
.
p.279.c.2
Ceruæ ſciſsâ aure naturaliter. p.82.c.2
Ceruos non oſtendere numerum annorum,
numero
ramorum in cornibus.
pag. 82.
col
.2 Cete.
p.537.c.
Chalcantum cur adeo denigret. pag. 445.
col
.2 Chalibs vt ferrum ſcindat.
p.458.c.1
Chalibs factitius quomodo fiat. Chalibs opti­
ma
cognitio.
p.458.c.2
Chalibis ferrive genera nobiliſſima. p.459.
col
.1 Chamæleon.
p.517.c.2
Chartæ quomodo fiant. p.255.c.2
Chiura. p.531.c.2
Chiromantiæ ratio & prædictiones. p.285.
col
.1 Chriſti lex quando mutabitur.
p.28.c.2
Chriſtiani cum Mahumetano contentio.
p.552.c.1
Chriſtiani viri in inimicos ſuos amare offi­
cium
eſt.
p.676.c.2
Chryſippus, gloriabatur ſe certaturum cum
quouis
mortali in Dialectica, & optabat
quempiam
Deum cum illo congredi atque
diſputare
in ea arte.
p.674.c.2
Chryſocolla quomodo fiat. p.447.c.1
Chryſocolla & Alumen ſunt maximè affinia.
p.45.c.2
Chryſocollæ præparandæ modus. pag.45.
col
.2 Chryſolithus qui antiquorum topazius.
p.466.
col
.2 Chryſoliti vires.
p.466.c.2
Chryſtallus cur ſex habeat ſuperficies. p.468.
col
.2 Chryſtallum non eſſe glaciem.
p.468.c.2
Chryſtallina vaſa & reliqua ſimilia quomo­
do
ſint deferenda.
p.244.c.1
Chymica Inuenta noua. p.615.c.1
Chymica inuenta aut nondum Nota aut ab­
ſoleta
.
p.617.c.2
Chymiſtæ ſcitu neceſſaria ſunt tria. Quid
optandum
, quid ſperandum & quomodo
habendum
quod ſperatur.
p.205.c.1
Cicadarum forma. p.88.c.1
Cicadarum hiſtoria. p.518.c.2
Cicatricibus febri ciendæ. p.172.c.2
Cicero viros improbos viperas appellat.
p.697.c.2
Cicero Rhetoricæ ac Eloquentiæ pater non
abſurdè
dubitauit, an facundia plus com­
modi
ac incommodi ciuitatibus afferret
& cur.
p.673.c.2
Ciconiæ ſanguinem veneno aduerſari vehe­
menter
demonſtratur.
p.399.c.1
Cimices volantes. p.88.c.1
Cimices vt non habeamus pulchra inuentio
& methodus.
p.92.c.1
Cinamomum. p.485.c.1
Circuitus mirabilis in natura quorundam
piſcium
diuerſarum ſpecierum.
p.138.c.2
Circulus abſque circino quomodo deſcribi
poſſit
.
p.253.c.2
Circulorum diuerſi generis deſcriptio. p.277.
col
.2 Circuli proprietates duodecim.
p.592.c.1
Circulo propoſito æquale quadratum quomo­
do
deſcribatur.
p.250.c.2
Circuli ferri omnibus vaſis vinariis accom­
modati
.
p.243.c.2
Circulorum mirabilium quæ apparent ſæpe
ſub
ſeptentrione deſcriptio & ſignificata.
p.276.c.1
Circulorum ſecundi generis deſcriptio. p.277.
col
.1 Circulorum tertij generis deſcriptio.
p.277.
col
.1 Citrea putreſcunt pane calido ſuper impoſito.
p.648.c.2
Ciuitates olim maximæ. p.338.c.1
Clakis auis generatio mira eiuſque deſcri­
ptio
.
p.108.c.2. & 109.c.1
Clepſydra inter vaſa tàm admiratione di­
gnum
quàm vulgatum eſt, eius magnitudo
forma
& vtilitas.
p.214.c.2
Clibanus compendium pecuniæ faciens.
p.193.c.1
Cochlea Archimedis quâ tota Ægyptus ſic­
cata
fuit: Galeas de Rubeis ſibi talis figu­
tribuens inuentionem, inſaniuit præ læ­
titia
, figuræ imago oſtenditur.
pag. 366.
c
.1. & 2
Coagulum cur in Omaſo. p.103.c.2
Coca planta, illius natura, folium ab incolis
Peru
manditur.
p.58.c.1
Chriſtalli & amantis differentia. p.463.
col
.2 Chelis cum pleriſque cruſtaceis.
pag. 127.
col
.2 Cochleæ in cibis capiendis miranda ſagaci­
tas
.
p.123.c.2
Cochleæ cur teſtam exuant præſertim in ſe­
nio
.
p.123.c.2
Cochlearum multæ ſpecies eſſe oſtenduntur
earúmque
differentiæ.
p.124.c.1
Cochleæ ſaginatæ. p.264.c.1
Codrus medicus. p.490.c.2
Cœlum, & eius natura, proprietates illius
motus
.
p.27.col.1
1
De Cœlo. p.411.c.1
Cæleſtium & terreſtrium in producendo
diſcrimen
.
p.632.c.2
Coitum quænam impediant. p.171.c.2
Colanus vrinator. p.554.c.1
Collarium adamantinum quod non poteſt de­
trahi
niſi ab eo qui impoſuit.
pag. 649.
col
.1 Colliſa ſub aqua ſonum edunt.
p.113.c.1
Colonia quæ. p.339.c.1
Color quadruplex quæſtioniſque diſſolutio.
p.386.c.1
Color albus res facit videre minores niger
maiores
.
p.610.c.1
Color ex Lazulo igni & aquæ, & vetuſtati
haud
obnoxius.
p.447.c.2
Color flauus igni, viri dis aquæ, cæruleus
aër
& cur.
p.710.c.1
Colores quibus inſtaurari debeant. pag.626.
col
.1 Colores principales quinque vt viridis & cę­
ruleus
, candidus niueus atque ſplendens,
niger
veneratione & grauitate, purpureus
aut
flammeus.
p.267.c.1. & 2
Colorum propriorum nomina, Albineus, Al­
bidus
, Gilbus, Giluus, Muiteus coruinus,
Muſtellin
.
Burrhus, Pinetus, Preſſus, Hya­
cinthinus
Balauſtinus, Coccinus, Byſſinus,
Glaucus
, Cæſius, Hyſginus, Pallidus, in­
ſuaſus
, Fuſcus, Xerampelinus, ſcutulatus,
Guttatus
, Maculoſus, Varius, Molochinus,
Diuiſus
, ſpumeus.
p.266. & 267.c.1
Colores ſeptem numerantur. p.43.c.1
Colorum imbuendorum media. pag. 267.
col
.2 Colores eorum quæ deſtillantur.
pag. 200.
col
.2 Colorum, odorum, ſaporumque materia ex
qua
conſter.
p.265.c.2
Colorum compoſitio. p.43.c.1
Colores ſplendidi vnde. p.43.c.2
Colorum ſignificata quænam ſint. pag.43.
col
.2 Coloſſus maximus.
p.345.c.2
Coloſſi & Rhodij natura. p.345.c.1
Coloſſorum obeliſcorum & pyramidum dif­
ferentia
.
p.345.c.2
Columnæ quinque plaſtici operis in Vorma­
cia
mirifici.
p.611.c.1
Columbæ vt ad Columbarium trahantur.
p.649.c.1
Comarus. p.58.c.2
Cometis definitio, ex qua materia conſtet
& à quo deſtruatur.
p.420.c.2
Cometæ deſcriptio. p.275.c.1
Cometæ quid ſignificent. p.2.c.2
Cometæ contingunt facilius & frequentius
iuxta
polos & quare.
p.2.c.1
Cometæ cauda quomodo fit & quænam ſit
illius
cauſa.
p.2.c.1
Cometes in die vbi viſi fuerint & quid ſigni­
ficent
, eorumque natura.
p.274.c.1
Cometarum cauſa & modus generationis.
p.1.c.2
Cometem non fieri in regione elementorum
euincitur
.
p.420.c.1
Cometarum hiſtoriæ miræ. p.276.c.2
Cometes mouentur velut ſplendor quiſpiam
in
rota rotæ motu.
p.2.c.1
Commaſe quid ſit, eius deſcriptio & pro­
prietates
.
pag.86.col.1
Commodi imperatoris in iaculando peritia
mirabilis
.
p.238.c.2
Communes calamitates. p.174.c.1
Compoſita corpora 11. ſunt generum. p.434.
col
.2 Compoſitiones quam plurimæ pulchræ &
notatu
digniſſimæ.
p.215.c.1
Compoſitorum medicamentorum mirabilis
deſtillatio
.
p.203.c.2
Conchę venereæ quales ſint, & illarum vtili­
tates
.
p.122.c.2
Concharum & chamarum differentia. p.124.
col
.2 Conclauia frigida quomodo poſſint fieri fa­
cile
.
p.265.c.1
Concluſio an Dæmones ſint. p.329.c.2
Conuulſioni à flatu. p.170.c.1
Condita quomodo fiant. p.170.c.2
Conditiones obſeruandæ in conſeruandis his
quæ
ex plantis proueniunt.
p.73.c.1
Conditiones bene præſagientis. pag. 303.
col
.2 Confirmantia calorem innatum ventriculi.
p.390.c.2
Congo Regnum Æthiopis pauperrimum.
p.12.c.2
Conſeruatio earum quæ ex plantis proue­
niunt
.
p.72.c.1
Conoidalium recti & obtaſi angulorum pri­
uilegia
.
p.597.c.2
Coni recti priuilegia tria. p.597.c.2
Coniferarum Arborum ſpecies multiplices
declarantur
.
p.60.c.1
Conradi Geſnerij, Tigurini medici mentio­
nem
facit Cardanus.
p.261.c.1
Conſtantini Fontani hiſtoria. p.660.c.1
Contra verboſos noli contendere verbis. Vetus
adagium
.
p.676.c.1
Concretia à quo. p.562.c.1
Cor quomodo ad reliqua membra ſe habeat.
p.82.c.1
Cor in piſcibus velut nobis cur non mouea­
tur
.
p.115.c.2
Cordis in piſcibus deſcriptio. p.114.c.1
Cor Simiæ multum conferre cordi. p.640.
col
.2 Cor palpitat quadrifariam.
p.171.c.2
Cordis palpitatio quomodo poſſit ſanari. p.
173.col.1
Corallus eiuſque qualitates. p.51.c.2
Corallus & margaritæ quomodo poſſint fa­
cilè
diſſolui.
p.200.c.1
Cordylus quid ſit quibus ſimilis, vbinam
habitet
, eius fructus qui ex eo percipiun­
tur
.
p.134.c.1
Cerebri Membrana cur ſit tenuiſſima. p.559.
col
.2 Corium quomodo cælatas figuras in proplaſ­
matibus
ad viuum exprimat.
p.580.c.2
Corium ceruinum cur ſit calidius aliis. p.255.
col
.2 Coria quomodo inaurentur.
p.265.c.2
Coria quomodo ſeruentur. p.243.c.2
Cornix alba quando & vbi apparuerit. p.
279.c.2
Cornicum multitudo in Britannia cur ſit.
p.522.c.1
Cornua bouum mobilia. p.82.c.1
Cornua vt molliantur. p.618.c.1
1
Corographicæ deſcriptiones. p.227.c.1
Corographiæ ſex neceſſaria aſſignantur. p.
227.c.1
Coronarum differentiæ. p.279.c.1
Corpora quæ regularia dici ſolent quomodo
in
plano formentur.
p.246.c.1
Corporum vnitio quomodo fiat. pag. 360.
col
.2 Corpora perſpicua aquea, omnia ſunt à ſicco
concreta
.
p.119.c.1
Corpora mortuorum cur viuentium corpo­
ribus
grauiora.
p.440.c.1
Corporei ſenſus ſunt tactus & guſtus, diuini
verò
& incorporei viſus & auditus, me­
dius
autem olfactus.
p.706.c.2
Corpuſculorum ratio. p.419.c.1
Corpora vt glabra fiant quid agendum ſit.
p.311.c.2
Correctio equorum fit quinque modis. p.100.
col
.2 Corruptionis cauſæ multiplices.
pagin. 72.
col
.1 Cortex mali pumici ferrum mutat in caly­
bem
facillimè.
p.206.c.1
Coruus marinus. p.111.c.1
Corui & Picæ aucupes. p.106.c.2
Corui hyeme cur quandoque pariant. p.32.
col
.1 Corui porcis amici.
p.102.c.1
Coruorum multitudo maximè ignoti generis
excidium
vrbis funditùs euertendæ ſigni­
ficat
.
p.272.c.2
Coturni cyprij. p.105.c.1
Crabrones & eorum mira. p.87.c.2
Craſis quomodo fiat. p.438.c.1
Creatio corporum. p.593.c.1
Creatio quinque figurarum in cono. p.593.
col
.2 Crepitus ventris facillimè pallorem inducit.
p.171.c.1
Crocodilus ſolus linguam habet in ſuperio­
re
mandibula, ſolus eam mouet, quæ an­
nis
ſingulis ſexaginta diebus latere dicitur.
p.134.c.1
Crocodili lingua eſt breuis, lata, hærens &
intus
latitat.
p.134.c.1
Crocodili hiſtoria. p.517.c.1
Cruda ad vitam & vtilitatem corporis ſunt
vtiliora
.
p.386.c.1
Cruſtacea cur ſint exigua ore. pagin. 128.
col
.1
Cruſtaceis cur lapides plurimi è viſceribus
oriantur
.
p.127.c.1
Cruſtacea cur ſint abſque oſſibus. pag. 127.
col
.1
Cruſtacea in ventriculo cur abſque oſſibus.
p.127.c.1
Cruſtacea cur ſint cornibus prædita. p.127.
col
.2 Cruſtacea cur malè videant.
p.127.c.2
Cruſtacea cur oblique incedant. p.127.c.2
Cruſtacea omnibus aluntur. p.127.c.1
Cruſta cur mutetur, oſſa vero non mutentur.
p.127.c.1
Cruſtaceorum genera plurima & differentiæ
eorum
nonnullæ.
p.126.c.2
Cryptæ frigidiores quomodo fiant. pag.391.
col
.1
Cubi numeri pulchra compoſitio & exem­
plum
aliud reſolutoriæ methodi.
p.602.c.1
Cubicula quomodo elegantiſſima fieri de­
beant
.
p.213.c.1
Cucumeres quomodo ſeruentur. p.579.c.2
Cucumeris ſex ſpongiæ varia genera & ſpe­
cies
.
p.130.c.1
Cucurbitarum & cucumerum ſenſus. p.62.
col
.1 Cucurbitarum magnitudo incredibilis.
p.66.
col
.2 Cucurbitarum genera.
p.66.c.2
Cuique animali pulſus proprij ſunt. p.545.c.2
Cui vſui muſca ſit. p.550.c.1
Cubicula quæ diu calorem retinent. p.265.
col
.1 Culicum occidendarum modus.
p.92.c.1
Culicum hiſtoria. p.92.c.1
Cultoris Idolorum aduerſus reliquas leges
contentio
.
p.551.c.2
Cum animal aliquod abundat gignitur aliud
quod
eo veſcatur.
p.537.c.1
Cupri, bituminis & vitri natura. p.688.c.2
Cura eorum qui venere vti nequeunt. p.558.
col
.2 Cura pro pilis reſtituendis & impediendis
iis
qui ſunt ſuperſtites ne cadant.
p.558.
col
.2 Cura prodigioſa Fernandi Corteciæ.
p.317.
col
.1 Cura quadrupedum quomodo ſit habenda.
p.94.c.1
Cuniculi mira audacia. p.92.c.2
Cuniculorum igneorum inuentor fuit Fran­
ciſcus
Georgius ſenenſis.
p.380.c.1
Cuniculorum igneorum vis. p.380.c.1
Cuniculorum varij mores & cauſa. p.78.c.1
Currus quare inuenti. p.251.c.1
Curruum ratio. p.622.c.1
Currus vitreus cum bobus ſub ala muſcæ
contentus
.
p.209.c.2
Cuſpis teli puluere illita adamantis arma
omnia
facile perforat.
p.463.c.1
Cur à nitidis tantum lumen poſſit reflecti.
p.418.c.2
Cur aliqua ſolida corpora ſint tamen perſ­
picua
.
p.418.c.2
Cur à carnifice nullus martyrum liberatus eſt
p
.329.c.1
Cur ægri quidem verè videre mortuos ſe ar­
bitrentur
& affirment.
p.169.c.1
Cur ære infixo caro diutius ſeruetur. p.145.
col
.2 Cur aër hyeme in rotundam figuram cogitur.
p.396.c.1
Cur aliqui videant aut audiant quod non eſt
præſens
.
p.154.c.2
Cur animalia nobiliora formam habeant pro­
priam
aliis omnibus abſimilem.
p.524.c.2
Cur aqua tantum aſcendat quantum deſcen­
dit
.
p.405.c.1
Cur aqua ardens quam plurimum iuuet abſ­
que
detrimento.
p.200.c.1
Cur aqua quandoque ignes excitet. p.376.c.1
Cur amantes quandoque prohibentur ne ve­
nere
vti poſſint cum amata.
p.572.c.1
Cur appendices ad hos habeant & ſub oculis
foramina
.
p.128.c.1
Cur aromata ſolum in calidiſſimis regioni­
bus
.
p.482.c.1
Cur aſcendendo homo adeo fat igitur. p.
635.c.1
1
Cur aſtra ſcintillare videantur. pag. 412.
col
.1 Cur Aues caput paruum habeant.
pag.544.
col
.2 Cur aues omnes ex ouis generentur.
p.520.
c
.1. & 2
Cur aues veſica careant. p.544.c.1
Cur Aurum addito Arſenico abſumatur ab
igne
.
p.37.c.1
Cur Britannia ſerpentibus careat. pag.522.
col
.1 Cur butyrum prohibeat aquam ne ebulli­
at
.
p.632.c.2
Cur calix floribus. p.483.c.1
Cur carniuora animalia reliquis ſint ſaga­
ciora
.
p.550.c.2
Cur cæruleus color & viridis viſum recreent
p
.43.c.2
Cur ceraſtes & aſpides multis anguibus non
cornutis
nec vngularibus ſint pernicioſio­
res
.
p.698.c.1
Cur ceruæ fæminæ cornibus careant. p.533.
col
.1 Cur cetacea habeant genitale.
p.129.c.2
Cur cometis, Principes moriantur. pagin.2.
col
.2 Cur conſpuendo manum, quæ percuſſit per­
cuſſus
à dolore leuetur.
p.311.c.2
Cur corpora viuentia calido & humido Con­
ſtent
.
p.629.c.2
Cur cruſta impediat metallorum liquefa­
ctionem
.
p.617.c.2
Cur dentes pueris decidant iterum naſcitu­
ri
ſecus verò ſenibus.
p.562.c.2
Cur Deus non vlciſcitur malos. pag. 329.
col
.1 Cur de Deo & intellectibus cæleſtibus in
libris
de Rerum varietate non pertractet
author
.
p.348.c.1
Cur duos habeant Aues Ventriculos. p.545.
col
.1 Cur duo homines eadem temperie & eodem
regimine
vitæ vtentes diuerſa vitæ ſpa­
tia
ſortiantur.
p.557.c.2
Cur equis capris & canibus lues non acci­
dat
.
p.174.c.1
Cur ex auibus diuerſarum ſpecierum diffi­
culter
fiat procreatio.
p.100.c.2
Cur exuflando apertis labiis calefaciamus
conſtrictis
verò infrigidemus.
pag. 390.
col
.2 Cur fœtus quidam tam quadrupedum, quam
auium
cæci fiant.
p.97.c.1
Cur flores omnes fermè bene olent. p.482.
col
.1 Cur flumina matutino tempore maxime
creſcunt
.
p.406.c.2
Cur fouea frumento condito exhalant ſpiri­
tum
pernicioſum.
p.73.c.1
Cur fulgur cum ignis ſit non ſurſum ſed
deorſum
impetu feratur & cur nix ſit
abſque
fulgure etiam ſi in nube ſit vapor
incluſus
vnde fulgura fiunt.
pagin. 666.
col
.2 Cur Gallus ſimia ſerpens cania culeo parri­
cidæ
inſerantur.
p.544.c.2
Cur gemmæ boreales plerumque limam ſen­
tiant
.
p.466.c.2
Cur homo ſit creatus. p.549.c.1
Cur homo dicatur multò plus terræ elabora­
continere, quæ dum putreſcit aut vri­
tur
, corpus exhalat, quàm non elaboratæ.
p.702.c.2
Cur homines olfactu præſtantes ingenioſi
ſunt
.
p.574.c.2
Cur homo ſit creatus ad imaginem Dei. p.
549.c.1
Cur homo moriatur Excoriato umbilico
p
.569.c.2
Cur homo ſolus pene inter animalia terre­
ſtria
nocte non videat.
p.548.c.2
Cur homines & animalia non eodem modo,
in
regionibus habentibus ſitum.
p.14.c.1
Cur homines in diuerſis præſtent. pag.160.
col
.1 Cur humana periclitentur.
p.273.c.1
Cur hominum tam varij mores naturáque.
p.147.c.1
Cur homini ob ætatem dentes cadant. p.562.
col
.2 Cur ictus ſcorpionum & machinarum & te­
lorum
in certa diſtantia quam nimis pro­
ſit validior.
p.393.c.2
Cur in anguſtis locis ſemper auram ſenti­
mus
.
p.391.c.1
Cur in ictu attractio gladij ad ſcindendum
plurimum
conducat.
p.622.c.2
Cur ioculatoriæ artis periti nullo in pretio
habeantur
.
p.636.c.1
Cur in lecto magis caleamus. p.418.col.1
Cur in littore maris plura lapidum genera
quàm
vllibi alibi.
p.47.c.1
Cur in mari monſtra plurima. p.538.c.1
Cur in mari plura genera animantium quàm
in
terra.
p.130.c.2
Cur in montibus metallica generentur. p.
436.c.2
Cur in ſonis omnes homines conueniant
non
in odoribus aut ſaporibus.
p.572.c.2
Cur inundationes olim contingerent. p.605.
col
.2 Cur iris rotundæ ſit figuræ.
p.421.c.1
Cur iris videatur ſemicirculi forma dum ſol
eſt
in finitore.
p.421.c.1
Cur ius ex bouina carne ſuauius quam ex
vitulina
.
p.632.c.2
Cur lapides potiùs quàm metalla in littore
maris
.
p.47.c.2
Cur lapidibus in manibus contentis homo
velocius
currit & vehementer ſaltat.
p.
79.c.2
Cur leuiſſimæ aquæ tardè putreſcant. p.411.
col
.2 Cur libra vacua redit ſponte ad ſitum rectum
vel
ſi pondera æqualia fuerint.
p.369.c.2
Cur libræ ſunt plerumque exactiores ſtate­
ris
.
p.372.c.1
Cur litora & gurgites à piſcibus colantur.
p.700.c.2
Cur mane conchilia dura reddat non tamen
algam
.
p.539.c.2
Cur meridies gemmis boreas metallis abun­
dent
magis.
p.441.c.2
Cur metallica adiecto plumbo liqueſcant, &
ſi
per ſe arida ſint.
p.446.c.1
Cur metallica multa ſub terra & pauca ani­
malia
.
p.440.c.2
Cur metallica plerumque careant floribus
& fructu.
p.44.c.2
Cur montes ex lapidibus conſtent. p.402.c.1
1
Cur monſtra in ægypto plura. p.569.c.1
Cur monſtra raro abortiantur. pag. 568.
col
.2 Cur muſca ſit à Deo creata.
pagin. 702.
col
.1 Cur natura longas caudas talpis non dederit.
p.701.c.2
Cur natura tot modis in vilibus animantibus
luſerit
.
p.141.c.1
Cur naturalia artificioſis plus homines dele­
ctent
.
p.11.c.1
Cur Nerui lyræ æqualiter dum tenduntur &
ſi
non tangantur alter ſubſilit reliquo
edente
ſonum.
p.646.c.2
Cur nilus etiamſi non pluat in ægypto totos
tamen
campos inundat.
p.668.c.1
Cur non ſeptem odorum, ſonorum & quali­
tatum
ſenſibilium genera.
p.571.c.1
Cur nulla caro calidiſſima vt plantæ. p.550.
col
.2 Cur nullum animal immobile præterquam
in
aquis.
p.439.c.1
Cur numquam iuxta Calechutum peſtis.
p.542.c.2
Cur omnes præuideant ſuum diſceſſum. p.
708.c.2
Cur omnia ſolida motu inflammentur, om­
nia
verò liquida refrigerentur.
pag. 682.
col
.2 Cur pauca piſcium genera inuicem miſcean­
tur
.
p.682.c.2
Cur peſtis triennium excedat. p.396.c.2
Cur piſces vix manſueſcant Delphini. p.540.
col
.2 Cur Plato non probare conatus eſt Dæmo­
nes
eſſe.
p.318.c.1
Cur plura felium genera, non canum. p.98.
col
.1 Cur plures aues nocturnæ quam animalia.
p.536.c.1
Cur pondera verſus medium moueantur.
p.370.c.1
Cur pruina magis occidat arbores quàm
nix
.
pag.664.c.1
Cur prodigia ex pluuia vel vento immodi­
co
mala prænuncient.
p.605.c.2
Cur pulſus venarum vehementior currenti­
bus
.
p.557.c.2
Cur quadrupeda non mutant regiones. p.75.
col
.2 Cur quædam animalia vnum, quædam duo,
& quædam plura habeant cornua & de
illorum
natura.
p.531.c.2
Cur quædam denſa leuia, & rara grauia.
p.440.c.1
Cur quædam in Animalibus non optime fa­
cta
dicantur.
p.83.c.1
Cur quædam quarto anno ſingulo meliora
euadant
& de aliis circuitibus.
pag. 670.
col
.2 Cur qui acute vident minus amant & non­
nulli
vel inuiti ament.
p.572.c.1
Cur qui bene vident procul male odorant.
p.570.c.2
Cur quidam in tormentis adeò pertinaces ac
in
opinionibus.
p.33.c.1
Cur quidam ſola iucunditate viuant. p.154.
col
.2 Cur quidam mente valet, opere verò non ita.
p.158.c.2
Cur qui oculo vno male vident ſtrabi offi­
ciantur
.
p.633.c.1
Cur radices plerumque odoratæ. pag.482.
col
.1 Cur radij reflexi videantur & calorem valdè
augeant
.
p.417.c.1
Cur remota alba videantur. pagin. 155.
col
.2 Cur riuuli aquarum obliqui.
pagin. 435.
col
.2 Cur ſal igne crepitet.
p.445.c.1
Cur ſanguine creſcente virtus non augea­
tur
.
p.560.c.1
Cur ſemper in imbribus qui cum ventis
fiunt
, vapor igneus adeſt.
pagin. 666.
col
.2 Cur ſmaragdus in coitu quandoque franga­
tur
.
p.462.c.2
Cur ſmaragdus præcipuè reſiſtit venenis. p.
