Agricola, Georg, De re metallica Libri XII, Quibus Officia, Instrumenta, Machinae, ac omnia ..., 1556

Bibliographic information

Author: Agricola, Georg
Title: De re metallica Libri XII, Quibus Officia, Instrumenta, Machinae, ac omnia ...
Year: 1556
Edition: Erstausgabe

Permanent URL

Document ID: MPIWG:G7HXFB51
Permanent URL: http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/MPIWG:G7HXFB51

Copyright information

Copyright: Max Planck Institute for the History of Science (unless stated otherwise)
License: CC-BY-SA (unless stated otherwise)
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
GEORGII AGRICOLAE
DE RE METALLICA LIBRI XII. QVI­
bus Officia, Inſtrumenta, Machinæ, ac omnia denique ad Metalli­
cam ſpectantia, non modo luculentiſſimè deſcribuntur, ſed & per
effigies, ſuis locis inſertas, adiunctis Latinis, Germanicisque appel­
lationibus ita ob oculos ponuntur, ut clarius tradi non poſſint.
EIVSDEM
DE ANIMANTIBVS SVBTERRANEIS Liber, ab Autore re­
cognitus: cum Indicibus diuerſis, quicquid in opere tractatum eſt,
pulchrè demonſtrantibus.
1[Figure 1]
BASILEAE M. D. LVI.
Cum Priuilegio Imperatoris in annos v.
& Galliarum Regis ad Sexennium.
1
Henry par la grace de Dieu roy de France.
Aux Preuoſt de Paris, Bailly de Roen, Seneſchaulx de Lyon, Tholoſe, & Poictou. Et à tous noz autres
iuſticiers & officiers ou à leurs lieutenans ſalut. Receue auons l'humble ſupplicacion de noz amys & feaulx
Ieroſme Frobenne & Nicolas l'Eueſque marchans, libraires, & bourgeoys de la uille de Basle, l'un des can
tons de noz alliez conſederez & bons comperes les Souyſſes, contenant quilz auroyent recounert pluſieurs
liures non encores uenz & entre autres un intitulé GEORGII AGRICOLAE opera omnia, Pour
lequel liure recouurer & imprimer il leur à conuenu & conuiendra faire des grans fraiz & deſpens, &
doubtent que les libraires & imprimeurs, ne facent ſi toſt que leſdicts expoſans auront publié ledict liure ice
luy imprimer, qui ſeroit leur oſter tout moyen de ſe pouuoyr r'embourſer de leurſdicts fraiz & miſes,
& de receuoir le fruict quilz eſperent de leur labeur. A ceſte cauſe ilz nous ont humblement requis leur uon
loir ſurce pouruoir de nostre remede conuenable. PARQVOY nous ce conſideré, noulant fauo­
rablement traicter leſdicts expoſans en ceſt endroit, A iceulx auons permis & octroye, permettons & octroy
ons par ces preſentes noulons & nous plaiſt de noz grace ſpeciale, plaine puiſſance & auctorite Royal,
qu'ilz puiſſent & leur loyſe imprimer, oufaire imprimer, & mettre en uente le liure deſuſdict ſans ce que
pendant & durant le temps & terme de ſix ans enſuyuans, à compter du iour & datte que ledict liure ſera
acheué d'imprimer, nul autre libraire ou imprimeuer de noſdicts Royaume, pays, terres & ſeigneuries de no
stre obeiſſance puiſſent imprimer, ou faire imprimer, ny en partie ny entier, ne mettre, ne expoſer en uente
ſans le congé & permißion deſdicts expoſans. Et ce ſur pein de confiſcation dudict liure, & d'amende arbi
traire à nous à applicquer. SI VOVS MANDONS, & à chaſcun de uous, ſi comme à luy appar­
tiendra que de noz preſentes permißion, &conceßion, & octroy, & de leffect & contenu en icelles. Vous fai
ctes, permettez & ſouffrez leſdicts expoſans iouyr & uſer plainement & paiſiblement ſans en ce le met­
tre ou donner, ne ſouffrir eſtre faict, mis, ou donné aucun empeſchement au contraire, lequel ſi faict, mis,
ou donné leur eftoyent faictes, mettre incontinent & ſans delay à plaine & entiere deliurance au premier
eſtat & deu, Car tel est nostre plaiſir. Nonobſtant quelzconques lettres à ce contraire. Donné à Paris
le XVIII. iour de Feurier, l'An mil cinq cens cinquante troys, & de noſtre Regne le ſeptieſme.
Par le Roy en ſon conſeil
1
ILLVSTRISS. ET POTEN
TISS. SAXONIAE DVCIBVS, LAND­
grauijs Toringiæ, Marchionibus Miſenæ, Comitibus Palatinis
Saxoniæ, Burggrauijs Aldeburgi & Magdeburgi, Comiti­
bus Brenæ, dominis terræ Pleiſenſis, MAVRICIO ſacri
Imperij Archimarſchalco & Electori, atque eius fra­
tri AVGVSTO, GEORGIVS Agri­
cola S. D.
Cvm saepe nvmero, illuſtriſſimi Principes, to
tius rei Metallicæ, ut Moderatus Columella Ruſti
cæ, magnitudinem, tanquam alicuius corporis gran
ditatem, conſideraſſem: uel ſingulas eius partes, quaſi
illius corporis membra, numerando percenſuiſſem:
ueritus ſum, ne uita prius me deficeret, quàm uni­
uerſam percipere poſſem, nedum literis conſecrare:
nam quàm longe lateque hæc pateat, quot & quan­
tarum artium, ſi non magna, at aliquantula cogni­
tio metallicis ad eam tractandam neceſſaria ſit, ex his noſtris libris quiſque in­
telliget. Tametſi uerò res Metallica ſit ampliſſima, nec ulla ex parte à Græ­
cis & Latinis ſcriptoribus, qui extant, abſoluta, perdifficiles habeat explica­
tus: tamen quia ueterrima eſt, & hominum generi maximè neceſſaria, atque fru
ctuoſiſſima, non debere à nobis negligi uidebatur. Etenim Agricultura ſci­
entiarum nulla ſine dubitatione uetuſtior, tamen hac res Metallica eſt anti­
quior, uel ſaltem æqualis & coæua: nemo enim omnium mortalium unquam
abſque inſtrumentis agrum coluit. Ea uerò, ut etiam reliquarum artium, quarum
omne opus eſt in faciendo; inſtrumenta aut ex metallis facta ſunt, aut ſine me
tallis non potuerunt confici: qua de cauſa res metallica hominibus etiam eſt
maxime neceſſaria. Nam cùm hi paucis iſtiuſmodi artibus carere poſſint, ea
rumque maximus ſit numerus, nulla ſine inſtrumentis quicquam efficit: tum
omnium rerum, quibus magnæ diuitiæ bona & honeſta ratione acquirun­
tur, nihil eſt arte metallica utilius: ex agris enim bene cultis (ut alias res omit
tam) fructus capimus uberrimos, ſed uberiores ex fodinis. Certe una fodi­
na ſæpe multo maiores utilitatis fructus nobis præbet, quàm agri plurimi:
quocirca ex omnium ferè ſeculorum memoria cognoſcimus, complures ex
metallis diuites factos eſſe, & eadem multorum regum fortunas amplificaſſe:
ſed de his nunc plura non dicam: quod eos locos in primo libro, partim hui
us operis, partim alterius, inſcripti De ueteribus & nouis metallis, tractaue­
rim, ac ea, quæ contra metalla & ipſos metallicos dicuntur, refellerim. Quan­
quam aut res ruſtica, cum qua metallicam libenter confero, uarie uidetur eſſe
diffuſa, tamen in multo plures, quàm hæc noſtra, partes non diſtribuitur: nec
tam facile præcepta huius à me tradi poſſunt, quàm Columella illius tradi­
dit: quod ipſe complures rei ruſticæ ſcriptores, quos ſequeretur, in manibus
1habuit: nempe Græcos plus quinquaginta, quos etiam Marcus Varro re­
cenſet: Latinos plus decem, quos ipſe Columella commemorat: ego ſolum
C. Plinium Secundum, quem ſequar, habeam: qui tamen perpaucas ra­
tiones uenarum effodiendarum, & metallorum conficiendorum exponit:
res enim metallica tantum abeſt, ut uniuerſa ſit tractata ab aliquo ſcriptore,
ut ne ij quidem, qui diſperſe ſcripſerunt alius alia de re, ſingulas eius partes
abſoluerint: quinetiam eorum magna eſt paucitas: ſiquidem ſolus ex Græ­
cis omnibus Strato Lampſacenus Theophraſti ſucceſſor librum unum De
machinis metallicis edidit: niſi forte Philonis poetæ metallicus aliquam ar­
tis particulam ſit complexus: nam Pherecrates in comœdiam, inſcriptione
ſimilem, metallicos ſeruos aut ad metalla damnatos uidetur introduxiſſe: ex
Latinis autem Plinius, ut iam dixi, tradidit pauculas laborandi rationes: qui
bus nouos ſcriptores, qualeſcunque ſint, oportet annumerare: nemo enim iu
ſta reprehenſione poterit carere, qui eos, quorum ſcriptis, etſi paucis, utitur,
debita laude fraudat. Noſtra quidem lingua duo libri ſcripti ſunt: alter De
materiæ metallicæ & metallorum experimento, admodum confuſus, cuius
operis parens ignoratur: alter De uenis, de quibus etiam Pandulfus Anglus
ſcripſiſſe fertur: ſed librum Germanicum confecit Calbus Fribergius, non
ignobilis medicus: uerum uenter eam, quam ſumpſit, partem abſoluit. Nu­
per uerò Vannocius Biringuccius Senenſis, homo diſertus, & multarum re­
rum peritus, uulgari Italorum ſermone tractauit locum De metallis funden
dis, ſeparandis, agglutinandis. Rationem autem quarundam uenarum exco­
quendarum breuiter perſtrinxit: quorundam ſuccorum conficiendorum pla
nius expoſuit: quibus legendis renouaui memoriam eorum, quos uidi quon­
dam in Italia confici: reliquas res omnes, de quibus ſcribo, aut prorſus non
attigit, aut leuiter. Hoc libro Franciſcus Badoarius, patricius Venetus, uir ſa
ne prudens & grauis, me donauit: quod tunc ſe facturum recepit, cùm pro­
ximo ſuperiore anno FERDINANDVM regem, ad quem legatus à Vene­
tis miſſus erat, ſecutus Mariebergi eſſet: plura ſcriptores de re metallica lite­
ris mandaſſe non comperio: quapropter, etiamſi Stratonis liber extaret, ex
his partibus non dimidium artis metallicæ corpus confici poſſet. Quo aut
minus multi ſunt qui de re Metallica ſcripſerunt, eò magis mihi mirum ui­
detur tot chymiſtas extitiſſe, qui compoſuerint artificium de metallis alijs in
alia mutandis: multos Hermolaus Barbarus, homo dignitate generis & gra
dus, ac omni doctrina ornatus, nominatim protulit: ego plures proferam,
ſed inſignes tantum, delectum enim ſeruabo: itaque xumeutika\ ſcripſit Oſtha
nes, Hermes, Chanes, Zoſimus Alexandrinus ad ſororem Theoſebiam, O­
lympiodorus item Alexandrinus, Agathodæmon, Democritus, non Abde­
rites ille, ſed alter, neſcio qui: Orus Chryſorichites, Pebichius, Comerius, Io
annes, Apuleius, Petaſius, Pelagius, Africanus, Theophilus, Syneſius, Ste­
phanus ad Heracleum Cæſarem, Heliodorus ad Theodoſium, Geberus, Cal
lides Rachaidibus, Veradianus, Rodianus, Canides, Merlinus, Raimundus
Lulius, Arnaldus Villonouanus, Auguſtinus Pantheus Venetus: fœminæ
tres, Cleopatra, uirgo Taphnutia, Maria Iudæa: atque hi chymiſtæ omnes o­
rationera ſolutam uſurparunt: præter Ioannem Aurelium Augurellum Ari
1minenſem, qui ſolus uerba uerſu incluſit. Sunt alij multi de hac re libri, ſed
omnes obſcuri: quod ſcriptores iſti res alienis, non proprijs uocabulis no­
minent: & quod alij alijs atque alijs uocabulis, à ſe confictis, utantur, cum res
non mutent. Iſti magiſtri ſuis diſcipulis uias tradunt, quibus progreſſi uilia
metalla uarijs modis cocta corrumpant, & quodammodo in primam rerum
materiam reducant, eaque ratione id, quod in ipſis redundat, auferant: quod
deficit, compleant: atque precioſa, hoc eſt aurum & argentum, ex eis confici­
ant, quæ in catillis aut catinis perdurent, hæc facere poſſint necne poſſint,
non decerno: quia enim tot ſcriptores omni nobis aſſeueratione affirmant
ſe eò perueniſſe, quò curſum ſuum dirigebant, eis fides eſſe uidetur adhiben
da: quia nullos ex hac arte quondam diuites eſſe factos ſcriptum legimus,
nec nunc fieri uidemus, cùm tot ubiuis gentium fuerint, & ſint chymiſtæ, o­
mnesque omnes induſtriæ neruos dies noctesque contendant, ut maximos au
ri & argenti aceruos conſtruere poſſint, res in dubium uocatur: ſed ut ea fue
rit ſcriptorum indiligentia, ut nomina magiſtrorum, qui ex hoc opificio ma
gnam pecuniam conſecuti ſunt, memoriæ non tradiderint, certe diſcipuli de­
creta eorum uel non cognoſcunt, uel cognita non ſeruant. Nam ſi ea perci­
perent, cùm tam multi fuerint, & ſint: oppida iam diu auro & argento reple­
uiſſent: quorum uanitatem etiam libri declarant, in quibus Platonis & Ari­
ſtotelis, aliorumque philoſophorum nomina inſcribunt, ut iſtæ glorioſæ in­
ſcriptiones ſpecie doctrinæ uiris ſimplicibus imponant. Eſt alterum genus
chymiſtarum, quod uilium metallorum ſubſtantiam non immutat, ſed ipſa
uel auri uel argenti colore tingit, & noua forma induit: ut ca uideantur eſſe
quæ non ſunt: qua forma ignis calore de eis, tanque aliena ueſte detracta in ſu­
am redeunt ſpeciem: qui, quia decipiunt, non ſolum ſummo in odio ſunt, ſed
eorum fraus capite plectitur. Nec minus fraudem capitalem admittit tertium
chymiſtarum genus: quod auri uel argenti particulam, in aliquo carbone in­
cluſam, in catinum conijciens fingit ſe additamentis, quæ uim eliciendi ha­
beant, admiſtis conficere uel aurum ex auripigmento, uel argentum ex plum
bo candido ſimilibusque. Verùm de arte chymica, ſi modo ars eſt, aliàs plu­
ra nunc ad metallicam reuertar: quoniam eam integram nulli ſcriptores lite
ris mandarunt, ac exteræ nationes & gentes noſtram linguam non intelli­
gunt, & ſi eam intelligerent, exiguam artis partem ex noſtris iſtis ſcriptori­
bus poſſent diſcere, hos duodecim libros Dere metallica conſcripſi: quo
rum PRIMVS habet ea quæ contra hanc artem & metalla atque metallicos, uel
ab ijſdem dici poſſunt: SECVNDVS metallicum informat, & .n ſermonem,
qui haberi ſolet de uenis inueniendis, dilabitur. TERTIVS eſt de uenis &
fibris, eorumque commiſſuris. QVARTVS explicat rationem dimetiendi ue­
nas, atque etiam expromit officia metallica. QVINTVS foſſionem uenarum
& artem menſoris docet. SEXTVS deſcribit inſtrumenta & machinas me
tallicas. SEPTIMVS eſt de experimento uenarum. OCTAVVS præcipit
de opificio uenæ urendæ, contundendæ, lauandæ, torrendæ. NONVS ex­
coquendarum uenarum rationem exponit. DECIMVS rei metallicæ ſtudi
oſos inſtruit ad munus diſcernendi argentum ab auro, atque plumbum ab co­
dem & argento. VNDECIMVS tradit uias ſeparandi argentum ab ære.
1DVODECIMVS dat præcepta conficiendi ſalis, nitri, aluminis, atramenti ſu­
torij, ſulfuris, bituminis, uitri. Hoc autem munus ſuſceptum, ut propter mul
titudinem rerum non expleuerim, certe explere conatus ſum: nam in eo mul
tum operæ & laboris inſumpſi, aliquem etiam ſumptum impendi: etenim
uenas, inſtrumenta, uaſa, canales, machinas, fornaces, non modo deſcripſi,
ſed etiam mercede conduxi pictores ad earum effigies exprimendas: ne res,
quæ uerbis ſignificantur, ignotæ aut huius ætatis hominibus aut poſteris
percipiendi difficultatem afferant: ut nobis non pauca uocabula afferre ſo­
lent, quæ ueteres (quia res erant omnibus notæ) nuda ab enodatione pro­
diderunt: ſed ſit ſane id à me prætermiſſum, quod nec ipſe uidi, neque legi, nec
ex hominibus fide dignis cognoui: id profecto quod non uel uidi, uel lectum
aut auditum expendi, non eſt ſcriptum: ſiue uerò præcipio ea, quæ fieri de­
beant, ſiue narro, quæ fieri ſoleant, nec quæ fiunt improbo, eadem docendi
ratio cenſeri debet. Verùm quò magis ars metallica abhorret ab omni ſermo
nis elegantia, eò minus hi mei libri ſunt politi: certe res, in quibus ars illa uer­
ſatur, interdum nominibus carent, uel quod nouæ ſint, uel quod, etiamſi ue
teres, nominum, quibus uocabantur, memoria interierit: quare neceſſitate,
cui uenia datur, coactus quaſdam ſignificaui pluribus uerbis coniunctis,
quaſdam notaui nouis, quod genus ſunt, ingeſtor, diſcretor, lotor, excoctor:
quaſdam ueteribus uerbis deſignaui, quale eſt ciſium. Etenim cùm Nonius
Marcellus ſcribat, uehiculi biroti genus eſſe: eo uocabulo nominare conſue
ui paruum uehiculum, cui unica eſt rotula: quæ nomina ſi quis non proba­
uerit, is rebus iſtis aut imponat magis propria, aut proferat ueterum literis
uſitata. Hi autem libri, principes illuſtriſſimi, multis de cauſis in ueſtro no­
mine apparent, ſed maxime quod uobis metalla ſint fructuoſiſſima: nam cum
maiores ueſtri ex amplis earum & diuitibus regionibus uberes redituum
fructus ceperint: item uectigalium, quæ peregrini ex uijs penſitant, incolæ
ex decumis: tamen multo uberiores ex metallis ceperunt, ex quibus quoque
non pauca oppida nobilia orta ſunt, Fribergum ſcilicet, Annebergum, Ma
riebergum, Snebergum, Gairum, Aldebergum, ut alia omittam: quin, ſi quid
ego ſentio, maiores diuitiæ nunc etiam in montoſis ueſtrarum regionum lo­
cis ſub terra latent, quàm ſupra terram exiſtant & appareant. Valete, Kemp­
nicij Hermundurorum Cal. Decembris, Anno M. D. L.