462.c.2
Cur ſola Baia alterius generis piſcibus miſ­
ceatur
.
p.538.c.1
Cur ſola luna figuram mutet. pagin. 415.
col
.2 Cur ſol ſit ſolidus.
p.680.c.1
Cur ſol non accedat ad polos. pagin. 405.
Cur ſolis radij cum in 23. ſerie terram cir­
cumeant
immobiles videantur.
pag.433.
col
.1 Cur ſol iuxta Capricorni circulum quieſ­
cens
non mouet inundationes ſicut dum
quieſcit
circa cancri circulum.
pag. 666.
col
.2 Cur ſolæ auiculæ canant.
p.111.c.2
Cur ſolus odoratus non delectatur ſenſibili­
bus
mixtis.
p.155.c.2
Cur ſolus ſonus animi affectus moueat. p.
572.col.2
Cur ſtellæ multo minùs ſublimes iudicentur
quam
ſint.
p.413.c.1
Cur ſub aquilone Boreas & Æſter validiſſi­
mi
.
p.25.col.1
Cur ſub torrida maxima vis ſpærulæ ſeu
Epicycli
non dantur.
p.28.c.1
Cur ſuccinum paleam trahat. pagin. 443.
col
.2 Cur tenuis ac diluti coloris gemmæ multæ
magnæ
, raræ autem optimi coloris.
p.464.
col
.1 Cur terra raro bene oleat.
pagin. 436.
col
.2 Cur theſauri reconditi non inueniantur pro­
prio
loco.
p.343.c.2
Cur trabes inſtrumento triangulo facile ſu­
ſtineantur
.
p.628.c.2
Cur vaccæ cornua habeant, ceruæ verò non
habeant
.
p.82.c.1
Cur vates ferè ſemper omnia falſa prædicant
p
.271.c.2
Cur verueces maiores habeant caudas quàm
ſues
.
p.698.c.1
Cur vela cum tanto impetu ſinuentur à ven­
tis
non diſrumpantur.
p.623.c.1
Cur vitrum non poteſt manere liquefactum
abſque
calore immenſo.
p.36.c.2
Cur vix vllus feriatur à plumbeis pilulis quæ
maximo
numero in album mittuntur.
p.394.c.1
Cur vnus tantum ſapor iucundus, aliorum
ſenſuum
plures differentiæ.
p.155.c.2
1
Cuzci prouinciæ mirum. p.13.c.1
Cygnus ſuauiorem & magis ſonoram edit an­
ſere
vocem.
p.700.c.2
Cygni volatus, habitatio, à quibus auibus vt
potentior
& rapax timeatur, quibus infeſta
ſit
& an omnes ſuperet, quas aues ſpernat,
quas
in conſortium admittat.
pag.700.
col
.2 Cylindri priuilegia duo.
p.598.c.1
Cyma braſſicæ genus nobile. pagin. 264.
col
.1 Cyperus, galanga, & cucurma eiuſdem ſpe­
ciei
.
p.490.c.1
Cyprinus. p.119.c.2
Cyprium æs naturale. p.458.c.1
Cyprius puluis quis? p.266.c.2
D.
Dæmones ſaxa iaciendo cur non offen­
dant
.
p.320.c.1
Dæmones cur ab omnibus dicantur & ha­
beantur
fallaces.
p.270.c.1
Dæmonis ſuccubi hiſtoria. p.323.c.2
Dæmonum hiſtoria mira. p.324.c.1
Dæmonium aliæ duæ hiſtoriæ. pag. 324.
col
.1 Dæmones ſi ſint, habitant mediam aëris re­
gionem
.
p.328.c.1
Dæmones eſſe rationibus oſtenditur. p.326.
col
.1 Dæmones cur fuerant inducti.
pag. 318.
col
.2 Dæmonis incubi mira hiſtoria.
pag. 323.
col
.2 Dæmonis incubi alia hiſtoria.
pag. 323.
col
.2 Dæmonis intellectum plus diſtare ab huma­
no
demonſtratur, quàm humanum à canis
ſenſu
.
p.335.c.1
Dæmonis experimentum. p.325.c.1
Dæmoniaci quæ patiantur. p.160.c.1
Dæmones non eſſe quæ probent. pag. 660.
col
.2 Dæmonis experimentum aliud.
p.325.c.2
Dæmones nihil poſſe demonſtratur. pag.32.
col
.2 Dæmones eſſe tribus modis creditum eſt.
p.318.c.1
Dæmones & mortui vbi maxime ſentiantur.
p.660.c.1
Dæmonas exiſtere oſtenditur ab hiſtoria.
p.636.c.1
Dæmonum conſuetudine vtentes improbi.
p.660.c.2
Dæmonum ſeptem hiſtoria mira. pag. 656.
col
.1 De natura Dæmonum.
p.330.c.1
Dæmones & mortui. p.317.c.2
Damæ. p.532.c.2
Damna cohibiti luctus. p.563.c.2
Damocrates èpodagroſo athleta ſtrenuus fa­
ctus
.
p.151.c.2
Damauti Hiſpani præſtigiatoris hiſtoria.
p.635.c.1
De Artificiis ſubtilioribus. p.216.c.1
De aliis ſuccis & melle. p.71.c.1
De artificiis humilioribus. p.241.c.1
De Artificiis communibus. pagin. 210.
col
.1 De arte Chymica.
p.205.c.1
Decocta ex lignoſa parte fieri debent. p.482.
col
.2 De differentia calcis à cinere.
pag. 384.
col
.2 De diuinatione artificioſæ.
p.285.c.1
De diuinatione occultiore. p.268.c.1
Decem exempla motuum, quæ duobus con­
tinentur
generibus & quæ.
pag. 366.
col
.1 De elementorum magnitudinis cauſa & ſi­
gno
.
p.405.c.1
De elementorum numero, & quænam ſint.
p.372.c.1
De elementis & eorum motibus & actioni­
bus
.
p.372.c.1
De duello. p.631.c.2
De ferro hiſtoria mira. p.206.c.1
De hominis neceſſitate & forma. pag. 549.
col
.1 Deliciæ.
p.261.c.2
Delicatior ſcribendi materia eſt proculdubio
phylira
.
p.255.c.2
Deliciarum mirabilia exempla. pag. 265.
col
.2 Delphin Ariſtotelis quis ſit non conſtat.
p.700.c.1
Delphini in educandis ſuis fœtibus mira ſa­
gacitas
.
p.121.c.2
Delphini deſcriptio, humanitas illius maxi­
me
miranda & diſciplina eiuſdem admi­
rabilis
.
p.121.c.1. & 2
Delphines omnes cur Simonis nomine gau­
deant
.
p.114.c.2
Delphini cur maximè inter piſces manſueſ­
cant
.
p.540.c.2
Delphini humani affectus plurimi enume­
rantur
.
p.121.c.2
Delphines & Balenæ branchiis carent. p.115.
col
.2 De generali natura Britanniæ.
pagin. 15.
col
.1 De libra & illius ratione.
p.368.c.1
De luce & lumine. p.417.c.1
De lunæ macula. p.415.c.2
Demonſtrationis perfectæ quintum genus.
p.183.c.2
Demonſtratio oſtendens quod idem nume­
ro
nunquam in æternum redibit.
p.669.
col
.1 Demonſtratio, quâ oſtenditur nullum motum
eſſe
à vacuo.
p.368.c.2
Demonſtratio Mirabilis roboris axis in quo
gemmæ
ſculpuntur.
p.624.c.1
Demonſtratio oſtendens, quod cochlex ver­
ſus
graue aſcendit.
p.367.c.1
Demonſtratio oſtendens claritatem prima­
rum
ſubſtantiarum.
p.661.c.1
Demonſtratio oſtendens aquam ardentem
nunquam
congelari.
p.256.c.1
Demonſtratio oſtendens nullum animal im­
perfectum
animal generare ex ſe.
p.521.
c
.1. & 2
Demonſtratur eſſe tantum quinque ſenſus.
pag.570.c.1
Demonſtratio oſtendens quod omnia ele­
menta
ſunt frigidiſſima.
p.474.c.2
Demonſtratio oſtendens quod æquinoctij
tempore
dies eſt maior nocte & ita ſub
æquinoctiali
.
p.414.c.2
1
De Medicina. p.604.c.2
De motu annuli. p.394.c.1
De motu alternante, & inſtrumentum quo
id
fiat.
p.365.c.1
De motu cordis. p.569.c.2
Dentium caſus qui contigit in centro. Maio­
ragio
.
p.559.c.1
Dentibus dealbandis. p.567.c.1
Dentium dolores quid virtutem habeat le­
uandi
.
p.172.c.1
Dentium ratio. p.559.c.1
Dentium in piſcibus ratio. p.133.c.1
Dentes etiam poſt pueritiam renaſci do­
cetur
modus.
p.165.c.1
Dentium apri mirum. p.102.c.2
Denſitas eſt in ſubſtantia, non autem inter
ſubſtantiæ
partes.
p.702.c.2
Dentibus dealbandis quid inſeruiat non pa­
rum
.
p.260.c.1
Dentium dolor qui mirabili modo ſedabatur.
p.170.c.2
Dentes pro lapidibus. p.119.c.2
Dentes cur neceſſario creſcant. p.684.c.1
De ortu fluminum. p.405.c.2
De perfectis animalibus. p.520.
De pluuia Ranarum lapidum & piſcium.
p.605.c.1
De rabie. p.525.c.1. & 2
De rebus dignis. p.336.c.1
De Rebus præter naturam admirandis. p.
307.c.2
Deſtillatio per quam ſola vis tranſmeat quo­
modo
fiat.
p.203.c.2
Deſtillatio ſubterranea quomodo. pag. 204.
col
.1 Deſtillatio per paninas quomodo debeat pa­
rari
& fieri.
p.203.c.2
Deſtillatio medici quomodo fiat & eius na­
tura
explicatur.
p.199.c.1
Deſtillandi compoſiti modi. p.197.c.2
De ſubtilitate liber primus. p.357.
De terrarum diſcriminibus. p.435.c.1
De vitulis volantibus Cardani teſtimonium.
p.700.c.1
De vnitione mentis cum Deo. p.159.c.2
Deus & cœleſtes Intellectus quomodo co­
gnoſcantur
.
p.348.c.1
Deus quomodo preces exaudiat. p.329.c.1
Deum eſſe cauſam, vt formam, multi faten­
tur
, mundum verò efficere plurimi ne­
gant
, & cur.
p.679.c.2
Dictio Macedonas non congruit carmini, ſed
nos
curauimus ſenſum Græcè conuenit.
p.333.c.1
Dies multa detegit, alia occultat. pap.435.
col
.2 Differentiæ ignium iuxta materiam diſtillan­
dorum
.
p.196.c.1
Differentia plantarum in eadem ſpecie. p.58.
col
.2.
Differentia neceſſarij in immortalibus & in
mortalibus
.
p.268.c.1
Differentia mixtorum. p.35.c.2
Differentia oraculorum ab his qui fortuito
diuinant
.
p.268.c.2
Digitorum radices quid ſignificent. pag.287.
col
.1 Diluuiorum cauſæ.
p.404.c.2
Dij Nomine carent. p.671.c.2
Diogenes rectè dicere ſolebat: Qui inter pue-
ros ſemper verſatur, à puero parum differt.
p
.675.c.1
Diptami genus. p.57.c.2
Diſcrimen inter lacrymam & gummi. p.201.
col
.1 Diſpenſatorum fraudulentum quomodo de­
prehundere
.
p.555.c.1
Diſputatio contra magiæ quædam abſurda
præcepta
.
p.646.c.2
Diſputatio quod non ſint niſi duæ primæ
qualitates
, Calor & Humidum, pag. 3.
col
.1 Diſputatio Iudæi cum Mahumetano & Chri­
ſtiano
.
p.532.c.1
Diſtillationis diffinitio. p.195.c.2
Diſtillationis commoda quatuor, ſubſtantia
quippe
fit vel diuturnior vel efficacioris
actionis
, vel melioris aut vſus facilioris.
p.195.c.2
Diſtillationis genera quatuor, calor ſcilicet,
humidum
, mora & trituratio ſeu expreſſio.
p.195.c.2
Diſtillationis ſpecies octo, nimirum atte­
nuans
, ſeparans, calefaciens, ſiccans, acre,
arrodens
, feriens, penetrans.
pag. 195.
col
.2 Diſtillatio mixti generi quomodo fieri ſoleat.
p.199.c.1
Diſtillatoriorum vaſorum materia ex qua
confici
debeat.
p.195.c.2
Diſtillationis vſus & genera. p.383.c.1
Dines quantò ditior eſt tantò plus opes deſi­
derat
& ſic tam miſer quam omnium mi­
ſerrimus
.
p.176.c.1
Diuerſæ regiones diuerſos habent mores &
diuerſimodè
ſe in fere omnibus Rebus ha­
bent
.
p.700.c.2
Diuerſitatem cometarum minorem eſſe quàm
lunæ
non conſtat.
p.687.c.1
Diuinatio an ſit, & an in omnibus ſit. p.268.
col
.1 Diuinatio in quibus eſt vtilis.
p.272.c.1
Diuinatio quadruplex. p.607.c.1
Diuturnitas & nobilitas duo mortalium dona.
p.558.c.2
Docere velle quod ignoramus eſt impoſtutæ
egregiæ
& amentiæ certiſſimum argu­
mentum
.
p.710.c.2
Docti Doctis ſcribunt & non imperitis &
nihil
vulgare.
p.677.c.2
Domus cur antequam Ruant ſtrepitum edant
p
.619.c.2
Draco. p.117.c.2
Dracones, genus ſerpentum mirum, vnum
ſe
vidiſſe Lugduni Cardanus miræ formæ
quem
deſcribit concinnè.
p.90.c.1
Dracunculus piſcis non magnus, habet pin­
nas
aureo & argenteo colore diſtinctas.
p.138.c.1
Duarum Linearum quę ſemper approximan­
tur
& nunquam coeunt & demonſtratio.
p.595.c.1
Duæ cauſæ maximæ interitus hominum.
p.244.c.1
Dubitatio, cur non plura animalium genera
his
ſunt, opinio Epicuri circa talem dubi­
tationem
, rationes talem opinionem refel­
lentes
, reſolutio talis dubitationis.
p.549.
col
.1 Dulce cur omnes ſapores vincat præter
1amarum.
pag.156.col.1
Dulcis cauſa & actio. p.39.c.1
Duo corpora in eodem loco eſſe non poſſunt,
& quare.
p.360.c.1
Duo genera in nobis venam & ſanguinem.
p.557.c.2
Duo principia rerum naturalium iuxta opi­
nionem
Empedoclis perpetuò inter ſe cer­
tant
.
p.675.c.1
Duo quæſitorum genera. p.6.c.2
Duæ ſunt ſigillorum naturæ. p.308.c.1
Durum trifariam dicitur. p.346.c.2
E.
Ea quæ oleum per ſe non emittunt mul­
tis
modis parari poſſunt, aut exuſta,
aut
calchantum; aut mixta: aut prius de­
tractâ
aquâ; aut coniunctione aquæ: aut
additione
contrarij, aut ſubſtantiæ pin­
guis
, aut dum teberentina infunduntur in­
deque
deſtillantur: aut per inſolutionem
aut
expreſſionem, aut per additionem eo­
rum
quæ oleum continent, ſed tres vltimi
modi
igne non deſtillantur.
pag. 200.
col
.2 Ebrietati abſinthium amygdalæ & caules
præmanſi
multùm inſeruiunt.
pag. 172.
col
.1 Ebur quid ſit etiam quot generum.
pag. 528.
col
.2 Ebur ceruino eorum grauius.
p.341.c.2
Ebur quomodo ſeruetur. p.528.c.2
Eccentrici orbes non dantur. p.29.c.1
Echini cur quinque oua habent. pag. 84.
col
.2 Echinus ſeu herinaceus marinus.
pag. 142.
col
.2 Echo quid ſit.
p.653.c.1
Echo perfectæ conditiones. p.653.c.2
Ecophias ventus, & cauſæ illius. pag. 25.
col
.1 Edoardi ſexti Regis Anglorum laus.
p.147.
col
.1 Edoardum VI. cui hoc opus dedicabat allo­
quitur
.
p.65.c.2
Effigies duriſſimæ. p.215.c.2
Effigies & imagines ſolidæ ſunt pulcherrimæ
p
.215.c.1
Eleazari mirum. p.311.c.1
Elleborum non habet plura folia. pag. 696.
col
.1 Electrum à Mercurio producitur.
pag.309.
col
.1 Electrum venena perdit.
p.457.c.2
Elementa quot ſint. p.681.c.1
Elementa, & illorum diuiſio, tria tantum
ſunt
terra ſolidiſſima, aër tenuiſſimus,
aqua inter hæc media. p.7.c.1
Elementa ſimplicia inueniri nequeunt. p.8.
col
.1 Elementa quomodo in miſto duobus modis.
p.440.c.1
Elementa actu ſunt in omnibus miſtis. p.439.
col
.1 Elementa quomodo in miſta agant.
pag.387.
col
.2 Elementorum propria differentia.
p.350.c.1
Elementorum magnitudo. p.404.c.2
Elementorum numerus. p.668.c.2
Elementorum Artificia. p.26.c.1
Elephantes funambuli. p.638.c.1
Elephantis forma. p.526.c.2
Elixir compoſitio. p.390.c.1
Elus Arbos, floſque illius tam pretioſus vt
non
ſine Regis licentia à nulla decerpi
poſſit
.
p.56.c.1
Emari Ranconeti præſidis Lutetiani laus.
p.207.c.2
Enſes argentei nummos trahentes. pag. 46.
col
.2
Enſis haſtatus. p.608.c.2
Eoſas varias faciendi modus. p.615.c.1
Epelanus piſcis marinus magis olet quam
fluuialis
& cur; eius fuſa deſcriptio.
p.135.
col
.2 Ephemerides componendi modus.
pag.226.
col
.1 Ephelidibus quid conuenit.
p.260.c.2
Epicuri de ſolis paruitate ſententia. pag.674.
col
.1
Epilogus Librorum de ſubtilitate. pag. 671.
col
.2
Epiſtola H. Cardani Principi ſueſſæ ac terræ
Nouæ
Don Conſaluo de Corduba.
p.353.
col
.1 Epiſtola obſignata quomodo ſit aperienda.
p.238.c.1
Epiſtola ſub Epiſtola poteſt abſcondi. p.234.
col
.1 Epiſtolæ quomodo concludantur vt aperiri
canculum
nequeant.
p.237.c.2
Equi. p.523.c.1
Equi anheloſi. p.94.c.2
Equus Cæſaris dictatoris. p.546.c.2
Equorum hiſtoria. p.96.c.2
Equorum certamina. p.240.c.2
Equi obſtinati quomodo domantur. pag.94.
col
.1 Equi boni conditiones nouem animalibus
ſumptæ
.
p.545.c.2
Equi marini. p.533.c.2
Equi quomodo doceantur. p.548.c.1
Equi agreſtes. p.102.c.1
Equi parui. p.102.c.1
Equi vt habeant parum caput & iubam pul­
chram
.
p.95.c.1
Equi doloribus laborantes quomodo dignoſ­
cantur
.
p.95.c.1
Equorum voces quinque. p.95.c.1
Equi inſulæ Zelandicæ ita dociles ſunt vt do­
ceantur
circuire ac quærere homines cer­
notæ, vt barbatos & gibbos.
pag.97.
col
.2 Equorum generalis ratio curationis.
pag.94.
col
.1 Equi hermaphroditi, vidit vnum Antuerpiæ
Cardanus
& canem qui intus teſticulos ha­
bebat
.
p.102.c.1
Equi Clauo læſi quomodo curentur. pag.94.
col
.1 Equorum pedes lupi veſtigia inſertantium
obſtupeſcunt
.
p.638.c.2
Equi optimi ſunt qui ſtellulam in fronte al­
bam
habent & præter id Zonam quæ nec
os
, nec ſupercilia tangat.
p.98.c.2
Equi pedibus & fronte albi cur probentur à
ſuis
ſeſſoribus.
p.98.c.1
Equorum genera motus octo. pag. 547.
col
.1 Equo oblato quid præcauendum vt tuto
ematur
.
1
p.526.c.2
Equorum genera motus octo. p.546.c.1
Equus fluuialis. p.535.c.2
Equi lacrymantes vbi, quando, viſi fuerint
& cur.
p.280.c.2
Equi quomodo doceantur. p.548.c.1
Equi vt in furorem agantur facile quid fa­
ciendum
ſit.
p.311.c.1
Equorum pituitæ. p.95.c.1
Equi boni conditiones. p.546.c.1
Equus C. Cæſaris dictatoris. p.546.c.2
Equi nigri mirum. p.102.c.2
Ergatarum ratio. p.622.c.1
Erica. p.62.c.2
Erinaceus. p.522.c.1
Erinacij vires. p.640.c.2
Errantes inuiti non odio habendi ſunt, erran­
tes
verò volentes ſummo odio habendi.
p.697.c.1.& 2.
Erraticæ omnes mouentur ſuper polis ecli­
pticæ
.
p.281.c.1
Erraticæ quare non ferantur in epicyclis ſed
integris
circulis.
p.2.c.1
Erucarum tollendarum facillima & pulchra
methodus
.
p.91.c.2
Erucæ præſtantia. p.262.c.1
Erythace quid ſit. p.86.c.1
Eſca ignis. p.194.c.1
Eſca ex taſſilagine. p.484.c.1
Eſcharoticum celerrimè cutim perforans.
p.243.c.1
E ſingulis plantarum gentibus dum in fimo
equino
putreſcunt vermium aliàs ſerpen­
tum
naſcuntur ſpecies.
p.648.c.1
Eremitarum illuſiones vnde. p.651.c.2
Euclidis laus. p.607.c.2
Euentus omnes mortales tenuiſſimo filo
pendent
diſcriminé que iunguntur.
p.630.
col
.2 Eupili lacus mirum.
p.300.c.2
Euruca marina quid ſit eiuſque natura. p.130.
col
.2 Exaltationis vilium præſagia.
pag.283.
col
.2 Exanguia cur ſint abſque pilis & plumis.
p.85.c.2
Exanguium prima duo genera. pagin. 84.
col
.1 Exanguia quid pro corde habeant.
pag.84.
col
.1 Excidij vrbium ſigna.
p.284.c.1
Excidij, gentis præſagia. p.284.c.2
Exemplum Dæmonum pulcherrimum. p.331.
col
.2 Ex Hyacintho annulus pulcher.
pagin. 53.
col
.1 Ex nimio feruore ſiccitatéque ſolis occidui
terræ
exuruntur, non verò concoquun­
tur
humores.
p.689.c.2
Exoſſis piſcis quare ſic vocatus & quiſnam
ſit
.
p.136.c.2
Experimentum Authoris futura præſciendi.
p.269.c.1
Experimenta minima. p.141.c.1
Experimenta roboris maxima. pag.554.
col
.2 Experimentum metallorum in minima par­
te
vt ſolet fieri fallax eſt.
pagin. 453.
col
.2 Explicatio ſententiæ difficillimæ.
pag.399.
col
.2 Extenuationis ratio.
p.523.c.2
F.