1
GEORGIVS FABRICIVS IN LI­
bros Metallicos GEORGII AGRICOLAE phi­
loſophi præſtantiſſimi.
AD LECTOREM.
Si iuuat ignita cognoſcere fronte Chimæram,
Semicanem nympham, ſemibouemque uirum:
Si centum capitum Titanem, totque ferentem
Sublimem manibus tela cruenta Gygen:
Si iuuat Ætneum penetrare Cyclopis in antrum,
Atque alios, Vates quos peperere, metus:
Nunc placeat mecum doctos euoluere libros,
Ingenium AGRICOLAE quos dedit acre tibi.
Non hic uana tenet ſuſpenſam fabula mentem:
Sed precium, utilitas multa, legentis erit.
Quidquid terra ſinu, gremioque recondidit imo,
Omne tibi multis eruit antè libris:
Siue fluens ſuperas ultro nitatur in oras,
Inueniat facilem ſeu magis arte uiam.
Perpetui proprijs manant de fontibus amnes,
Eſt grauis Albuneæ ſponte Mephitis odor.
Lethales ſunt ſponte ſcrobes Dicæarchidis oræ,
Et micat è media conditus ignis humo.
Plana Nariſcorum cùm tellus arſit in agro,
Ter curua nondum falce reſecta Ceres.
Nec dedit hoc damnum paſtor, nec Iuppiter igne:
Vulcani per ſe ruperat ira ſolum.
Terrifico aura foras erumpens, incita motu,
Sæpe facit montes, antè ubi plana uiæ eſt.
Hæc abſtruſa cauis, imoque incognita fundo,
Cognita natura ſæpe fuere duce.
Arte hominum, in lucem ueniunt quoque multa, manuque
 Terræ multiplices effodiuntur opes.
Lydia ſic nitrum profert, Islandia ſulfur,
Ac modò Tyrrhenus mittit alumen ager.
Succina, quâ trifido ſubit æquor Viſtula cornu,
Piſcantur Codano corpora ſerua ſinu.
Quid memorem regum precioſa inſignia gemmas,
Marmoraque excelſis ſtructa ſub aſtra iugis?
Nil lapides, nil ſaxa moror: ſunt pulchra metalla,
Crœſe tuis opibus clara, Mydaque tuis,
Quæque acer Macedo terra Creneide fodit,
Nomine permutans nomina priſca ſuo.
At nunc non ullis cedit GERMANIA terris,
1Terra ferax hominum, terraque diues opum.
Hic auri in uenis locupletibus aura refulget,
Non alio meſſis carior ulla loco.
Auricomum extulerit felix Campania ramum,
Nec fructu nobis deficiente cadit.
Eruit argenti ſolidas hoc tempore maſſas
Foſſor, de proprijs armaque miles agris.
Ignotum Graijs eſt Heſperijsque metallum,
Quod Biſemutum lingua paterna uocat.
Candidius nigro, ſed plumbo nigrius albo,
Noſtra quoque hoc uena diuite fundit humus.
Funditur in tormenta, corus cum imitantia fulmen,
Æs, inque hoſtiles ferrea maſſa domos.
Scribuntur plumbo libri: quis credidit antè
Quàm mirandam artem Teutonis ora dedit?
Nec tamen hoc alijs, aut illa petuntur ab oris,
Eruta Germano cuncta metalla ſolo.
Sed quid ego hæc repeto, monumentis tradita claris
AGRICOLAE, quæ nunc docta per ora uolant?
Hic cauſſis ortus, & formas uiribus addit,
Et quærenda quibus ſint meliora locis.
Quæ ſi mente prius legiſti candidus æqua:
Da reliquis quoque nunc tempora pauca libris.
Vtilitas ſequitur cultorem: crede, uoluptas
Non iucunda minor, rara legentis, erit.
Iudicioque prius ne quis malè damnet iniquo,
Quæ ſunt auctoris munera mira Dei:
Eripit ipſe ſuis primùm tela hoſtibus, inque
Mittentis torquet ſpicula rapta caput.
Fertur equo latro, uehitur pirata triremi:
Ergo necandus equus, nec fabricanda ratis?
Viſceribus terræ lateant abſtruſa metalla,
Vti opibus neſcit quòd mala turba ſuis?
Quiſquis es, aut doctis pareto monentibus, aut te
Inter habere bonos ne fateare locum.
Se non in prærupta metallicus abijcit audax,
Vt quondam immiſſo Curtius acer equo:
Sed prius ediſcit, quæ ſunt noſcenda perito,
Quodque facit, multa doctus ab arte facit.
Vtque gubernator ſeruat cum ſidere uentos:
Sic minimè dubijs utitur ille notis.
Iaſides nauim, currus regit arte Metiſcus:
Foſſor opus peragit nec minus arte ſuum.
Indagat uenæ ſpacium, numerumque, modumque,
Siue obliqua ſuum, rectaúe tendat iter.
1
Paſtor ut explorat quæ terra ſit apta colenti,
Quæ bene lanigeras, quæ malè paſcat oues.
En terræ intentus, quid uincula linea tendit?
Fungitur officio iam Ptolemæe tuo.
Vtque ſuæ inuenit menſuram iuraque uenæ,
In uarios operas diuidit inde uiros.
Iamque aggreſſus opus, uiden'ut mouet omne quod obſtat,
Aſſidua ut uerſat ſtrenuus arma manu?
Ne tibi ſurdeſcant ferri tinnitibus aures,
Ad grauiora ideo conſpicienda ueni.
Inſtruit ecce ſuis nunc artibus ille minores:
Sedulitas nulli non operoſa loco.
Metiri docet hic uenæ ſpaciumque modumque,
Vtque regat poſitis finibus arua lapis,
Ne quis transmiſſo uiolentus limite pergens,
Non ſibi conceſſas, in ſua uertat, opes.
Hic docet inſtrumenta, quibus Plutonia regna
Tutus adit, ſaxi permeat atque uias.
Quanta (uides) ſolidas expugnet machina terras:
Machina non ullo tempore uiſa prius.
Cede nouis, nulla non inclyta laude uetuſtas,
Poſteritas meritis eſt quoque grata tuis.
Tum quia Germano ſunt hæc inuenta ſub axe,
Si quis es, inuidiæ contrahe uela tuæ.
Auſonis ora tumet bellis, terra Attica cultu,
Germanum infractus tollit ad aſtra labor.
Nec tamen ingenio ſolet infeliciter uti,
Mite gerat Phœbi, ſeu graue Martis opus.
Tempus adeſt, ſtructis uenarum montibus, igne
Explorare, uſum quem ſibi uena ferat.
Non labor ingenio caret hic, non copia fructu,
Eſt adaperta bonæ prima feneſtra ſpei.
Ergo inſtat porrò grauiores ferre labores,
Intentas operi nec remouere manus.
Vrere ſiue locus poſcat, ſeu tundere uenas,
Siue lauare lacu præter euntis aquæ.
Seu flammis iterum modicis torrere neceſſe eſt,
Excoquere aut faſtis ignibus omne malum,
Cùm fluit æs riuis, auri argentique metallum,
Spes animo foſſor uix capit ipſe ſuas.
Argentum cupidus fuluo ſecernit ab auro,
Et plumbi lentam demit utrique moram.
Separat argentum, lucri ſtudioſus, ab ære,
Seruatis, linquens deteriora, bonis.
1
Quæ ſi cuncta uelim tenui percurrere uerſu,
Ante alium reuehat Memnonis orta diem.
Poſtremus labor eſt, concretos diſcere ſuccos,
Quos fert innumeris Teutona terra locis.
Quo ſal, quo nitrum, quo pacto fiat alumen,
Vſibus artificis cùm parat illa manus:
Nec non chalcantum, sulfur, fluidumque bitumen,
Maſſaque quo uitri lenta dolanda modo.
Suſcipit hæc hominum mirandos cura labores,
Pauperiem uſque adeo ferre famemque graue eſt,
Tantus amor uictum paruis extundere natis,
Et patriæ ciuem non dare uelle malum.
Nec manet in terræ foſſoris merſa latebris
Mens, ſed fert domino uota precesque Deo.
Munificæ expectat, ſpe plenus, munera dextræ,
Extollens animum lætus ad aſtra ſuum.
Diuitias CHRISTVS dat noticiamque fruendi,
Cui memori grates pectore ſemper agit.
Hoc quoque laudati quondam fecere Philippi,
Qui uirtutis habent cum pietate decus.
Huc oculos, huc flecte animum, ſuauiſſime Lector,
Auctoremque pia noſcito mente Deum.
AGRICOLAE hinc optans operoſo fauſta labori,
Laudibus eximij candidus eſto uiri.
Ille ſuum extollit patriæ cum nomine nomen,
Et uir in ore frequens poſteritatis erit.
Cuncta cadunt letho, ſtudij monumenta uigebunt,
Purpurei donec lumina ſolis erunt.
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
GEORGII AGRICO­
LAE DE RE METALLICA
LIBER PRIMVS.
Mvlti habent hanc opinionem, rem metallicam
fortuitum quiddam eſſe, & ſordidum opus, atque
omnino eiuſmodi negotium quod non tam artis
indigeat quàm laboris. Sed mihi, cum ſingulas
eius partes animo, & cogitatione percurro, res
uidetur longe aliter ſe habere. Siquidem me­
tallicus ſit oportet ſuæ artis peritiſsimus, ut pri
mo ſciat, qui mons, qui collis, quæue ualleſtris
aut campeſtris poſitio utiliter fodi poſsit, aut re­
cuſet foſsionem. Deinde uenæ, fibræ, commiſſuræque ſaxorum ipſi pate­
ant. Mox pernoſcat multiplices uariaſque ſpecies terrarum, ſuccorum, gem­
marum, lapidum, marmorum, ſaxorum, metallorum, miſtorum: tum habe­
at cognitam omnem omnis operis ſub terra faciendi rationem. Nota de­
nique ipſi ſint artificia materiæ experiendæ, & parandæ ad excoctionem,
quæ etiam ipſa eſt admodum diuerſa. Nam aliam exigit aurum & argentum,
aliam æs, aliam argentum uiuum, aliam ferrum, aliam plumbum, & in eo ipſo
diſsimilem candidum ac cinereum uel nigrum. Quamuis autem ars ſuccos
liquidos coquendi ad ſpiſsitudinem eſſe ſecreta à metallica poſsit uideri,
tamen quia ijdem ſucci effodiuntur etiam in terra denſati, aut excoquun­
tur ex quibuſdam terrarum lapidúmue generibus, quæ metallici effodiunt,
& quorum quædam metallis non carent, ab ea ſeparari non debet, quæ
excoctio iterum non eſt ſimplex, etenim alia eſt ſalis, alia nitri, alia aluminis,
alia atramenti ſutorij, alia ſulfuris, alia bituminis. Metallicus præterea ſit
oportet multarum artium & diſciplinarum non ignarus: Primo Philoſo­
phiæ, ut ſubterraneorum ortus & cauſas, naturasque noſcat: Nam ad fodien­
das uenas faciliore & commodiore uia perueniet, & ex effoſis uberiores ca­
piet fructus. Secundo Medicinæ, ut foſſoribus & alijs operarijs proui­
dere poſsit, ne in morbos, quibus præ cæteris urgentur, incidant: aut ſi
inciderint, uel ipſe eis curationes adhibere, uel ut medici adhibeant cura­
re. Tertio Aſtronomiæ, ut cognoſcat cœli partes, atque ex eis uenarum ex­
tenſiones iudicet. Quarto Menſurarum diſciplinæ, ut et metiri queat, quàm
alte fodiendus ſit puteus, ut pertineat ad cuniculum uſque qui eò agitur, &
certos cuique fodinæ, præſertim in profundo, conſtituere fines terminosque.
Tum numerorum diſciplinæ ſit intelligens, ut ſumptus, qui in machinas &
foſsiones habendi ſunt, ad calculos reuocare poſsit. Deinde Architectu­
ræ, ut diuerſas machinas ſubſtructioneſque ipſe fabricari, uel magis fabri­
candi rationem alijs explicare queat. Poſtea Picturæ, ut machinarum ex­
empla deformare poſsit. Poſtremo Iuris, maxime metallici ſit peritus, ut
& alteri nihil ſurripiat, & ſibi petat non iniquum, munuſque alijs de iure re­
ſpondendi ſuſtineat. Itaque neceſſe eſt ut is, cui placent certæ rationes &
1præcepta rei metallicæ hos aliosque noſtros libros ſtudioſe diligenterque le
gat, aut de quaque re conſulat experientes metallicos, ſed paucos inueni­
et gnaros totius artis. Etenim plerunque alius fodiendi rationem tenet: alius
percepit ſcientiam lauandi, alius arte excoquendi confidit: alius diſcipli­
nam terræ metiendæ occultat: alius artificioſe fabricatur machinas: alius
denique iuris metallici peritus eſt. At nos ut inueniendorum & conficiendo­
rum metallorum ſcientiam non perfecerimus, hominibus certè ſtudioſis
ad eam percipiendam magnum afferemus adiumentum. Verum accedamus
ad inſtitutam rationem.
Cvm ſemper fuerit inter homines ſumma de metallis diſſenſio, quod
alij eis præconium tribuerent, alij ea grauiter uituperarent, uiſum mihi
eſt, antequam metallica præcepta tradam, ueritatis inueſtigandæ cauſa
rem ipſam diligenter expendere. Ordiar autem ab utilitatis quæſtione,
quæ duplex eſt, aut enim quæritur, utilis nec ne ſit ars metallica his qui
uerſantur in eius ſtudio: aut reliquis hominibus utilis ne ſit, an inutilis.
Qui metallicam cenſent inutilem eſſe his, qui ſuum ſtudium in ipſa collo­
cant, aiunt primo uix centeſimum quemque fodientem metalla, uel id genus
alia, fructus ex ea re capere. Sed metallicos, quia omnes ſuas opes certas
& bene conſtitutas committunt dubiæ & lubricæ fortunæ, plerunque ſpe
falli, ſumptibusque & iacturis exhauſtos amariſsimam tandem uitam, & mi­
ſerrimam degere. Verum iſti non uident quantum diſtet doctus & uſu pe­
ritus metallicus ab artis ignaro atque imperito, hic ſine ullo delectu & diſ­
crimine fodit uenas, ille eas experitur atque tentat: Sed quia inuenit uel ni­
mis anguſtas & duras, uellaxas & putres, ex eo colligit ipſas utiliter fodi
non poſſe: itaque fodit ſelectas tantum: quid igitur mirum? rerum metalli­
carum imperitum damnum facere? peritum uero fructus ex foſsione cape­
re uberrimos? Contingit idem agricolis. Nam qui terram arant, ſiccam pa
riter & denſam & macram, eique mandant ſemina, tantam non faciunt meſ­
ſem, quantam hi qui ſolum pingue ac putre colunt, & in eo faciunt ſemen­
tem. Cum autem multo plures metallici ſint artis imperiti quàm periti, fit
ut metallorum foſsio perpaucis emolumento ſit, detrimentum afferat mul­
tis. Siquidem uulgus metallicorum, quod eſt cognitionis uenarum rude ig
narumque, non raro & operam & oleum perdit. Id enim magna ex parte ſo­
let accurrere ad metalla, cum uel propter magnum & graue æs alienum, quo
ſe obſtrinxit, mercaturam depoſuerit, uel laboris commutandi gratia relique­
rit falcem & aratrum. Quamobrem ſi quando incidit in uenas metallorum
aliorúmue foſsilium fœcundas, id bona magis fortuna accidit, quàm ali­
qua ſubtili animaduerſione. Quod autem metallica multos auxerit diui­
tijs ex hiſtorijs intelligimus, etenim inter ſcriptores antiquos conſtat ali­
quot reſ pub. florentes, nonnullos reges, plurimos homines priuatos ex
metallis eorúmue ramentis diuites eſſe factos. Quam rem multis claris &
illuſtribus exemplis uſus, in primo libro De ueteribus & nouis metallis
inſcripto dilataui atque explicaui, ex quibus exemplis apparet metallicam
ſuis cultoribus eſſe utiliſsimam. Dein de ijdem reprehenſores dicunt me­
tallicæ quæſtum minime eſſe ſtabilem, magniſque laudibus efferunt agricul­
1turam. Quàm autem uere hoc dicant non uideo: cum argentaria metalla
Fribergi ad annos iam quadringentos inexhauſta durent, plumbaria Goſe
lariæ ad ſexcentos, quorum utrunque ex annalium monumentis conquiri
poteſt: Schemnicij uero & Cremnicij communia argenti et auri ad octin
gentos, quod antiquiſsima incolarum priuilegia loquuntur. Sed dicunt
ſingularum fodinarum quæſtum ſtabilem non eſſe quaſi uero metallicus
uni fodinæ aut ſit aut addictus eſſe debeat, ac non multi communiter im­
penſas faciant in metalla: aut peritus artis non fodiat alteram uenam, ſi pri­
oris fortuna eius uotis amplius non reſponderit: attamen Schonbergij me
talli, quod Fribergi eſt, quæſtus ſupra hominis ætatem ſtabilis permanſit.