Fabuloſæ magiæ narrationes. p.512.c.1
Fabæ aerem vitiant. p.648.c.1
Faber piſcis cuius ſit generis, eiuſque natu­
ra
deſcribitur.
p.131.c.1
Faces quomodo à quocunque ligno fiant.
p.381.c.1
Faciei humanæ tria maxima miracula. p.559.
col
.2 Faciei vitiis tollendis quid plurimum con­
ferat
.
p.258.c.2
Faciem ornantia quænam ſint. pag.259.
col
.1 Faciem maculoſam & omnino difformem
quid
efficiat.
p.171.c.1
Facij Cardani operatio de Dæmonibus. p.320.
col
.1 Fæcunditatis atque ſterilitatis longe ante
certiſſima
ſigna.
p.173.c.2
Fæmina, Mas. p.529.c.1.& 2
Falcones & accipitres ſylueſtres & lupi, ſo­
cij
in aucupio & piſcatu.
p.106.c.2
Falcones. p.106.c.1
Falconum optimorum forma. p.106.c.1
Falconum differentiæ à tempore capturæ.
p.106.c.2
Farrago quibus conſtet. p.707.c.1
Farrago quomodo in ordinem redigatur.
p.626.c.1
Faſcinationis hiſtoria mirabilis & notatu
digniſſima
.
p.289.c.1
Alia de faſcinatione mirabilis hiſtoria. p.290.
col
.2 Alia faſcinationis hiſtoria.
p.289.c.2
De Faſcinatione alia hiſtoria. p.290.c.2
Fatigationi prohibendæ quid agendum ſit.
p.311.c.2
Febris quartanæ cura ſuperſtitioſa. pag.317.
col
.1 Felis.
p.536.c.1
Feles nigri feroces. p.98.c.1
Feles abſcondunt excrementa ne prodantur
muribus
.
p.98.c.2
Felium mira. p.280.c.2
Feles vt domi contineantur, aures ſunt eis
præcidendæ
.
p.97.c.2
Feles vt odorare videantur. p.102.c.1
Felſina vbi. p.339.c.2
Feneſtris lapis conueniens. p.213.c.2
Fera animalia quæ cicurent. p.536.c.1
Feras vt arceas. p.96.c.2
Feras vt occidas. p.581.c.1
Ferraræ deſcriptio. p.339.c.2
Ferrum quomodo cæletur. p.488.c.2
Ferrum quomodo filo diuidatur. p.458.c.2
Ferrum quomodo molleſcat. p.458.c.2
Ferrum in quibus Chalybs præſtet. pag.47.
col
.2 Ferrum & Chalybs rubiginem longe faci­
lius
contrahunt, quàm æs æruginem.
p.46.
col
.1 Ferrugineus color quid ſit & per quid diffe­
rat
à colore rubro & à ferro.
p.696.c.2
Fiber. p.535.c.2
Ficus Indica quid ſit. p.266.c.1
1
Ficubus deciduis. p.73.c.1
Ficus vt celerrimè matureſcant. p.67.c.2
Fides quid ſit. p.159.c.1
Figura in lapidibus. p.468.c.1
Figuræ quomodo ſine litura deſcribi poſſint.
p.247.c.2
Filicis vſus. p.209.c.2
Figuræ factitiæ quomodo vim habeant.
p.468.c.1
Figuræ celatæ metallo elegantiùs imprimunt
quàm
quæ in ligno ſunt celatæ & cur.
p.258.c.2
Figurarum deſcriptio in quibus conueniat.
p.194.c.1
Figuræ in lapidibus. p.467.c.1
Filij omnes patrum aliquid aut auitum reti­
nent
.
p.557.c.1
Filiorum multitudo quomodo poſſit dignoſci.
p.169.c.1
Filios cur magis ſcortis amamus. pag.671.
col
.1 Filios maſculos procurandi modus.
pag.556.
col
.1 Firmitatis & roboris machinarum quatuor
conditiones
.
p.216.c.2
Fiſtulæ ſunt veluti ſcyphi rotundi, vel tubi
intus
caui, quales ſunt vinariis vaſis ap­
plicari
ſoliti ad hauriendum vinum.
p.19.
col
.2 Flamma cur plerumque aſcendat.
pag.375.
col
.1 Flamma ignis quid ſit.
p.375.c.1
Flamma cur numquam quieſcat. pag.375.
col
.1 Flamma magna tribus cauſis difficilè extin­
guitur
.
p.376.c.2
Flamma non eadem manet. p.375.c.1
Flamma variis coloribus quomodo fiat. p.193.
col
.1 Flamma cur igne alio viuacior.
pag.375.
col
.2 Flammarum magnarum cauſæ.
p.375.c.2
Flaminij Romani robur ac dexteritas memo­
randa
.
p.239.c.1
Flores cur virides nec nigri. p.481.c.2
Flores cur neceſſarij. p.483.c.1
Flores quomodo toto anno haberi poſſint &
quomodo
folia & flores pingantur.
p.578.c.1
Florum colores. p.481.c.2
Florum partes. p.482.c.2
Flores quomodo poſſint haberi toto anno.
p.578.c.1
Floribus odoratis cur nulli fructus nobiles
ſuccedant
.
p.490.c.1
Florentia quæ. p.339.c.2
Flumen cur nullum ſit ſalſum. p.406.c.2
Flumina ſiccant maria. p.406.c.1
Flumina ſub terra & ex illa erumpentia aſſi­
gnantur
.
p.408.c.1
Flumina quæ in oceanum influunt, cur ſint
deteriora
.
p.22.c.2
Flumina cur aquis deſtituantur quandoque
& cur non ſemper.
p.22.co.1
Flumina cur ſub Torrida Zona maxima.
p.17.c.1
Flumina quomodo tuto tranentur & modus
deambulandi
ſuper aquas.
p.638.c.1
Fulminis ictus admirabilis & quot homi­
nes
illo vnico perierint.
p.276.c.1
Fluuij quinam ſint omnium maximi. p.406.c.1
Folium pupillæ non exacte rotundæ. p.654.
col
.2 Folia quæ vexata mouentur.
p.539.c.1
Folia arboribus cur decidant. p.489.c.2
Folles cur accendant ignem, & vbi magis
neceſſarij
.
p.376.c.1
Follium motus quomodo fiat. p.375.c.1
Forlicitas quibus conſtet. p.149.c.2
Formoſiſſimi viri. p.554.c.2
Fons dulcis aquæ in maris ſcopulo. pag.17.
col
.2 Fons oleo fundens.
p.24.c.1
Fontem vt vbique ſalientis aquæ effodere
poſſis
.
p.27.c.1
Fontes oleum ſtillantes vbi ſint & qua de
cauſa
ſtillent.
p.410.c.1
Fontium feruentium cauſæ. p.408.c.2
Fontis mira proprietas. p.397.c.1
Forma Dæmonum familiarium. pag.336.
col
.2 Forma mira protophanis.
p.554.c.1
Formicæ. p.87.c.2
Formicaleon. p.88.c.1
Formicis arcendis. p.641.c.1
Fornacium genera. p.198.c.2
Fortuna cuiuſcunque anni quomodo conie­
ctari
liceat.
p.33.c.2
Fortunatarum inſularum incolæ. pagin. 14.
col
.1 Fragorum quæ vires.
p.198.c.1
Franciſcus Duardus cæſareus quæſtor. p.458.
col
.2 Franciſci Gallorum regis liberalitas egregia
erga
Artificem.
p.23.c.1
Franciſci Gallorum regis imago apud Cardi­
nalem
Turnomenſem.
p.611.c.2
Frangi, findi, comminui, diuidi quid. p.37.
col
.2 Fraxinus, lingua Auis, & diptamus eiuſdem
ſpeciei
.
p.481.c.1
Frigiditas quid ſit. p.686.c.2
Frigus nihil eſt actu, ſed ſolummodo caloris
priuatio
.
p.382.c.2
Frigoris opera. p.350.c.2
Frigoris detrimenta. p.13.c.2
Fructus & radices vt formam quam volueris
aſſequantur
.
p.647.c.1
Fructus omnes quomodo ſeruentur. pag.579.
col
.2 Fructus quomodo nutriantur in contrariis re­
gionibus
.
p.65.c.2
Fructus & flores vt tempore quouis habeas.
p.579.c.2
Fructus ſinguli quomodo ſeruantur optime.
p.73.c.2
Fructus maximi ex herbis naſcuntur. p.55.
col
.1 Fructus maximi, aquei & frigidi.
pag.55.
col
.1 Fructus qui maximi ſint.
p.55.c.1
Fructus & olera quomodo probari debeant.
p.242.c.2
Frutex quid ſit & quid non ſit eiuſque natu­
ra
fusè tractata.
p.695.c.2
Frumentum quomodo ſeruari debeat. p.73.
col
.1 Frumenti ſerax ſolum.
p.62.c.2
Fucus quo manus dealbentur. pagin. 367.
col
.1 Fuci aſſignantur.
p.259.c.1
1
Fuci & decoratio. p.258.c.2
Fulgur ſepulchrum tangens cur gloriam de­
cernat
.
p.273.c.2
Fulgura quomodo contingant. pagin. 666.
col
.1 Fulgurum decreta & quid portendant Domi­
no
dum decidunt ſuper eius ædificium.
p.274.c.1
Fulgurum ſignificatio. p.275.c.1
Fulgurum mira plurima commemorantur.
p.273.c.2
Fulmen raro columnas ferit & cur. pag.378.
col
.2 Fulmen cur tantam habeat vim & ſubtilita­
tem
.
p.378.
Fulmen quomodo crumena illæſa pecunias
liqueat
.
p.378.c.2
Fulmine percuſſi, ſi homo circumambulet
vim
loquendi recipiunt: attoniti prius,
deinde
reſipiſcunt & loquuntur; non ta­
men
de mortuis aut breui morituris in­
telligendum
eſt abſurdum enim eſſet.
p.173.c.1
Fumus metallorum præcipuè plumbi cogit.
argentum viuum. p.206.c.1
Fumus quomodo generetur. p.375.c.1
Fumus duplex. p.375.c.1
Cauſæ cur cubicula fumo repleantur. p.375.
col
.2 Fumi & exhalationis differentia.
pag.36.
col
.2 Funambulorum ratio.
p.636.c.2
Funda quid ſit. p.214.c.1
Fungi non ardent, quoniam putredo, quæ
via
eſt ad ignem ceſſat.
p.696.c.1
G.
Galenus errauit dicendo quod quæ nu­
triunt
, vt dulcia nutriunt, ſed debuit
dicere
, vt pinguia nutriunt.
p.41.c.2
Galenus inutiles diſputationes, contentioſaſ­
que
calumnias toties ac tam acerbe inſe­
ctatur
.
p.673.c.2
Galeni laus. p.607.c.2
Galeſa herba, ſunt qui Geloſiam, alij Gi­
gliam
vocent caduco morbo prodeſſe vo­
lunt
.
p.55.c.2
Galli multa libertatis tuendæ causâ agunt.
p.703.c.1
Gallus. p.544.c.2
Galli in metu filios in ventre abſcondunt.
p.130.c.1
Gallus auis cantu mirabilis ſi rarus foret.
p.544.c.2
Galli euntus cur. p.544.c.2
Gallinæ vt non quieſcant quid debeamus fa­
cere
.
p.311.c.2
Gallinæ Phaſianæ earumque proprietates.
p.110.c.2
Gallinæ ne vuas edant. p.74.c.2
Gallinæ quomodo ſine ſtrepitu capi poſſint.
p.252.c.1
Gallinæ vt hyeme paruo ſumptu gignant.
p.108.c.1
Gaideropada in Propontide & Ægeo mari
naſcuntur
eorum forma admirabilis &
proprietates
.
p.125.c.1
Gandauum ciuitas quæ. p.339.c.1
Garatronius. p.52.c.1
Gargophiſum. p.485.c.2
Gargophiſus flos. p.486.c.1
Gelatio ſeu ius concretum quomodo ſit pa­
randum
.
p.264.c.1
Gelu ſigna. p.307.c.2
Gemelli diuerſorum ſexuum cur debiles.
p.154.c.1
Gemmæ quomodo poſſint facere diuibratio­
nem
.
p.462.c.2
Gemmæ ſubtiliſſimè ſculptæ. pag.609.c.2
Gemmæ molles. p.464.c.2
Gemmarum generatio quomodo fiat. p.51.
col
.1 Gemmarum genera.
p.469.c.1
Gemma incerti generis mirabilis. pag.463.
col
.1 Gemmarum nulla expers alicuius inſignis
virtutis
.
p.464.c.1
Gemma quæ ignibus reſiſtunt. p.463.c.2
Gemmas arte confici non poſſe rationibus
euincitur
.
p.347.c.2
Gemmæ veræ quomodo à falſis dignoſcan­
tur
.
p.50.c.1
Gemmarum inuentio quomodo. p.460.c.2
Gemmarum vitia. p.460.c.2
Gemmæ nobiliores quibus notis dignoſcan­
tur
.
p.48.c.2
Gemma, quæ vocetur & quæ vere ſit. p.459.
col
.1 Gemmæ adulterinæ qua ratione generaliter
fiant
.
p.208.c.2
Gemmarum matrices. p.469.c.1
Gemmarum tranſmutatio quibus modis fiat.
p.205.c.2
Gemma lapidi circumnata illiuſque lapidis
color
, & magnitudo.
p.53.c.1
Gemmæ quomodo imagines in ſomnis oſten­
dant
.
p.463.c.1
Gemmarum nobilium propriæ laudes. p.462.
col
.2 Gemmæ certi generis, quomodo diſtinguan­
tur
à vulgatis.
p.49.c.2
Gemma nulla, neque in mari, neque in ani­
mali
generari poteſt.
p.51.c.1
Gemmarum propria ſigna. p.469.c.1
Genera omnia eorum quæ ſub terra latent
quatuor
eſſe demonſtratur.
pagin. 434.
col
.2 Generalis ratio fugandorum & arcendorum
inſectorum
.
p.91.c.2
Generatio non eſt motus, ſed illa varietas eſt
mutatio
qualitate.
p.704.c.2
Geniſta vtilis ad conficienda lintea. p.443.
col
.1 Gentium ritus.
p.336.c.1
Genus. p.49.c.1
Geodes Mizenus bene olet. pagin. 454.
col
.1 Geometria ſcientiarum ſubtiliſſima.
pag.598.
col
.1 Germanus hauriens vinum immoto gutture.
p.151.c.1
Gerofalchi. p.104.c.1
Giapan inſula. p.13.c.1
Gigantes cur & quales. p.162.c.1
Gigantes, & illuſtris quidam gigas qui tem­
pore
Claudij Cæſaris viſus eſt: eius magni­
tudo
.
p.553.c.2
Gigantes in Chicora regione, quorum Rex
& ipſe gigas egregius.
p.11.c.2
1
Glabra loca quomodo reddantur. pag.260.
col
.2 Glacies Mira.
p.586.c.2
Glaciei durities mira. p.337.c.1
Glaciei & grandinis differentia. pag.665.
col
.1 Glacies & nix quomodo æſtate ſeruentur.
p.580.c.2
Gladij arma diuidentis conſtructio mirabilis.
p.401.c.1
Gladij ſcriptorij ex qua materia vt ſint opti­
mi
fieri debeant.
p.257.c.1
Gloria cur expectatur. p.633.c.2
Gloriatur Cardanus eo quòd à magno viro
vincatur
.
p.676.c.1
Gluten optimum. p.245.c.2
Gluten tenue ex quo & quomodo fiat. p.254.
col
.1 Gnomon quomodo fiat.
p.218.c.1
Gobionibus omnibus cur ſolummodo vna
pinna
ſub ventre.
p.117.c.2
Græcia mendax. p.345.c.2
Gramen ne regerminet. p.66.c.1
Grammatica & Prima Philoſophia ſed præ­
ſertim
Dialectica & Rhetorica de omni­
bus
aliis artibus ſatis benè atque ornatè
dicere
poſſunt.
p.673.c.1
Grando quomodo generetur. p.664.c.1
Granis omnibus ſeruandis. p.74.c.2
Grauedo quæ totam prouinciam in decem
diebus
occupauit.
p.25.c.2
Grauida quandonam magis affligatur & do­
loribus
vexetur.
p.171.c.2
Grauis, fœtitudus, Marcidus, & Rancidus.
p.40.c.2
Groſſippium variorum colorum, eiuſque na­
tura
& vtilitates.
p.64.c.1
Gruum amor in filios. p.104.c.1
Gryllus ſcarabelaphus. p.88.c.1
Gryphes non eſſe neo fuiſſe clariſſimè de­
monſtratur
.
p.81.c.2
Guadaquinaium animal deſcribitur & pro­
prietates
eius.
p.101.c.1
Guanabanus. p.563.c.2
Guanoræ ſepulchrum. p.169.c.1
Guillelmus Zelandinus author ſphæræ cæle­
ſtis
mirabilis artificiis.
p.612.c.1
Guillelmi Caullij laus. p.610.c.1
Guſtarda auis eius deſcriptio & proprietates
& vbi oriatur.
p.109.c.2
Guſtus deliciæ ſex conſtant, primùm conſtant
electione
ſubſtantiæ, fecundò electione
in
vnoquoque genere, tertiò obſonandi
ratione
, quarto condimentis, quintò ordi­
ne
, ſextò denique tempore.
p.263.c.2
H.
Habitabilis pars qualis portio totius.
p.233.c.2
Habitatio vbi optima. p.663.c.1
Hæmarites Hiſpanus & eius vſus. pag.454.
col
.2 Hala qualis & quomodo fiat.
pagin. 69.
col
.1 Hamulim è circulis excidant.
pagin. 246.
col
.1 Halinitri generatio.
p.454.c.2
Halinitri repurgatio. p.400.c.2
Cur halinitrum maiorem ſtrepitum ſulphu­
re
faciat.
pag.400.c.2
Halinitrum quomodo colligatur. pag.454.
col
.1 Harenghi piſces ſuaues.
p.138.c.1
Haſtæ longiores cur tranſuerberent magis
breuibus
.
p.622.c.2
Hauſti temporanei veneni indicia. pag.397.
col
.2 Hay Scoti incredibile robur.
pagin. 163.
col
.1 Hebri laus.
p.607.c.2
Helicæ lineæ quomodo deſcribendæ ſint.
p.249.c.1
Helica linea quid ſit. p.181.c.1
Heliotropium & vires eius. p.465.c.1
Hellebori ſuccus quomodo extrahitur. p.196.
col
.1 Helena ſydus quod ſubmerſionem nauium
nunciat
.
p.377.c.1
Hena herba. p.492.c.1
Herba in aquis ſulphureis naſcentes. p.489.
c
.1
Herbæ gratioſæ quænam ſint. pag.262.
col
.1 Herbæ vt ad viuum pingi poſſint.
pag.585.
col
.1 Herbæ & flores omnes quomodo colorem,
odorem
atque ſaporem efficaciorem re­
tinent
.
p.297.c.2
Herba quæ non putreſcit, olorum herba ſo­
let
appellari.
p.62.c.2
Herba ex qua ſal extrahitur. p.56.c.1
Herba aduerſus venena. p.63.c.1
Herculeus lapis, ſi non depaſcitur ferrum,
ſeruatur
affinitate illius.
p.693.c.1
Herculis phanum Romanum in quod nec
muſca
nec canis ingrediebatur.
pag.545.
col
.2 Herpenti quid ſint & vbi oriantur, eorum­
que
proprietates.
p.94.c.1
Hiatus Cæli cauſa. p.665.c.1
Hippocrates & aëron medici Athenas à pe­
ſte
liberarunt.
p.443.c.2
Hippurus Piſcis à Branchiis ad caudam ſu­
per
dorſum pinna quaſi criſta continua
extenditur
.
p.137.c.2
Hirundines hyeme vbi latent. pagin. 634.
col
.2 Hirundinum vſus.
p.88.c.1
Hirundinum pulli quomodo poſſint albeſ­
cere
.
p.311.c.2
Hirundinum pullis oculi effoſſi redeunt &
quomodo
.
111.c.1
Hiſpania potius ferax eſt argenti quàm auri
vel
gemmarum vel aromatum non ſecus
ac
Germania.
p.689.c.1
Hiſpania ſeculo illo, quo Romani pauperrimi
erant
viſa eſt diues ſuo malo, & Italiæ
comparata
aliquid auri gemmarumque
etiam
gignit.
p.689.c.1
Hiſtoria. p.521.c.2
Hiſtoria fuſe tractata & deſcripta de duobus
fratribus
mutis.
p.169.c.2
Hiſtoria mira ſeptuaginta interpretum. p.
268.c.2
Hiſtoria mirabilis Eraſmi Rotirodami de
incendio
alicuius oppidi facti intra horam à
Dæmone
.
p.658.c.1
Hiſtoria alia de venefico. Ibidem Nicolai
veneti
hiſtoria.
p.659.c.2
1
Hiſtoria Dæmonij Socratis. p.321.c.2
Hiſtoria alia mira ignis proſpera portenden­
tis
.
p.274.c.2
Hiſtoria mira ruſtici damnati artis maleficæ.
p.291.c.2
Hiſtoria ſeu fabula mira. p.10.c.2
Hiſtoria mira. p.150.c.1
Hiſtoria de tenuitate Cadauerum. pag.558.
col
.1 Hiſtoria ridicula quæ ſummo manè ipſi au­
thori
euenit.
p.300.c.2
Hiſtoria mortui. p.323.c.1
Hiſtoria miranda viperæ & picæ pugnan­
tium
.
p.91.c.1
Hiſtoria mira de muliere laborante de cuius
ſalute
deſperatum erat & quæ tamen ſa­
nata
fuit.
p.655.c.1
Hiſtoria mortui mira. p.327.c.2
Hiſtoria Meſſenij Ariſtomenis qui apud græ­
cos
immortalis habitus eſt.
p.554.c.1
Hiſtorici munus. p.291.c.2
Hobus. p.56.c.2
Holoſtæus piſcis, eius forma & proprieta­
tes
, cauda illius gallinæ roſtro perſimilis
eſt
.
p.122.c.2
Homo humidiſſimum ſimul & frigidiſſimum
habet
cerebrum, tum multitudine, tum
quo
magis fieri potuit, non tamen com­
paratiuè
ad reliqua animalia.
pag.702.
col
.1 Homo quomodo calidiſſimus ac tempera­
tiſſimus
eſſe potuit.
p.550.c.2
Hominem non eſſe animal quid probat.
p.550.c.2
Homines edentes humanas carnes & vnde
prouenerit
.
p.553.c.2
Homini nihil futurorum ſcientia difficilius.
p.607.c.1
Homo cur volare nequeat. p.147.c.2
Homines curſu velociſſimi. p.162.c.2
Homo ſex digitis. p.170.c.1
Homo mortalibus omnibus rebus in tribus
præcellit
.
p.146.c.1
Hominum à fulmine percuſſorum mirum.
p.163.c.2
Humanarum rerum ſubſtantia. pag.175.
col
.1 Hominis quintuplex natura, partim vt ele­
mentum
atque ſic vel inuitus cadit ab al­
to
; partim vt planta; partim vt animal, eſt
& diuinus, ſeu propria & peculiaris natu­
ra
miſerrima.
p.165.c.1
Humani corporis partium proportio. p.555.
col
.1 Homo cur mollis.
p.61.c.1
Homo quæ ſolus habet. p.146.c.1
Hominum genera ſex. p.147.c.1
Homines morbos in canes ſecum cubantes
facile
transfundunt & inde hominum ſa­
nitas
.
p.173.c.2
Hominibus ob gelu artus deciderunt & cur
argentum
viuum in vnum coëat ſpontè.
p.448.c.1
Hominis mirabilia. p.160.c.2
Hominis capillos mouentes. p.160.c.2
Humana miſeria fuſe deſcribitur. pag.176.
col
.1 Homines inclyti maiores operibus profeſſo­
res
relinquunt.
p.569.c.1
Homo intellectu mortem agnoſcit, ſed vi
ſenſus
pauet ac timet, belluæ mortua ani­
malia
præſertim ſui generis agnoſcunt.
p.
708.col.1
Hominum cupiditatis cauſa. p.78.c.2
Homines in regionibus frigidis quales ſint.
p.350.c.2
Humanæ vitæ longitudo mira apud Indos &
cur
.
p.560.c.2
Hominis probi officium. p.152.c.1
Homines participes diuini conſilij. p.545.
col
.1 Homines cibis vnicis vtentes.
pagin. 151.
col
.2 Homines ex morbis meliores facti.
pag.151.
col
.2 Homines rarò anima & corpore præſtant.
p.151.c.2
Homo cur malorum morum. p.558.c.1
Hominem non eſſe animal. p.550.c.2
Homo viſo lupo obmuteſcit. p.638.c.2
Homines abſque ceruice, & ſunt quadrato
capite
, quinam ſint.
p.162.c.2
Homines vt mortui videantur quid ſit agen­
dum
.
p.303.c.1
Homines cur pondera ſiniſtrâ parte facilius
ferant
.
p.80.c.1
Homo propter quatuor factus. pag.551.
col
.1 Homines auribus mobilibus.
p.146.c.2
Homines præſtantiſſimi qui ſint. p.160.c.2
Homines cur diu ſine cibo viuere poſſint.
p.163.c.2
Homines cur maximos pedes habeant. p.559.
col
.1 Homo cur ſalaciſſimus omnium animalium.
p.558.c.2
Homines frigore aſperrimo quomodo pe­
reant
& cur.
p.171.c.1
Homines qui parum viuunt. p.11.c.2
Hominis mutatio. p.303.c.2
Homines vt nigri poſſint appetere quid fa­
ciendum
ſit.
p.303.c.1
Homines in Ecſtaſim tranſeuntes & quomo­
do
hoc fiat.
p.161.c.2
Humani corporis partium Ordo in tenuitate.
p.560.c.1
Humanum corpus quid habeat intus admi­
rabilius
.
p.559.c.2
Homo quando ridere & plorare incipiat &
cur
.
p.165.c.1
Homines quinam numquam ſomnient. p.171
col
.2 Homines qui parum vident.
p.11.c.2
Homines qui ſudant cum volunt. pag.151.
col
.1 Homines qui ventriculo pro ſacculo vtuntur
roboris
mira exempla.
p.151.c.2
Homines hirſuti. p.102.c.1
Homo quæ ſolus patiatur. p.146.c.1
Homines viuentes abſque cibo. pag.554.
col
.1 Homo in quibus præcellat.
p.146.c.1
Honagoni & heptagoni conſimilis proprie­
tas
.
p.597.c.1
Hordeum ſine cortico naſcitur in Capadocia.
p.55.c.2
Hora ortus quid faciat. p.151.c.1
Horologia è puluere horarum viginti qua­
tuor
.
p.225.c.2
Horologiorum natura. p.187.c.2
1
Horologia abſque fune. p.612.c.1
Horologij mola, & eius figura oſtenditur.
p.362.c.2
Horologiorum Regulæ quibus facile poſſint
conſtrui
.
p.187.c.2
Humidum aqueum cum pingui celerius con­
ſumitur
ab igne, cum per ſe ſola fuerint:
cum
verò cum terrea ſubſtantia contra­
rium
accidit.
p.36.c.1
Hydromel tranſit in vinum vetuſtate. p.410.
col
.1 Hyacinthus, eiuſque qualitates & in quo
differat
ab aliis.
p.50.c.2
Hyacinthi præſagium in tempeſtate. p.53.
col
.1 Hyacinthi in morbis præſagium maximè mi­
randum
.
p.53.c.1
Hyacinthus quomodo à fulmine hominem
tueri
poſſit viri clari fulmine extincti.
p.462.c.1
Hyacinthorum genera quatuor, & omnium
proprietates
& differentiæ.
pagin. 52.
col
.2 Hyacinthus & vires illius.
p.461.c.2
Hyle ſeu materiam primam eſſe clariſſimé
demonſtratur
.
p.358.c.2
Hylli proceritas. p.554.c.1
Hynca quoad ſuccum pernicioſiſſimum ve­
nenum
eſt, ex radice verò eius panis fit
ſaluberrimus
.
p.563.c.1
Hyperbolis tria priuilegia. p.595.c.1
I.