Verum mihi non eſt in animo derogare aliquid de dignitate agriculturæ,
minusque ſtabilem quæſtum metallicorum eſſe, non libenter modo, ſed etiam
ſemper fatebor, quod uenæ tandem deſinant effundere metalla, cum agri
in perpetuum efferre fruges ſoleant. Sed metallicorum quæſtus quo minus
eſt ſtabilis, eò eſt uberior, ut inita ratione quod ſtabilitati deeſt, ubertate
reperiatur æquari: Etenim fodinæ plumbariæ quæſtus annuus cum fru­
ctibus agri optimi comparatus, ipſis triplus aut minimum duplus eſt. Quot
ergo partibus antecedit eiſdem fructibus quæſtus argentariæ uel aurariæ
uenæ? Quocirca uere ac ſcite Xenophon ſcripſit de Athenienſium argen­
tarijs metallis. Eſt terra in qua, ſi ſementem feceris, non fundit fruges, ſi ue­
ro eam foderis, multo plures alit, quàm ſi fruges ferret. Habeant igitur
ſibi agricolæ uberes campos colantque colles fertiles frugum gratia: metalli­
cis ualles tenebricoſas relinquant, & montes ſteriles, ut ex ipſis eruant gen­
mas & metalla, non precia modo frugum, ſed rerum omnium quæ uendun
tur. Tum dicunt periculoſum eſſe metallicæ operam dare, quod metallo­
rum foſſores interimantur modo ab aere peſtifero, quem ſpiritu ducunt,
modo haurientes puluerem pulmones exulcerantem, macie extabeſcant:
modo intereant, ruinis montium oppreſsi: nunc uero de ſcalis in puteos
delapſi brachia, crura, ceruices frangant, nullum autem utilitatis fructum
tanti æſtimare debere, ut propter eius magnitudinem ſalus hominis & uita
ad ducatur in maximum quodque periculum & extremum diſcrimen. Hæc
quidem fateor perquam grauia eſſe atque adeo plena terroris & periculi, ut
ipſorum uitandorum cauſa cenſerem metalla fodienda non eſſe, ſi uel ſæpius
in ea incurrerent metallorum foſſores, uel ab eis ſibi nulla ratione cauere poſ
ſent. Qui enim non potior eſſet uiuendi ratio, quam uel uniuerſa poſsiden­
di, nedum metalla? quanque qui ſic perit, poſsidet quidem nulla, ſed ea re­
linquit hæredi. Cum autem raro eiusmodi accidant, & improuidis dun­
taxat foſſoribus, metallicos non abſterrent à foſsione metallorum, ut nec à
ſuo artificio fabros materiarios abſterret unus aliquis ex ipſis, qui, quia
incaute egit, ab alto ædificio delapſus animam efflauit. Iſta reſpondi ad ſin­
gula, quæ mihi obijcere ſolent hi, qui uociferantur rem metallicam ſuis cul­
toribus eſſe inutilem, cum quod ſumptus impendant ad incertum caſum,
tum quod ipſa commutabilis ſit & pernicioſa. Nunc uenio ad eos qui e­
andem cæteris hominibus utilem non eſſe aiunt, quia ſcilicet metalla &
gemmæ, & reliqua foſsilium genera ipſis inutilia ſint. Quod contendunt
1partim probare argumentis, & exemplis, partim conuitio à nobis extor­
quere: utuntur autem primo his argumentis. Terra non occultat & ab o­
culis remouet ea quæ hominum generi utilia ſunt & neceſſaria, ſed ut bene­
fica benignaque mater maxima largitate fundit ex ſeſe, & in aſpectum lu­
cemque profert herbas, legumina, fruges, fructus arborum: at foſsilia in pro­
fundo penitus abſtrudit, eruenda igitur non ſunt. Quia uero ipſa eruunt
homines ſcelerati, quos ut poetæ loquuntur, ferrea iſta ætas progignit,
Ouidius eam audaciam merito inſequitur his uerſibus.
Nec tantum ſegetes alimentaque debita diues
Poſcebatur humus, ſed itum eſt in uiſcera terræ,
Quaſque recondiderat, Stygijsque admouerat undis,
Effodiuntur opes, irritamenta malorum.
Iamque nocens ferrum ferroque nocentius aurum
Prodierat, prodit bellum.
Alterum eorum argumentum eſt: Metalla nullum utilitatis fructum ho
mini præbent, eaigitur ſcrutari non debemus. Cum enim homo conſter
ex animo & corpore, neutrum eget foſsilibus: animi nanque paſtus ſuauiſsi­
mus eſt contemplatio naturæ, optimarum artium diſciplinarumque co­
gnitio, perceptio uirtutum, in quibus optimis rebus ſi ſe exerceat ſatu­
ratus bonarum cognitionum epulis nullius rei deſiderio tenetur. Corporis
uero natura quamuis uictu ueſtituque neceſſario contenta ſit, fruges tamen
terræ atque diuerſi generis animantes, ipſi ſuppeditant mirabilem cibi & po
tionis copiam, qua commodiſsime alitur, augeſcit, uitam ad multum tem­
poris producit. Linum autem & lana multorumque animalium pelles cor­
pori ueſtitum dant copioſum et parabilem ac minime carum, delicatum ue­
ro nec difficilem inuentu arborum lanugo, quod ſericum appellatur, &
bombicis telæ, ut nihil prorſus ipſi opus ſit metallis penitus in terra abdi­
tis & maxiam ex parte precioſis. Quare quod ab Euripide dictum eſt ferunt
probari in omni doctorum hominum cœtu, atque id merito ſemper in ore
habuiſſe Socratem.
Non opera ſunt argentea atque purpura
Vitæ hominum, ſed magis tragœdis uſui.
Laudant etiam hoc Timocreontis Rodij: Vtinam cæce Plute nec in ter
ra, nec in mari, nec in continente appareres, ſed habitares in Tartaro & A­
charonte, ex te enim omnia oriuntur mala quæ ſubeunt homines. Ad cœ
lum laudibus extollunt uerſus Phocylidis.
Aurum atque argentum damno eſt mortalibus, aurum
Dux ſcelerum, uitæ peſtis, rerumque ruina,
O utinam clades non delectabilis eſſes,
Te propter fiunt raptus, homicidia, pugnæ,
Fratribus infenſi fratres, natiſque parentes,
Placet præterea eis illud Naumachij:
argentum puluis & aurum.
Puluis arenoſo pelagi quicunque lapilli
Littore quique iacent fluuiorum margine ſparſi.
1
Contra uituperant hos Euripidis uerſus.
Plutus deus ſapientibus, ſunt cætera
Nugæ, ſimulque uerborum præſtigiæ.
Item hos Theognidis, Te pulcherrime & ò placidiſsime Plute deorum
Dum teneam, poſsum uel malus eſſe bonus.
Inſectantur Ariſtodemum Spartanum quod dixerit: pecuniæ uir, pau­
per nullus neque bonus eſt, neque honoratus. Reprehendunt hæc Timo­
clis carmina.
Argentum & anima & ſanguis eſt mortalibus..
Cuius ſibi qui non congeſsit copiam,
Vagatur ille uiuos inter mortuus.
Accuſant denique Menandrum quod ſcripſerit.
Epicharmus eſſe prædicat Deos, aquam,
Ventoſque & ignem, terram, ſolem, ſydera.
At ipſe iudico eſſe Deos utiles
Aurum argentumque noſtrum, nanque ſi domi
Ponens tuæ locaueris hos, quicquid uoles
Petas licet, tibi contingent omnia:
Ager, domus, ſeruique & opera argentea,
Nec non amici, iudices, teſtes, modo
Largire, nam deos miniſtros poſsides.
Hæc præterea premunt argumenta, metallorum foſsionibus agri uaſtan
tur, quo circa quondam Italiæ cautum eſt lege, ne quis metallorum cauſa ter
ram foderet, & agros illos uberrimos, ac uineta oliuetaque corrumperet, ſyl­
uæ & nemora ſucciduntur, nam lignis infinitis opus eſt ad ſubſtructiones,
ad machinas, ad metalla excoquenda. Syluis autem & nemoribus ſucciſis
exterminantur uolucres & beſtiæ, quarum pleræque homini cibus ſunt lau­
tus & ſuauis. Venæ metallicæ lauantur, quæ lotura, quia uenenis inficit
riuos & fluuios, piſces aut necat, aut ex eis abigit. Cum igitur incolæ re­
gionum propter agrorum, ſyluarum, nemorum, riuorum, fluminum uaſti­
tatem incurrant in magnam difficultatem rerum, quæ ſuppeditant ad ui­
ctum, parandarum: propter lignorum inopiam maiorem impenſam faciant
in ædificia extruenda, palàm ante oculos omnium eſt, plus in foſsione detri
menti eſſe, quàm in metallis emolumenti, quæ foſsione pariuntur. Deinde
exemplis acriter pugnantes, contra metalla clamant, præſtantiſsimum quen­
que uirum uirtutibus contentum ea neglexiſſe: laudantque Biantem pro­
pterea quod iſta ludibria fortunæ ne ſua quidem putauerit, eius enim pa­
triam Prienem cum cepiſſent hoſtes, & ſui ciues onuſti rebus precioſis de­
diſſent ſeſe in fugam, interrogatus à quodam cur nihil de ſuis bonis ſecum
efferret, reſpondit: omnia mea mecum porto. Et Socrates inquiunt acce
pit uiginti minas ad ſe miſſas ab Ariſtippo grato diſcipulo, ſed eas Dei
iuſſu aſpernatus eidem remiſit. Ariſtippus autem in hac re ſecutus præ­
ceptorem aurum ſpreuit, ac pro nihilo putauit. Cum enim iter faceret u­
nà cum ſeruis, & ij præ auri pondere tardius irent, iuſsit eos tantum ipſi­
1us retinere, quantum ſine labore ferre poſſent, reliquum deſe abijcere.
Quin Anacreon Teius uetus atque nobilis poeta quinque talenta, quibus à
Polycrate donatus fuit, cum de ijs duas noctes ſolicitus fuiſſet, reddidit
dicens, non eſſe digna curis, quæ ſint ſuſcipienda de ipſis. Nobiles item
& egregiè fortes imperatores fuerunt philoſophorum ſimiles auri argentique
deſpicientia ac contemptione: ſiquidem Phocion Athenienſis, qui ſæpius
dux exercitus fuit, magnum auri pondus, ſibi dono miſſum ab Alexandro
Macedonum rege, paruum duxit & contempſit. & M. Curius aurum,
Fabricius Luſcinus argentum & æs referre Samnitibus iuſsit. Sed etiam
reſpub. quædam aurum & argentum legibus & inſtitutis ab uſu et tracta
tione ſuorum ciuium excluſerunt. Etenim Lacædemones decreto & diſci
plina Lycurgi diligenter inquirebant in ſuos ciues, ea poſsiderent nec ne,
poſſeſſor autem deprehenſus pœnas legibus & iudicio dedit. & oppidi
ad Tigrim, quod Babytace nominabatur, incolæ atque habitatores aurum
defodiebant in terra, ne quis eo uteretur. & Scytarchæ uſum auri argen­
tique condemnabant, ut auaricia ſe abdicarent. Tum metalla conuicijs ia­
ctantur. Primo autem petulanter iſti maledicunt auro & argento, uocantque
funeſtas & nefarias peſtes humani generis, nam ea qui poſsident maximo
in periculo ſunt, quos deficiunt, poſſeſſoribus tendunt inſidias, quam­
obrem utriſque ſæpenunero cauſa interitus & exitij fuerunt. Siquidem Po­
lymneſtor rex Thracum, ut potiretur auro, interfecit Polydorum illuſtrem
hoſpitem & filium Priami, ſoceri ſui & ueteris amici. Theſauros quoque
auri argentique ut raperet Pygmaleon Tyriorum rex ſororis maritum & ſa­
cerdotem, nullam habens rationem neque affinitatis, neque religionis, ob­
truncauit. Auri gratia Eriphyle Amphiaraum maritum hoſti prodidit.
Laſthenes Olynthum urbem Philippo Macedoni: Sp. Tarpeij filia auro
corrupta Sabinos in arcem Romanam accepit. C. Curio patriam auro
uendidit Cæſari dictatori. At Aeſculapio ſummo medico, & ut habitus
eſt, Apollinis filio, aurum interitus cauſa fuit. Similiter M. Craſſus cum
auro Parthorum inhiaret, profligatus una cum filio & undecim legioni­
bus, hoſti ludibrio fuit. Is enim aurum liquidum infundens in rictum in­
terfecti dixit: Aurum ſitiſti, aurum bibe. Sed quid multis hiſtoriarum ex­
emplis hic nobis opus eſt? cum uideamus diebus ferè ſingulis propter au
rum argentúmue fores effringi, perfodi parietes, miſeros uiatores occidi,
ab iſto rapaci & crudeli genere hominum nato ad furta, ad ſacrilegia, ad ex­
curſiones & latrocinia, fures contra correptos ſuſpendi, ſacrilegos uiuos
comburi, latronum artus rota confringi, bella quoque non exitioſa tantum
ijs quibus inferuntur, ſed ijs etiam qui ea faciunt, geri propter eadem.
Quinetiam ea ipſa, dicunt, dant facultatem ad omne flagitium, uirginum
ſcilicet corruptelas, & adulteria, & inceſta, ſtupra denique quæ per uim of­
feruntur. Itaque Poetæ cum fingunt louem in aureum imbrem uerſum, atque
illapſum in ſinum Danaes, non aliud uolunt, quàm ipſum auro muniſſe
ſibi tutam uiam, qua ingrederetur in turrim ad uitium faciendum uirgini.
Præterea auro & argento multorum fides labefactatur, emuntur iudicia,
infinita ſcelera eduntur. Etenim ut Propertius inquit,
1
Aurea nunc uere ſunt ſecula, plurimus auro
Venit honos, auro conciliatur amor.
Auro pulſa fides, auro uenalia iura,
Aurum lex ſequitur, mox ſine lege pudor.
Et Diphilus
Auro puto nihil quicquam potentius,
Illo ſecantur, illo fiunt omnia.
Optimus igitur quiſque iſta meritò ac iure contemnit, & pro nihilo du­
cit. Illudque dicit ſenis Plautini:
Odi ego aurum, multa multis ſæpe ſuaſit perperam.
Ibi uero etiam Poetæ acerbe, & contumelioſe inuehuntur in pecuniam
ex auro & argento conflatam. Inprimis autem Iuuenalis:
Quando quidem inter nos ſanctiſsima diuitiarum
Maieſtas, & ſi funeſta pecunia templo
Nondum habitas, nullas nummorum ereximus aras.
Et in alio loco.
Prima peregrinos obſcœna pecunia mores
Intulit, & turpi fregerunt ſecula luxu
Diuitiæ molles.
Et plerique uehementer laudant rerum permutationem, qua ante repertam
pecuniam quondam homines uſi ſunt, & nunc ſimplices quædam natio­
nes utuntur. Deinde reliquis metallis grande conuitium faciunt, impri­
mis uero ferro, quo nulla pernities maior hominum uitæ afferri potuit:
etenim ex eo efficiuntur gladij, pila, haſtæ, conti, ſagittæ, quibus homi­
nes uulnerantur, & cædes, latrocinia, bella fiunt, quæ res cum Plinio ſto­
machum mouiſſet, ſcripſit: ferro utimur non cominus ſolum, ſed etiam miſ­
ſili uolucrique, nunc tormentis excuſſo, nunc lacertis, nunc uero pennato,
quam ſceleratiſsimam humani ingenij fraudem arbitror. Siquidem ut ocy­
us mors perueniret ad hominem, alitem illam fecimus, pennasque ferro de­
dimus. Veruntamen miſsile in unius corpore figitur, item ſagitta ſiue e­
am mittat arcus, ſiue ſcorpio, ſiue catapulta, at ferreus bombardæ globus
in aerem expreſſus, per multorum corpora ire poteſt, & nullum marmor ſax­
úmue obiectum tam durum eſt, ut ipſum ſuo ictu ſuaque ui non perfringat
Quocirca altiſsimas turres æquat ſolo, et muros firmiſsimos findit, perrum
pit, diſij cit: ut certè baliſtæ, quæ mittunt ſaxa, & arietes atque alia ueterum tor
menta, quæ murum percutiunt, & propugnacula deijciunt, cum bom­
bardis comparata, non magnam uim habere uideantur. Quæ bombardæ,
quia horribiles fundunt ſonos & fremitus, non ſecus ac ſi tonitrua eſſent:
emittunt ex ſe flammas coruſcantes, ut fulgetra, ædificia quæque affligunt,
comminuunt, diſsipant, ignem euomunt & incendium excitant, non ali­
ter atque fulminum iactus: de noſtræ ætatis impijs hominibus diceretur re
ctius, quàm quondam de Salmoneo, fulmina eos eripuiſſe loui et à mani­
bus extorſiſſe, imò uero hanc perniciem hominum ab inferis emiſſam in
terras, ut plures unò ictu concidentes ad ſe raperet orcus. Sed quoniam
1bombardæ quæ in manu teneri poſſunt, hodie raro ſiunt ex ferro, magnæ
nunquam, ſed ex æris & plumbi candidi quadam miſtione, idcirco in æs
& plumbum plura maledicta conferunt, quàm in ferrum. Hocloco eti­
am commemorant æneum Phalaridis taurum, æneum Pergamenorum bo
uem, canem ferreum, eculeum, manicas, compedes, cuneos, uncos, lami­
nas ignitas. His homines crudeliter torti, confitentur maleficia & facino­
ra, quæ nunquam commiſerunt, atque innocentes omni ſupplicio miſerrime
ſic ex cruciati necantur. Plumbum etiam nigrum peſtiferum et nocens eſſe,
eoque liquido puniri homines, ex hoc carmine Horatij, de fortuna loquen
tis conuincitur.
Te ſemper anteit ſæua neceſsitas
Clauos trabaleis, & cuneos manu
Geſtans ahena, nec ſeuerus
Vncus abeſt, liquidumque plumbum.
Vtuero magis odium concitent in hoc metallum, non ſilent de plum­
batis & globulis paruarum bombardarum ex eo factis, & læſionis necisque
cauſam in ipſum conferunt. Itaque cum natura in profundo terræ metalla pe
nitus abſtruſerit, ad uſus uitæ non ſint neceſſaria, ſpreta ſunt ab optimo
quo que uiro & repudiata, effodienda non ſunt, & cum effoſſa ſemper mul
torum & magnorum malorum cauſa extiterint: ſequitur ipſam etiam ar­
tem metallicam hominum generi utilem non eſſe, ſed noxiam exitioſamque.
Iſtis autem tragœdijs uiri boni complures ita perturbantur, ut odium acer
biſsimum in metalla concipiant, eaque prorſus non gigni uelint, aut genita
à nemine omnium effodi. Sed quo magis ſingularem illorum integrita­
tem & innocentiam bonitatemque laudo, eò maiori curæ mihi erit, ut om­
nis error ex eorum animis extirpetur, ac funditus tollatur, utque aperiatur
ſententia uera, & humano generi perutilis. Primum qui metalla accuſant
& ea uſu abdicant, non uident ſe Deum ipſum accuſare, & ſcelerum dam­
nare, ut quem res quaſdam fruſtra ac ſine cauſa condidiſſe autument, &
malorum autorem eſſe putent, quæ ſanè ſententia pijs hominibus & peri
tis uiris digna non eſt. Deinde, metalla certè terra non recondit in profun­
do, propterea quod ea ab hominibus fodi non uelit, ſed quia prouida ſo
lersque natura ſuum cuique rei locum dedit, ea gignit in uenis et fibris commiſſu
risque ſaxorum, tanquam in uaſis proprijs, & materiæ receptaculis: etenim
in reliquis elementis aut gigni non poſſunt, quòd ipſis materia deſit, aut
genita in aere, id quod perraro euenit, non reperiunt locum conſiſtendi,
ſed ſua ui ſuoque pondere deorſum in terram feruntur. Cum igitur metal­
la ſedem propriam et ſtabilem habeant in uiſceribus terræ, quis non uidet
iſtos, id quod uolunt probabili argumentatione non concludere? Sed di­
cunt: quanquam metalla ſunt in terra, ut in proprio ſui ortus loco locata,
quia tamen incluſa & abdita latent in occulto, non ſunt eruenda. Ego au­
tem iſtis reprehenſoribus nimium moleſtis pro metallis piſces regeram,
quos occultos & latentes in aquis, marinis etiam, capimus, cum multo
magis alienum ſit ab hominis terreni animalis uita maris interiora, quàm
terræ uiſcera ſcrutari. Siquidem ut aues ad liberè uolitandum per aerem
1natæ ſunt, ita piſces ad peruagandas aquas, cæteris autem animantibus
natura dedit terram, ut in ea habitent, homini præterea ut ipſam colat, &
ex eius cauernis metalla aliaque foſsilia eliciat. Rurſus ijdem dicunt piſci­
bus ueſcimur, at foſſilibus neque fames ſitisque depellitur, neque utilia ſunt ad
corpus ueſtiendum: quod eſt alterum argumentum, quo contendunt pro­
bare, metalla eruenda non eſſe. Verum homo ſine metallis non poteſt pa
rare ea, quæ ſuppeditant ad uictum & ad ueſtitum. Etenim cum res ruſti­
ca maximam uictus copiam præbeat noſtris corporibus, primum nullus
labor abſoluitur & perficitur ſine inſtrumentis, ſiquidem terra ſubigitur
uomeribus & dentalibus, dolabra refo diuntur præfractæ ſtirpes & radi­
ces ſummæ, ſemen ſparſum occatur, ſeges ſarritur & runcatur: matura fru
ges falcibus cum parte culmi demeſſa in area deteritur, aut ſpicæ eius reci
ſæ conduntur in horreum, & poſtea tribulis tunduntur, ac uannis expur­
gantur, pura denique frumenta & legumina granario inferuntur, ex quo pro­
muntur rurſus cum res hæc poſtulat, aut flagitat neceſsitas. Iam ad fructus
meliores & uberiores capiendos ex arboribus & fruticibus nobis opus
eſt paſtinatione, putatione, inſitione, quæ iterum ſine inſtrumentis fieri
non queunt, ut necliquores, lac dico, mel, uinum, oleum ſine uaſis coer­
cere & continere poſſumus: nec tot generum animantes ſine ſtabulis tue­
ri à pluuia diutina et à frigore intolerabili. Inſtrumenta autem ruſtica ple
raque ſunt ferrea, ut uomer, dentale, dolabra, dentes quos habet occa, ſar­
culum, runcina, falx fœnaria, ſtramentaria, arboraria, uineatica, rutrum, ſcal­
pellum, furcæ, ſcirpiculæ: uaſa uero ænea uel plumbea. Atneque inſtru­
menta uasáue lignea ſine ferro ſunt fabricata: neque cella uinaria, uel olea­
ria, neque ſtabulum, neque ulla alia uillæ pars ſine inſtrumentis ferreis potu­
it ædificari. Deinde ſiue ex pecuarijs paſtionibus abducantur ad lanienam
taurus, ueruex, hædus & alia eiuſdem generis animalia, ſiue ex uillaticis
auiarius coco tradat pullum, gallinam, eapum, num ſine ſecuribus aut cul
tris animantes ſecari ac diuidi poſſunt? Vt nihil hic dicam de ahenis, et co
calis æneis, quia ad coquendas carnes eundem uſum afferant fictilia, quæ
ne ipſa quidem ſine inſtrumentis à figulo fingi formarique queunt, ut nec
ſine ferro inſtrumenta ulla ex ligno fieri. Cum autem homini præterea
uictum præbeant uenatio, aucupium, piſcatus, nónne uenator ceruum ir­
retitum uenabulo tranſuerberat? ſtantem currentémue ſagitta configit?
uel globulo bombardæ traijcit? nónne auceps item tetraonem uel phaſi­
anum ictu ſagittæ conficit? aut in eius corpus globulum bombardæ im­
mittit? Vt taceam tendiculas aliaque inſtrumenta, quibus capitur attagen
& picus, aliæque ſylueſtres uolucres, ne ſingulas intempeſtiue nuncſpeci­
atim perſequar. Piſcator denique nónne hamo & uerriculo capit piſces in
mari, in maritimis uiuarijs, in piſcinis, in fluuijs? At hamus ferreus eſt, &
è uerriculo interdum plumbeas aut ferreas maſſas appenſas uidemus, piſ­
ces autem capti plerique mox cultris & ſecuribus in fruſta ſecantur aut ex­
enterantur. Sed de uictu ſatis ſuperque dictum: Nunc dicam de ueſtitu,
qui fit ex lana, lino, pennis, pilis, pellibus, corio. Verum oues primo ton­
dentur, deinde lana pectitur: tum ducuntur fila, poſtea ſtamen ſuſpenditur
1in pannuleio, ſub quod ſubit ſubtegmen, idque pectine feritur, ut tandem
ex filis tantum: uel ex filis & pilis fiat pannus. Linum uero uulſum primo
pectitur hamis. mox mergitur in aquas, rurſusque ſiccatur: tum tuſum ſti­
pario malleo uel confractum carminatur, deinde extenuatur in fila, poſt­
remo texitur tela. Sed artifex panni aut textor num aliquod habet inſtru
mentum non ferreum? uel ligneum ſine ferro factum? iam ſarcinatori diſ­
cin dendus pannus uel tela: num id ſine cultro uel forfice faciet? num con­
ſuet ullam ueſtem ſine acu? ne populus quidem tranſmarinus pennarum
contextu corporis tegumentum faciet ſine ijsdem inſtrumentis, nec pelli­
ones ipſis carere poſſunt cuiuſcunque generis animantium ſuant pelles. Et
ſutor indiget ſcalpri, quo ſcindat coriu: cultri, quo radat: ſubulæ, qua per­
foret, ut poſsit conficere calceos. Sed hæc tegumenta corporum uel texta
uel ſuta ſunt. Ædificia uero quæ idem corpus tuentur ab imbribus, uen­
tis, frigore, calore, non extruuntur ſine ſecuri, ſerra, terebro. Sed quid plu­
ribus uerbis opus eſt? Metallis ex uſu hominum ſublatis, tollitur omnis
ratio & tuendæ ſuſtentandæque ualetudinis, & tenendi curſum uitæ cul­
tioris. Etenim homines fœdiſsimam et miſerrimam uitam degerent inter fe
ras, ni metalla eſſent, redirent ad glandes atque ſylueſtria poma & pruna:
herbis & radicibus euulſis ueſcerentur, unguibus foderent ſpeluncas, in
quibus noctu iacerent, interdiu in ſyluis & campis paſsim more beſtiarum
uagarentur, quæres quia hominis ratione, preſtantiſsima & optima na­
turæ dote, prorſus eſt indigna, adeóne quiſquam erit ſtultus aut perti­
nax, ut metalla ad uictum ueſtitumque neceſſaria eſſe, & ad uitam hominum
tuendam pertinere, non concedat? Tum quia metallici plerumque fodiunt
montes nihil frugum ferentes, & ualles tenebris circumfuſas agris uaſtita
tem exiguam aut nullam inferunt. Poſtremò ubi ſyluæ & nemora ſucci­
duntur, ibi fruticum et arborum radicibus extirpatis frumenta ſerunt, qul
noui agri tam uberes breui efferunt fruges, ut damna, quæ lignis carius e­
mendis faciunt incolæ, relarciant. Atque metallis, quæ ex uenis conflan­
tur, alibi innumeræ uolueres, beſtiæ edules, piſces comparari, & ad loca
montoſa afferri poſſunt. Abeo ad exempla: Bias Prienenſis capta patria
nihil de rebus precioſis exportauit ex urbe, ut uir qui habitus eſt ſapiens,
ab hoſtibus ſibi periculum non metuerit, quanquam hoc de eo dici uere
non poſsit, quod ſe coniecerit in fugam, non magna mihi res uidetur eſſe,
iacturam horum etiam bonorum facere, perdita domo, prædijs, patria
ipſa, qua nihil charius. Quin ego iudicarem Biantem iſtius generis bona
contempſiſse, ac pro nihilo putaſſe, ſi anteaquam patria capta eſſet, ea lar­
gitus eſſet cognatis & amicis, aut diſtribuiſſet in egentiſsimos homines:
nam idipſum ſine controuerſia feciſſet ſua ſponte, hoc, quod tantopere mi­
ratur Græcia, ui hoſtium coactus & fractus metu feciſſe uideri poteſt. So­
crates uero non ſpreuit aurum, ſed docendi precium noluit ſibi perſolui.
At Ariſtippus Cyrenenſis ſi comportaſſet ipſe atque ſeruaſſet aurum, quod
iuſsit ſeruos de ſe abijcere, potuiſſet emereres quæ expetuntur ad uſus ui­
tæ neceſſarias & propter egeſtatem non habuiſſet neceſſe adulari Diony­
ſium Siciliæ tyrannum, nec unquam ex eo nominatus fuiſſet regius canis.
1Quocirca Damaſippus Horatianus carpens Staberum maximi æſtiman­
tem diuitias inquit:
Quid ſimile iſti
Græcus Ariſtippus? qui ſeruos proijcere aurum
In media iuſsit Libya, quia tardius irent
Propter onus ſegnes, uter eſt inſanior horum?
Inſanit enim qui pluris facit diuitias, quàm uirtutes. Inſanit etiam qui
eaſdem reſpuit, ac pro nihilo ducit, cum liceat ipſis bene uti. Quod autem
idem Ariſtippus aliàs aurum ab nauigio proiecit in mare, animo magno
& prudenti eam rem egit. Siquidem cum aduerteret eſſe piratarum ſca­
pham, in qua uehebatur, timuit de uita ſua, numerauitque aurum, & cum
id ſponte eieciſſet in mare, tanquam feciſſet inuitus, ingemuit: ſed poſte­
aquam euaſiſſet ex periculo, dixit: ipſum aurum perijſſe ſatius eſt, quàm
me perijſſe eius cauſa. Verum eſto, Philoſophi quidam & Anacreon
Teius contempſerint aurum & argentum, Anaxagoras etiam Clazome­
nius fundos, qui oues alerent, deſeruit: & Crates Thebanus cum moleſte
ferret ſe rei familiaris, aliarumque curas ſuſtinere, & his animum ſuum in
contemplando diſtrahi, bonis, quæ ualerent octo talenta, relictis, atque
ſumpto pallio & pera pauper omnem curam, cogitationem, operam ad
philoſophiam contulit. Num quod iſti philoſophi hæc ſpreuerint, omnes
alij pecuariam rem non curarunt? non coluerunt agros? non habitarunt
domos? certe multi contrà cum diuitijs affluerent præclare in ſtudijs ſci­
entiæ cognitionisque rerum diuinarum & humanarum uerſati ſunt, ut Ari­
ſtoteles, Cicero, Seneca. Sed Phocioni non erat integrum, aurum ab Alex­
andro ad ſe miſſum accipere. Si enim eo uti uoluiſſet, tam rex quàm ipſe
incurriſſet in odium offenſionemque populi Athenienſis: qui populus etiam
poſtea in uirum illum bonum ingratus fuit: nam eum compulit ad hoc, ut
biberet cicutam. Quid autem M. Curio, & Fabricio Luſcino minus con­
ueniens, quàm aurum ab hoſtibus accipere? qui his machinis ſperabant
eos poſſe labefactari, aut ſuis ciuibus in odium uenire uolebant, ut ipſis
Romanis inter ſe diſsidentibus rempub. funditus euerterent. Sed Lycur
gus debuerat auro & argento utendi præcepta tradere Spartanis, non res
per ſe bonas tollere de medio. Babytacenſes uero quis non uidet homi­
nes fuiſſe amentes & inuidos? poterant enim auro mercari ea quibus in­
digebant: uel ipſum donare finitimis populis, ut eos ſibi donis benefici­
is que deuincirent. Poſtremo Scytarchæ ſolo auro argentique uſu damnato,
auaritia ſe non prorſus abdicarunt, quod auarus etiam ſit aliorum bono­
rum poſſeſſor, ſi eis non utitur. Nunc reſpondendum eſt ad conuitia, qui­
bus res foſsiles iactantur. Itaque aurum & argentum primò uocant peſtes
hominum, quod poſſeſſoribus interitus & exitij cauſa ſint: hoc autem mo­
do quæ tandem res quam poſsidemus, peſtis humani generis non dice­
tur? an equus? an ueſtis? an denique aliud ſimile? Vectus autem in equo
inſigni, aut uiator bene ueſtitus cauſa latroni fuerit, ut ab eo occideretur,
num igitur in equis non uehimur, ſed pedibus iter facimus, quia prædo
cædem fecit ut raperet equum? aut num ueſtiti non prodimus? ſed nudi,
1quia graſſator ferro uitam uiatori eripuit, ut eum ſpoliaret ueſte? ſimilis
eſt poſſeſsio auri & argenti. Quoniam uero his omnibus hominum uita be
ne carere non poteſt, cauebimus à prædatoribus, & quia ſemper non poſ
ſumus ex eorum manibus effugere, eſt proprium munus magiſtratus, ſcele
ratos & nefarios homines ad tortorem & carnificem rapere. Belli etiam
cauſa res foſsiles non ſunt: ut enim cum unus aliquis Tyrannus magno a­
more inflammatus in mulierem egregia forma, facit bellum oppidanis, iſti­
uſmodi belli in effrenata tyranni libidine eſt culpa, non in facie mulieris:
Ita cum alius cæcus cupiditate auri & argenti bellum infert diuitibus po­
pulis, metalla extra cauſam ponere debemus, & omnem culpam in auari­
tiam transferre. Nam furentes impetus & turpes actiones, quæiura gentium
& ciuium comminuere & uiolare ſolent, oriuntur ex noſtris uitijs. Quare
non recte Tibullus in aurum contulit belli culpam, cum inquit:
Diuitis hoc uitium eſt auri, nec bella fuerunt
Faginus aſtabat cum ſcyphus ante dapes.
At Virgilius dicit homicidij culpam in auaritia reſidere de Polyme­
ſtore loquens:
Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat, & auro
Vipotitur. quid non mortalia pectora cogis
Auri ſacra fames?
Et iterum recte, cum loquitur de Pigmaleone, qui Sicheum interfecit.
atque auri cæcus amore,
Clam ferro incautum ſuperat.
Fames enim & cupiditas auri aliarumque rerum reddit homines cæcos.
Atque impia iſta pecuniarum cupiditas omnibus omni tempore & loco pro
bro fuit & crimini. Quin etiam auaritiæ tantum dediti, quod eius ſerui eſ­
ſent, ſemper illiberales & ſordidi ſunt habiti. Similiter auro & argento,
& gemmis expugnauerit aliquis pudicitiam mulierum, multorum fidem
labefactarit, emerit iudicia, innumera ſcelera fecerit, iterum res foſsiles in
culpa non ſunt, ſed inflammatus atque ignitus furor hominum, uel animorum
cæca & impia cupiditas. Quan quam autem in aurum & argentum dicta, in
pecuniam potiſsimum dicantur, tamen quia nominatim eam carpunt Po­
etæ, ipſorum conuicia infringenda ſunt: quod uno illo fieri poteſt. His
pecunia eſt bono, qui ea bene utuntur: dat damnum aut malum, qui ma­
le. Quamobrem rectiſsime Horatius:
Neſcis quid ualeat nummus, quem præbeat uſum
Panis ematur, olus, uini ſextarius.
Atque etiam in alio loco.
Imperat aut ſeruit collecta pecunia cuique,
Tortum digna ſequi potius quàm ducere funem.