Iacea vel Iacia quid ſit. pagin. 694.
col
.2 Iacobi ſepulchrum.
p.346.c.2
Iaſeminum. p.489.c.2
Iaſpis & eius vires. p.465.c.2
Ictus cur feriat, pondus non. p.622.c.2
Ictus quomodo validiſſimi & vbi. pag.622.
col
.2 Ictus vt velociores ſunt eo magis atterunt.
p.661.c.1
Iecur victimæ cum duplici tunica quid ſigni­
ficet
.
p.298.c.2
Ignis quid ſit. p.377.c.2
Ignis cur ſuperprodigioſe excitatus videatur.
p.194.c.2
Ignaria quomodo fiant. p.194.c.2
Ignis ab aqua triplici ratione extinguitur.
p.381.c.1
Ignis è cælo deſcendens cur mala denunciet
& portendat.
p.274.c.1
Ignium ambulonum mirabilis natura deſcri­
bitur
.
p.273.c.2
Ignis vires in miſcendo. p.386.c.1
Ignem eſſe accidens cum ſubſtantia media
probatur
.
p.192.c.1
Ignis quiſnam odoratus. p.264.c.2
Ignes artificioſi qui aquâ extingui non poſ­
ſint
.
p.376.c.1
Ignis vires & alimenta. p.192.c.1
Ignium hærentium natura deſcribitur & cur
ita
dicti.
p.273.c.2
Ignis ſcintillæ quid ſignificent. pag.274.
col
.2 Ignem hunc non eſſe elementum conuinci­
tur
argumentis.
p.375.c.1
Ignes ſonori ſeu crepitantes ex qua materia
conſtent
& cur ita dicti.
p.273.c.2
Ignis cur aliqua dealbet, aliqua vero facile
denigret
.
p.387.c.1
Ignis an Æthere ſit tenuior. p.384.c.2
Ignis quomodo vrat. p.375.c.1
Ignis innoxius plantis quiſnam ille ſit. p.376.
col
.2 Ignis quid ſit.
p.681.c.1
Ignis cur ſub cineribus ſeruetur. pag.380.
col
.2 Ignis qui mollia vel dura reddit metalla.
p.387.c.2
Ignis ratio non minis conſtat ſiccitate quàm
calore
.
p.381.c.1
Ignem non generare euidenter rationibus
demonſtratur
.
p.386.c.1
Ignis offendens viſum. p.387.c.1
Ignis non verè attenuatur. p.383.c.2
Ignis omni veneno reſiſtit. p.390.c.1
Ignis quomodo attenuetur. p.383.c.1
Ignis & glacies penitùs contraria. pag.377.
col
.2 Ignis igne calidior eſt.
p.377.c.2
Ignis cur à ſphærulis cryſtallinis in ſole po­
ſitis
accendatur.
p.417.c.2
Ignis quomodo à lapidibus excuti poſſit &
opinio
Alexandri.
p.381.c.2
Ignes cur ſurgere & occidere in aëre delati
videantur
.
p.631.c.1
Ignis cur magis calore lædat, quàm glacies
frigore
.
p.377.c.1
Ignis quadrifariam corpora afficit. pag.36.
col
.2 Ignis cur ex cauis ſpeculis accendatur &
non
in alba materia.
p.417.c.1
Ignis noſter nullo modo eſt idem ſpecie cum
elementari
.
p.680.c.1
Ignis lateres vrens. p.378.c.1
Ignis ſex modis validior euadit & quibus.
p.377.c.2
Ignis quomodo feratur ad pabulum. p.193.
col
.2 Ignis extinguendi auxilia.
p.194.c.1
Ignis è carbonibus cur odoratiores aquas
faciat
.
p.198.c.1
Ignem cur magis ſubſtantiam eſſe dicat
Cardanus
quam glaciem.
p.380.c.2
Illi qui fugam meditantur quid facere de­
beant
.
p.241.c.2
Illuſtrium virorum interitus quæ Dæmonum
prodigia
præceſſerunt.
p.329.c.2
Impij ex Deo diuinare non poſſunt & cur
p
.272.c.2
In æternis idem eſt eſſe ac poſſe. pag.669.
col
.2 In aqua ſine terra multa naſcuntur, in terra
verò
ſine aqua nihil penitùs, & multò
minùs
quàm in igne.
p.684.c.1
In argentum aëris mutatio non vera, quo­
modo
.
p.457.c.1
Inargentandi ratio. p.457.c.1
In atramento ſutorio alumen continetur.
p.446.c.1
Inaurandi modi. p.454.c.2
In cauis ſpeculis res magis latere videntur
quam
ſint plerumque & cur.
p.413.c.2
Incendia montium cur & quando fiant. p.
409.c.1
Incile eſt locus depreſſus ad latus fluminum.
p.19.c.2
1
In conclauibus quomodo vox intercipiatur.
p.301.c.2
In conſtructionibus cur æternum æs. p.458.
col
.1 In deſtillationibus quænam generaliter ſint
cauenda
.
p.202.c.1
Indicia ab actionibus in equis. p.100.c.1
Indicia ab equorum forma. p.100.c.2
Indicia morborum falconum qualia ſint. p.
107.c.1
Indi Ingenioſiſſimi. p.554.c.2
Indicum lignum cur in medio nigrum. p.59.
col
.2 Indi habent capità duriſſima.
p.559.c.1
Inerunditi eruditis cur plus ſe ſcire credant
& iactitent.
p.158.c.1
Inebriantia. p.171.c.1
Infans in vtero matris plorare quid ſignifi­
cat
.
p.165.c.1
Infantes nuper nati quid agant. pag.173.
col
.2 Infans ex cane & muliere natus.
pag.282.
col
.2 Infantes qui conuulſioni ſint obnoxij & vſ­
quequo
, & quando conuulſiones illis le­
thaliores
.
p.173.c.2
Infelicitatis imminentis maximum ſignum
quid
.
p.281.c.1
Infans duplici corpore ad genitalia vſque
quid
ſignificet.
p.282.c.1
Infans natus cum duplici ore quid ſignificet.
p.281.c.2
Infantes quomodo naturaliter loqui poſſint.
p.654.c.1
Infelicitas triplex. p.152.c.2
Inferorum opiniones tam diuerſæ & tam ab­
ſurdæ
vnde ſint ortæ.
p.175.c.2
Influxus quid ſit. p.669.c.2
In hominibus poſt multa ſecula quandoque
ſimilitudo
& veſtigia reuocantur.
p.163.
col
.2 Imaginatio quibus in cauſis plurimum poſſit
& valeat.
p.169.c.2
In melle colligendo ac cera compendium.
p.86.c.2
In montibus Sulla & Scars qui inter Norue
giam
& Suetiam poſiti ſunt etiam mediâ
æſtate
maximum frigus habent.
pag.16.
col
.2 In omni foſſilium genere eſt aliquid quod
ſplendet
.
p.445.c.2
In Oui vitello candidum continetur. p.129.
col
.1 Interitus & occaſus ſtellarum.
p.31.c.1
Ioannis parui oſſa. p.162.c.2
Ioannes Petrus Boſius. p.554.c.2
Ioanna puella. p.163.c.1
Ioannis Manieni laus, & quibus liberalibus
artibus
excelluerit.
p.341.c.1
Ioculatoriæ artis opera. p.636.c.1
Ioannis Iacobi Caſtillionei domus pulcher­
rima
.
p.339.c.2
In omni re, & in omni compoſito tria ſunt
Materia, forma, & Anima. pag.360.
col
.1 Iouis flos.
p.55.c.2
In Percide æs de cœlo exuſtum cadit quod
tamen
non liqueſcit igni expoſitum ſed
potius
vritur.
p.206.c.1
Inſcribendi modus quæ velis in ouo. p.650.
col
.1 Inſecta cur multa efficiant, vt ſericum.
p.84.
col
.2 Inſecta cur diu abſque cibo viuant.
pag.84.
col
.2 Inſecta quomodo alantur.
p.85.c.2
Inſecta cur ſint annuloſa. p.84.c.2
Inſectorum genera & differentiæ. pagin. 85.
col
.2 Inſipidi cauſa & actio.
p.38.c.1
Iſlandici cur mortuos videant. p.752.c.2
In Scotia deſunt arbores: & cur. pag.691.
col
.1 Inſomnia omnia vera ſunt.
p.167.c.1
Inſomnia falſa videntur propter quatuor cau­
ſas
.
p.167.c.1
In ſomno quid ſignificet terror. pag.640.
col
.1 Inſolatio cur maximam ſuauitatem afferat.
p.202.c.1
Inſtrumentum quo quiſque ſe ipſum ſurſum
trahit
.
p.628.c.1
Inſtrumentum mirabile ad facilius farinam
cribrandam
.
p.395.c.1
Inſtrumentum Muſicum duodecim inſtru­
mentorum
Muſicorum ſonum referens, &
inſtrumentorum
Muſicorum imitatio.
p.
573.col.2
Inſtrumentum dirigens. p.223.c.2
Inſtrumenta & vaſa. p.213.c.2
Inſtrumentum quo trahens trahitur. p.627.
col
.2 In quo differant vermes fabarij à vermibus
auellaneis
.
p.698.c.1
Inſtrumentum Ludicrum. p.587.c.1
Inſtitutus non reprehendendus. pag.710.
col
.1 Inſularum genera quatuor.
p.15.c.1
Inſula Márgaritarum & illius proprietates.
p.11.c.2
Inſularum, nouarum ortus inexpectatus quid
ſignificet
.
p.278.c.2
Inſula natans. p.24.c.1
Intellectus noſter vmbratilis eſt. pag.662.
col
.1 Intelligentiarum ordines.
p.662.c.1
Inter arbores fruticæ quænam ſint aliis præ­
ſtantiores
.
p.67.c.2
Iter agentium commoda. p.262.c.2
Itinera per mare congelatum quomodo diri­
gantur
.
p.337.c.1
In Timæo cauſa paruitatis aquæ. pag.404.
col
.2 Invndationum cauſæ generales, tres.
p.667.
col
.1 Inunctionis mira vis.
p.168.c.2
Inundationes quid ſignificent. pag.278.c.2
Iris. p.55.c.2
Iridis colores quomodo fiant. p.220.c.2
Iridis color diuerſus ſecundum opinionem
Ariſtotelis
& Cardani.
p.877.c.2
Irrigatâ terrâ vbi iam ſol decidit matutino
demulcente
luxuriant plantæ.
pag.689.
col
.2 Iua Artetica herba, antiqui Chame pitym
vocant
, eius vtilitates.
p.62.c.1
Iudæi cum Mahumetano & chriſtiano Diſ­
putatio
.
p.552.c.1
Iuleb vocatum violaceum cum colore viola­
rum
.
p.261.c.2
Iulides piſces pulcherrimi. p.118.c.1
1
Iulis cur quadraginta quatuor pedes, homo
duos
tantum habeat.
p.88.c.2
Iumenta vt appetant cibum. p.96.c.1
Iunius in Peru Prouincia inuenitur funibus
robuſtio
.
p.55.c.2
Iuxta Auſtralem polum ſunt ſydera maxima.
p.411.c.2
L.
Labyrinthi deſcriptio. p.346.c.1
Labrum veneris, in exemplo oſtenditur.
p.63.c.2
Lacertus eſt piſcis maris rubri capite & ore
lacerto
ſimilis, totus viridis eſt quandoque
æquat
magnitudinem cubiti.
p.130.c.1
Lacerti Conchiliati. p.90.c.2
Lacertorum genus & ſerpentum, cur adeo
in
magnitudine variet.
p.76.c.1
Lacrymæ & ſuſpiria cur dolorem leniant.
p.563.c.2
Lacrymarum cauſæ. p.572.c.1
Lacrymarum purgatio. p.204.c.2
Lac in plantis cur. p.484.c.1
Lac plantarum cur tenax. p.484.c.1
Lactis & ſanguinis natura. p.36.c.2
Lactis pinguedo. p.265.c.1
Lac è mamnis quomodo poſſit extrahi quan­
do
nimis vrget.
p.172.c.2
Lactis vſus ad vitæ longitudinem vtilis &
quomodo
ſit bibendum.
p.560.c.2
Lactea via ab initio mundi vſque nunc im­
mutabilis
.
p.2.c.1
Lacteæ viæ cauſa. p.417.c.1
Lactatio à capra quid agat. p.154.c.1
Lactatio longa. p.337.c.1
Lacus cuius pars non congelatur. pag.24.
col
.1 Lacus ſine ventis intumeſcens.
p.24.c.1
Lacus qui nunquam congelatur. pag.24.
col
.1 Lacuum cauſæ quinque.
p.668.c.1
Lacus Albus Rutheni vocant Bieloyeſero non
longior
aut latior ſexaginta millia paſ­
ſuum
.
p.17.c.1
Laganis auis iuxta inſulam Qebut eius deſ­
criptio
.
p.111.c.1
Lamia eiuſque deſcriptio & natura. pag.119.
col
.2 Lamiarum Vnguentum.
p.639.c.2
Lana præſtantiſſima quæ. p.262.c.2
Lapis quomodo pugno frangatur item funis
craſſus
rumpatur.
p.638.c.1.& 2
Lapides è cælo cadentes. p.278.c.2
Lapides in renibus non ſunt duri vt extra:
dureſcunt
enim dum prodeunt vt oua, ſed
ſi
qui duri ſint (qui pauci ſunt) iam facti
pene
afferunt mortem, nec ſoluuntur, & ſi
ſoluuntur
potius motu quàm medicamen­
to
afferuntur.
p.693.c.1
Lapis cur manum frigefacit. p.682.c.1
Lapis qui inuenitur in capite piſcium cuiuſ­
nam
ſit figuræ.
p.133.c.1
Lapides ſuam habent animam, ſuum calo­
rem
ſed non ſentitur.
p.690.c.1
Lapides geſtati futura habent vim faciendi
præcognoſcere
.
p.270.c.1
Lapides in fodinis creſcunt & multum &
breui
ſpatio.
p.692.c.1
Lapidem caſus quid ſignificet. p.27.c.2
Lapidum durities qualis. p.48.c.1
Lapidum genera omnia quinque. p.459.c.1
Lapides cur exciſi denuo creſcant lapidibus
cur
vires maiores quam animalitas &
plantis
.
p.461.c.1
Lapides qui Ardent accenſi. p.47.c.1
Lapides tres inſignes ſigillo Salomonis. p.
467.col.2
Lapidum natura generatio ac differentia.
p.47.c.1
Lapis naturaliter (præſentia in Emæſa) effi­
giatur
.
p.53.c.1
Lapis naturaliter varias rerum imagines re­
ferens
.
p.53.c.1
Lapidibus morbos, ſenium ac mortem adue­
nire
.
p.461.c.1
Lapides rotundi. p.468.c.2
Lapis fulmineus. p.54.c.2
Lapides mirâ formâ. p.54.c.2
Lapis in veſica quomodo dignoſcatur. p.154.
col
.2 Lapis aquam marinam, dulcem reddens, eiuſ­
que
qualitates.
p.53.c.2
Lapis reſonans. p.53.c.2
Lapis qui ſaliua accenditur. p.647.c.1
Lapides è duobus generibus quemadmodum
& animalia gignantur.
p.466.c.1
Lapides veſicæ cur generentur. pag.438.
col
.2 Lapides è quibus herbæ prodeunt.
pag.54.
col
.1 Lapis in iecore humano.
p.170.c.2
Lapides ardentes abſque fumo. p.15.c.2
Lapidum miracula. p.52.c.2
Lapides pretioſi quidam gemmis non mul­
tum
diſſimiles.
p.51.c.2
Lapides conchiliati. p.47.c.2
Lapis ignem accendens. p.54.c.1
Lapidum familiaritas. p.48.c.1
Lapones. p.13.c.2
Lappij ad extremos ſeptentriones extendun­
tur
.
p.14.c.2
Laricis lachrymæ vires. p.487.c.1
Laterum Heptagoni ratio. p.599.c.1
Lateres non liqueſcunt à calore aut frigore,
quia
ab vtroque ſunt ſiccati.
p.38.c.1
Latrunculorum ludus quomodo typis excudi
poſſit
.
p.247.c.2
Latrunculorum ludus ſubtiliſſimus. pag.587.
col
.1 Lauandi antiquitus ratio.
p.193.c.2
Laurentius Bonin Contrius Aſtrologus. p.
561.c.1
Lauri folia quare celerrimè ardeant. p.696.
col
.1 Lazer ex quo belzor.
p.484.c.2
Lecti varij. p.252.c.1
Lecti ex arcis. p.252.c.1
Lemnia terra. p.436.c.1
Lepadum deſcriptio admirabilis, eius natura
& proprietates.
p.122.c.2
Lepus marinus cur pulmones erodat. pag.4.
col
.1.
Lepores & mures cur non cicurentur. p.540.
col
.2 Lepræ cura.
p.557.c.1
Leproſi cura mirabilis. p.175.c.1
Libella fluuiatilis quænam ſit eius com­
moda
atque fructus & vtilitates.
p.137.
col
.1 Liber Ariſtotelis de arcanis.
1
p.458.c.1
Libri de ſubſtilitate, ſunt vt principium, &
doctrina
generalis ac methodus librorum
de
varietate rerum.
p.22.c.2
Libri de rerum varietate ſunt praxis librorum
de
ſubtilitate.
p.376.c.2
Libri in linguam africanam è Latino verſi
qui
apud nos deſiderantur.
p.564.c.1
Liber de ſenſu & ſenſibili. p.438.c.2
Libri non vulgati quàm plurimi recenſentur.
p.344.c.1
Librorum de ſubtilitate materies. pag.357.
col
.2 Difficultas in libris de ſubtilitate ſcribendis.
p.357.c.1
Lignum an aqua ſit grauius. p.251.c.1
Lignum ſuper vrceos quomodo frangatur.
p.245.c.1
Ligna cur prona ad ſuperficiem aquæ ma­
neant
non recta.
p.485.c.1
Ligna in lapides & ferrum quomodo vertan­
tur
.
p.23.c.2
Ligna quædam cur liqueſcant & quomodo
nuncupentur
.
p.192.c.2
Ligna viridia ad quid. p.265.c.1
Lignorum differentia in plantis. p.59.c.1
Liliorum hiſtoria. p.489.c.1
Limæ ratio. p.401.c.2
Lineæ & ſigna in nodis quid ſemper ſignifi­
cent
.
p.286.c.1
Lineas non ex rugis fieri manifeſtiſſimè
oſtenditur
.
p.287.c.2
Linearum numerum, natura atque ratio.
p.285.c.1
Linearum qualitas quid ſignificet. p.286.c.2
Lingua exerta à boue palpitat etiam per
totum
diem.
p.545.c.2
Lingua germana vt græca feliciter nomina
iungit
.
p.553.c.2
Linguarum diſcrimina. p.553.c.1
Linum Ægyptium triginta ſexaginta & ſex
filis
conſtat.
p.65.c.1
Liquidorum pondus quomodo examinandum
ſit
.
p.251.c.1
Liquores quomodo facilius melius atque ex­
quiſitius
colorentur.
p.200.c.1
Literæ deraſæ quomodo reparentur. p.256.
col
.1 Literæ in lapidibus quomodo inſcribantur.
p.253.c.2
Literę quomodo ſiccentur quinque modis ſic­
cantur
enim vel perſe, qui eſt omnium
optimus
modus, vel igne vel puluere, vel
ſcrobe
metallica, vel denique charta.
p.
258.c.1
Literarum ratio. p.250.c.1
Locus eſt vltima corporis ſuperficies, corpus
contentum
ambiens. p.567.c.2
Loci longitudo quomodo facilè poſſit haberi
p
.229.c.1
Loci quatuor rationibus diſtribuuntur maxi­
formâ, magnitudine, coloribus & ea
ratione
picturæ, quæ vmbras oſtendit, cor­
pora
& diſtantias oculo repræſentat.
p.227
col
.1 Loca in quibus abundat viuum argentum vi­
rent
& aquis abundant.
p.448.c.2
Loci in toto orbe amœnitate maxime inſi­
gnes
.
p.10.c.2
Locorum longitudines ac latitudines tum
diſtantiæ
quomodo ex tabulis ſolis ha­
beantur
.
p.232.c.1
Loci latitudo quomodo communiter habea­
tur
.
p.229.c.1
Loca quæ ardent, quæ ſint & quâ materiâ
componuntur
.
p.376.c.2
Loca ſyderum penes octauam ſphæram com­
putanda
.
p.30.c.1
Locutio quomodo occultetur. p.234.c.1
Locutio per ſibilum quomodo fieri poſſit
p
.237.c.2
Loligines quid ſit, quid repræſentet & quo­
modo
à Venetis appelletur.
p.131.c.2
Londinum vrbs vbi. p.339.c.1
Longitudo quam attingit homo magnus no­
ſtra
ætate.
p.553.c.2
Lora è corio balenarum. p.140.c.1
Loti in Ægypto. p.64.c.1
Louanium vrbs vbi nam. p.339.c.1
Lucerna ardens toto anno. p.360.c.1
Lucerna mirabilis, eius conſtructio, & figura
oſtenditur
.
p.359.c.2
Lucernæ compoſitionis demonſtratio certiſ­
ſima
.
p.192.c.2
Lucius piſcis dulcium aquarum incola oblon­
gus
oblongóque capite eſt cur ſit ſine den­
tibus
.
p.134.c.2
Lucij piſcis mirum. p.522.c.1
Luctus gentilibus præferendi varietas. p.563.
col
.2 Ludicrum primum.
p.245.c.2
Ludicrum ſecundum. p.246.c.1
Ludicrum tertium. p.246.c.1
Ludicrum quartum. p.226.c.1
Ludus cur adeo delectet. p.573.c.1
Ludi aduerſus conuiuas quinam ſint. p.252.
col
.2 Ludi Antiqui iucundi atque mirabiles noſtri­
que
gratiores.
p.240.c.1
Ludi borealium nationum. p.337.c.1
Luminis tres ſpecies. p.418.c.2
Luna argentum producit. p.309.c.1
Luna quibus dominetur. p.33.c.1
Luna in plenilunio cur maiorem æſtum fa­
ciat
.
p.416.c.1
Luna cur conchilia impleat. p.124.c.1
Lunæ octo ſtatus. p.29.c.1
Lunæ pro Zetho conficiendo, & farina con­
ſeruanda
obſeruatio.
p.434.c.1
Lunæ motus. p.29.c.c.1
Lupi piſces quid ſint eorum natura genera,
emolumenta
quæ ex his homines perci­
piunt
, locus quem incolunt vbinam ferant
lapides
& cur & quænam ſint eorum mor­
tes
præſertim in hyeme.
p.132.c.2
Lupi caput in columbario ſuſpenſum arcet
noxia
animalia columbis.
p.639.c.1
Lupi innoxij nomine Glemores in valle An­
guſciæ
reperiuntur.
p.92.c.2
Lupi inteſtina ſtercus & corium cur dolori­
bus
proſint.
p.639.c.1
Lupi pecori haud infeſti. p.93.c.2
Lutetiæ laus. p.338.c.2
Luthra. p.535.c.1
Lux quod ſit & lumen. p.418.c.1
Lymphaticæ plantæ. p.488.c.2
M.
Maca auis in inſula ſancti Iacobi eius
deſcriptio
.
p.110.c.2
1
Macer. p.485.c.2
Machina Auguſtana admirabilis, eiuſque vti­
litas
& imago.
p.367.c.1.& 2
Machina Cteſiaca oſtenditur eiuſque ſtructu­
ra
declaratur.
p.361.c.1
Machina Heronis, eiuſque vtilitas, & figura
proponitur
.
p.365.c.1
Machina quæ ſine igne ferit. p.394.c.2
Machinarum ignearum vis. p.378.c.2
Machinæ bellicæ è qua materia fiant. p.379.
col
.1 Machinarum Romanarum robur.
p.624.c.2
Machinarum bellicarum duo genera. p.379.
col
.1 Machinarum vis omnino quadruplici ratio­
ne
conſtat.
p.216.c.1
Maculæ quomodo detergantur in veſtibus.
p.625.c.2
Maculis faciei delendis. p.567.c.1
Magia naturalis. p.310.c.2
Magiæ naturalis præcepta. p.311.c.1
Magnes & cadauer talia fuerunt vere miſta,
& licet amittant animam, remanent tamen
miſta
non tamen animata.
p.690.c.1
Magnetis vires quantæ ſint. p.251.c.2
Magnitudo argenti rudis miraque figura il­
lius
.
p.457.c.1
Magnum animal. p.531.c.1
Maguntia vrbs quæ. p.339.c.1
Maizum quibus frumento præſtet. pag.59.
col
.1 Malacha ciuitas quæ.
p.338.c.1
Malleoli quomodo conſtruendi. pagin.217.
col
.1 Malum ſpinoſum.
p.484.c.1
Mala bonis quot modis præſtant. pag.671.
col
.1 Mala punica quomodo ſeruentur, & vt non
aperiantur
.
p.576.c.2
Malorum Punicorum cura. p.73.c.2
Mali medicæ ſpecies. p.483.c.1
Mammis mulierum coercendis quid inſeruiat.
p.170.c.1
Manatus. p.759.c.2
Mandibula inferior edendo ſolùm moue­
tur
ſuperior ſemper quieſcit.
pag.530.
col
.1 Manicæ metallicæ.
p.387.c.2
Manna duplex. p.71.c.2
Mannæ electio. p.72.c.1
Μαντις quid ſit. p.141.c.1
Manus vt ardeat homine non ſentiente.
p.381.c.1
Manibus & brachiis carens cuncta agebat.
p.627.c.2
Manibus pice aut reſinâ fædatis quid inſer­
uiat
detergendis.
p.254.c.2
Manucodiata. p.542.c.1
Mare aliquibus in locis cur ſterile. pag.542.
col
.1 Mare cur quibuſdam in locis piſcoſiſſimum
in
aliis vero maxime ſterile.
p.542.c.1
Mare vt lac album. p.542.c.1
Mare cur ſit ſalſum. p.407.c.1
Maris diuerſi colores & vnde proueniant.
p.542.c.1
Maris æſtus cur fiat. p.407.c.2
Maris æſtus quomodo fiat. p.34.c.1
Maris littora, & gurgites, cur piſcibus abun­
dant
.
p.542.c.1
Marina monſtra dicuntur ob ratitatem quia
aliquid
monſtrant, licet naturæ non no­
ua
, & etiam vera monſtra ſunt ob gene­
rationis
& vitæ tuendæ facilitatem velut
in
aluo materno.
p.701.c.1
Marguarita inter lapides pretioſos nobiliſſi­
ma
.
p.51.c.
Margaritarum oſtreorum genus nobiliſſimum
generatio
multum nobis miranda.
p.125.
c
.1.& 2
Margaritæ ſub auroram cœlo ſereno & tem­
perato
in aërem ſe emittunt & roridum
liquorem
oſcitatione auidè excipiunt, pro
concepti
ſeminis multitudine, partu aut
exili
aut grandi futuro.
p.226.c.1
Margaritis ſenſus tam acutus eſt vt ſi quis in
littore
aſtans vocem emiſerit, aut lapillum
quantumuis
minutum in aquam coniece­
rit
repente ſe ſubtrahentes, ſubſidunt vni­
uerſæ
.
p.126.c.1
Margaritæ ſi capiantur & niſi obſeruentur vt
primùm
vnionem ſuum euomunt.
p.126.
col
.1 Margaritarum proprietates, & vtilitates.
p.