At homines ingenioſi & ſolertes cum conſideraſſent rerum permutati­
onem, qua quondam homines rudes uſi ſunt, & hodie immanes quæ­
dam & barbaræ nationes utuntur, qualis eſſet, id eſt, quam difficilis factu
& laborioſa, reperierunt pecuniam. Ea uero nihil utilius excogitari potuit.
Siquidem parua auri argentique maſſa, precium eſt rei magnæ & grauis.
1Itaque pecunia fretæ gentes multum inter ſe diſtantes longeque ſeiuncta facil­
lime faciunt mercaturas, quibus uita ciuilis uix carere poteſt. Deinde ma­
ledicta quæ dicuntur in ferrum, æs, plumbum, neipſa quidem apud uiros
prudentes & graues locum habent. Etenim ut illa metalla tollantur de me­
dio, homines certè uehementius efferueſcentes iracundia, & effrenato furo
re incitati, pugnis, calcibus, unguibus, dentibus tanquam feræ certabunt.
Alij alijs fuſtes impingent, alios lapidibus percutient, alios proſternent, quin
etiam homo hominem non ſolum ferro interficit, ſed necat ueneno, inedia,
ſiti: premit faucibus & ſtrangulat, uiuum defodit in terra: immergit in aquas
& ſuffocat, comburit, ſuſpendit, ut faciat omne elementum particeps humanæ
necis. Tum denique alius feris obijcitur: alius in mactati pecoris cadauer to
tus inſuitur, excepto capite, ſicque uermibus dilaniandus relin quitur: alium ui
uarijs immerſum, totum pariter murenæ diſtrahunt: alius oleo incoquitur:
alius oliuo inunctus ligatuſque muſcis & crabronibus uexandus proponitur:
alius uirgis cæſus uel fuſtibus mulctatus neci datur: alius ſaxis facta lapida­
tione obruitur: alius præcipitatur ex altis locis. Præterea homo ſine metal
lis cruciatur non uno modo? ut cum carnifex cereis ardentibus inguina ip­
ſi & alas adurit: uel linteum imponit in os, id que per inſpirationem ſenſim & leni
ter in fauces tractum, repente & uiolenter retrahit: uel manibus poſt tergum
illigatis, ipſum fune paulatim in ſublime tractum, ſubito deijcit: uel ſimiliter
à trabe religato ſaxum grandis ponderis è pedibus funiculo appendit: uel de­
nique eius artus torto diſtrahit. Itaque ex his intelligimus non metalla eſſe cul
panda, ſed noſtra uitia, iram dico, crudelitatem, diſcordiam, cupiditatem latè
regnandi, auaritiam, libidinem. Sed exiſtit hoc loco quæſtio, utrum res foſ­
ſiles in numero bonorum habere debeamus, an reponere in malorum cœtu.
Vniuerſas quidem diuitias Peripatetici in bonorum numero duxerunt, &
modo nominarunt externa, quod neque in animo neque in corpore, ſed extra
ſint. Tum autem ut multa alia dixerunt eſſe poſſe bona, quod his bene uelma
uti ſit in noſtra ſitum poteſtate. Etenim boni uiri his bene utuntur, eiſque ſunt
utiles: mali, male, eiſque inutiles ſunt. Socratis eſt dictum, uinum ad uaſa mu­
tari, diuitias ad eorum, qui ipſas poſsident mores. Stoici uero quorum mos
eſt ut ſubtiliter & argute diſputent, quamuis diuitias ex bonorum choro ſuſtu
lerint, non tamen numerarunt in malis, ſed in eo genere quod appellatur in­
differens collocarunt. Etenim ipſis uirtus eſt una, bonum, uitium tantum
modo malum, omne reliquum genus indifferens. Itaque ut ipſi de hac re ſen
tiunt, nihil intereſt bene ualeat quiſpiam, an grauiter ægrotet: nihil inter­
eſt formoſus ſit an deformis. Denique
Diues ne priſco natus ab Inacho
Nil intereſt, an pauper & infima
De gente ſub dio moreris.
At ego quidem non uideo cauſam cur ei quod naturaliter & per ſe bonum
eſt, inter bona eſſe aliquid loci non debeat. Res foſsiles certè natura creat,
& humano generi præbent multiplicem neceſſariumque uſum, ut taceam de or­
natu, qui cum utilitate mirifice congruit. Igitur ipſa deijci de ſuo ſtatu & gra
du quem tenent in bonis æquum non eſt. Nec uero ſi quis malè ipſis eſt uſus,
1iccirco recte dicentur mala. Quibus enim rebus bonis malè æque atque bene
uti non poſſumus? Liceat mihi exempla ponere ex utroque genere bonorum.
Vinum, potus longe optimus, ſi modice bibitur, prodeſt cococtioni cibo­
rum, ad ſanguinis ortum iuuat: promouet ſuccos in omnes corporis par­
tes: nutricationi bono eſt, nec corpori ſolum, ſed animo etiam utile. Nam
tenebras & caliginem mentis noſtræ diſcutit: cura & ſollicitudine nos libe­
rat: reddit fidentes rebus. Sin immodice bibitur, corpus lædit, & grauibus
morbis opprimit. Vinolentus etiam nihil tacitum tenet: furit & bacchatur,
multaque ſcelera nefaria facit & flagitia. Qua dere Theognis perdoctè ſcri­
pſit uerſibus, quos ſic latine reddere poſsumus:
Vina nocere ſolent, auida ſi fauce trahantur,
Si modice biberis, uina iuuare ſolent.
Sed ne diutius morer in externis, uenio ad corporis & animi bona, inter
quæ mihi robur & forma atque ingenium occurrunt. Igitur ſi quis robore
fretus, multum laborat, ut ſe ſuoſque honeſte & laudate alat, eo bene utitur:
Sin ex cæde uiuit & latrocinatur, male. Similiter fœmina pulchritudine exi
mia ſi nupta uiro, ei uni placere ſtudet, forma utitur: ſin petulanter uiuit ru
itque in libidinem, ea, ut conuenit, non utitur. Pari ratione adoleſcens qui do
ctrinæ ſeſe dat, & artes ingenuas colit, recte utitur ingenio. Qui fingit, men­
titur, capit, fraude & perfidia fallit, eius celeritate abutitur. Vt autem is qui
uinum, robur, formam, ingenium, propter peiorem uſum in bonorum numero
non habet, in ſummum illum rerum opificem Deum iniurioſus & contumeli
oſus eſt, ita qui res foſsiles eximit ex bonorum cœtu, in eundem iniuriam & contu
meliam iacit. Rectiſsime igitur quidam Græci poetæ ſcripſerunt, ut Pindarus.
Quæ uirtute pecunia
Exornata nitet, ſuppeditat uias
Non unas bene agas, quibus
Quæ ſors cunque ferens obtulerit tibi.
Vt Sappho.
Sine uirtutis amore hoſpes iniquus
Nocet aurum, at ſociata hæc caput & ſumma bonorum.
Vt Callimachus.
Diuitiæ magnos ſine nec uirtute: nec ipſæ
Virtutes faciunt magnos ſine diuite censu.
Vt Antiphanes.
Nam per deos cur oportet quis diteſcere?
Pecuniæ cur optet habere plurimum?
Quàm poſsit auxiliari ut amicis, gratiæ
Fructumque ſerere Diuarum ſuauiſsimæ.
Argumentis & conuitijs aduerſariorum refutatis colligamus utilitates
metallicæ. Primum autem ea utilis eſt medicis. Etenim effundit copiam
medicamentorum, quibus uulnera & ulcera ſolent curari, peſtis etiam: ut cer
te ſi nulla alia eſſet cauſa cur ſcrutaremur terram, tamen medicinæ gratia eam
fodere deberemus. Deinde utilis eſt pictoribus. Siquidem eruit genera pi­
gmentorum, quibus cum ipſis tectoria picta fuerint, humor allapſus extrin
1ſecus minus, quàm cæteris nocet. Tum utilis eſt architectis. Etenim inue­
nit marmora ad firmitatem magnorum ædium apta, & ad ornatum decora. Vti
lis præterea eſt ijs, quorum animus ad immortalem gloriam nititur. Nam ef­
fodit metalla, è quibus nummi & ſtatuæ aliaque fiunt, quæ poſt literarum mo
nimenta hominibus quodammodo æternitatem, immortalitatemque donant.
Mercatoribus etiam utilis eſt, quod multis de cauſis, ut aliàs dixi, moneta,
quæ ex metallis conficitur, oportunior ſit homini, quàm rerum permutatio.
Poſtremo cui non eſt utilis? nam ut nunc præteream & relinquam opera tam
concinna, tam polita, tam elaborata, tam utilia, quæ ex metallis in uarias fi­
guras formant fabri aurarij, argentarij, ærarij, plumbarij, ferrarij, quotuſquis­
que artifex ſine metallis aliquod opus elegans & perfectum efficere poteſt?
certe ſi non utitur inſtrumentis ex ferro uel ex ære factis, neque lignea, neque la­
pidea ſine eiſdem potuerunt formari. Ex quibus omnibus perſpicuum eſt, qui
fructus quæque commoditates percipiantur ex metallis. Ea uero ne habere­
mus quidem niſi ars metallica eſſet inuenta, nobisque miniſtraretur. Quis igi
tur non intelligit eam eſſe maximè utilem, imo potius neceſſariam huma­
no generi? ne plura: Homo metallica carere non potuit, nec ipſum ea care
re uoluit diuina benignitas. Porro quæritur metallica honeſtá ne ſit inge­
nuis, an pudenda & inhoneſta. Nos autem eam inter honeſtas numeramus
artes. Cuius enim artis quæſtus non eſt impius, non odioſus, non ſordidus,
illam honeſtam poſſumus exiſtimare. Talem uero metallicæ quæſtum eſſe,
quod augeat rem bonis & honeſtis rationibus iam oſtendemus: iure igi­
tur inter honeſtas numeratur artes. Primum autem quæſtus metallici, lice­
at mihi eam conferre cum cæteris rationibus, quibus magna pecunia quæ­
ritur, æquè pius eſt atque agricolæ. Nam ut hic, cum in agris ſuis ſementem fa­
cit, quamuis ipſi fructuoſiſsimi ſint, nemini tamen facit iniuriam: Ita ille cum
ſuum fodit metallum, etiamſi magnos aceruos auri argenti'ue eruat, nulli ta­
men mortalium dat damnum. Omninoque hæc duo genera rei familiaris au
gendæ in primis ſunt liberalia & ingenua. At præda bellatoris plerumque
 impia eſt, quod militaris furor rapiat bona tam ſacra quàm prophana. Vt
uero bellum habeat ſuſceptum rex omnium iuſtiſsimus cum crudelibus tyran­
nis, non poſſunt in eo homines improbi rem atque fortunas amittere, ut non
innocentem & miſeram plebem, ſenes dico, matronas, uirgines, pupillos ſe
cum in eandem calamitatem trahant. Metallicus autem magnas diuitias in
breui congerere poteſt ſine ulla ui, ſine fraude & malitia. Quocirca omni­
no uerum non eſt illud uetus prouerbium. Omnis diues aut iniquus, aut
iniqui hæres. De quo tamen quidam contendentes aduerſus nos, inſectan
tur & exagitant metallicos, eosque aut ipſorum liberos dicunt in breui in e­
geſtatem incidere, non aliam ob cauſam quàm quod diuitias non bono mo­
do congeſſerint. Nihil enim uerius eſſe illo, quod eſt apud Næuium poe­
tam, male parta male dilabuntur. His autem improbis rationibus homi­
nes ex fodinis diuites fieri aiunt. Vbi ſpes aliqua metalli effodiendi oſtendi­
tur, aut regulus magiſtratúsue exturbat fodinæ dominos ex poſſeſsione,
aut callidus & uerſutus aliquis uicinus antiquis poſſeſſoribus infert litem,
ut eos aliqua fodinæ parte ſpoliet: aut præfectus fodinæ ideo indicit domi
1nis ſymbola grauiora, ut ſi ea dare uoluerint, uel non potuerint, omne ius
poſſeſsionis amittant, ipſe contrà quàm fas eſt amiſſum uſurpet. Aut deni­
que præſes fodinæ uenam, qua parte abundat metallo oblinit luto, uel
terris, ſaxis, aſſere, palo tegit, ut aliquot poſt annis, cum domini fodinam
putantes exhauſtam, deſerent, ipſe metallum relictum fodiat, & ad ſe rapiat. Præ
terea colluuies metallicorum ex fraude, fallacijs, mendacijs tota conſtat. Etenim
ut de multis alijs nihil dicatur, ſed ſolum de his quæ ex uendito & empto
contra fidem fiunt, aut uenas effert fictis commentit ijſque laudibus, ut fodina­
rum partes dimidio carius quàm æſtimentur, poſsit diuendere, aut contrà
aliquid detrahit de earum æſtimatione, ut partes paruo precio mercari poſ
ſit. Hæc crimina cum protulerint in medium, omnem bonam metallicæ exi­
ſtimationem uiolatam putant. Omnia autem bona ſiue bene ſiue male par
ta fuerint, aduerſo aliquo caſu adflicta dilabuntur, aut pereunt & diſsipantur
culpa & uitio poſſeſſoris, qui ea uel inertia & negligentia amittit & perdit
uel per luxuriam effundit atque obligurit: uel conſumit largitionibus & ex­
haurit: uel ludendo profundit & eijcit:
uelut exhauſta rediuiuus pullulet arca
Nummus & è pleno ſemper tollatur aceruo.
Nec igitur mirum ſi metallici non memores huius præcepti quod dedit
Agathocles rex, fortunam repentinam reuerenter eſſe habendam, ijſdem de
cauſis in egeſtatem incidunt. Præſertim uero cum mediocribus diuitijs conten­
ti eſſe non poſſunt: tum enim non raro quas congeſſerunt ex metallis, in alia
metalla inſumunt. Verum non regulus aut magiſtratus pellit dominos poſ
ſeſsione, ſed tyrannus, qui homines ſubditos non bonis modo honeſte par
tis, ſed etiam uita crudeliſsime priuat. Attamen cum ſolitus ſum inquire­
re in eas querelas, quas iſti apud uulgus habent de talibus iniurijs, ſemper
reperio male audientibus cauſam iuſtiſsimam eſſe cur iſtos depellant de fodi
nis, male dicentibus nullam cur de illis conquerantur. Etenim quod non de
derunt ſymbola ius poſſeſsionis amiſerunt, uel à magiſtratu ex alieno metal­
lo ſunt pulſi. Nam improbi quidam homines uenulas, proximas uenis af­
fluentibus aliquo metallo, fodientes in alienam poſſeſsionem inuadunt. Itaque
eos iniuriarum accuſatos magiſtratus expellit atque exturbat ex fodinis. Iſti igi
tur plerum que graues de eo rumores ſpargunt in uulgus. At aliter cum quæ­
dam, ut ſolet, inter uicinos controuerſia eſt orta, ipſam arbitri à magiſtratu
dati dirimunt: aut de ea iudices conſtituti cognoſcunt & iudicant: controuer
ſia ergo dirempta, quia utriuſque partis conſenſio in ea re extitit, neutra debet
de iniurijs conqueri: iudicata, quia ſecundum leges metallicas ſententia lata
eſt, altera inferior iure non poteſt. Sed ut non magnopere pugnem de hac
re interdum unum aliquem præfectum fodinæ maiorem exigere collectam à
dominis, quàm neceſsitas poſtulat. Quinetiam ut concedam aliquem fodi­
næ præſidem uenam, qua parte abundat metallis, oblinere luto, aut ſtru­
ctura tegere, num unius aut alterius improbitas plurimis bonis uiris notam
fraudis inurere poteſt? quid ſenatu ſanctius & integrius ſolet eſſe in repu­
blica? nonnulli tamen in peculatu deprehenſi pœnas dederunt. Num iccir
co honeſtiſsimus ordo bonam famam exiſtimationenque amittet? Sed certe præ­
1fectis fodinarum non licet ſymbola dominis indicere ſine ſcitu permiſſuque
 magiſtri metallicorum & duumuirûm iuratorum. Quare eiuſmodi dolos ad­
hibere non poſſunt. Præſides autem fodinarum ſi fraudis conuicti fuerint, cæ­
duntur uirgis: ſin furti, ſuſpenduntur. Fraudolentos autem eſſe aliquos par
tium uenditores & emptores clamant: concedimus. Sed num fallere poſſunt
alium quàm hominem ſtolidum, negligentem, imperitum rerum metallica­
rum? uir ſane prudens, impiger, gnarus huius artis, ſi fides uenditoris uel em
ptoris ipſi in dubium uenit, mox ſe confert in fodinam, ut uenam tantopere
laudatam aut uituperatam ſubijciat ſub aſpectum, & conſideret ſibi emendæ
uel uendendæ ſint partes nec ne. Sed dicant, ut is ſibi à dolis cauere poſſit, ſim
plex tamen & qui ſe præbet credulum, decipitur. At non raro uidemus, eum
qui hoc modo alium circumuenire uolebat, ſeipſum decipere, & merito omni
bus ludibrio eſſe. Nam plerumque tam qui ſtudet alium fallere, quàm qui falli
uidetur, rei metallicæ eſt ignarus. Itaque cum uena præter opinionem fraudato
ris metallis abundauerit, tum is qui putabatur deceptus eſſe lucrum facit, qui
decepiſſe damnum. Veruntamen ipſi metallici raro uendunt emúntue par
tes, ſed frequenter iurati uenditores, qui eas uenales tanti emunt uel uendunt,
quanti emere uel uendere fuerint iuſsi. Cum igitur magiſtratus ex æquo &
bono iudicet res controuerſas, bonus metallicus neminem decipiat, impro­
bus fallere non facile poſsit, aut ſi fallat, non ferat impune, ſermo eorum qui
de honeſtate metallicorum detrahere uolunt, nihil momenti & ponderis ha­
bet. Deinde metallici quæſtus nemini eſt odioſus. Quis enim non natura
maleuolus & inuidus odium habebit in eum ad quem opes quaſi diuinitus
delatæ ſunt? quique hoc amplectitur genus amplificandi rem familiarem, quod
omni caret crimine? Sed fœnerator ſi uſuram exercet immodicam, in odia ho
minum incurrit: Sin modicam & ciuilem, ut non ſit inuidioſus, ad plebem, quod
eam non exhauriat, ex ipſa diues admodum non efficitur. Tum quæſtus me
tallici non eſt ſordidus. Quî enim talis eſſe poteſt, tam magnus, tam copio­
ſus, tam pius? Turpe uero & illiberale eſt lucrum mercatoris, cum uendit fu­
coſas & fallaces merces, aut paruo emptis nimis magnum precium conſtituit,
eaque de cauſa mercator non minori in odio quàm fœnerator eſſet apud ui­
ros bonos, niſi haberent rationem periculorum, in quæ pro mercibus ſe infert.
Verum qui hoc loco contumelioſe dicunt de metallica detrahendi cauſa, aiunt
quondam facinorum & ſcelerum conuictos homines eſſe damnatos ad metal­
la, eosque aut ſeruos venas fodiſſe: nunc uero metallicos eſſe mercenarios,
utque reliquos opifices in ſordida arte uerſari. Profecto ſi metallica ob hanc
cauſam pudenda & inhoneſta ingenuo homini iudicatur, quod ſerui quon­
dam foderint metalla, nec agricultura erit ſatis honeſta, quod mancipia agros
coluerint, & nunc apud Turcas colant: nec architectura, quod ſerui quidam
in ea artifices reperti ſint: neque medicina, quod non pauci medici fuerint ſer
ui, neque plures aliæ artes ingenuæ, quod manu capti eas exercuerint. At a­
gricultura, & architectura, & medicina, nihilo minus in numero honeſtarum
artium habentur. Nec igitur metallica ea cauſa ipſarum à choro excludetur.
Concedamus præterea iſtis quæſtum mercenariorum metallicorum eſſe ſor­
didum, nos certe non intelligimus foſſores modo cæterosque operarios, ſed
1tum metallicæ peritos, tum eos qui impenſam faciunt in metalla. Inter quos
numerari poſſunt reges, principes, reſpub. & in his honeſtiſsimus quiſque
 ciuis. Tum denique intelligimus præfectos metallorum, qualis fuit Thucidi­
des nobilis ille hiſtoriarum ſcriptor, quem Athenienſes præpoſuerunt Tha
ſiorum metallis. Attamen conſumere aliquid operæ & laboris in foſsione
uenarum non eſt indecorum metallicis, maxime ſi ipſi ſumptum fecerint in me
talla. Quemadmodum nec magnis uiris proprios agros colere. Alioqui Ro­
manus ſenatus L. Quintium Cincinnatum operi agreſti intentum non creaſ­
ſet dictatorem: nec uiros ciuitatis primarios à uillis arceſsiſſet in curiam. Simi
liter neque Maximilianus Cæſar noſtra ætate Conradum aſcripſiſſet in nume
rum nobilium, qui comites nominantur. Fuit uero ille, cum in metallis Sne
bergi operas daret, egentiſsimus: quare cognomentum habebat pauperis.
Sed non multos poſt annos ex metallis Firſti, quod eſt oppidum in Lotharin
gia, diues factus, nomen ex fortuna inuenit. Neque Vladislaus rex in cœtu
eorum, quos uocant Barones, repoſuiſſet Turſium ciuem Cracouienſem, quem
metalla eius partis regni Vngarorum, quæ quondam Dacia fuit dicta, for­
tunis locupletarunt. Quinetiam ne metallica quidem plebs eſt uilis & ab­
iecta. Etenim nocturnis æque ac diurnis uigilijs & operibus exercitata ha­
bet duriciam corporum immanem, facillimeque cum res poſtulat, labores &
munera militiæ ſuſtinet. Quippe quæ conſueuit ad multam noctem uigilare,
tractare ferramenta, foſſas ducere, agere cuniculos, machinas fabricari, one
ra ferre. Quocirca rei militaris periti, eam non modo. urbanæ plebi præfe­
runt, ſed etiam ruſticæ. Verum ut tandem huic diſputationi finem faciam:
cum quæſtus maximi ſint fœneratoris, bellatoris, mercatoris, agricolæ, me
tallici: fœnus autem ſit odioſum, præda crudeliter capta ex fortunis plebis,
non culpa calamitoſæ, impia, quæſtus metallici honeſtate ac decore præſtet
mercatoris lucro: non minus ſit bonus quàm agricolæ, multo uberior.
Quis non intelligit metallicam inprimis eſſe honeſtam? Certe cum
una ſit ex decem maximis rebus optimisque, pecuniam magnam bono
modo inuenire, id homo ſtudioſus & diligens rei familiaris
non alia ratione facilius quàm metallica poteſt aſſequi.
De re metallica Libri
primi finis.
1
GEORGII AGRICO­
LAE DE RE METALLICA
LIBER SECVNDVS.
Qvalis eſſe debeat perfectus metallicus, & quæ
contra artem metallicam & metalla atque ipſos me­
tallicos uidentur ualere, uel pro eis ſunt, primo li­
bro ſatis explicaui: nunc decreui metallicos ampli
us informare. Qui inprimis neceſſe habent ſan­
ctè Deum colere, ac ea, quæ dicam, ſcire, & operam
dare ut quoque opus efficiatur rite atque diligenter.
Etenim diuina prouidentia factum eſt, ut his qui &
norunt ea quæ oportet facere, & curant ut perfici
poſſint, plerumque omnia ſecunda accidant: inertibus contra & qui curam
in rebus abſoluendis non ponunt, aduerſa. Nemo certe ſatis habet omnes
artificij metallici partes in animi notione reponere ſine impenſis, quæ faci­
endæ ſunt in metalla: uel ſine laboribus quos ſibi ipſe ſumit & ſuſtinet. Ita­
que ſi quis facultatem habet id quod opus eſt in ſumptum erogandi, mercena
rios, quotquot uult, in operas cuiuſque generis mittet. Vt quondam Soſias
Thracenſis in argentarias operas miſit mille ſeruos, quos ipſi elocauerat Ni­
cias Athenienſis filius Nicerati. Si nullam impenſam facere poteſt, ex omni­
bus operibus facilimum quodque ſibi ad efficiendum eligat. Ex quo genere hæc
duo potiſsimum ſunt, ducere foſſas, & riuorum ac fluminum arenas lauare.
Nam ex his ſæpenumero colliguntur auri ramenta: aut lapides nigri, ex qui­
bus conflatur plumbum candidum: aut etiam gemmæ. Illæ aperiunt uenas,
quæ interdum abundant metallis, in ſummo ceſpite inuentis. Siue igitur ar
te, ſiue caſu in eius manus tales arenæ aut uenæ inciderint, quæſtum ſibi in­
ſtituere poterit ſine impendio, et ex paupere diues repente fieri. Contrà ue­
ro ſi optatis non reſponderunt, mox de lotione uel foſsione deſiſtere licebit.
Verum cum unus aliquis rei familiaris amplificandæ gratia ſolus facit impen­
ſas in metallum, magni refert ipſum intereſſe operibus, & præſentem uide­
re omnia, quæ effici iuſsit. Quamobrem aut ad fodinam domicilium habeat,
ut ſe in conſpectum operarijs ſemper dare poſsit, ſemperque cauere ne quis ſu
um munus negligenter exequatur: aut habitet in propinquis locis, ut & cre
bro metallicas operas interuiſat, & crebrius ad metallum ſe uenturum, quàm
ſit uenturus, operarijs per nuncium ſignificet. Etenim ſuo aduentu uel eius
denunciatione mercenarium ferè quenque ſic terrebit, ut nunquam non diligen­
ter negotium ſuum agat. Sed cum inuiſerit metallum diligenter operarios lau
det, & interdum eis det munera, ut & ipſi & alij alacriores ad laborandum fiant:
contrà negligentes obiurget atque aliquos ex metallis amoueat, & in eorum
locum ſedulos ſubſtituat. Quinetiam dominus ſæpe numero diesnoctesque
maneat in metallo. Quæ non ſit manſio deſidioſa & mollis. Nam metallici
in re familiari augenda diligentis intereſt, frequenter deſcendere in fodinam,
& aliquid temporis conferre ad naturam uenarum fibrarumque cognoſcendam,
1& tam intus quàm foris omnes laborandi rationes intueri atque contemplari.
Nec id ſolum agere debet, ſed interdum aliquos labores ſuſcipere: non ut in
ijs ſe frangat, ſed ut & ſua diligentia mercenarios excitet, & eos doceat artem.
Etenim bene ſe habet metallum, in quo quid faciendum ſit non præſes mo
do, uerum dominus etiam docet. Quocirca barbarus quidam, ut eſt apud Xe
nophontem recte reſpondit regi, oculus domini ſaginat equum, nam dili­
gentia domini omnibus in rebus ualet plurimum. At cum multi communes im
penſas faciunt in metalla, ipſis accommodatum atque utile eſt, ex ſe præfectos
fodinarum eligere, item præſides. Quia enim plerunque ſua homines curant,
aliena negligunt, non poſſunt illi ſua curare, quin aliena curent, nec aliena
negligere, ut ſua non negligant. Quod ſi nemo ex ipſis eiusmodi officiorum
onera ſuſcipere uelit, aut ſuſtinere poſsit, è re communi erit, ea uiris diligentiſsi
mis imponere. Quondam certe hæc res curæ fuit præfectis metallorum: ſiue
domini eſſent reges, ut Priamus aurariorum circa Abydum, Mydas eorum quæ
fuerunt in Berimo monte, Gyges, Alyattes, Crœſus eorum, quæ fuerunt ad
oppidum deſertum inter Atarneam & Pergamum: ſiue reſpub. ut Cartha­
ginienſes argentariorum quibus floruit Hiſpania: ſiue familiæ amplæ & illu
ſtres, ut Athenis fodinarum Laurei montis. Hoc porro rationibus domini
artis adhuc ignari maxime conducit, ſumptum communem ſibi cum alijs po­
nere non in foſsione uenæ unius, ſed plurium. Nam qui ſolus impenſas fa­
cit in unam aliquam fodinam, ſi ſecunda fortuna ipſi uenam abundantem me
tallis alijsque foſsilibus elargitur, ampliſsimæ pecuniæ fit dominus: ſin ad­
uerſa inopem & ſterilem, in omne tempus perdit omnino omnem ſumptum,
quem in eam impendit. Qui uero nummos communiter cum alijs inſumit in
plures uenas alicuius loci nobilitati copia metallorum, ille raro perdit oleum
& operam, ſed ipſius optatis plerumque fortuna reſpondet. Cum enim ex du
odecim uenis in quas communis fit ſumptus una metallis affluens, domino
non reddat modo pecuniam impenſam, ſed det præterea lucrum, certe erit ei
res metallica ampla & fructuoſa, cui duæ uenæ aut tres, aut quatuor plu­
résue effundunt metalla. Xenophontis autem non multum huic diſsimile con
ſilium eſt, quid ipſis Athenienſibus ſit faciendum, ſi nouas argenti uenas ſine
detrimento uoluerint quærere. Sunt, inquit, Athenienſium decem tribus.
Itaque ſi ciuitas ſingulis dederit ſeruos pares numero, atque ipſæ communi for­
tuna nouas uenas ſecuerint, hoc ſane modo ſi una inuenerit uenam argenti
diuitem, utique uniuerſis, id quod habet utilitatem, oſtendet: ſin duæ tribus
inuenerint, aut tres, aut quatuor, aut dimidia earum pars, profecto hæc o­
pera utiliora fient. Spem enim omnes tribus fruſtrari, præteritorum non eſt
ſimile. Quamuis autem hoc Xenophontis conſilium ſit plenum prudentiæ, ta
men ei locus non eſt in ullis ciuitatibus, niſi liberis & opulentis. Nam quæ
in regum & principum ditione ſunt, uel tyranni dominatu premuntur, ſine
eorum permiſſu non audent facere tales impenſas. Quæ præditæ ſunt par­
uis opibus ac facultatibus, præ indigentia non poſſunt: tum etiam, ut mos
eſt noſtrorum hominum, reſpub. nullos habent ſeruos, quos tribubus elo­
care poſſent. Quare hodie qui cum poteſtate ſunt, nomine rerumpub. im­
penſas agunt in metalla, non aliter ac priuati homines. Nonnulli uero do­
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
transcription missing frames 31-106
1
Perticæ lineæ minori spacio inter ſe distantes A.
Perticæ lineæ maiori ſpacio inter ſe distantes B.
Tam autem hi menſores quàm proximi prius funiculis canabinis utuntur:
mox eos alteris, ex philyris tiliæ factis, quod hi nihil, illi multum remittant,
metiuntur. Atque hos in æquatam planiciem extendunt. Primo quidem alterum
per deuexam montis partem deſcendentem obliquè. Deinde funiculum ſe
cundum, cui longitudo eſt cuniculi, ſub puteum agendi, rectà collocant, ut
altero capite primi funiculi caput inferius attingat: tum tertium funiculum item
rectà. locant: & quidem ſic ut ſuperiori ſuo capite ſuperius primi funiculi ca
put contingat, inferiori alterum ſecundi funiculi, fiatque triangulus. Huius au­
tem tertij funiculi altitudinem ad inſtrumenti, cui index eſt, partem, tanquam
ad perpendiculum reſpondentem, exigunt: cuius funiculi longitudo putei
altitudinem demonſtrat.
Funiculi extenti Primus ſiue alter funiculus A.
Secundus B. Tertius C. Triangulus D.
2[Figure 2]
1
Quidam uerò menſores, ut ratio altitudinis putei dimetiendæ certior ſit
quinque funiculis extentis utuntur: primo obliquè deſcendente, duobus, ſe­
cundo ſcilicet & tertio, quibus eſt cuniculi longitudo, duobus, quibus pu­
tei altitudo: quo ſanè modo conſtituunt quadrangulum, in duos triangu­
los æquales diuiſum: qui magis ad ueritatem dirigit.
Funiculi extenti Primus A. Secundus B. Tertius B.
Quartus C. Quintus C. Quadrangulus D.
3[Figure 3]
Atque hæ rationes altitudinis putei & longitudinis cuniculi dimetiendæ
tunc ueræ ſunt, cum uena atque ſic etiam puteus uel putei uno eodemque teno
re rectà uel obliquè uſque ad cuniculum deſcendit: ſimiliter cùm cuniculus re­
ctà ad puteum pertingit: at cùm uterque modo in hanc, modo in illam partem
ſe flectit, ſi neutrius ſpacium fuerit perfoſſum, nemo omnium mortalium tam
acri eſt ingenio, ut quantum de recto curriculo deflectant animo poſsit cer
nere: ſin totum alterutrius, de alterius quidem longitudine, de alterius uerò
altitudine facilius poſſumus exiſtimare: itaque locus cuniculi, qui eſt ſub pu­
teo iam primum fodi cœpto, ex dimetiendo ſic diſcitur. Ad os cuniculi pri­
mò figitur tripus, itemque ad puteum, qui fodi cœpit, aut ad locum in quo fo
dietur puteus. Tripus autem fit ex tribus palis in terram infixis, & aſſerculo
quadrangulo, ſuper quem inſtrumentum, partes mundi indicans, ſtatuitur,
in palos impoſito & ad ipſos affixo. Deinde ab inferiori tripode rectà in ter
ram demittitur funiculus pondere grauatus: iuxta quem funiculum iterum pa­
1lus in terra defigitur: ad quem alter funiculus alligatus & affixus rectà duci­
tur in cuniculum uſque ad eum finem, dum nullum fundamenti uel tecti ue­
næ angulum attingat: poſtea à funiculo, ex inferiori tripode pendente, funi
culus tertius, item affixus rectà ſurſum uerſus per decliuem montis partem
ducitur uſque ad palum tripodis ſuperioris, atque ad eum alligatur et affigitur:
ut autem altitudinis dimenſio certior ſit, unum & idem latus funiculi, ex in­
feriori tripode pendentis, contingat tertius iſte funiculus, quod ſecundus,
in cuniculum ductus, contingit: his omnibus ritè factis menſor cùm iam fu­
niculus, rectà in cuniculum ductus, angulum ſiue fundamenti ſiue tecti ta­
cturus eſt, in ſolum cuniculi collocat aſſerem, & ſuper eum ſtatuit orbem, uel
inſtrumentum, quod indicem habet, ei peculiare: id circulis ceratis differt ab
altero, cui item index, libro tertio à nobis deſcripto. Ad utrumque autem, tan
quam ad regulam & normam, decernit utrum funiculi extenti rectà tendant
ad extremam cuniculi partem, an modo rectà tendant, modo ad fundamen
tum uel tectum declinent: utrumque inſtrumentum in partes diuiſum eſt: ſed
quod habet indicem, quem regit magnes, in quatuor & uiginti: orbis uerò
in ſedecim. Etenim primò in quatuor principales, quarum quæque rurſus in
quatuor: utrique ſunt circuli cerati, uerum ei, quod habet indicem, ſeptem: al­
teri, tantum quinque. Hos circulos ceratos menſor ſiue hoc ſiue illo utatur in
ſtrumento, pungit, ipſis punctis ordine notans partes, in quas funiculi di­
uerſis modis extenduntur. Sed orbis præterea foramen habet ex eius exti­
ma parte circulari ad punctum uſque pertinens: in quod cochleam ferream,
ad quam ſecundum funiculum alligat, immittit & uerſando in aſſerem infi­
git: ut etiam orbis maneat immobilis. Ne uerò funiculus ſecundus & dein­
ceps alij extenti, de cochlea detrahantur, cauit ferro graui, in cuius foramine
cochleæ caput includit: at alterum inſtrumentum, cui index eſt, quia caret fo­
ramine, tantummodo ad cochleam apponit.
Inſtrumenti, cui index est, ſeptem circuli cerati
A B C D E F G,
1 4[Figure 4]
Hic inſeratur pagina, picturam Orbis quinque circulorum
ceratorum continens.