129.c.1.& 2
Margaritæ adulterinæ ſunt ipſis veris pul­
chriores
.
p.207.c.1
Margaritæ, Coralli & Smaragdi quomodo
diſſoluantur
.
p.204.c.1
Marmor, butyrum & cera. p.36.c.1
Marmor in mari naſcens. p.48.c.1
Marmoreæ effigies. p.215.c.2
Marrochi poma aurea inuiolabilia. pag.644.
col
.2 Mars ferrum & calybem producit.
pag.309.
col
.1 Materia colorum vt ſtatim habeatur quid
præſtandum
ſit.
p.244.c.2
Materia ſigillorum iuxta finis rationem eſſe
debet
.
p.308.c.2
Materia pro ſtatuis elegans & paratu facilis.
p.215.c.2
Materiam primam actu eſſe contenditur. p.
359.c.1
Materia prima ſibi ſemper quandam formam
retinet
.
p.359.c.2
Materiam liquefactam augeri eſt omnino
impoſſibile
, cum non ipſa augeatur, ſed
alia
ipſi ſuperaddatur.
p.690.c.1
Materia vaſorum & inſtrumentorum quæ­
nam
eſt præſtantior.
p.214.c.2
Mauri quomodo refrigerationem aſſequan­
tur
.
p.448.c.1
Maxima quæque minimis conſtant initiis.
p.631.c.1
Maximi viri cur ſteriles. p.151.c.1
Maximum ſignum vitæ longæuæ. p.557.c.2
Meacum vbinam gentium ſit. p.538.c.1
Mechlinia ciuitas quæ. p.339.c.1
Media ponderum quomodo haberi poſſit. p.
371.c.2
Medica herba. p.59.c.1
Medicæ ſubſtilitatis hiſtoria. p.629.c.2
Medicata pocula. p.167.c.1
Medicamenta vtiliſſima capris quomodo
fiant
.
p.103.c.2
Medicus niſi omninò peſſimus vir ſit, omni­
bus
, præterquam apud alios medicos, apud
quos
inuidiâ laborare conſueuit, maximè
eſt
acceptus.
p.678.c.1
1
Chartagine vrbe Peru cum mulieres laua­
rent
apparuit vir anguſtâ formâ, exente­
ratis
viſceribus ventréque diſſecto, in­
fantes
duos in vlnis gerens qui pullis di­
xit
, Chriſtianæ omnes mulieres interibunt
maiórque
pars veſtrum.
Riſere illum mu­
lieres
& cur apparuit & hoc ſpectrum pau­
poſt æque inſidens per montium iuga
diſcurrere
, & mox ſubſecuta eſt peſtis quæ
mulieres
Indas & maximè quæ iam Hiſ­
panis
& Chriſtiano nomini adhæreſcant
ad
vnam ferme perdidit.
p.297.c.1
Miraculum decimum quartum. Quidam ma­
vitæ, cum perſuaſus mutaſſet inſtitutum
& confeſſus de peractis pœnitentiam age­
ret
, vidit circa mediam noctem magnum
numerum
murium, felium animaliumque
nigrorum
, exterituſque confugit ad Chri­
ſti
imaginem confeſtimque illa ſpectra
euanuêre
.
p.297.c.1
Miraculum decimum quintum. In regno Pa­
ranas
orientalis Indiæ cum nobilis quidam
Idolorum
cultor ædem ſacram quamdam
igne
conſumpſiſſet correptus repentè mor­
bo
extimuit atque pollicitus reſtitutionem
ſacræ
ædis eſt; ſed nil profuit.
Vide alia mi­
racula
ſub iſto contenta.
p.297.c.1
Miraculum decimum ſextum refertur de
Duarto
Pachecho Luſitano.
p.297.c.1
Miracula cur magis circa homines eueniant.
p.297.c.2
Miraculum de lapidibus à muliere deciſis ex­
traordinarium
omnino & vix vnquam au­
ditum
.
p.174.c.1
Mirabile de cancrorum ouis. p.128.c.1
Araneus. p.128.c.1
Pulex. p.128.c.1
Pediculus. p.128.c.1
Aſilus. p.128.c.1
Libella. p.128.c.1
Mira de ſomno & vigilia & cur contingant
tam
frequenter.
p.164.c.1
Mirum plumbi liquefacti experimentum. p.
457.c.2
Miſta omnia viuere, octo eſt oſtenditur ratio­
nibus
.
p.439.c.2
Miſtura in quo ab augmento, & nutricatione
differat
.
p.439.c.2
Miſtionis vtilitas. p.629.c.2
Miſtorum quatuor ſunt genera, omnia terrea
vel
aquea eo quòd ſint grauia.
p.690.c.1
Mixtum nullum eſt aquâ liquidius. p.350.c.1
Mixtura multa vtilis. p.215.c.2
Mixtorum proprietates. p.34.c.1
Modus quo res augentur. p.560.c.1
Modus futura præſciendi. p.160.c.2
Modus quo. Imperatores in Deos refere­
bantur
.
p.336.c.1
Modus deſtillandi per lignum. p.200.c.2
Modus caſtrandi aues ſecurus omnino. p.108.
col
.1 Modus mures necandi & Lupos.
p.447.c.1
Modus inueniendi artificioſa. p.221.c.1
Modi quibus proueniunt. p.481.c.2
Modus metiendi diſtantiam & altitudinem
turris
cum ſpeculo.
p.571.c.1
Modus occultandi res in ſolidis corporibus.
p.238.c.1
Modus procreandi homines magnitudine aut
natura
mirabiles.
p.554.c.2
Modus quo quis magnus euadat. p.569.c.1
Modus quo diuinatio fit. p.271.c.2
Modus contenta conficiendi. p.625.c.2
Modus coquendi cum modico igne. p.378.
col
.1 Modus augendi delectationem in muſica &
mira
exempla mouendi affectus ſono.
p.
573.c.2
Modus quo naues demerſæ gurgitibus recu­
perantur
ratiocination is oſtenditur.
p.364.
c
.1.& 2
Modi generationis plantarum. p.489.c.1
Modus mirabilis omnia ſcribendi per tres li­
teras
.
p.235.c.2
Modus faciendi libram, quæ pondera rerum
maiora
quam ſint oſtendat.
p.370.c.1
Modus quo quis euehitur ad potentiam.
p.150.c.2
Modus excipiendi vires ſingulorum aqua ar­
dente
.
p.196.c.2
Modus procedendi in quæſito an Dæmones
ſint
.
p.318.c.2
Modus mirabilis componendi Ephemerides.
p.226.c.1
Modum faciendi lutum armenium artificio­
ſum
naturali præſtantius.
p.436.c.2
Modus dirigendi naues. p.212.c.1
Modus repræſentandi facies hominum ſub
diuerſis
coloribus.
p.418.c.1
Modi quibus res ex vrbe aliqua obſeſſa ſigni­
centur
.
p.236.c.2
Modus cognoſcendi res precioſas. p.341.c.1
Modus faciendi achatem mirabilem. p.466.
col
.1 Modi præſagiendi ex mente qui?
p.304.c.2
Modi plurimi breuiter celeriterque ſcribendi
p
.236.c.1
Modus delendi literas. p.238.c.1
Modus elaborandi vitrum. p.209.c.2
Modus machinas igneas faciendi. pag.378.
col
.2 Modus quo canes docentur ferre.
p.526.c.2
Modus auferendi ſandaracham. p.257.c.2
Modi quibus ignis generetur. p.381.c.2
Modus cognoſcendi literas omnes quæ in
charta
latent.
p.237.c.2
Modus omnia ſcribendi occultè pulcherri­
mus
.
p.235.c.1
Modi quibus calore peccatur. p.195.c.2
Modus quo grauia poſt ictum deſcendunt.
p.394.c.1
Modus habendi veritatem per teſtes. p.322.c.2
Mœræ naturæ, proprietates & vtilitates. p.
141.c.1
Molendina venti. p.26.c.2
Mollis, planta eiuſque natura. p.58.c.1
Monoceros. p.531.c.1
Monoceros & orix fere idem imo idem ſunt.
p.103.c.2
Mons doloroſus eſt in Calidonia regione ſco­
tiæ
, in quo noctu voces quaſi hominum
excruciatorum
exaudiebantur, quænam
erant
expenditur.
p.301.c.1
Mons mirabilis. p.14.c.2
Montes altiſſimi nullam ad altitudinem par­
tis
terræ vim habent.
p.684.c.1
Montes totius orbis altiſſimi. p.400.c.1
Montes quomodo oriantur. p.402.c.1
Montes maximi. p.8.c.2
Montium ortus quid declarét futurum. p.279.c.1
1
Monteregij tabularum primi mobilis decla­
ratio
pulcherrima.
p.229.c.2
Monteregij circa iridem declaratio. pag.687.
col
.2 Secundum Monteregij demonſtrationem qua­
tuor
corollaria colliguntur.
Primum eſt,
quòd
dum ſol eſt citra æquinoctialem no­
bis
in ortu & occaſu fiunt vmbræ meri­
dianæ
.
Secundum eſt, quod dum ſol eſt
in
tropico Cancri in ortu & occaſu fiunt
vmbræ
meridianæ omnibus fermè Euro­
pæis
.
Tertium eſt, quòd licet agnoſcere
æquinoctium
certum ex ortu vel occaſu
ſolis
abſque inſtrumento, cum parietem
ad
Boream rectè ſpectantem primo radio
attigerit
.
Quartum eſt, quòd valdè ſtul­
tum
eſt occupatis ad vtiliſſima negotium
facere
eoſque impedire.
p.688.c.1
Monſtrum mirabile. p.641.c.2
Monſtra varia quæ viſa ſunt. p.567.c.2
Monſtra marina vbinam ſint. p.142.c.2
Monſtra maris in humana forma plurima re­
cenſentur
.
p.143.c.1
Monſtra cur viuant in vtero, nata vero non
viuant
.
p.568.c.2
Monſtroſus piſcis. p.538.c.2
Monſtroſa forma. p.554.c.1
Montes colorati in Quahumetallan. p.17.c.1
Morbi contagioſi. p.562.c.1
Mors. p.539.c.1
Mors repentina ob luctum ſiccum. pag.563.
col
.2 Mors publica ob quinque cauſas ſæuiſſima.
p.148.c.1
Mortis mitis ſex genera. p.154.c.1
Moriturorum indicia manifeſta & maximè
efficacia
.
p.285.c.2
Mortui an viuentes feliciores. p.661.c.1
Mortui iuxta ſepulchra cur videantur. p.328.
col
.1 Mortui ac dæmones naturaliter videri poſ­
ſunt
& quomodo.
p.652.c.1
Mortuos videre cum delirio in infirmis cur
mortem
ſignificet.
p.653.c.1
Mortarium quomodo vrceo eleuari poſſit.
p.245.c.2
Morientes omnes ſoli. p.661.c.1
Moſchus. p.535.c.2
Moſcouitarum mira. p.162.c.2
Mos erat antiquorum nemini ſua ſomnia me­
ticuloſa
patefacere.
p.166.c.2
Motionum genera tria. p.82.c.1
De motibus. p.177.c.1
Motuum generalis ratio. p.177.c.1
Motus valdè tardi, qui res quaſdam habet
intermedias
.
p.186.c.1
Motus plures ex vno & contrarij. p.189.c.2
Motus attractionis à raritate non eſt violen­
tus
.
p.368.c.2
Motus continuitas iuuat ad augendum im­
petum
.
p.188.c.1
Motus ſimplices ſeptem. p.391.c.2
Motus violens quomodo fiat. p.391.c.2
Motuum tranſlatio & quo inſtrumento poſſit
fieri
.
p.365.c.2
Motus orbium mixti nullo inſtrumento poſ­
ſunt
demonſtrari.
p.183.c.1
Motus circularis, duas habet velocitatis ra­
tiones
, Rectus verò vnicam tantum habet.
p.178.c.1
Motus trepidationis qualis ſit. p.183.c.2
Motus celerrimus ac violentiſſimus quomodo
fiat
.
p.624.c.2
Motum perpetuum non dari demonſtratur.
pag.625.c.1
Motus artificioſus æqualis cæleſti in veloci­
tate
.
p.185.c.2
Motus quomodo calorem & ignem generet.
p.381.c.2
Motus non rediens quomodo fiat. p.219.c.2
Motus inæquales quomodo ex æqualibus
poſſint
oriri.
p.180.c.2
Mucoſi humoris ratio, & modus detrahendi.
p.492.c.2
Mufflo. p.533.c.2
Mulæ cur ſteriles. p.525.c.1
Muli cur longæui. p.557.c.1
Mulieres fortiſſimæ. p.560.c.2
Mulieris cuiuſdam mirum. p.299.c.2
Mulier longæua. p.163.c.1
Mulier quæ non poteſt concipere quomodo
poſſit
facile probem ſuſcipere.
p.173.c.2
Mulier quot poſſit infantes ſimul ſuperſtites
parere
.
p.154.c.1
Mulieres virtute præſtantes. p.165.c.1
Mumia quid ſit. p.641.c.1
Muræna pinnis caret. p.116.c.2
Murus miræ ſoliditatis olim Byſantij inter
artificia
memoratu digniſſima recenſentur.
p.216.c.1
Mus & muſcæ napelli feræ. p.398.c.2
Mus candelam tenens in conuiuo teſte Al­
berto
.
p.97.c.2
Muſcæ vt non obſint. p.91.c.1
Murium hiſtoria. p.541.c.1
Muſcæ an reſpirent. p.114.c.1
Mures ruſticos vt occidas. p.96.c.1
Mures qui viuant ſub niue. p.94.c.1
Murium copia maxima. p.280.c.1
Murices clauis præditi ſunt circa teſtam, eo­
rum
ſpecies multiplices, eorumque deſcri­
ptio
.
p.123.c.1
Murium Alpinorum quos refert Matthiolus
mira
proprietas.
p.103.c.2
Mures vbi non ſunt. p.93.c.1
Murorum tabernæ ciuitatis pulchritudo. p.
619.c.2
Murium hiſtoria, ipſorum fœcunditas incre­
dibilis
, fæminæ enim in perſide etiam in vte­
ro
materno fœtus geſtant & ratio.
p.541.c.1
Muri è terra qui egrediuntur. p.403.c.2
Muri quot lateres contineant. p.618.c.2
Muſcus. p.487.c.2
Muſculus piſciculus, illius deſcriptio & dif­
ferent
ab aliis.
p.129.c.2
Muſculorum doloribus leuandis quid impri­
mis
aptum idoneumque eſſe exiſtimetur.
p.173.c.1
Muſculi circa ſaxa & ligna pilis ac veluti la­
na
alligantur.
p.124.c.2
Muſica facili modo conflata. pagin. 254.
col
.2 Muſicorum organorum varia imitatio.
p.458.
col
.1 Muſtella, eius natura, proprietates & deſcri­
ptio
illius.
p.116.c.2
Muſtellæ piſces. p.519.c.2
Muſtellarum genera. p.534.c.2
Muſtellæ & ſciuri quomodo manſueſcant.
p.646.c.1
1
Muſtellæ ne noceant. p.96.c.2
Mutatio morum quomodo fiat. pagin. 172.
col
.2 Mutatio regionum in animalibus quid fa­
ciat
.
p.75.c.2
Mutili cur mali. p.564.c.2
Myrabolani. p.490.c.1
Mytiſtica pax. p.485.c.2
Myrtus. p.487.c.2
Mytuli in dulci aqua inueniuntur, illarum
corticibus
, pictores pro coloribus diluendis
vtuntur
.
p.124.c.2
N.
Nardus. p.489.c.1
Naſus promontorium vltra Sueciam &
vnde
nomen habeat.
p.14.c.1
Natura. p.709.c.2
Natura animalium. p.330.c.1
Natura nobis imitanda, quæ minimis maxi­
morum
miracula oſtendit.
p.698.c.1
Naturæ quatuor conatus. p.561.c.1
Naturæ hominum variæ. p.146.c.2
Naturæ diligentia in animalium conſtructio­
ne
.
p.83.c.2
Nauis à velis cur tam celeriter moueatur.
p.622.c.2
Nauis quot paſſuum millia exegerit vel
plus
quomodo deprehendamus.
pag.641.
col
.2 Nauis quæ vniuerſum orbem circumambiuit.
p.339.c.2
Naues fractæ quomodo reſtaurentur. p.212.
col
.2 Naues coriaceæ & commoda.
p.213.c.1
Naues abſque ferro. p.213.c.1
Nauium à monſtris marinis deſſenſio. p.537.
col
.2 Nauium menſura.
p.212.c.1
Nauigia facilius ex mari extrahuntur quam
ex
fluminibus, vel lacubus.
p.364.c.2
Nauigandi ars. p.210.c.1
Nautili & eorum ſpecies plurimæ inter po­
lypos
à quibuſdam enumerantur, roſtrum
habent
polyppi ſeu pſittaci more.
p.123.c.2
Nebulæ & pluuia vnde fiant. p.685.c.1
Nebulæ cur procul non propè potius videan­
tur
.
p.300.c.2
Negotia quomodo occultè tractentur. p.234.
col
.1 Negotiorum præſagium.
p.284.c.2
Nephretici vt à calculo ſeſe poſſint expedire
facillimè
.
p.173.c.1
Neritæ & in quo à turbinatis differant.
p.123.c.2
Neronis encomium. p.522.c.2
Ne ſemina lædantur ab animalibus. pag.576.
col
.2 Nihil eſt quod tam celeriter euehat quàm
certum
mentis præſagium.
p.304.c.2
Nihil manſuetius eſt cane, equo, elephante
quæ
ſunt quadrupedia, lepus verò non
manſueſcit
, quamuis tamen aliquos Carda­
nus
viderit ſed rarò.
p.700.c.2
Nihil paſſeri cum ſtruthiocamelo commune
eſt
, niſi in nomine.
p.700.c.2
Nihil quod mouetur in aquis putreſcit quod
exedat
aqua.
p.698.c.2
Nili deſcriptio, locus è quo naſcitur quas
terras
irriget & tempus quo totam ægi­
ptum
inundat.
p.666.c.2
Nilus cur aura careat. p.406.c.1
Nili inundatio. p.405.c.2
Nix cur ſine fulgure & tonitru deridat cauſæ
tres
.
p.664.c.2
Nix quomodo fiat. p.663.c.2
Nix variâ figurâ cadens. p.278.c.1
Niues cæruleæ. p.14.c.2
Nobiliſſimum auricalcum. p.459.c.2
Noctua canens quo tempore vbique viſa fue­
rit
& quid portenderit.
p.280.c.1
Nodi quomodo tollantur. p.173.c.1
Nola filo circumdata facillimè frangitur.
p.251.c.2
Nolæ cur pendentes reſonant. p.53.c.2
Nomina partium manus, pars prima corpus
ſecunda
vola, tertia ipſi digiti.
p.285.c.1
Non de verbis litigandum eſt modo de re
conſtet
.
p.679.c.1
Non exteriorum ſed membrorum principa­
lium
ratio habenda eſt.
p.703.c.2
Non paruum munus ſecuritas ex hoſte quæ­
ſita
.
pag.677.c.1
Non poſſunt duo orbes plani moueri duobus
motibus
contrariis ſuper eodem centro ita
vt
vnus ducat alterum.
p.189.c.1
Noruegiorum vita ac mores, & illius populi
mira
.
p.10.c.1
Nubes & pluuia non longius centum mille
paſſuum
videntur.
p.631.c.1
Nubium forma qualis. p.631.c.1
Nubiloſi temporis ſigna tum grandinis &
pruinæ
indicia.
p.605.c.1
Nulla planta abſque radice. p.579.c.1
Nullum vehementer coloratum perſpicuum.
p.453.c.2
Nullum molle, aut cruſtatum vocem aut ſo­
num
edit, quoniam à perfectione multum
abſunt
.
p.89.c.1
Nullum mixtum aut elementum poteſtate eſt
calidum
, aut frigidum.
p.350.c.1
Numidarum mores agreſtes. p.557.c.1
Nutrix quæ habet oculos nigros, efficit ocu­
los
infantis nigros.
p.555.c.1
Nutricum vitia quæ pueris nocent. p.555.c.1
Nux occidit vulpes. p.102.c.2
Nuces quomodo optime ſeruentur. p.580.
col
.1 Nux cur ad coctionem iuuet.
p.632.c.2
Nucis myriſticæ oleum quomodo fiat. p.492.
col
.1 O.
Obeliſcus maximus. p.345.c.2
Obeliſci magnitudo. p.345.c.1
Obiecta tactus. p.570.c.1
Obſeruationes quot & quænam ſint præci­
puæ
deſtillantium.
p.202.c.2
Occultata. p.234.c.1
Occultæ & perſonatæ literæ. p.236.c.1
Occultationum plura genera fit enim occul­
tatio
vel in rebus, vel in conceptibus animi
vel
in negotiis, vel in ſignificationibus.
p.234.c.1
Ocreæ ab aqua immunes quomodo fiant.
p.438.c.2
Octo genera in rerum deſtillatione habentur
p
.198.c.1
Oculus præſtantior aliis ſenſibus ſex de cauſis
p
.570.c.1
1
Oculi cur tam cito in piſcibus generantur.
p.132.c.1
Oculi ſenſum eſſe tenuiſſimum. pag.570.
col
.2 Oculi partes conſpicuæ.
p.536.c.2
Oculorum lebetudo vnde fiat in ſenibus. pag.
562.col.2
Ocymum fermè vbique naſcitur. pag.490.
col
.1 Odor pinguis.
p.41.c.1
Odor temperatus. p.41.c.1
Odor melleus. p.41.c.1
Odor terreus. p.41.c.1
Odores. p.40.c.1
Odores iucundiſſimi qui ſint. p.262.c.2.
Odores ſaporibus melius cognitos eſſe, eſt
contra
Ariſtotelem.
p.40.c.1
Odoris priuilegium. pag.574.c.1
Odores abſque cauſa manifeſta. pag.161.
col
.2 Odorum ratio.
p.486.c.2
Odorata cur plerumque calida. pag.487.
col
.2 Odoratus mirabilis hamar.
p.554.c.1
Odoratiſſima quænam ſint. p.40.c.1
Odio habere aut ſuccenſere illi non debe­
mus
qui nobis multiplicem præbuit vtili­
tatem
quamuis nolens.
p.676.c.2
Oleum è metallis quomodo extrahatur. p.199.
col
.2 Oleum quod illitum venena propellit.
p.399.
col
.1 Oleum laterum.
p.201.c.2
Oleum vitrioli. p.445.c.2
Oleum cum lixiuio in lac tranſit. pag.254.
col
.1 Oleum illitum ferro vel chalibi duplicem
præſtat
vtilitatem.
p.621.c.2
Oleum ex fœno & quomodo debet præparari
vt
poſſit extrahi.
p.202.c.2
Olea ſex præcipuis & generalibus modis
fiunt
qui fusè deſcribuntur.
p.202.c.2
Oleum & pinguedinis diſcrimen. pag.491.
col
.2 Oleum è floribus ſambuci quomodo poſſit
extrahi
.
p.204.c.2
Oleum odoratiſſimum. p.200.c.2
Oleum corruptum quomodo reſtituatur in
priſtinum
ſtatum.
p.72.c.1
Olei, ſummum, vini medium, mellis imum
cur
optima.
p.630.c.1
Olei, vini, & mellis in pondere comparatio.
p.70.c.1
Olea à capra decerpta moritur. p.65.c.1
Olea odorata quomodo fiant, modi tres.
p.491.c.1
Oleæ & quercus inimicitia. p.64.c.1
Olera quomodo toto anno ſeruentur. p.72.
col
.2 Oliuæ quomodo à nucleis liberentur.
p.579.
col
.2 Oliuæ vt celerrimè condiantur pulchra me­
thodus
.
p.74.c.1
Oliuæ olympiades. p.579.c.2
Oliuæ ligna ſemiambuſta æterna ſub terra &
aqua
.
p.213.c.1
Oliuaſtes Rliodius. p.481.c.1
Olor eius color & vox ſuauiſſima prope in­
teritum
.
p.543.c.1
Onagri. p.523.c.1
Onyx. p.48.c.2
Onycis vires. p.467.c.1
Onocratalus. p.111.c.1
Opali degeneris mira natura. pagin.465.
col
.1 Opali mira pulchritudo.
p.464.c.2
Opera parua ſubtilia fragilia. pag.613.
col
.2 Operis calumniatoris Cardani magnitudo
barbaries
& obliuio maxima.
pag.677.
col
.1 Operatio facit forma cognoſcere è quare.
p.690.col.1
Optima quæ ſint ſpecula. p.418.c.2
Optimæ aquæ. p.409.c.2
Oraculum antri trophanij. p.657.c.1
Didio Iuliano Exituum præditum à puero ex
ſpeculo
.
p.656.c.2
Oracula cur eſſe deſierint. p.331.c.2
Oracula quomodo fiant. p.306.c.1
Oracula debent eſſe ambigua vt ſint ora­
cula
.
p.657.c.2
Oracula antiqua quomodo & quando fie­
rent
& vbi.
p.269.c.2
Oraculorum quatuor genera, Colophonium,
Branchidicum
, Delphicum, & Tropho­
nium
.
p.303.c.2
Orbis celeberrima diuiſio. p.4.c.2
Orbis vnam tantum in partem quomodo
fiat
.
p.188.c.2
Orbis exterior quomodo mouebit interio­
rem
& non mouebitur ab illo.
pag.188.
col
.2 Orchadum inſularum felicitas.
pagin. 699.
col
.2 Ordo in deſcribendis his, quæ viuunt, à diffi­
cultate
ſumptus.
p.48.c.1
Ordo in libris tractandis qualis eſſe debeat.
p.348.c.1
Ordo librorum de ſubtilitate. p.357.c.2
Organa hydraulica. p.573.c.2
Oriens verum & occidens & reliqua quomo­
do
habeantur.
p.179.c.2
Oris fœtor quo remedio curatur. pag.567.
col
.1 Ormus ciuitas in qua regione incolatur.
p.338.c.1
Ormus inſulæ calor. p.12.c.2
Orthragoricus piſcis quis ſit eius natura pro­
prietates
& vtilitates.
p.142.c.2
Ortui pilorum & capillorum quid plurimum
conferat
.
p.260.c.1
Ortus & interitus, incolumitas & morbus
lætitia
& triſtitia, ſerenitas & nubes, abun­
dantia
ac penuria, ſexcentáque huiuſmodi
quotidie
inuicem alterna vice ſibi ſucce­
dunt
.
p.673.c.1
Oryza cibus vniuerſo orbi ferme communis.
p.563.c.1
Os cur non Reſtituatur. p.692.c.1
Os capitis cur è pluribus fruſtis. p.539.c.1
Os hominis appenſum, vt carnem tangat,
prodeſſe
doloribus ventris qui per circui­
tum
redeant creditum eſt.
pagin. 173.
col
.1 Oſſa vt molliantur.
p.618.c.1
Oſſa vt dealbari facillimè poſſint quid ſit
faciendum
.
p.244.c.2
Oſſa capitis craſſa & dura quid ſignificent.
p.559.c.1
1
Oſtenta quæ in cicuribus viſa aliquando fue­
rint
.
p.280.c.2
Oſtenta quæ in hominibus apparent. p.281.
col
.1 Oſtenta quæ in aëre apparent.
p.275.c.1
Oſtenta terræ. p.278.c.2
Oſtenta quæ in agreſtibus Animalibus ſæpe
apparent
.
p.279.c.2
Oſtenta plantarum. p.279.c.1
Oſtenta quæ in aquis videntur. p.278.c.1
Oſtenta quæ in partubus ſæpiſſimè apparent.
p.281.c.2
Oſtrea magnitudinis immenſa. pagin. 537.
col
.2 Oſtrea nobiliſſimum genus & quare.
p.125.
col
.1 Oues quare cornibus plerumque careant, &
quare
ſint arietibus humidiores.
pag.698.
col
.1 Oues in iugis montium regionum frigida­
rum
cornuta.
p.533.c.1
Oues velleris prætioſi in Caricta Siluriæ re­
gionis
parte inueniuntur.
p.92.c.2
Oues aureæ in Ætholia prope Doundor vi­
dentur
.
p.92.c.2
Oues in Hirtha, Hircos altitudine ſuperant.
caudas vſque in humum protenſas. p.101.
col
.1 Oues cur factæ.
p.533.c.1
Ouium morbis curandis. p.640.c.2
Ouium Indicarum quatuor genera & earum
proprietates
.
p.93.c.1
Ouium vtilitas lib.30.georg. p.522.c.1
Ouina pellis à Lupo lacerata mouet pruri­
tum
.
p.639.c.1
Ouum portentoſum. p.145.c.2
Oua cum duobus albuminibus. pagin. 145.
col
.1 Oua emiſſa creſcunt.
p.119.c.2
Oua nuper nata quomodo cognoſcantur. p.