Vt autem inſtrumentum in priorem uel poſteriorem partem non incli­
net, atque ita nec menſura in maiorem quàm par ſit, longitudinem excreſcat,
ſuper ipſum libellam ſtatiuam collocat: cuius ligula, ſi inſtrumentum in neu
tram partem propenderit, nullos numeros, ſed eorum principium demonſtrat.
5[Figure 5]
Ponatur fol. 100.
Orbis quinque circuli cerati A. B. C.
D. E. Eiuſdem foramen F.
Cochlea G.
Ferrum perforatum H.
6[Figure 6]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
Libella ſtatiua A. Eius ligula B. Libella & ligula C.
7[Figure 7]
1
Sed cùm iam menſor ſingulis cuniculi angulis diligenter obſeruatis tan­
tam eius partem dimenſus fuerit, quantam dimetiri debuit, ſub dio in æqua
ta planicie rurſus ſingulis angulis non minori diligentia obſeruatis, eodem
modo dimetitur: atque primò ad quenque angulum, prout trianguli ratio &
ars hoc poſtulant, rectum funiculum, tanquam lineam, adijcit. Deinde funi
culum, per deuexam montis partem aſcendentem, ſic obliquè extendit ut in­
feriori capite prius huius recti funiculi caput attingat: tum tertium funicu­
lum ſimiliter rectà, & quidem ſic ut ſuperiori ſuo capite ſuperius ſecundi fu
niculi caput contingat, inferiori poſterius primi funiculi. Tertij autem funi­
culi longitudo altitudinem putei, ut ſuprà dixi, demonſtrat ſimul et partem
caniculi, ad quam putei foſſa depreſſa pertinget. Si uerò ad cuniculum pute­
us unus uel plures per intermedias foſſas latentes & puteos pertinuerint,
menſor à proximo, qui ſub dio eſt, orſus, breuius & citius altitudinem fodi
endi putei dimetitur, quàm ſi ordiatur ab ore cuniculi. Primò autem inter­
uallum ſubdiale, quod eſt inter puteum effoſſum & effodiendum metitur:
tum omnium puteorum, quos metiri oportet, obliquitatem, & omnium foſ­
ſarum latentium, quibus quodam modo coniunguntur, longitudinem uſque
ad cuniculum. Poſtremò cuniculi partem, atque his omnibus ritè factis altitu
dinem putei & locum cuniculi, ad quem puteus pertinebit, demonſtrat. Sed
interdum ibi puteus rectus admodum altus fodiendus eſt, ubi prius eſt ob­
liquus: & quidem iccirco ut onera machinis directo ſurſum ſubleuari & ex
trahi poſsint: ſub dio certè ea, quam uerſant equi: intra terram eadem & ijs
quas impetus aquarum circumagit: itaque talem puteum ſi neceſſe fuerit fo­
dere menſor primò cochleam ferream uerſando in ſuperiorem ueteris pu­
tei partem infigit: atque ab ea funiculum demittit uſque ad primum angulum,
ubi rurſus infigit cochleam, rurſuſque demittit funiculum uſque ad ſecundum
angulum. Id autem iterum ac ſæpius facit, & quidem uſque eò dum funiculus
ad imum puteum pertineat. Deinde ad quamque funiculi partem inferius ap
plicat hemicyclium, & ſemicirculum ceratum prope quamque lineam, quam
ligula demonſtrat, pungit, & numero, ne perturbetur ordo, ſignat: tum ſin­
gulas funiculi partes altero funiculo, ex philyris tiliæ facto, dimetitur: po­
ſtea cùm ex puteo redijt, ſecernit ſe ab alijs & puncta ex hemicyclij ſemicir­
culo cerato transfert in aliquem orbis circulum, item ceratum. Poſtremò fu
niculis in æquata planicie extentis angulos, ut trianguli ratio hoc poſtulat,
metitur: ac docet qua parte fundamenti, qua tecti ſaxa excindenda ſint ut pu­
teus rectà deſcendat. Quod ſi menſor fodinæ dominis oſtendere debeat lo
cum foſſæ latentis uel cuniculi, in quo puteus etiam rurſus uerſus fodiendus
ſit ut citius perforetur, ab inferiore foſſa latente uel cuniculo dimetiendi ini
tium facit ſpacio ferè unius anguli ultra eum locum, ad quem putei foſſa de­
preſſa pertinget: ubi eam foſſam latentem uel cuniculi partem uſque ad prio­
rem puteum, qui ab ipſa ad ſuperiorem pertinet, dimenſus fuerit, eius quo­
que putei obliquitatem hemicyclio uel orbe ad funiculum applicato meti­
tur. Deinde ſimiliter ſuperiorem foſſam latentem & obliquitatem putei, qui
in ea foditur & ſurſum uerſus perforandus ſit: tum iterum in æquata plani­
cie funiculis omnibus extentis, & quidem ultimo ſic ut ad primum funiculum
1pertingat, metitur: atque ex ea dimenſione cognoſcit quo loco foſſæ latentis uel
cuniculi ſurſum uerſus fodiendum ſit, et quot uenæ fodiendæ paſſus reſtent, ut
puteus perfodi poſsit. Dixi de priori dimetiendi ratione, nunc dicam de altera.
Cùm una uena propius ad alteram accedit, & earum diuerſi ſunt poſſeſſores,
qui nuper uenerunt in poſſeſsionem ſiue cuniculum, uel foſſam latentem agant, ſi
ue puteum fodiant, in ueterum dominorum quadratum nullo iure inua­
dunt, aut inuadere uidentur: quocirca hi plerumque ius ſuum repetunt, aut
perſequuntur iudicio. Sed menſor uel ipſe controuerſiam inter dominos di
rimit, uel arte ſua iudices inſtruit ad decernendum, ut alter ab alterius metal
lo manus abſtineat. Itaque primò utriuſque partis fodinas metitur funiculis ca­
nabinis & ex philyris tiliæ factis: & ad eos orbe, uel inſtrumento, cui index
eſt, applicato punctis notat partes, in quas extenduntur. Deinde funiculos
in æquata planicie extendit: tum ab ea parte, cuius domini ſunt in antiqua
quadrati poſſeſsione orſus alteram uerſus, ſeu in uenæ tecto ſeu in funda­
mento fuerit, tranſuerſarium funiculum rectà ſecundum ſextam inſtrumen
ti, cui index eſt, partem tendit ſpacio paſſuum trium & dimidij: atque ueteri­
bus dominis ſuum tribuit. Quod ſi utrunque unius uenæ latus in duobus cuni­
culis uel foſsis latentib. aduerſis fodiatur, menſor prius expendit inferiorem
cuniculum uel foſſam latentem, poſterius ſuperiorem, & conſiderat quan­
tum uterque paulatim altior factus ſit: utrinque autem uiri robuſti funiculos ex­
tentos ſic manu comprehendunt & tenent, ut nihil remittant: utrinque men­
ſor perticas, longas paſſum dimidium, funiculis ſupponit: & poſteriori qui
dem parte bacillum breue, quoties eo ſibi opus eſt, perticæ: ſed quidam ad
perticas funiculos, ut minus uacillent, alligant. Libram uerò menſor, ut certi
us utrinque expendere poſsit, ad medium funiculum appendit: atque ex ea re
cognoſcit utrum alter cuniculus magis quàm alter, ſimiliter altera foſſa la­
tens magis quàm altera aſſurrexerit. Deinde utrinque obliquitatem puteorum
metitur, ut utrinque eorum rectitudinem habere poſsit. Tum facile perſpicit
quot paſſuum ſpacium perfodiendum reſtet. Cuniculus autem quiſque, ut di
xi, centum paſſuum ſpacio altior uno paſſu fieri debet.
1
Libræ penſilis ligula A.
8[Figure 8]
At menſores Alpini cum cuniculos, in altiſsimos montes actos, metiri ſo
lent, utuntur etiam perticis, paſſum dimidium longis, ſed quæ ex tribus partibus,
quibus ſunt cochleæ conſtant, ut eas breuiores facere poſsint: utuntur funi­
culo, ex philyris tiliæ facto, ad quem alligatæ ſunt ſchœdæ, numerum paſſu
um indicantes: utuntur inſtrumento, cui index eſt, ipſis peculiari: circulis enim
1ceratis caret: uerum eorum loco in manibus habent chartam, in qua ſcribunt
quamque inſtrumenti, in poſteriorem perticam impoſiti partem, quam ligu­
la, & funiculus extentus, per eius tria foramina penetrans, demonſtrant, &
numeros paſſuum notant: eadem ligula indicat utrum funiculus in priorem
uel poſteriorem partem inclinet. Penſilis autem, ut in libra, non eſt, ſed ad
inſtrumentum affixa, in eo quaſi iacet: ſed cuniculos iccirco metiuntur ut ſci
re poſsint quot paſsibus facti ſint altiores: quot paſſus inferior à ſuperiori
diſtet: quot paſſuum interuallum, nondum perfoſſum, ſit inter foſſores, qui
aduerſi cauant unam eandemque uenam uel fibram tranſuerſam, aut duas, qua­
rum altera in alteram uergit.
Inſtrumenti index A. Eius ligula B. Ligulæ foramina C D E.
9[Figure 9]
Sed redeo ad noſtras fodinas. Si menſor intus in cuniculis, uel foſsis laten
tibus uoluerit arearum terminos conſtituere & pangere ſigno in ſaxum inciſo,
1quemadmodum magiſter metallicorum ſupra terram eaſdem finib. definiuit, tunc pri
mo locum cuniculi uel foſſæ latentis, qui eſt ſub ſtipite terminali, ex dimetiendo,
eo quem ſuprà explicaui modo, diſcit: ultra eum locum, in cuius ſaxum exiſtimat
ſignum eſſe incidendum, funiculum extendens. Deinde ijſdem funiculis in æqua
ta planitie extentis ab ea ſupremi parte, quæ ſtipitem terminalem deſignat, or
ſus infimum uerſus rectà ſecundum ſextam inſtrumenti, cui index eſt, partem ten­
dit tranſuerſarium: tum infimi funiculi parte, quæ eſt ultra eam, ad quam tranſuer
ſarius pertinet, ablata demonſtrat quo loco ſignum terminale & hæreditarium
ſit in ſaxum cuniculi uel foſſæ latentis incidendum. Inciditur ant id præſentibus
duumuiris iuratis, utriuſque fodinæ præfecto et præſide. Vt enim magiſter me
tallicorum ijſdem præſentibus ſtipites terminales in terram infigit, ita menſor ſi­
gni cauſſa plagam infligit ſaxis, quæ ipſa etiam iccirco terminalia nominantur.
Si uerò in puteo uenæ, nuper fodi cœptæ, terminos areæ pangat, primo ei­
us putei obliquitatem inſtrumento, cui eſt index, uel alio ad funiculum applica
to, metitur et punctis notat. Deinde eos foſſas latentes uſque ad eam, in cuius ſaxis
ſigna terminalia ſunt incidenda: eius uerò foſſæ latentis ſingulos angulos di
metitur: tum funiculis in planicie extentis ſimiliter tranſuerſarium, ut dixi, tendit,
& ſigna in ſaxis incidit. Quod ſi ſaxum terminale & hæreditarium etiam in foſſa
latente, quæ ſub hac eſt, incidendum fuerit, menſor ab hoc ſigno orſus ſingu­
los angulos notans metitur: & in inferiore foſſa latente funiculum tendit ultra
eum locum, in cuius ſaxo exiſtimat ſignum eſſe incidendum: mox funiculos, ut
ſæpius dixi, in planicie extendit. Etſi uerò uena ſe in inferiore foſſa latente a­
liter ac in ſuperiore, in qua primum ſignum terminale in ſaxo eſt inciſum, ten­
dit, tamen in inferiore ſignum rectà in ſaxo incidendum eſt. Etenim ſi ſignum infe
rius ſecundum ſuperius inciderit, obliquum fiet: quo modo iniurioſè alteri fodi
næ aliquid de poſſeſsione detrahitur, alteri datur. Si præterea acciderit ut ſi
gnum hæreditarium in angulo ſit incidendum, menſor ab eo orſus paſſum unum
priorem fodinam uerſus metitur, alterum poſteriorem uerſus: atque ex his efficit
trianguium, eumque medium tranſuerſario funiculo diuidens ad illum ſaxum termi­
nale in ſaxo incidit. Poſtremò menſor interdum rei in ueritatis lucem profe
rendæ gratia areæ terminum pangit in his locis, in quibus iam antè multa ſi
gna terminalia in ſaxis ſunt inciſa. Tunc uerò à ſtipite terminali, ſub dio in
terram infixo, orſus primò uſque ad proximam fodinam metitur: deinde dime­
titur unum & alterum puteum: tum ſtipitem terminalem in æquata planicie figit:
& ab eo initium faciens ijſdem funiculis extentis ſimiliter metitur: atque iterum
ſtipitem, qui ipſi eum dimetiendi finem ſignificet, in terram infigit: poſtea ſub
terra ab eo loco, in quo deſitum eſt, rurſus incipit metiri tot puteos & foſſas
latentes, quot meminiſſe poteſt. Mox redit in planiciem: & iterum à ſecun­
do ſtipite orſus metitur: atque id facit uſque ad foſſam latentem, in qua ſignum
terminale in ſaxo eſt incidendum: ad extremum à ſtipite terminali, primum
in terra fixo, orſus tranſuerſarium funiculum rectà tendit uerſus ultimum,
qui infimæ foſſæ latentis longitudinem demonſtrat: & qua parte eum attin
git, ea uerè iudicans ſignum hæreditarium in ſaxo incidit.
De re Metallica Libri V. FINIS.
1
GEORGII AGRICO­
LAE DE RE METALLICA
LIBER SEXTVS.
Dixi de uenarum foſsionibus, de puteorum ſtructu­
ris, de cuniculorum, foſsarum latentium, cauernarum ſub
ſtructionibus, de arte menſoris: nunc dicam primò
de ferramentis, quibus uenæ ſaxaque excinduntur: de
inde de uaſis in quæ conijciuntur globæ terrarum, ſa
xorum, metallorum, aliarumque rerum foſsilium, ut uel ex
trahi uel euehi uel efferri poſsint: atque etiam de ua­
ſis aquarijs & canalibus: tum de diuerſi generis ma
chinis: poſtremò de malis metallicorum, quæ omnia
dum deſcribentur accuratius, iterum multæ laborandi rationes explicabuntur.
Ferramenta aut ſunt ea, quæ proprio nomine metallici ſic appellant, cunei
præterea, laminæ, bracteæ, mallei, bacilla, conti, ligones, uerricula, batilla.
Sed eorum, quæ proprio nomine ferramenta ſunt, quatuor exiſtunt formæ,
quæ ferè non figura, ſed longitudine uel craſsitudine inter ſe differunt: ete­
nim omnium pars ſumma eſt lata & quadrangula, ut malleo percuti poſsit: ima
in mucronem deſinit, ut ſaxorum & uenarum duriciam acie diffindat: omnia quo
que præter quartum ſunt perforata. Primùm quidem, quo foſſores quotidie
utuntur, longum eſt dodrantem: latum, ſeſquidigitum: craſſum, digitum. In
ſecundo eſt eadem quæ in primo latitudo, itemque craſsitudo, ſed longum eſt
duos dodrantes, quo foſſores duriſsimas quaſque uenas ſic findunt, ut rimis
fatiſcant. Tertium eandem quam ſecundum longitudinem aſſumit, uerum pau­
lò latius & craſsius eſt: quo fodiunt ſolum eorum puteorum, qui paulatim
colligunt aquas. Quartum ferè longum eſt palmos tres & digitum unum:
craſſum, digitos duos: ſuprema parte latum digitos tres, media palmum, ima,
ut cætera cuſpidatum. Hoc uenas duriores excindunt. Verum primi ferramen
ti foramen à ſumma parte diſtat palmum: ſecundi & tertij, digitos ſeptem.
Quodque uerò circa foramen hinc illincque extuberat, in id indunt manubri­
um ligneum: quod altera manu tenent, cùm ferramentum, ad ſaxa applica­
tum, malleo feriunt. Hæc ferramenta maiora uel minora, prout res hoc po­
ſtulat, fabricari ſolent. Omnia retuſa fabri ferrarij rurſus, quoad fieri poteſt,
acuunt. At cuneus plerunque longus eſt palmos tres & digitos duos: latus,
digitos ſex: ſumma parte ad palmi altitudinem craſſus digitos tres, deinde
paulatim tenuior, ut ima fiat acutus. Sed lamina alta & lata eſt digitos ſex:
ſumma parte craſſa digitos duos, ima ſeſquidigitum. In bractea uerò eſt ea­
dem, quæ in lamina altitudo & latitudo, ſed admodum tenuis eſt. His omni
bus, ut proximo libro explicaui, utuntur cum uenas duriſsimas excindunt.
Atque etiam cunei, laminæ, bracteæ modo maiores, modo minores ſolent
confici.
1
Ferramentum primum A. Secundum B. Tertium C.
Quartum. D. Cuneus E. Lamina F. Bractea G.
Manubrium ligneum H. Manubrium in primo ferra
mento incluſum I.
10[Figure 10]
Mallei quoque duplices ſunt: minores, quorum manubria foſſores una ma­
nu tenent: maiores, quorum utraque: in illis, quod ad magnitudinem et uſum
pertinet triplex eſt differentia: minimo, tanquam leuiſsimo, percutiunt ſe­
cundum ferramentum: medio, primum: maximo, tertium: atque is latus & craſ­
ſus eſt digitos duos. In maioribus uerò bipartita eſt uarietas: paruis quartum
ferramentum feriunt, magnis cuneos in fiſſuras impingunt: illi lati & craſsi
ſunt tres digitos, hi quinque, & longi pedem. Omnes autem media parte, in
qua eſt foramen manubrij capax, extuberant: ſed maioribus manubria ſunt
imbecilliora, ut operarij mallei pondere inclinatiore uehementius ferire
poſsint.
Malleorum minorum Minimus A. Medius B.
Maximus C. Malleorum maiorum Paruus D.
Magnus E. Manubrium ligneum F.