144.c.2
Oua qualia eſſe debent. p.242.c.2
Oui vitellum quomodo in lapidem tranſeat.
p.444.c.1
Ouo filum circumductum in igne non ardet,
quare
.
p.387.c.1
Oua molleſcunt aceto ſic vt vrceis includan­
tur
.
p.650.c.1
Ouorum quædam proprietates. p.145.c.2
Oua fouendi ſine gallina modus. pag.561.
col
.2 Oua vitrea quomodo ſint implenda.
p.245.
col
.1 Oua fundæ impoſita coquuntur.
pag.144.
col
.2 Oua quibuſdam diebus nata magis ſeruan­
tur
.
p.144.c.2
Oua auguſto menſe nata ſeruantur. pag.144.
col
.2 Oualis figuræ deſcribendæ ratio.
pag.249.
col
.1 Oxyrinchi magnitudo eiuſque roſtrum.
p.
136.c.2
Ozimi natura mira. p.64.c.2
P.
Pagurus quis ſit. p.141.c.1
Palma, & palmæ diuerſa genera, proprie­
tates
& qualitates.
p.56.c.2
Palmus duplex habet ſignificatum. pag.75.
col
.1 Palpebræ cur.
p.570.c.2
Palumborum mira. p.104.c.2
Palus Alcyonia profundiſſima. p.405.c.2
Panis è piſcibus. p.9.c.2
Panis electio. p.242.c.2
Panis quæ diu incorruptus maneat conficien­
di
ratio.
p.74.c.1
Panis conditiones quinque. p.563.c.1
Panis genera quinque. p.563.c.1
Panni lami quomodo extendantur. pag.562.
col
.1 Papas, quid ſit, illius vſus & vnde oriatur.
p.8.c.2
Papillionum delendorum methodus. pag.92.
col
.1 Papilionum generatio.
p.85.c.1
Pappus vnde fiat. p.481.c.2
Papyrus antiqua. p.614.c.2
Parabola quinta quænam ſit. p.371.c.1
Parabolis priuilegia. p.596.c.2
Pardi fel venenum præſentaneum. pag.640.
col
.2 Parœci vnde nomen ſumant & quam par­
tem
orbis inhabitent.
p.11.c.2
Partes manus cui planetæ ſubiaceant. p.285.
col
.1 Partes neceſſariæ metallicis.
p.442.c.1
Partus facilis ac difficilis notæ manifeſſimæ
p
.173.c.2
Partus monſtroſi quid ſignificent. pag.282.
col
.1 Paſſer Muſcatus auium minimus, pennarum
colores
, eius celeritas & paruitas, quantum
totus
cum nido ſuo ponderet, eius partes
omnes
& temperamentum.
pagin. 543.
col
.2 Paſſer vicilinus iuxta Mexicum inuenitur
eius
forma & magnitudo.
pagin. 110.
col
.1 Paſſer ſturtus.
p.543.c.2
Paſſer ſtultus, figura, & quomodo ſe aduer­
ſus
ſimias muniat ne pullos in nido laten­
tes
occidant.
p.543.c.2
Paſtinacæ piſcis deſcriptio. p.118.c.1
Paſtinacæ aculeus dolorem dentium tollit.
p.444.c.1
Pauo indus. p.544.c.1
Pauo noſter auis pulcherrima omnium colo­
rum
varietas, eius vigilantia & fidelitas
contra
fures gaudium quo afficitur dum
eius
caudam mirantur homines.
pag.544.
col
.1 Pauones albi.
p.108.c.2
Pauonis caro ſi ſit aſſata per annum inte­
grum
ſeruatur.
p.108.c.1
Pericula funambulorum eorum opera varia,
miraque
quæ apud Turcos facere ſolent.
p.637.c.1
Quomodo ſciamus proportionem periferiæ
circuli
ad diametrum.
p.642.c.1
Peripateticorum & Epicureorum rationes
aduerſus
Dæmones.
p.327.c.1
Pernæ habent denticulos in margine pati­
natim
diſpoſitas.
p.125.c.1
Pernoctare locis humidis quid afferat.
p.173.c.2
Perſarum cadauera non corrumpuntur. p.151.
col
.1 Perſicæ quomodo ſeruentur.
1
p.265.c.2
Perſica in perſide veneno prædita. pag.488.
col
.1 Plus eſt humidi in folio perfici quàm in fru­
ctu
& quare.
p.695.c.2
Perſpicuum nullum duci poteſt. pag. 34.
col
.2 Perſpicuitatis in gemmis cauſa.
pag.461.
col
.2 Peru prouinciæ deſcriptio & mirabilia.
p.12.
col
.1 Peruyguana ſerpens eius deſcriptio, proprie­
tates
, & vnde ortus illius.
p.89.c.2
Peſtis mira. p.396.c.2
Peſtis quatuor de cauſis contingit, nimirum
vitio
aquæ, aëris, cibi, & contagio.
p.174.
col
.2 Peſtis cur magnis caloribus & frigoribus po­
tius
ſedetur quàm temperato tempore.
p.
175.c.1
Peſtis quædam mira in Heluetiis. pag. 147.
col
.2 Peſtis cura cum argento ſublimato.
pag.390.
col
.2 Peſtis cur occidat.
p.147.c.2
Peſtis in pecudibus & iumentis quænam ſint
certa
ſigna.
p.284.c.2
Peſtis ex arcula aperta. p.396.c.2
Peſtis numquam ſæuit iuxta Calekhutum &
ratio
.
p.542.c.1
Peſtilentiæ futuræ præſagia. p.283.c.1
Peſtis futuræ ſigna. p.605.c.2
Phænix & an verum ſit aliquem exiſtere.
p.543.c.2
Phaſellus Turcicus humana forma. pag.64.
col
.2 Phiala quomodo palea eleuetur.
pagin. 245.
col
.2 Phialæ quomodo impleantur.
p.245.c.1
Turpe eſt Philoſopho iurgiis agere, Chri­
ſtiano
contendere, probo viro criminari
quemquam
, medico ſeneſcenti iam ac viro
graui
ineptè conuicia in alium ingerere.
p.676.c.1
Phryganium piſcis in fluminibus degit, ſenos
vtrinque
pedes habet.
p.130.c.2
Phycis natura. p.141.c.1
Piceæ fructus & Pineæ fructus in exemplo
ſunt
, vt differentia inter illos clara ſit.
p.60.c.2
Picturæ partes tres. p.610.c.1
Picutus penna in linguam vtitur roſtri eius
longitudo
.
p.543.c.2
Pilorum color in animalibus vnde pag.79.
col
.1 Pili craſsâ, metalla tenui ſunt ſubſtantia, nul­
lum
craſſum ſplendidum.
p.692.c.1
Pilis tutò tingendis quâ à re vtendum ſit.
p.260.c.2
Pili in mammis cur. p.170.c.1
Pinea Inda ſeu Hyayama forma pulcherri­
mus
, guſtu iucundiſſimus, odore ſuauiſſi­
mus
, vt ex quinque ſenſibus tres in eo ma­
ximè
delectentur, vbi oriatur, & eius natu­
ra
& proprietates.
p.57.c.1
Pingendi, cælandi, ſculpendi commune præ­
ceptum
.
p.610.c.1
Pinguedines odoratæ quomodo fiant. p.567.
col
.1 Pinguis cauſa & actio.
p.39.c.2
Pinnæ & illarum formæ. p.124.c.2
Pinnæ cur magis varij coloris. pag. 118.
col
.2 Pinnarum duplex genus.
p.116.c.2
Piper. p.485.c.2
Piper Antropophagorum. p.57.c.2
Piſces quomodo ſeruentur. p.580.c.1
Piſces cur non nidificent. p.141.c.2
Piſces cur facile ſint mobiles. p.704.c.1
Piſcis Lien rarior eſt & craſſior, caro eius te­
nuior
& denſior.
p.704.c.1
Piſces quomodo capiantur. p.581.c.2
Piſces marini cur adeo magni. pag. 538.
col
.1 Piſcibus lingua dentata & cur.
p.135.c.2
Piſcis & tædarum hiſtoria. p.61.c.2
Piſces cur ex ouis generentur. pagin. 521.
col
.1 Piſcium nomina bene olentium.
pag. 135.
col
.2 Piſces cur multa oſſa in capite habeant.
p.132.c.2
Piſcium marinorum ab aliis diſcrimen ex
forma
.
p.134.c.2
Piſcium ſpinæ noctu lucent. p.251.c.2
Piſces in calidis ac ſulphureis aquis. p.537.
col
.1 Piſcium motus quadruplex.
p.142.c.1
Piſcibus quæ grata & pernicioſa. pag.144.
col
.2 Piſces cur non ſint piloſi.
p.139.c.1
Piſces quinam ſolùm fœminini. p.132.c.1
Piſces quibuſdam fluuiis familiares. p.137.
col
.2 Piſces quinam vno tantum lacu gignantur.
p.137.c.1
Quinam ſint piſcium colores. p.130.c.1
Pluribus piſcibus mammas habere eſt com­
mune
.
p.700.c.1
Plurima ſunt piſcium genera in quibus gu­
ſtus
ſolus & tactus eſt: & varia afferuntur
exempla
.
p.730.c.1
Piſces cur non benè oleant. p.135.c.2
Piſcium ſalitorum electio. p.242.c.2
Piſcium incredibilis captura. p.538.c.2
Piſcium vita longiſſima. p.143.c.2
Piſcium genera quæ ſolum inuicem miſcen­
tur
.
p.129.c.1
Piſcis deformis & eius integra deſcriptio.
p.143.c.2
Piſces bipedes. p.540.c.1
Piſces cur adeo multiplicentur. pagin. 521.
col
.1 Piſces abſque pinnis.
p.24.c.1
Piſcium differentiæ ac genera multiplicia
p
.112.c.2
Piſces habent pericardium & ſeptum tranſ­
uerſum
.
p.116.c.1
Piſcium voces & ſoni eorumque diſcrimina
p
.139.c.1
Piſces veneno præditi. p.118.c.1
Piſces omnes aërem in ſe & cur contineant
& quomodo.
p.114.c.1
Piſces an audiant. p.114.c.2
Piſces Maculam habentes. p.139.c.1
Piſcium perſpicuitas. p.135.c.2
Piſcis in vaſe ſola aqua triennio nutritus.
p.116.c.1
Piſces omnes Sarcophagi præter ceſtreum &
capitonem
.
p.116.c.1
1
Piſces cur habeant linguas earum naturæ,
vtilitates
, proprietates & commoda.
p.133.
Piſcium multitudo incredibilis. pagin. 144.
col
.2 Piſces cur collo & gula careant.
pag.115.
col
.1 Piſces qui reſpirant magni & ſanguinei ſunt,
& quare.
p.121.c.1
Piſces cur abſque palpebris. p.132.c.1
Piſces cur teſtes intus reconditos habeant.
p.129.c.1
Piſces omnes habent ſenſus, ſed omnes he­
betes
.
p.114.c.2
Piſcium omnium ab integumento differen­
tiæ
tredecim enumerantur.
p.122.c.1
Piſcium Arma. p.117.c.2
Piſces an reſpirent. p.113.c.1
Piſces inter quadrupedes & plantas medij. p.
140.c.1
Piſcium nouem differentiæ. p.119.c.2
Piſces in mari dulci aqua nutrjuntur. p.139.
col
.2 Piſces qui tacti tangentes febre afficiant.
p.539.c.1
Piſces volantes. p.540.c.2
Piſcium ſapores. p.138.c.1
Piſcium mores. p.138.c.2
Piſces omnes cur poſtrema parte ſimiles in­
ter
ſe ſint.
p.538.c.2
Piſcium diſciplina. p.143.c.2
Piſcis quiſnam ſit cum alis & pedibus. p.140.
col
.1 Piſcium conditura præſtans.
p.74.c.2
Piſcis barbatus. p.537.c.2
Piſcis noxius quiſnam. p.143.c.2
Piſcium diſcrimen à loco. p.134.c.1
Piſces cur voraces. p.136.c.1
Piſcium ventriculus cur magnus ſit. pag.115.
col
.2 Piſcium quadruplex generatio.
p.119.c.2
Piſcium podex. p.138.c.1
Pithaiæ fructus, natura, vtilitates proprieta­
tes
& commoda.
p.266.c.1
πιτυοκάμπαι quid ſint eorumque proprietates.
p.88.c.2
Plantago marina. p.63.c.2
Plantæ quædam formâ vires produnt. p.484.
col
.1 Plantarum fructus ac flores quomodo ſerius
prodibunt
.
p.263.c.1
Plantas vt occidas. p.68.c.1
Plantæ & earum differentiæ. p.55.c.1
Plantæ & animalia ſicut & homines pro re­
gionum
varietate differentiam magnam
ſuſcipiunt
.
p.15.c.2
Plantæ vt ſeruentur, auxilia magica. p.68.
col
.1 Plantis ſerendis quæ neceſſaria.
p.66.c.1
Plantæ infauſtæ. p.59.c.2
Plantæ omnes ſponte proueniunt certis locis
p
.58.c.1
Planta vlla an animal. p.63.c.2
Plantarum præſagia quomodo dueenda. p.
279.c.1
Plantæ ariditatis indices. p.62.c.2
Plantæ aërem vitiantes. p.482.c.1
Plantarum cura. p.65.c.1
Plantas ex propria inſitione mutari. p.577.
col
.2 Plantarum miracula.
p.63.c.1
Plantarum partes. p.482.c.1
Plantæ aquam ſubeſſe demonſtrantes. p.62.
col
.1 Plantæ vt ſapore ac magnitudine præſtent.
p.62.c.1
Planta nulla cur carnem gignat. pagin. 63.
col
.2 Plantæ cur animalibus diuturniores.
p.567.
col
.2 Plantis quæ aquæ vtiliores.
p.62.c.2
Plantæ quæ vermibus ſcatent, quomodo cu­
randæ
.
d.73.c.2
Plantæ hyeme florentes. p.63.c.2
Planta cuius folia, ſi tanguntur ſtatim areſ­
cunt
.
p.64.c.1
Plantarum folia quomodo formentur. p.578.
col
.2 Plantæ aliquæ inuicem mutantur.
pag.206.
col
.1 Plaſtices difficilior cœlandi & ſculpendi ra­
tione
.
p.611.c.1
Platanus in Scotia & Anglia. pagin. 65.
col
.2 Platanus ſemper virens.
p.65.c.2
Plato quomodo oſtendit Dæmonas eſſe. p.
318.c.1
Platonis diſcipuli ſunt impij, Plato verò eſt
pius
.
p.328.c.2
Platonicorum opinio de Dæmonibus. p.320.
col
.2 Plana iuncta quomodo diſiungi poſſint.
p.
363.c.1
Plani piſces quemadmodum ſunt fuſco dor­
ſo
ita ſunt ventre candido.
pagin. 130.
col
.1 Plani piſces vbi-nam oculos habeant & quo­
modo
incedant.
p.231.c.1
Planiſphærium quid. p.223.c.2
Quæ plantas occidant. p.67.c.1
Quæ plantæ maximè odoratæ. pagin. 483.
col
.2 Plaſtica mirabilis antiqua fabricandi immen­
ſa
opera.
p.611.c.2
Plinij cum natura certamen. pagin. 124.
col
.2 Plotini opinio de modo quo anima ſentit.
p.706.c.2
Pluma aquilæ, anſerum plumas exedit. p.312.
col
.1 Plumbum album vt non ſtrideat quid ſit
præſtandum
.
p.207.c.2
Plumbum album odit alia metalla. pag.457.
col
.2 Plumbum liquefactum quomodo in pulue­
rem
tranſeat.
p.383.c.1
Plumbi quatuor ſpecies. p.457.c.2
Plumbea lamina, ſi ſit lata, & ſi æqualiter
aquæ
inſiſtat mergi cur non poſſit.
p.363.
col
.1 Pluuia & nubes cur ſemper vbi ſol ſuperſtat.
p.665.c.1
Pluuia quomodo fiat. p.663.c.2
Pluuia ranarum quid ſit ejuſque proprietates.
p.306.col.2
Pluuiæ futuræ ſigna. p.306.c.2
Quandonam copioſæ pluuiæ à nobis ſint ex­
pectandæ
.
p.685.c.1
Podagræ doloribus. p.641.c.1
Polenta quid ſit. p.70.c.1
Πολιορκετὲς machina vnde dicta, aduerſus
1quos facta, cuius altitudinis cuius ponde­
ris
, hæc ita bene fuit compaginata vt tuta
eſſet
aduerſus ignes.
p.216.c.2
Polypi piſcis forma, vita, mores magnitudo
& robur.
p.131.c.2
Pomum prouocans ſomnum. p.645.c.2
Pomum croceum bene olet. p.58.c.2
Poma mortis. p.488.c.1
Pomata quomodo fiant. p.567.c.2
Pomum illæſo cortice quomodo in fruſta di­
uidatur
.
p.253.c.1
Pomonia inſula & illius inſulæ proprietates.
p.9.c.2
Pondus delatum à duobus longiore ligno cur
ſit
leuius.
p.251.c.2
Ponderum eiaculandorum ratio. pag.214.
col
.1 Ponderum facile leuandorum ratio.
pag.620.
col
.2 Pons Caij Cæſaris.
p.619.c.2
Pons quidam maximus. p.345.c.1
Portæ quomodo à domeſticis ſolum aperiun­
tur
.
p.250.c.2
Portenta animalium domeſticorum quid re­
ferant
.
p.281.c.1
Potoſſi eſt fodina in credibilis quantitatis ar­
genti
.
p.46.c.1
Potus è Cytiſi floribus. p.69.c.2
Quomodo quæ præcioſa ſunt ſeruari debeant.
p.343.c.1
Præcantationes. p.68.c.1
Precatio aduerſus venena. p.398.c.2
Præcepta Regis Anglorum filium ſuum im­
puberem
relinquentis.
p.176.c.2
Prægnantium affectus in fætus agere. p.568.
col
.1 Præſagia & oracula cur perſæpe ſint falſa.
p.303.c.2
Præſagia per genera rerum. p.285.c.1
Præſagia tempeſtatum. p.306.c.2
Tria præſagiorum genera, alij enim præſa­
giunt
in ſomnis votiuis, alij aliquid agen­
tes
, alij tamen facilius in ſomnis ac Ec­
ſtaſi
præſagiunt.
p.303.c.2
Quæ in præſciendo obſcura ſint neceſſaria.
p.304.c.2
Præſidia aduerſus Dæmones. p.335.c.1
Principes cur ſapientes. p.158.c.1
Principia plurima quibus natura equi, & pro­
prietates
dignoſcuntur.
pag.98.c.2. & p.99.
col
.1 Principiorum naturalium diuiſio.
pag. 368.
col
.1 Priuilegia omnia auri.
p.454.c.2
Problematum veritas quomodo exquiratur.
p.169.c.1
Procella maris admirabilis. p.26.c.1
Procellarum præſagia. p.278.c.1
Proceſſus rerum humanarum. p.150.c.2
Procli libri non ſpectant ad artem geometri­
cam
.
p.589.c.1
Quomodo prohibere poſſimus ne puer fure­
tur
.
p.555.c.1
Profeſſor Dialecticæ vel Metaphyſicę vigin­
ti
coronatis conducebatur, Medicinæ ve­
& Philoſophiæ naturalis ſexcentis ac
mille
& ſæpe etiam amplius & cur.p.674.
col
.2 Profunditas mira fodinarum.
p.453.c.1
Pronunciatum vulgatum. Nam genus & proa-
uos, & quæ non fecimus ipſi, vix ea noſtra
voco
. p.676.c.2
Proportio reflexa quid ſit. p.598.c.1
Proteſilai ſepulchrum. p.346.c.1
Pruina frigidior niue. p.663.c.2
Pruina quomodo fiat. p.664.c.1
Pruna cur rubra. p.193.c.1
Prunus caſtaneo, ſed Amygdalâ longe præ­
ſtantior
eſt.
p.67.c.2
Quinam ſint populi feri & ſoli robori in­
cumbant
& quam ob cauſam.
pag. 160.
col
.1 Pſalterium quale.
p.573.c.2
Pſelli opinio de Dæmonibus. pagin. 319.
col
.1 Pſeudo.
Cærulea. p.447.c.2
Pſeudopalus eiuſque qualitates, reddit ge­
ſtantem
eloquentem & hilarem.
pag. 52.
col
.1 Pſitacus.
p.544.c.1
Pſitacus an aliquid habeat commune cum
crocodillo
.
p.701.c.1
Pſittaci in india orientali eorum forma &
deſcriptio
.
p.110.c.1
Pſitacus eius ingenium & ſagacitas, & qua
in
regione naſcatur.
p.544.c.1
Puella plus vrinæ emittens quàm ponderaret.
p.168.c.1
Puellæ quædam factæ Dæmoniacæ. p.281.
col
.2 Puella biceps nata quando.
p.282.c.1
Puerorum faſcinum quomodo fiat. pag. 311.
col
.2 Pueri vt pingueſcant.
p.647.c.2
Puero quatuor vtilia quæ nullâ impenſa pa­
rantur
.
p.555.c.1
Puero quatuor alia vtilia ſed non adeo
communia
.
p.555.1
Pueris & iuuenibus ſpiritus benè olere non
ſenibus
nec intemperatis.
p.482.c.2
Quid impediat ne pueri & puellæ poſſint pu­
beſcere
.
p.171.c.2
Pugnare contra veritatem difficile eſt præ­
ſertim
viuentibus teſtibus.
p.678.c.2
Pulices. p.88.c.2
Pulices quomodo vitare poſſumus & facil­
limè
.
p.91.c.2
Pulchritudo quid ſit & cur pulchris dele­
ctemur
.
p.571.c.2
Pulli caput ſtylo terebratum non moriente
pullo
.
p.316.c.2
Pullus vnicuique animali proprius. pag.545.
col
.2 Pulſus & motus Cordis vtilitates.
pag. 557.
col
.2 Puluis Pyrius abſque ſtrepitu ſphærulam eii­
cit
è machinis.
p.387.c.2
Pulueres vt ſubtiliſſimi euadant quid ſit fa­
ciendum
p.204.c.2
Pullus quomodo in ouo gignitur. pag. 145.
col
.2 Quando pullus generatur vbinam roſtrum
lateat
.
p.704.c.1
Quomodo pullus quaternis pedibus & alis
naſcatur
.
p.561.c.2
Pumilionis paruitas mira. p.554.c.1
Purpureum Dioſcoridis cæruleum inter co­
lores
eſt.
p.695.c.1
Purpurarum & Buccinorum diſcrimen oſten­
ditur
.
p.123.c.1
1
Putredo pinguium. p.389.c.1
Putridum quid ſit. p.696.c.2
Putridum & putreſcens valde inter ſe diffe­
runt
, quòd putridum nihil ſit, putreſ­
cens
verò aliquid.
p.696.c.2
Putredinis res in diſtillationibus. pag. 196.
col
.2 Quatuor eſſe genera putredinis demonſtra­
tur
euidenter.
p.389.c.2
Putridi & ignei caloris differentia. pag.390.
col
.1 Putreſcere & per putredinem generari quo­
modo
inter ſe differant.
p.696.c.2
Pygmæi an ſint. p.152.c.2
Pyra magnitudinis inſignis. p.59.c.1
Pyrij pulueris compoſitio. p.379.c.2
Pyntes argentum quandoque continet ſæ­
pius
æs.
p.446.c.1
Pyrius puluis cur à machina tanto impetu
ſphærulam
mittat.
p.379.c.2
Pyrites in littore maris. p.47.c.2
Pyrophili lapidis ex humano ſanguine ratio
ſtructuræ
.
p.647.c.2
que
Qvadrati proprietas. p.597.c.1
Quadrupedia. p.92.c.2
Quadrupedibus impinguandis. p.96.c.1
Quadrupedum proprietates. p.97.c.2
Quiuira & talis regionis ſitus, incolæ ſem­
per
vagi ſunt.
p.101.c.2
Qualitates omnes in quibus differant & con­
ueniant
.
p.630.c.2
Qualitatibus omnibus ſenſibus commune.
p.40.c.1
Quercus Baſileæ mira. p.65.c.1
Quercus cum ilice conſenſus. p.64.c.2
R.
Radices herbæque omnes quomodo ſer­
uentur
.
p.579.c.2
Radicum partes. p.482.c.2
Raia homini amica. p.538.c.2
Raiarum genera multiplicia & differentiæ
earum
.
p.128.c.2
Rana marina piſcis & planus ac cartilagi­
neus
, fuſcus capite rotundo plano maxi­
moque
, cui quod adhæret caudæ inſtar di­
ci
poſſit, &c.
p.128.c.2
Ranæ vt congregentur. p.91.c.2
Ranarum proprietates. p.144.c.1
Ranarum forma, genus, temperamentum, &
locus
in quibus alantur.
p.137.c.1
Rangiferi. p.532
col
.2 Rapæ vt maximæ fiant p.66.c.1
Raparum folia, quomodo viridia ſeruentur.
p.72.c.2
Raparum magnitudo mira. p.578.c.2
Ratio demonſtrans contra ſimplicium quod
os
piſcis milui aurum non trahit.
pag.441.
col
.1 Ratio rei magiſtra.
p.202.c.2
Recta cur non frangantur. p.145.c.1
Recta linea quomodo deſcribatur. pag.253.
col
.2 Recta linea meridiei quomodo habenda ſit.
p.253.c.2
Recti linearum omnium figurarum priuile­
gium
.
p.597.c.1
Reflexa linea quid. p.181.c.2
Reflexa linea quomodo in homocentricis
orbibus
fiat.
p.181.c.2
Reflexio radiorum ſolis multum variatur à lo­
co
ſuo, ex minima varietate aquæ vrcei.
p.2.c.1
Regiones incognitæ diſperſæque tempeſta­
tibus
naues, quo pacto vbi ſint dignoſci
poſſint
.
p.416.c.2
Regionum genera proprietatibus diſtincta.
p.15.c.1
Regula ſociandi colores. p.44.c.1
Quomodo reges & ſapientes populique pri­
mis
principiis per ſe noti ſint.
p.551.c.1
Quomodo per regiones ignotas ad locum
deſtinatum
peruenias.
p.241.c.2
Quæ regiones vitam longæuam efficiunt.
p.560.c.2
Quæ præcipua ſingulæ Regiones peculiari­
ter
ferant.
p.340.c.1
Regulus. p.340.c.2
Regulus ſeipſum torret in veru & quomodo.
p.111.c.1
Remedium ad leuandum capitis dolorem.
p.173.c.1
Remedium quo rei in eculeo torti crimen
ſuum
& conſciorum confiteantur.
p.172
col
.2 Remora piſcis, eiuſque deſcriptio & quomo­
do
naues detineat.
p.117.c.1
Repręſentationes variæ exhibitæ in comedia
à
Nicolaſio viro ſplendiſſimo & omni
litterarum
genere erudito.
p.581.c.1
Ratio fugandorum Reptilium & talium. p.91
col
.1 Res cur maiores quam debeant videri, vi­
deantur
.
p.31.c.1
Res ferreæ quomodo duriora facilius pene­
trent
.
p.251.c.1
Res quæ manus ſecant, nobis non animad­
uertentibus
.
p.64.c.2
Res quæ videtur vbi ſemper apparet. p.412.
col
.2 Res naturales ſenſim ex vna in aliam tran­
ſeant
.
p.20.c.2
Rerum naturalium duo principia iuxta Em­
pedoclem
, vnum bonum, alterum malum
p
.673.c.1
Reſpirationis varietas. p.557.c.2
Rezanæ prouinciæ fœcunditas. p.13.c.1
Rhabani ſubtilitas mira. p.588.c.2
Rhinoceros. p.530.c.2
Rhinoceros piſcis. p.537.c.2
Rhombi cuius longitudinis, cuius latitudinis,
& cuius altitudinis ſint.
p.131.c.1
Ribes. p.57.c.2
Ringiferi. p.14.c.2
Riuus eſt locus per longitudinem depreſſus,
quo
aqua decurrat.
p.19.c.2
Roboris maximum experimentum. pag.635.
col
.2 Rocellæ magnitudo, mira & quid.
pag. 57.
col
.2 Romani duplici lingua vtebantur.
p.564.c.1
Romanorum clamor qui edi ſolebat ſub ini­
tium
pugnæ à militibus, & quid tali more
obſoleto
nunc fiat dum ſunt in procinctu
ad
pugnandum.
p.586.c.1
1
Ros quomodo manna ſit. p.663.c.1
Roſa cur fit ſpinoſa. p.577.c.2
Roſæ quomodo ſingulis anni menſibus poſ­
ſint
haberi.
p.263.c.1
Roſam metropolim. p.24.c.1
Roſarum ſuccus cur ſit rubens. p.261.c.2
Roſarum colores varij & multiplices. p.58.
col
.1 Roſomacha.
p.525.c.2
Rota cur & quomodo pondera maxima ele­
uet
.
p.622.c.2
Rota quibus maxima aqua hauritur. p.622.
col
.1 Rotæ verſatiles ad omnes partes quomodo
ſint
continendæ.
p.217.c.1
Rotarum harmonia. p.220.c.1
Rothomagi laus. p.338.c.2
Rubus & filis arguunt aſperam hyemem.
p.482.c.1
Rubiginem prohibentia quænam ſint. p.46.
col
.1 Rupium & plantarum modus viuendi.
p.683.
col
.1 Ruſtici cuiuſdam hiſtoria miranda & me­
moratu
digna.
p.290.c.2
Rutæ vis mira. p.64.c.2
Ruthenicæ prouinciæ mirum. p.15.c.1
S.
Sabellæ pelles. p.534.c.2
Sabina, quam quidam Bruton volunt, ſi­
millima
eſt cupreſſo.
p.58.c.1
Saccharum & mel quomodo purgentur. p.
580.c.1
Saccharum roſeum purgans. p.261.c.2
Sagax quid ſit. p.702.c.2
Sal quo cogatur. p.312.c.1
Salſi cauſa & actio. p.39.c.1
Sal additum deſtillationibus cur copioſius
oleum
reddat.
p.201.c.1
Sal quomodo candidus fiat. p.254.c.1
Sal lapideum in mari Tumbez. p.17.c.2
Sal Chali, ſeu alumen catina. p.445.c.2
Salamandræ in Cumana inueniuntur palmi
magnitudine
, gracillantes vt gallinæ, qua­
rum
morſus admodum exitialis.
eſt p.90.c.1
Salamandræ ab ignibus non abſumuntur &
quare
.
p.102.c.2
Salmo vbinam generetur vbinam frequentius
reperiatur
, modus quo oua pariat, eiuſque
hiſtoria
fusè deſcripta.
p.134.c.2
Salmoniſcum exemplum diu viuit. p.144.c.1
Salpa piſcis à branchis ad caudas decem ha­
bet
lineas, quarum vna eſt nigra, reliquæ
omnes
luteæ mellei coloris, & per hoc mi­
rum
in modum à cæteris piſcibus diſtin­
guitur
.
p.138.c.2
Ratio Saltuum. p.634.c.2
Sambucum antiqui odio habebant & inter
forales
connumerabant.
Quòd canes ex ea
ſolerent
ſuſpendi, ſimiliter Ficum & Mo­
rum
, quòd fructus ederent nigros, &c.
p.
59.c.2
Samogittiæ. p.13.c.2
Sandaracha adulterina. p.257.c.2
Sandachæ inſperſio in quatuor caſibus con­
uenit
.
p.256.c.1
Sanctij regis Hiſpaniarum hiſtoria. p.481.c.1
Sanguinis Draconis arbor. p.487.c.1
Sanguinem è naribus fluentem quomodo ali­
qui
ſuperſtitioſe ſiſtant.
p.172.c.1
Santhalum & Aſphalatum. p.444.c.2
Sapiens longe rege beatior. p.633.c.2
Sapientes quomodo ad venerem poſſint ex­
citari
.
p.558.c.2
Sapientis tria munera. p.584.c.1
Sapientes cur plerumque ſuæ patriæ perni­
ciem
attulerunt.
p.460.c.2
Sapientes cur melancholici. p.558.c.1
Sapientes cur magis vitiis dediti videantur.
p.460.c.2
Sapientes viri cur peſſimi. p.558.c.1
Sapientes ad venerem minus prompti & cur
p
.558.c.2
Saporum natura. p.389.c.2
Sapores qui iucundi. p.39.c.1
Saphiro vires. p.465.c.1
Salau auis. p.536.c.2
Septem ſaporum & colorum genera. p.571.
col
.1 Sarcophagus diſſoluit.
p.693.c.2
Sarcophagus lapis vbi inueniatur eiuſque
qualitates
.
p.54.c.2
Sargi quid ſint, eius proprietates, vbi inue­
niantur
& ad quid ſint vtiles.
p.132.c.1
Saturnus Plumbum nigrum generat. p.309.
col
.1 Scabiei equorum remedia, & eſt vt plurimum
detractio
, purgatio, cibus bonus, ſulphur,
argentum
viuum, mel, pix liquida, &c.
p.
95.c.1
Scalarum muralium ratio. p.213.c.2
Scarabei moſchati. p.88.c.1
Scarus cur ſolus ruminet. p.141.c.2
Scelus quid. p.150.c.1
Scintillæ à crinibus hominibus. p.163.c.2
Scire veritatem quantum profit. p.403.c.1
Sciuri. p.541.c.2
Sciuri quos in vſus caudam adhibeant, pru­
dentia
eorum in ſpeculatore ponendo dum
ſarmenta
colligunt ad nidum componen­
dum
& modus ſarmenta deferendi, eorum
quoque
temperamentum.
p.541.c.2
Scolopacis mirabilis natura proprietates &
vtilitates
.
p.142.c.2
Scopeliani mirum. p.163.c.2
Scopuli quomodo fiant inſularum ortus. p.
402.col.1
Scorpio mirus. p.395.c.1
Scorpio in oleo viginti duobus diebus vixit.
p.92.c.1
Scorpij duplici aculeo præditi ſunt. p.88.c.2
Scoti laus. p.607.c.2
Scotia cur gemmas ferat. p.46.c.1
Quomodo ex ſcriptis ad pronunciationem
fiat
tranſitus.
p.584.c.1
Scribendi tres modi. p.564.c.2
Scropha tot parit filios, quot habet mammas.
p.102.c.1
Scytole Laconica, qualis ſit. p.238.c.1
Semen eſſe in Piſcibus oſtenditur. p.120.c.2
Semina quando ſerenda. p.68.c.1
Semina oleum continent. p.491.c.2
Semina vt meliora & vt maiora naſcantur.
p.578.c.1
Seminis ac fructus diſcrimen. p.492.c.2
Seminis Rapæ oleum. p.492.c.1
Seminibus ſeruandis quæ ſeruntur, duo ſunt
auxilia
.
p.68.c.1
Senegæ fluminis mirum. p.555.c.1
1
Senes quibus ſtudiis maxime gaudeant. p.
557.c.1
Senſus quid ſit. p.154.c.2
Quatuor ſenſuum differentiæ. p.155.c.1
Senſibilia communia, & ipſa quinque. p.570.
col
.1 Senſibilium quadruplex differentia.
p.44.c.1
Tria omnibus ſenſibilibus communia. p.572.
col
.2 Senſibus qui ſunt integris nec litteris indi­
gent
.
p.654.c.2
Senſiferæ cognitionis partes. p.582.c.1
Sententiæ. p.709.c.1
Separatio metallorum lucroſa per quid &
quomodo
fieri ſoleat.
p.207.c.2
Quæ ſepeliuntur quomodo ſint ſeruanda. p.
254.c.2
Septa ſunt quæ ad incile opponuntur aquæ
deriuandæ
compellendæve ex flumine.
p.
19.c.2
Sepulchratis ſplendor. p.274.c.2
Quomodo Sericum dealbetur. p.613.c.1
Serpentes. p.89.c.1
Serpens Caſcauella, iuxta caput Sancti Au­
guſtini
eius deſcriptio.
p.90.c.2
Serpentes quibus plantis gaudeant. p.90.c.2
Serpentum lingua bifida. p.91.c.1
Serpentes quibus hebetentur, & quibus vt
Plurimum
obtupeſcant.
p.90.c.1
Serpentes quomodo abſque periculo tracten­
tur
.
p.646.c.1
Serpentes cur in pluribus inſulis non ſint.
p.15.c.1
Serpens ſacer, eius magnitudo, qualitates &
quare
ſacer appelletur.
p.91.c.1
Serpentes ne naſcantur methodus. p.91.c.2
Serpentes cur ſine pedibus. p.81.c.1
Serpentes quando vermes generent & quan­
do
non.
p.91.c.1
Serpentibus fugandis odore Leopardi. p.91.
col
.1 Serpentum capita vno oſſe conſtant.
pag.91.
col
.1 Serpentum magnitudinis ac docilitatis mira
exempla
.
p.89.c.2
Quæ diutius ſeruentur. p.343.c.1
Sextarius olei octodecim continet vncias.
p.70.1
Sexus in animalibus cognitio. p.77.c.2
Sexus mutatio an fieri poſſit & quomodo fiat
p
.163.c.1
Sicca quomodo in aquam per deſtillationem
tranſeant
.
p.199.c.1
Siccorum pondus quomodo poſſit haberi. p.
251.c.2
Siccitatis opera. p.351.c.2
Siccitas nihil eſt aliud quam humidi priua­
tio
.
p.382.c.2
Siderum magnitudo quomodo facile dignoſ­
catur
.
p.434.c.2
Sigilla. p.307.c.1
Sigillum nobile quomodo debeat fieri. p.310.
col
.1 Sigilla peculiaria quomodo componantur.
p.310.c.1
Sigilla quæ ſunt ſuperſtitioſa. p.307.c.1
Sigillum ad ſomnum conciliandum maximè
aptum
.
p.308.c.1
Sigillorum imitatio. p.308.c.1
Sigilla planetarum. p.310.c.1
Sigilla ſignorum. p.309.c.1
Quæ in ſigillis ſunt neceſſaria. pagin. 307.
col
.2 Sigillorum vis.
p.646.c.2
Signa quæ æqualitatem ſeruant, benè ſunt
plerumque
diſpoſita.
p.286.c.1
Signa plurima mala. p.286.c.2
Signa in equis à quinque ſumuntur. p.99.
col
.1 Signa quæ ventos.
Serenitatem, tempeſtates
prænunciant
.
p.604.c.2
Signa machinæ quæ fracturæ obnoxia ſit.
p.379.c.1
Signa cognoſcendæ terræ. p.403.c.2
Siligo quid ſit & ex illa Germani panem
conficiant
.
p.704.c.2
Siliquaſtrum. p.483.c.2
Silurus piſcis plurimis piſcibus inſuauior,
cute
dura & leui ita vt ex Turca tympana
conficiantur
.
p.136.c.2
Simia & elephas non ſunt ſagaciora cane
vel
vulpe, ſunt tamen prudentiora, multi
enim
inter homines ſunt prudentiores ru­
di
Minerua.
p.702.c.2
Simiæ quare diu odoratu explorent. p.705.
col
.1 Similitudinis cauſa filiorum ad parentes.
p.
556.c.1
Sirenum hiſtoriæ & mirum. p.87.c.2
Situla aquâ plena circumuoluta, cur non ef­
fundatur
.
p.362.c.2
Situla aqua plena quomodo ſuſtineatur. p.
p.629.c.1
Smaragdus, eiuſque proprietates & differen­
tia
illius ab aliis.
p.49.c.2
Socratis dæmonium. p.272.c.2
Sol continet oleum. p.444.c.2
Sol quomodo calefaciat. p.417.c.2
Solem obſcurari, tenebriſne toti terræ obdu­
ci
vno eodemque momento impoſſibile eſt
p
.275.c.2
Soles tres quando nam & vbinam viſi fue­
rint
.
p.276.c.1
Solis altitudo nunc minor eſt quam olim vn­
quam
fuerit.
p.414.c.2
Solis & Lunæ & terræ magnitudinis compa­
ratio
.
p.414.c.2
Sol duplicatus cur circulis de quo etiam in­
frà
tractat ſub ſigno ſolis.
p.276.c.2
Solis ortus & occaſus mirabiles. p.240.c.1
Solani ſomniferi mira vis. p.58.c.2
Solea oculata quid ſit. p.131.c.1
Solenes tenui teſtâ, quibus veſci ſolebat
Cardanus
.
p.124.c.2
Somnus fit ex quiete ſpirituum. pag. 709.
col
.1 Somnus & vigilia fit, quando nam proſint
noceantue
.
p.164.c.2
Somnum vt poſſit induci iis qui facile non
dormiunt
quid agendum ſit.
p.172.c.1
Somnum prouocantia. p.639.c.1
Somnium Authoris mirum. p.304.c.1
Somnium quomodo longius temporis quam
ſit
oſtendat.
p.651.c.2
Somniorum veritas vnde peti poſſit. p.166.
col
.2 Somnia quæ læta triſtia ac turbulenta faciant
p
.639.c.2
Somnia quæ augeant vel minuant. pag.650.
col
.2 Somniorum, tria ſunt genera.
1
Primum ge­
nus
petitur à cibo, ſecundum ab humore,
tertium
à cauſa ſuperiori.
Ad primum ge­
nus
reſpondet temperantia cibi & potus,
ad
ſecundum purgatio, ad tertium ſanctitas
vitæ
, veritatiſque amor.
p.167.c.1
Somniorum verorum cauſæ. p.640.c.1
Somnia vera quomodo fiant. p.166.c.1
Somnia vera quomodo impetranda. p.305.
col
.1 Qui ſurgunt in ſomno quomodo cohibean­
tur
.
p.639.c.2
Sonus per omnia tranſit elementa & quam
ob
cauſam.
p.300.c.2
Sonus in aëre perpetuus auditur quam ob
cauſam
.
p.300.c.1
Soni auditi ab ipſo authore mirabilis hiſto­
ria
.
p.299.c.1
Soni ac voces quæ ſunt præter naturam. p.
299.c.1
Sonorum differentia. p.53.c.2
Soni quorum cauſa obſcura eſt, & nos omni­
no
latet, aſſignantur.
p.301.c.2
Sonitus aurium qui ſponte fit an aliquid por­
tendat
.
p.574.c.1
Soræ quomodo ab vncinis tutæ fiant. p.623.
col
.1 Sortes in quibus & a quo.
p.670.c.1
Sortes quomodo in plorandæ. p.305.c.1
Spartum quantum à Geniſta differat & Mat­
thiclo
.
p.695.c.1
Species Hyacintorum. p.461.c.2
Species omnium eorum in cælo videntur &
ſæpiſſimè
apparent.
p.273.c.1
Spectrum primum eorum aſſignet author
euenit
Cenetho ſecundo Scotorum Regi
cum
Picti patrem Alpinum captum occi­
diſſent
& ipſum Regem timore perculſis
cum
perſuadere non poſſit ſubditis vltio­
nem
principes Regionum conuocatos be­
nignè
excepit; & hoſpitio & conuiuio lau­
& oppipare dignatus eſt, ſed media
nocte
homines perſonatos ad ſingula cu­
bicula
miſit, qui diuina Oracula de vltione
Regis
ferrent quod ſtratagema in cauſa
fuit
cur Scoti non ſemel ſed bis terue Pi­
ctos
vicerint & ad extremum deleuerint
p
.302.c.1
Spectrum ſecundum, quo ſcarabei vel teſtu­
dines
, aut cancri cæmiteriis ſparguntur
cum
exiguis candelis, alij ſubtilius mor­
tuorum
capitibus candelas intra condunt,
horrendam
faciem præbent, ſed ſi locuſta­
rum
dorſis candelæ exiguæ annectantur
terrorem
aliquem pariunt, nam ignis vide­
tur
ſaltare.
p.302.c.1
Spectrum tertium, quo ipſi etiam Chirugi
falluntur
, exiſtimantque membrum haud
dubie
vulneratum quando manus medica­
mento
inficitur.
p.302.c.1
Spectrum quartum quo omnia quæ in domo
ſunt
moueri videntur, vt terræmotus ſed
ſolus
viſus in illo fallitur p.302.c.1
Spectrum quintum, quod ipſi authori conti­
git
& Sociis, & quam ob cauſam.
p.302.
col
.2 Spectra in nubibus quomodo fiant.
pag.302.
col
.2 Spectra quod modis fiant.
p.301.c.2
Spectrum propriæ imaginis. p.163.c.2
Spectrum artificioſum. p.301.c.2
Species tertiæ à ſubſtantia deſumitur. p.403.
col
.2 Specula ex argento optima.
p.459.c.2
Speculorum compoſitio. p.215.c.1
Specula quæ iuniores homines oſtendunt.
p.252.c.2
Specula exquiſitiſſima ſunt metallica. p.31.c.2
Specula vſus multiplicis & diuerſimodè. p.
254.c.2
Specus vires. p.402.c.1
Specus intrantibus præſidia aduerſus aërem
p
.402.c.2
Specuum cognitio. p.402.c.2
Specus mirabilis in Nicargua. p.16.c.2
Specus eſt locus ex quo deſpicitur. p.19.c.2
Specus cauſæ. p.402.c.1
Specus ſub terra. p.408.c.1
Sphæræ & ipſius partium proprietates. p.597.
col
.2 Sphæræ proportio ad aliorum corporum ca­
pacitatem
.
p.634.c.1
Sphæra ſolida cæleſtis. p.221.c.2
Sphæra quomodo ex planis fiat. p.634.c.1
Tria maxime habet humana ſphæra. p.176.
col
.2 Sphæræ quomodo in plano deſcribi poſſint.
p.643.c.1
Sphæra ſolida Geographica. p.221.c.1
Sphæroidis duo priuilegia. p.597.c.2
Spinæ quibus datæ ſint. p.132.c.2
Springual. p.537.c.2
Spiralis lineæ priuilegia. p.596.c.2
Spongia ſeu fungus cynorhodi. p.63.c.1
Spurij cur malorum morum tres cauſæ. p.
555.c.1
Spurios procreandi qui ſint ingenuis mori­
bus
, modus.
p.555.c.1
Squatina. p.129.c.1
Squillæ & quomodo pugnando mirabiliter
concipiant
.
p.127.c.1
Stannum natiuum. p.457.c.2
Stannum artificioſum. p.457.c.2
Statera quomodo perfecta eſſe poſſit experi­
mentum
egregium.
p.371.c.1
Stateræ ratio eiuſque figura. p.370.c.2
Statua quæ ſolem ſemper reſpicit. pag.221.
col
.1 Statuæ quæ regem occidit hiſtoria mirabilis
narratur
.
p.220.c.1
Statuæ ligneæ miræ. p.252.c.2
Stellæ piſcis deſcriptio. p.115.c.2
Stellæ longè minores & altiores quam ſint
videntur
.
p.412.c.2
Stellarum marinarum vis concoquendi in­
credibilis
.
p.115.c.2
Stellæ quo tempore per totum diem apparue­
rint
.
p.275.c.1
Stellaris lapis, eſt qui aureis guttis, quaſi
ſtellis
ſit inſignis inanes timores ab infan­
tibus
pellit.
p.52.c.1
Sterilitatis cauſa. p.525.c.1
Remedium ad curandam ſtranguriam. p.640.
col
.2 Strepitus qui ſæpiſſimè in littoribus & ſub
aqua
audiri ſolent.
p.300 c.1
Strigarum ſeu Lamiarum ludibria vnde. p.
653.c.1
Striges ſeu lamiæ & faſcinationes. pag.289.
col
.1 Struthio-camelus.
1
p.542.c.1
Struthio-camelus, eius Ethimologia, figura
natura
& proprietates.
p.541.c.2
Sturiones quo veſcantur, vbinam oriantur,
quonam
aſcendant & vbi ſint frequentes.
p.136.c.2
Sturionum diuerſæ ſunt ſpecies, & mira eo­
rum
deſcriptio, &c.
p.136.c.2
Ratio ſtudiorum. p.633.c.2
Subtilitas in omnibus vtilis ſed in paruisne­
ceſſaria
.
p.558.c.1
Subſtilitatis in ſubſtantia quænam ſint ge­
nera
.
p.383.c.1
Subtilitates ab arte, natura, & igne, quibus
differant
.
p.383.c.1
Subtilitatis in autoribus genera ſeptem. p.
608.c.1
Subtilitas, calor atque motus ſunt cauſæ vi­
ciſſim
.
p.417.c.2
Subtilitas in quibus ſit. pagin. 357.
col
.2 Subtilitatis definitio eſt ratio quædam quâ
ſenſibilia
à ſenſibus, intelligibilia ab in­
tellectu
difficilè comprehenduntur. p.357.
col
.1 Succinum quomodo generetur & colligatur.
p.44.c.2
Succinum eiuſque proprietates. pagin. 51.
col
.2 Tres modi ſuccos excipiendi præcipui enu­
merantur
.
p.204.c.2
Sanguinei ſudoris cauſa. p.560.c.1
Sulphur & illius vſus. p.444.c.2
Sulphur purum natiuum in Quahumetallan.
p.17.c.1
Superiorum Erraticarum motus. pagin. 29.
col
.2 Suppoſita plurima pro motibus orbium &
circulorum
.
p.178.c.2
Superſtitioſum eſt, cum ſpleni ſcirrhoſo lin­
tea
in crucem imponuntur, & linteis ſecu­
ris
, quæ ligneo malleo percutitur, ſcirrhuſ­
que
ſoluitur.
p.172.c.1
Sus miræ magnitudinis. p.93.c.2
Sus indicus. p.541.c.1
Suum hiſtoria, grando eſt morbus eorum,
quæ
ſi modica ſit carnes efficit dulciores,
ſigna
quibus cognoſcuntur hoc morbo la­
borare
tria ſunt.
p.97.c.1.& c.2
Sues cum vmbilico ſuperrenes, alij cum vn­
guibus
longiſſimis.
p.101.c.2
Suum indicorum deſcriptio, corum ſimilitu­
do
quoad formam vocem & aliquos agen­
di
modos cum noſtris atque eorum diffe­
rentia
.
d.541.c.1
Sues ſolipedes vbi. p.82.c.2
Sydera omnia cur in oriente & occidente
maiora
videantur.
p.413.c.1
Sydera eodem modo ſunt calidiſſima, quo
ſunt
ſplendiſſima, Venus, Iupiter, & Lu­
na
abundantiâ caloris, vt etiam luminis
Canicula
abundantia, & magnitudine.p.
687.c.1
Sydera omnia calida eſſe demonſtratur. p.
374.c.2
Sydera an ſint ſolida. p.419.c.1
Sympathia & antipathia quid ſint. pag.638.
col
.2 Sympathiæ ſpecies prima.
p.2.c.2
T.
Tabulæ ne vrantur à vaſis in quibus ignis
defertur
.
p.252.c.2
Tactus quadruplex. p.571.c.1
Talpa. p.521.c.2
Talpa cur cæcus, breuiſſima crura, vngues,
acutiſſimos
, caudamque breuem habeat.
p.545.c.1
Talpas vt tollas mirabilis methodus. pag.96.
col
.1 Talpa.
p.545.c.1
Tamarindi. p.490.c.1
Tartari vtuntur Equis caſtratis quòd famis,
ſitis
ac laborum ſint paratiores.
pag. 14.
col
.1 Tartari.
p.13.c.2
Taurus vt maſculum generet. pagin. 102.
col
.1 Taurorum mors ſpontina quid oſtenderit.
p.
280.c.2
Tauri Calydoniæ ſyluæ. p.92.c.2
Tauri Pæonij. p.533.c.2
Tellinæ rotundæ ſunt, leui candidoque te­
gmine
in ambitum denticulis pectinatim
diſpoſitis
.
p.125.c.1
Telum pendens nullis vinculis. pagin. 221.
col
.1 Teli conficiendi ratio quod ſemper configi­
tur
.
p.393.c.1
Tempus quid. p.157.c.1
Tempus quid ſit & quinque illius pulcherri­
ma
quæſita.
p.651.c.2
Temporum ſucceſſiones quomodo pingan­
tur
.
p.610.c.2
Tempeſtatum differentiæ & qui magis ti­
midi
ſunt, periculumque afferant naui­
bus
naufragij.
p.667.c.2
Tenebræ ſex menſium & dies in quibuſdam
regionibus
.
p.552.c.2
Tenuia an craſſa magis cedant. pagin. 385.
col
.1 Tenuitas auri in foliis.
p.454.c.2
Tenuitatis ratio in arboribus. pagin. 482.
col
.1 Teredines quid ſint, & qualitates earum.
p.
87.c.2
Terra an ſeneſcat. p.9.c.1
Terræ pinguis dignoſcendæ ratio. pagin. 8.
col
.2 Terræ ad aquam in ſitu comparatio.
pag. 8.
col
.2 Terræ ſterilis indicia.
p.9.c.2
Terræ miracula. p.16.c.2
Terræmotus differentiæ ab effectu. p.16.
col
.2 Terræ motus maximus temporibus Valen­
tiniani
Valentiſque imperatorum.
pag. 16.
col
.2 Cauſæ varietatis calorum terræ.
pag.403.
col
.1 Terræ colores.
p.403.c.1
Terra optima quæ. p.403.c.2
Cur terra optima imbre conſperſa benè olet.
p.403.c.2
Terræ ſpecies ab vſu. p.404.c.1
Quomodo terræ aquis ſuperemineant &
hac
de re ſeptem opiniones recenſentur.
p.404.c.1
1
Terræ quæ ſint propria. p.403.c.1
Terræ totius ambitus. p.403.c.1
Terræmotuum differentiæ. p.400.c.2
Terra bene olens. p.435.c.1
Terra britannica. p.435.c.1
Terra Armenia. p.436.c.2
Terræ motus miracula. p.400.c.2
Terræmotus cauſæ. p.400.c.2
Terra nulla cur perſpicua. p.454.c.1
Quid ſit ſub terra. p.402.c.2
Terra veſpertinâ horâ dum viget ſol irriga­
areſcunt omnes plantæ & cur.
p.689.
col
.2 Terræ motus adeò frequentes aliquibus in
locis
quid ſignificent.
p.278.c.2
Terræ motus ſigna. p.401.c.2
Terra ardens vt candela. p.8.c.1
Terra quæ ſine aqua fertilis eſt. p.8.c.1
Terrarum genera. p.403.c.1
Terra male olens. p.435.c.1
Terræ rotunditas à Philoſopho comprobatur,
& à Ptolomæo declarata eſt.
pagin. 683.
col
.2 Terra cum aqua quomodo ſe habeat.
pag.7.
col
.2 Teſta ardens.
p.15.c.1
Teſta intecta vnica trium ſunt generum &
qualia
.
p.122.c.2
Teſtitudo. p.519.c.1
Quæ vna teſta teguntur ſex differentiis con­
tineri
demonſtratur, & quibus.
pag.124.
col
.1 Teſtudines vnguem in cauda habentes, eo­
rumque
proprietates.
p.89.c.1
Teſtudinum deſcriptio. p.137.c.1
Teſtis dexter Pardi, maxime efficiax eſt ad
prouocandos
mulierum menſes.
p.640.c.2
Theatra bina cum ſcena complentia amphi­
theatrum
.
p.620.c.1
Theonis laus. p.634.c.1
Thermæ an arte poſſint confici. p.632.c.2
Theſauri. p.340.c.2
Theſaurorum inuentio. p.310.c.2
Theſaurus in templo Beati Dionyſij Lute­
tiâ
non procul ab vrbe.
p.341.c.1
Quæ in Theſauris ſeruanda. p.340.c.2
Thoracum mirabilium ſtructura. p.619.c.1
Thoraces ſericei vt diutiſſimè durent quid
ſit
faciendum.
p.255.c.1
Thus. p.486.c.1
Thus Æthiopicum nobiliſſimum. pag. 486.
col
.2 Tiburo.
p.554.c.2
Tigna an ſolida. p.254.c.2
Tigna ne vitentur. p.254.c.2
Timoris, iræ, triſtitiæ, lætitiæ, ſpei, odij, ve­
recundiæ
, Cæterorumque animi motuum
effectus
.
p.585.c.2
Timentes cur impalleſcant, Hectici cur ex
timore
& triſtitia.
p.42.c.2
Tincarum duo mira. p.142.c.1
Quatuor in tinctura obſeruanda proprietas
ſcilicet
materiæ, mixtio, Coctio, Mora &
tempus
.
p.267.c.1
Tineæ oriuntur & conſeruantur ſub niue. p.
89.col.1
Tineæ & alopeciæ. p.169.c.1
Tineæ aptiſſimæ in maculis detergendis &
quate
.
p.121.c.1
Tofus quomodo generetur. p.680.c.1
Tonitru diuturnum quid ſignificet. pag.300.
col
.1 Tonitru vnde fiat.
p.666.c.2
Topazij vis. p.467.c.1
Topazius inter gemmas molliſſimus, pòſt
Chryſtallus
.
p.52.c.1
Topozius qui eſt vere Chryſolittius. p.466.
col
.2 Torpedo ſolo tactu omnia congelat latitat in
arena
, mortuæ ſimilis vt piſces prætereun­
tes
decipiat.
p.118.c.2
Torpori ſanando quid plurimum conferat.
p.170.c.2
Trabes mutuo ſe ſuſtinentes. p.629.c.1
Trachurus lineam habet obliquam à capite
ad
caudam vtrinque extenſam, oſſiculis
adeo
horridam vt ſerra videatur.
p.138.c.1
Trahere in pellem quid ipſi artifices appel­
lent
.
p.207.c.2
Trahendi impellendique maxima paruis vi­
ribus
ratio.
p.621.c.1
Tremuli motus effectus. p.401.c.1
Trianguli ſignificata. p.287.c.2
Trifolium cur criſpetur ſub procellarum ad­
uentu
.
p.605.c.1
Trigla & eius vis, dictus eſt hic piſcis trigla
quod
ter in anno pariat.
p.118.c.2
Trinitatis flos deſcribitur. p.55.c.2
Triorchis herbæ & accipitis mirus conſen­
ſus
.
p.64.c.2
Trithemij ſtulta inuentio. p.234.c.2
Triticum an vileſcet. p.317.c.1
Triton. p.537.c.2
Quomodo triticum in horreis corrumpatur.
p.683.c.1
Truncus & ſtipes quid ſint. p.694.c.1
Trigonorum priuilegium. p.597.c.1
Triticum in ſcotia non prouenit. pag. 694.
col
.1 Tuba nauium quomodo ſit fabricanda vt
naues
aquâ periclitantes euacuare poſſint,
eius
figura oſtenditur.
p.361.c.2
Tubæ haurientes aquas. p.362.c.1
Tubarum ſonus perpetuus. p.219.c.2
Tubera vnde generentur. p.696.c.1
Tumbez Regio & illius deſcriptio. pag. 12.
col
.1 Turbinum deſcriptio, illorumque diuiſio in
tria
genera.
p.122.c.2
Turbinata, tanto ſunt turbinibus obtuſiora,
quanto
cochleæ, eorum deſcriptio.
p.123.
col
.1 Turbinata cur operculo indiguerint.
p.129.
col
.1 Turſionis forma, Diepæ in Neuſtria, multi
ſunt
vnus in ſancto Valerio captus fuit qui
mille
libras ſuperabat, deſcriptio illius &
proprietates
eius.
p.121.c.1
Trutta Piſcis cui ſit ſimilis, vbinam naſcatur,
eius
cauda breuis, lata non diuiſa, ſalmo­
nis
verò longa gracilis, bifida.
p.135.c.1
Tympani mirum. p.303.c.1
Typhle quæ à nullo attingitur piſce. p.77.c.1
Typographicæ artis laus. p.258.c.21
V.
Vaccæ mira fæcunditas. p.77.c.1
Vaccæ immenſæ magnitudinis. p.82.c.1
Vaccæ iuxta Darineem, aurium maxima lon­
gitudine
& cum promuſcide inueniuntur.
p.101.c.1
1
Vacuum non eſſe certiſſimis demonſtratur
argumentis
.
p.359.c.1
Valetudo ex quibus cauſis certiſſimè poſſit
coniectari
.
p.288.c.1
Varia mira de hominum natura. p.164.c.1
Varia ignium vis ex applicatione. p.387.c.2
Varia humanæ naturæ miracula. p.165.c.1
Varietas mira achatis. p.465.c.2
Variæ actiones plurium hominum mirabiles
& memoratu dignæ.
p.240.c.2
Vas cum folliculis ſemper mobilibus. p.343.
col
.2 Vaſa quæ vinum remittunt.
p.65.c.1
Vaſorum deſtillariorum genera. p.613.c.2
Quatuor cauſæ quibus fit, vt vas cinere ple­
num
tantumdem aquæ excipiat quantum
vacuum
poſſet continere.
p.440.c.1
Vaſa ne frangantur igni expoſita. p.245.c.1
Vaſa vento a. p.245.c.1
Vaſorum diſtillatoriorum nomina & figura.
p.615.c.2
Vaſis vinariis ſarciendis quid faciendum ſit.
p.253.c.2
Vaſa pro metallis liquandis. p.615.c.1
Vaſa coquinaria quænam in alia ſint præſtan­
tiſſima
.
p.215.c.1
Vaſa vitrea quæ vix franguntur. p.245 c.2
Vaſa æqualia quomodo fiant. p.251.c.1
Vaſa figulina optima. p.435.c.2
Vates & Sybilæ. p.607.c.1
Vaticiniorum exempla ex extis egregia. p.
649.c.1
Vates admirabiles. p.644.c.2
Quæ vati ſint obſeruanda. p.272.c.1
Vela magna tutiora paruis à fractura. p.623.
col
.1 Ratio generalis augendi & minuendi veloci­
tatem
motuum.
p.186.c.1
Venatio cum bobus. p.94.c.1
Venena eſſe quæ actu ſolo occidunt demon­
ſtratur
.
p.397.c.2
Venenoſæ plantæ quæ ſint. p.483.c.2
Venenorum ratio triplex. p.397.c.1
Venenum quod ſtatim occidit. p.397.c.1
Venena quæ ad tempus occidunt. p.397.c.1
Venefico an vis adſit. p.649.c.1
Veneficium maximum. p.293.c.2
Veneficiorum genera & ſpecies. p.643.c.2
Ventres in Biſulcis quatuor. p.103.c.1
Ventorum originem difficillimum eſt ſentire
& quare.
p.6.c.2
Ventorum ſigna. p.307.c.1
Venti ſereni tres ſunt Boreas, Circius & Co­
rus
. p.6.c.1
Venti humidi tres, Lybs, Cæcias & Subſolanus.
p
.6.c.2
Venti ſicci Corus & Curus ei in fine oppoſi­
tus
.
p.6.c.2
Venti nebuloſi Boreas & Aquilo. p.6.c.2
Venti frigidiſſimi & grandinoſi Boreas, Cir­
cius
& Corus. p.6.c.2
Venti æſtuoſi Auſter, Eurus, Phænicius p.6.c.2
Venti calidi. p.6.c.2
Ventorum vires. p.605.c.1
Ventorum vis maxima & vnde. p.25.c.2
Ventorum dignotio vnde p.391.c.1
Ventorum ſignificata. p.276.c.1
Ventorum cauſæ & ratio. p.5.c.2
Venti futuri ſignum. p.412.c.2
Venus plumbum album generat. p.309.c.1
Veneris & Mercurij propria. p.29.c.2
Quomodo imaginando venus excitetur. p.572
col
.1 Veneris damna.
p.557.c.2
Veneris perfecta voluptas tria deſiderat. p.
571.c.2
Venerem quæ multum excitent. p.173.c.2
Vergiliarum herbarum mirum plin. lib. 18.
cap
.27.p.434.c.2
Veritatis cultoribus & doctis ſcripſit Car­
danus
.
p.688.c.1
Vermes in cerui capite. p.102.c.2
Vermes ſtagnorum ac maris ſunt inteſtinis
ſimiles
, ſola arenâ tamen veſcuntur.
p.124
col
.2 Vermis pedes habens quadraginta quatuor
& cur diuiſus moueatur & quomodo.
p.80.
col
.1 Vermes è pilis equinis.
p.88.c.2
Quidam ob vermes Germanicâ linguâ loque­
batur
cum nunquam eam didiciſſet.
p.164.
col
.1 Vermes & Plantas quomodo naturâ generet.
p.691.c.1
Vermis cedri oritur in fabæ longitudine, ca­
pite
formicæ, ſed depreſſo, corpore rotun­
do
duobus in anteriore parte circulis, ter­
nis
vtrimque ſed iuxta caput pedibus.
p.
85.col.2
Veronæ laus. p.339.c.1
Verruces tollendi modus omnium ſuperſti­
tioſiſſimus
.
p.173.c.1
Vernicum caudæ immenſi ponderis. p.522.
col
.2 Veſpaſiani Imperatoris dictum.
Aurum ex
vrinæ
vectigalibus collectum vrinam olet.
p.675.c.1
Veſpertillio. p.520. & 521.c.1. & 2
Veſpertilliones vbi non ſint. p.92.c.1
Veſtes ſi diſſuantur quid præſtandum. p.254.
col
.2 Veſtigia cutis quomodo tollantur.
p.564.c.2
Veſpæ & modus capiendi eas. p.87.c.1
Viarum quatuor naturalia impedimenta, pri­
mum
torrentes, ſecundum montes, tertium
paludes
, quartum denique ſolitudines de­
ſertiſſimæ
.
p.229.c.2
Victima ſine corde quid apud Antiquos ſi­
gnificare
ſoleret.
p.297.c.1
Victoriæ præſagia. p.284.c.1
Vina Italica præſtantiora antiquo tempore.
p.71.c.1
Vino quatuor principaliter contingunt. p.71.
col
.1 Vinum quadrifariàm fit.
p.68.c.2
Vinum cur igne in acetum tranſeat. p.68.c.2
Vinaria vaſa quomodo ſeruentur. p.243.c.2
Vinum corruptum quomodo emendetur. p.
438.c.2
Vinum adulteratum quomodo dignoſcatur
mel
& oleum adulterata quomodo depre­
hendantur
.
p.439.c.1
Vinum quomodo reddatur odoratum. p.439.
col
.1 Vinorum Hippocraticorum ſeu artificioſo­
rum
natura deſcribitur.
p.203.c.1
Quo pacto vinum miſcendum. p.438.c.1
Vinum & acetum. p.68.c.1
Vina è ceraſis dulcibus & acidis quomodo
fieri
poſſint.
p.265.c.2
1
Vini conſiderationes non inutiles. p.68.c.2
Vinum an duraturum ſit. p.70.c.1
Vinum Græcum quomodo fiat. p.70.c.2
Vinorum diuerſa genera. p.69.c.1
Vinorum variæ mutationes. p.69.c.2
Vina ſterilitatem & abortum facientia. p.68.
col
.1 Vinum aſperum vt miteſcat.
p.70.c.1
Violentia abſque ſeparatione octo modi. p.37.
col
.2 Viperæ piſces & plantæ quamuis tactu fri­
gidæ
videantur non tamen ſuo calore na­
turali
carent.
p.690.c.1
Viperæ, lybicæ. p.534.c.1
Vir edens lac copioſum. p.559.c.1
Viri in ſubtilitate præſtantes. p.607.c.1
Vir aſperam arteriam oſſeam habens per
quam
bis fuerat à publico ſupplicio conſer­
uatus
ſed tertiò ſuſpenſus ſtatim periit.
p.
281.c.2
Viri à publico ſuplicio plurimi quomodo fue­
runt
ſeruati.
p.281.c.1
Vir Probus Diuis maxime ſimilis. p.661.c.2
Viridarij amœniſſimi deſcriptio. p.264.c.1
Virgæ pulcherrimæ. p.537.c.1
Vires quomodo poſſint corroborari & auge­
ri
ſeu conduplicari.
p.197.c.1
Vires, odor & ſapor rerum quomodo confe­
ſtim
in liquorem transfundantur; & tres
modi
aſſignantur.
p.195.c.1
Viſcaria animal ſimile lepori ſed collo ob­
longo
, & carne guſtui iucunda.
p.93.c.2
Viſci compoſitio p.484.c.1
Vis admirabilis Aſtritis. p.465.c.2
Viſus falſa cauſa & ſpectra. p.301.c.2
Viſum fieri in humore aqueo probatur. p.
570.c.2
Vita longæua progenitorum authoris. p.558.
col
.1 Vita hominis annis centum & viginti.
p.562
col
.2.
Vitæ longæuæ quorumdam animalium par­
uorum
.
p.558.c.1
Vita Deorum qualis. p.661.c.1
Vitam longam quid efficiat & in longiſſi­
mum
æuum producat.
p.169.c.1
Vitarum munera & nomina. p.662.c.2
Vitiligo ex equis in homines tranſit. p.551.
col
.1 Vitruuij laus.
p.608.c.1
Vitri & cornuum diſcrimen. p.36.c.1
Vitrum ob tenuitatem ſubſtantiæ, vbi à fri­
gore
concreuit ductile nullo modo manet.
p.36.c.2
Vitrum in quo genere reponendum ſit. p.36.c.1
Vitrum vas duplicatum. p.303.c.1
Vitarum delectatio qualis. p.661.c.2
Vitrum in hyeme ſub niuibus poſitum gene­
rat
aquam.
p.208.c.2
Vitrum vt diuidatur quid agendum ſit. p.254.
col
.2 Vitri viridis conficiendi mirabilis ratio.
p.
208.c.2
Vitrum variis diſtinctum lineis quomodo
fiat
.
p.209.c.1
Vitri artificia. p.208.c.2
Vitrum cur liquefactum minus luceat. p.35.
col
.1 Vitrum quibus ſit inferius gemmis.
p.208.c.2
Vitrum vt facillime molleſcat quid ſit agen­
dum
.
pag.209.col.2
Vitri miraculum. p.209.c.2
Vitulus Biceps quando viſus fuerit, eius na­
tura
fusè deſcripta.
p.281.c.1
Vitulus Oceanicus longè alius eſt à vitulo
Mediterraneo
.
p.700.c.1
Vituli tria genera ſunt. p.700.c.1
Vituli marini mira natura, variæque vires.
p.539.c.2
Vituli marini mores. p.143.c.1
Viuella. p.540.c.2
Viuum quomodo à mortuo facilè dignoſca­
tur
.
p.307.c.2
Viuentium facultates tres principales &
quatuor
ſeruientes.
p.634.c.2
Viui argenti, & aquæ comparatio, & qua­
druplex
ſimilitudo.
p.448.c.1
Viuum argentum tenaciſſimum. p.448.c.2
Vmbilici marini lapidea ſunt prorſus duritie,
à
forma & magnitudine p.126.c.2
Vmbilici in ho mimbus dicti ſunt. p.126.c.2
Vmbra nucis cur exitialis. p.488.c.1
Vmbræ cur nigræ videantur. p.420.c.2
Vmbrarum elegantiſſimarum mirabilis ratio.
p.264.c.2
Vnde mirabilia hominibus. p.168.c.2
Vnguentum ex cornibus Regium præce­
ptum
pulchrum.
p.243.c.1
Vnguentum quodnam emolliens maxime. p.
173.c.2
Vnguium veſtigia quid ſignificent vngues
& dentes in quanto tempore mutentur.
p.
649.c.2
Vngues quomodo rubro colore tingantur &
per
quid.
p.244.c.2
Vnguium maculæ quid ſignificare dicantur
apud
Chiromantiæ peritos.
p.286.c.1
Vngulæ, Chelæ, pili, cornua, roſtra colorem
ſequuntur
cutis.
p.539.c.2
Vniuerſum, & quæſtiones ferè omnes quæ
circa
illud fieri poſſunt.
p.1.c.1
Vniuerſum & partes quibus componitur, quæ
ad
vndecim corpora reducuntur.
p.1.c.1
Vox ſubmiſſa quomodo facilè poſſit exaudiri.
p.301.c.1
Voces mirabiles quæ non niſi procul au­
diuntur
quænam ſint.
p.300.c.1
Voces vt non audiantur. p.53.c.2
Vocum varia ratio. p.300.c.1
Volga flumen viginti oſtiis, quidam dicunt
ſeptuaginta
in mare deſcendit.
p.17.c.1
Volodimeriæ agri fœcunditas. p.13.c.1
Voluptas dolorem præſupponit. p.573.c.1
Voragines & ſpecus quid portendant. p.278.
col
.2 Præceptum ad voluptatem in ſenſilibus.
p.
573.c.1
Vormatia vrbs quæ. p.339.c.1
Vortices quomodo fiant. p.23.c.2
Vocis auditæ ac phantaſmatis viſi hiſtoria
miranda
.
p.299.c.2
Vranoſcopus quaſi cœlum aſpiciens oculos
ſupra
caput habet, adeo vorax eſt vt cra­
pula
diſrumpatur.
p.128.c.2
Qui dormiturus tempora linit vpupæ ſangui­
ne
viſurus eſt in ſomnis mirabilia, quod
tamen
à ratione minimè eſt alienum.
p.
172.c.2
Vrbs Lycoſura ciuitatum omnium prima.
p.553.c.1
1
Vrbes aream diſcretam habentes ſeditioni­
bus
obnoxiæ.
p.15.c.2
Vrbes reſque aliæ inſignes. p.338.c.1
Vrbis Cairi origo. p.553.c.1
Vrbis Venetæ laus. p.553.c.1
Vrbium æternatum quinque conditiones.
p.553.c.1
Quatuor Vrbes maximæ orbis. p.553.c.1
Vrbium forma qualis. p.283.c.2
Vrbium nobilitas in quibus conſtet. p.338.
col
.2 Vrbium muniendarum ratio.
p.618.c.2
Vrceus vitreus ſolubilis. p.209.c.2
Vrcei qui non ſe mergunt. p.252.c.2
Vt conuerſus vrceus liquorem non effundat
quid
ſit agendum.
p.254.c.1
Vri. p.533.c.2
Vrina cur procul quam prope ſola inter om­
nes
liquores ſit ſplendidior vrina aqua le­
uior
.
Cur & quomodo vrina poſſit ventris
inflationi
& cur conturbetur.
p.632.c.1
Vrinæ quæ non retinentur & cur non reti­
neantur
.
p.169.c.1
Vrſus formicarius. p.537.c.1
Vrſi albi vbi & cur. p.262.c.1
Vrticæ maximæ fusè deſcribuntur earumque
natura
abundè tractatur.
p.130.c.2
Vrticæ & ſpongiæ inter plantas & animalia
mediæ
.
p.539.c.1
Vtilitas follium in liquandis metallis. p.387.
col
.1 Vtilitas librorum de ſubtilitate.
pag. 358.
col
.2 Vt res quantum ponderis, in aqua ſuſtineant.
p.372.c.2
Vmbilici in equis quomodo eſſe debeant.
p.99.c.1
Vuæ in arbore quomodo ſeruentur. pag. 73.
col
.1 Vulgatum axioma. Omni carere culpa debet
is
, qui in alium dicere paratus ſit. pag.675.
col
.1 Vulnerum per corporis partes aliqua ſigna.
p.287.c.1
Vultures. p.543.c.2
Vultur auis carniuora, eius plumarum calor
maximus
, viſus perſpicax.
p.543.c.2
X.
Xeme quid ſit, eſt æquale palmo. p.101.
col
.2 Xiphius eiuſque natura & deſcriptio illius.
p.117.c.2
Xutæ auis deſcriptio, & proprietates illius,
p
.105.c.1
Xyloaloës. p.484.c.2
Z.
Zeilam Inſula terreſtris quidam paradi­
ſus
.
p.669.c.2
Zethlandicarum mores ac vita. p.9.c.2
Zethum quare ſeruetur. p.69.c.1
Zethi hibernici natura proprietates, vtilita­
tes
& locus vbi reperiatur.
p.195.c.1
Zibethus. p.534.c.2
Zing ber. p.485.c.2
Zonæ torrdidæ mirabilia. p.665.c.2
Ziphus. p.537.c.2
Zoroaſtes veneficiorum inuentor. pag. 644.
col
.2 Zulapium odorem & colorem florum refe­
rens
.
p.265.c.2
FINIS.