Manubrium in minimo malleo incluſum G.
1 11[Figure 11]
Bacillum ferreum item duplex eſt: utrumque ima parte acutum, ſed alterum
teres, quo puteum, aqua plenum, cùm ad eum pertinet cuniculus, perforant:
alterum latum, quo de cauernis in ſolum deijciunt ſaxa ignis ui mollita, quæ
conto detrudi non poſſunt. Eſt autem contus metallicorum, ut nautarum,
pertica oblonga in capite ferrum habens.
Bacillum teres A. Bacillum latum B. Contus C.
12[Figure 12]
Sed ligo metallicus differt à ruſtico: nam hic ima parte latus et acutus eſt:
1ille cuſpidatus: eo cauatur uena non dura, qualis eſſe ſolet terrena. Similiter
rutrum & batillum nihil diſtant à uulgaribus. Altero conuerrunt terras &
glareas, altera eaſdem inijciunt in uaſa.
Ligo A. Rutrum B. Batillum C.
13[Figure 13]
Terræ aut & ſaxa & res metallicæ aliæque foſsiles ligone cauatæ uel ferra­
mentis exciſæ in uaſis aut corbibus aut ſaccis è puteis extrahuntur: ciſijs uel
capſis patentibus euehuntur è cuniculis: ex utriſque alueis efferuntur. Vaſa ſunt
duplicia: quæ non materia, non figura differunt, ſed magnitudine: minora fe­
rè tantum capiunt, quantum metreta: maiora plerunque ſextuplo ſunt capaciora:
neutris enim certa eſt capacitas, ſed ſæpius uaria. Vtraque conficiuntur ex aſ­
ſeribus & duobus circulis ferreis, quorum altero ſuperius, altero inferius uin­
ciuntur: nam colurni & querni aſſerib. puteorum illiſi facile rumpuntur, ferrei
durant. Maiorib. ut aſſeres ſunt craſsiores & latio. es, ita etiam circuli utriſque,
ut plus firmitatis & roboris habeant, octona bacilla ferrea ſunt, aliquantum
lata: quorum quaterna ex ſuperiori circulo deorſum procedunt: quaterna eis
quaſi obuia ex inferiori ſurſum: utrorunque fundum tam interius quàm extrinſe
cus duobus uel tribus bacillis item ferreis, & ex una inferioris circuli parte ad
alteram pertinentibus, munitur. Sed eorum quæ extra ſunt, alterum ad id affigitur
tranſuerſum: utraque habent binas ferreas anſas, quæ ſuperius extant atque emi
nent: utraque ſemicirculum ferreum, cuius inferior pars incluſa in anſis recta eſt
ut expeditius moueri poſsit: utraque multo altiora quàm latiora ſunt, utriſque
ſumna pars eſt latior ut res effoſſæ facilius in ea infundi & rurſus ex eis effun
di poſsint. In minora fermè pueri, in maiora uiri terras è ſolo putei trahunt
rutro, reliquas res foſsiles batillo in ea inijciunt, uel manibus ingerunt: ex
qua re ingeſtores ſunt nominati: mox ſemicirculo ferreo funis ductarij un­
cum implicant: tum machinis extrahuntur: minora quidem, quod ipſis leuius onus
1ſit impoſitum, ea quam uerſant homines: maiora, quod grauius, ea quam equi
circumagunt. Quidam uerò in uaſorum locum ſubſtituunt corbes, quæ tan­
tundem capiant, aut, quod leuiores quàm uaſa ſint, etiam plus. Quidam ſac
cis, ex taurinis tergoribus factis, pro uaſis utuntur: quorum ſemicirculos fer
reos unco prehendit funis ductarius: eorum plerunque tres rebus effoſsis ple­
ni ſimul extrahuntur, tres demittuntur, tres à pueris implentur: hi Snebergi
uſitati ſunt, illæ Fribergi.
Vas minus A. Vas maius B. Aſſeres C. Circuli ferrei D. Bacilla ferrea E. Bacilla ferrea fun­
di F. Anſæ G. Semicirculus ferreus H. Vucus funis ductarij I. Corbis K. Sacci L.
14[Figure 14]
1
Quod aut nunc ciſium appellamus uehiculum eſt unam habens rotam non
duas, ut id quod equi trahunt: ipſum rebus foſsilibus refertum ex cuniculis
uel caſis ab operario euehitur: ſed hoc modo formatur. Aſſeres duo longi
circiter quinque pedes, alti unum, lati duos digitos eliguntur: quorum partes pri­
mæ futuræ ad unius pedis longitudinem, poſtremæ ad duum pedum inferius
excinduntur, mediæ remanent integræ. Deinde primæ excauantur, ut in earum
foraminibus circularibus axiculi capita circumagi poſsint. Mediæ uerò bis
perforantur & prope imum, ut capitula duarum trabecularum, in quas imponun
tur aſſeres, recipiant: & in medio, ut capitula duorum aſſerum tranſuerſario­
rum: atque claui, in his capitibus foras eminentibus infixi, totam firmant com
pagem. Ex poſtremis aſſerum longorum partibus fiunt manubria: quorum
capitula inferius ſunt reflexa, ut firmius manibus teneri poſsint. Sed rotula,
quia unica, neque modiolum habet, neque circum axiculum uerſatur, uerum cum
ipſo circumuertitur: à curuaturis enim, quas a)/yidas Græci uocant, duo ra­
dij tranſuerſarij, in eas incluſi, per medium axiculum penetrant in oppoſitas
curuaturas. Axiculus aut quadrangulus eſt, exceptis capitibus, quorum u­
trumque teres ut in foramine uolui poſsit: hoc ciſium terris & ſaxis plenum o­
perarius euehit, inane reuehit. Eſt præterea metallicis alterum ciſium hoc gran­
dius, quo hi, qui terram, cum lapillis nigris permiſtam, lauant, riuis in eam
deductis, utuntur. Eius autem prior aſſer tranſuerſarius altior eſt, ut terra in­
geſta non decidat.
Ciſium minus A. Aſſeres eius longi B. Aſſeres tranſuerſarij C.
Rotula D. Ciſium grandius E. Eius prior aſſer tranſuerſarius F.
15[Figure 15]
1
Capſa aut patens dimidio capacior eſt quàm ciſium: longa ferè pedes qua­
tuor, lata & alta circiter pedes duos & dimidium: ſed quia ei figura eſt qua­
drangula, tribus laminis quadrangulis uincitur ferreis: & præter eos undique
 bacillis ferreis munitur: ad ipſius fundum duo axiculi ferrei ſunt affixi, circum
quorum capitula utrinque orbiculi lignei uerſantur: qui, ne ex axiculis immo
bilibus decidant, paruis clauis ferreis cauetur: ut magno illo obtuſo ad idem
fundum affixo, ne à trita uia, hoc eſt cauo trabium aberrent. Eam capſam ue­
ctor ipſius partem poſteriorem manibus tenens & protrudens euehit onu­
ſtam rebus foſsilibus, uacuam reuehit. Quoniam uerò cùm mouetur, ſonum
efficit, qui nonnullis uiſus canum latratui ſimilis, canem uocarunt. Hac ca­
pſa utuntur ſi quando ex longiſsimis cuniculis onera euehunt, & quòd mo
ueatur facilius, & quòd grauius onus ipſi poſsit imponi.
Capſæ quadranguli ferrei A. Eius bacilla ferrea B. Axiculus
ferreus C. Orbiculi lignei D. Parui claui ferrei E.
Magnus clauus ferreus obtuſus F. Capſa eadem inuerſa G.
16[Figure 16]
Sed alueos cauant ex ſingulis arborum truncis: quorum minores longi
ſunt plerumque duos pedes, lati unum: hos metallo refertos, præſertim cùm
multum non effoditur, è puteis & cuniculis uel humeris egerunt, uel funicu
lis, ex collis pendentibus, deuinctos efferunt. Veteres quicquid effoſſum e­
rat humeris egeſsiſſe Plinius autor eſt. Verùm ea ratio onerum exportando­
rum quia plures homines magnis laboribus defatigat, & multa pecunia in
operas erogatur, ſpreta à noſtris & repudiata. Maiorum autem alueorum lon
gitudo eſt ad tres pedes, latitudo palmi pedalis: in quibus terras metallicas
1experimenti potiſsimùm gratia lauant.
Alueus minor A. Funiculus B. Alueus maior C.
17[Figure 17]
At aquaria uaſa differunt uſu, quem habent, & materia, ex qua forman­
tur. Nam quibuſdam aqua è puteis hauſta infunditur in alia, ut ſitulis: quæ­
dam aquarum plena machinis extrahuntur, ut moduli et bulgæ. Alia ſunt li
gnea, ſicuti ſitulæ & moduli: alia ſcortea, ueluti bulgæ. Moduli autem aqua­
rij æque ac uaſa, in quæ res aridæ ingeruntur, duplices ſunt, minores & ma­
iores: ſed hi moduli diſtant à uaſis ſumma parte, quam habent anguſtiorem:
& quidem iccirco ne, cùm ex puteis, maximè multum deuexis, trahuntur &
illiduntur aſſeribus, aquæ effundantur. In hos modulos aquas ſitulis infun­
dunt, quæ ſunt lignea uaſcula, non ut moduli in ſummo anguſta, neque uin­
cta circulis ferreis, ſed colurnis, quod neutrum neceſsitas flagitet: atque
hic etiam moduli minores extrahuntur ea machina, quam
uerſant homines: maiores ea quam equi
circumagunt.
1
Modulus minor A. Modulus maior B. Situla C.
18[Figure 18]
Sed bulgas noſtri nominant maximos illos utres aquarios, qui conſtant
ex taurinis tergoribus duobus, uel duobus & dimidio: ex his bulgis tritis
& uſitatis primò excidunt pili, atque glabræ & candidæ fiunt. Poſt id tempo
ris rumpuntur. Quod ſi parum, in partem ruptam bacilli teretis & ſtriati par­
ticula immittitur, ac in ipſius ſtrias bulga rupta undique illigata ſuitur: ſin
multum, eam reſarciunt particula tergoris taurini. Bulgæ autem unco cate­
næ ductariæ implicatæ & demiſſæ merſantur in aquis, & quàm primum
eas hauſerint machina maxima extrahuntur: duplices uerò ſunt: al­
teræ per ſe hauriunt aquas: in alteras batillo ligneo agi­
tatæ quodammodo infunduntur.
Bulga per ſe hauriens aquas A. Bulga in quam
aquæ pala agitatæ infunduntur B.
1 19[Figure 19]
Aquas autem, ex puteis extractas, excipiunt canales, uel infundibula, per
quæ tranſmittuntur in canales: ſimiliter aquæ è lateribus cuniculorum efflu
entes in canales deriuantur. Hi conſtant ex binis trabibus excauatis, & arctè
coniunctis ut aquas profluentes poſsint continere: ex ore cuniculi uſque ad
extremam eius partem pertinent aſſeribus contecti, ne terra uel ſaxum in eos
incidens aquarum curſum impediat. Quòd ſi multus limus paulatim in ipſis
ſubſederit aſſeribus ſublatis purgantur, ne, quod etiam tunc eis accidit, ob­
ſtruantur & obturentur. Quos autem canales metallici extra terram infun­
dibulis quæ ſunt ad caſas puteorum, ſubijciunt, eos plerunque cauant
ex ſingulis arboribus. Infundibula uerò ferè conficiuntur
ex quatuor aſſeribus ſic inferius exciſis & con
iunctis, ut ſumma infundibulorum
pars fiat latior, angu­
ſtiorima.
Canalis A. Infundibulum B.
1 20[Figure 20]
Quæ ſint ferramenta metallicorum, quæ uaſa ſatis oſtendi: nunc machinas
exponam, hæ triplices ſunt, tractoriæ ſcilicet, ſpiritales, ſcanſoriæ. Tractorijs
onera ex puteis extrahuntur. Spiritales aerem conceptum ex ore ſuo inflant in
cuniculos uel puteos: quod ni fiatin nonnullis foſſores laborare ſine magna
ſpirandi difficultate non poſſunt. Scanſoriæ ſunt ſcalæ quarum gradibus me
tallici deſcendunt in puteos: & ex eis rurſus aſcendunt. Tractoriarum uariæ
& diuerſæ ſunt formæ: & quædam ex ipſis multùm artificioſæ: &, niſi ego
fallor, ueteribus incognitæ: quæ iccirco inuentæ ſunt, ut & aquæ trahi poſ­
ſint ex terræ profundo, ad quod nulli cuniculi pertinent: & res foſsiles ex pu
teis, quos item nulli contingunt cuniculi, uel longiſsimi. Quoniam uerò puteo
rum non eadem eſt altitudo, in iſtius generis machinis magna uarietas exiſtit.
ſed earum, quibus onera ſicca ex puteis extrahuntur, formæ quinque potiſsimum
ſunt uſitatæ, quarum prima ſic conficitur. Tigna duo, quàm puteus paulo lon­
giora, collocantur: alterum in fronte putei, alterum in tergo. Eorum partes ex­
tremæ habent foramina, in quæ pali, ad imum cuneatiores, immiſsi altius in
terram adiguntur ut maneant immobilia. Habent præterea formas, in qui­
bus incluſa ſunt capita duorum tignorum tranſuerſariorum: quorum unum
dextrum putei latus occupat: alterum tantum abeſt à ſiniſtro, ut inter ipſa
locus ſit aptus ad ſcalas affingendas: in horum tignorum tranſuerſariorum
formis, quæ in media eorum ſunt parte, ſtipites uel aſſeres craſsi infiguntur
& configuntur clauis ferreis: in quorum ſtipitum uel aſſerum caua craſsis la
minis ferrata conijciuntur ſuculæ capita: utrumque autem caput, ex ſtipitis
aut aſſeris cauo foras eminens, eſt incluſum in forma alterius capitis ligni lon
gi ſeſquipedem, lati palmum, craſsi tres digitos: ſed utrunque eius caput latum eſt di­
gitos ſeptem: in alterum uerò incluſus eſt uectis, teres item longus ſeſquipedem.
1circa uerò ſuculam funis ductarius inuoluitur, & eius media pars ad ipſam
religatur: at utraque eiuſdem anſa habet uncum ferreum, qui uaſis ſemicirculo
implicatur: itaque uectibus coacta ſucula dum uoluitur ſemper alterum uas
onere plenum ex puteo extrahitur in eundem demittitur uacuum. Cogunt
autem ſuculam uiri duo robuſti, uterque prope ſe ciſium habens, in quod, cùm
uas ei propius fuerit extractum, exoneret. Duo uerò uaſa plerunque implent
ciſium. Quare ubi quatuor extracta fuerint uterque ſuum ciſium ex caſa eue­
hit et euertit: ita fit, ut ſi putei fodiantur profundi, collis aſſurgat circa machi
næ caſam. Quod ſi uena metallorum fœcunda non fuerit, terras ſaxaque diſcri­
mine remoto profundunt: ſi fœcunda, ſeorſim exonerata ſeruant, tundunt,
lauant. At cùm uaſa aquaria extrahunt, ea euertentes aquam per infundibu­
la tranſmittunt in canalem, per quem effluit.
Tignum in fronte putei collocatum A. Tignum in tergo putei collocatum B.
Pali cuneati C. Tigna tranſuerſaria D. Stipites uel aſſeres craſsi E.
Lamina ferrea F. Sucula G. Eius capita H. Lignum I. Vectis K.
Funis ductarius L. Eius uncus M. Vas N. Eius ſemicirculus O.
21[Figure 21]
Altera machina, qua metallici, cùm putei ſunt altiores, utuntur, à prima
differt rota, quam præter uectes habet: eam, ſi pondus altè non extrahitur,
unus uectiarius uerſat, rota in alterius locum ſuccedente: ſin altius, tres, rota
in quarti locum ſubſtituta. Etenim ſucula ſemel mota rotæ uolubilitate iu­
1uatur, ut multo facilius circumagi poſsit: ad quam rotam aliquot interdum
maſſulæ plumbeæ appenduntur, uel in aſſerculis, ad eam affixis, includun­
tur, ut cùm uerſatur pondere depreſſa ad motum propenſior fiat. Quidam
eadem de cauſa duo uel tria uel quatuor bacilla ferrea includunt in ſucula,
eorumque capita maſſulis plumbeis aggrauant: ſed iſta rota differt à rota cur
rus, & ea, quam fluminis impetus uerſat. Etenim caret pinnis, quæ rotæ,
quam uertit flumen, ſunt: caret modiolo, qui eſt currus rotæ. Eius autem lo
co habet ſuculam craſſam: in cuius formis inferiorum radiorum capita ſunt
incluſa, ut ſuperiora in curuaturarum formis: cùm tres uectiarij hanc machi
nam torquent in orbem, tunc ad alterum ſuculæ caput quatuor uectes re­
cti ſunt, in eo incluſi: ad alterum unicus ille in metallis uſitatus, qui è duo­
bus membris conſtat: quorum teres, quod ſtratum eminet, manibus prehen­
ditur: quadrangulum, quod rectà aſſurgit, duas habet formas, in inferiore
membrum teres includitur, in ſuperiore ſuculæ caput. Hunc uectem unus
circumagit, illos duo: quorum alter eos trahit, alter trudit. Omnes uerò ue­
ctiarios, quamcunque machinam uerſant, uiros eſſe robuſtos neceſſe eſt, ut tam
magnum laborem ſuſtinere poſsint.
Sucula A. Vectes recti B. Vectis uſitatus C.
Rotæ radij D. Eiuſdem curuaturæ E.
22[Figure 22]
1
Tertia machina minus fatigat operarios, cùm onera maiora ſubleuet. Et­
ſi uerò tardius, ut omnes aliæ machinæ, quibus tympana ſunt, tamen altius:
nempe ad pedes centum & octoginta: quæ ſic ſe habet axis ſtatuti codaces
ferrei uerſantur in duobus catillis ferreis: quorum inferior eſt incluſus in trun
co in terra locato, ſuperior in trabe: axis ille inferiore parte habet orbem, ex
craſsis aſſeribus coagmentatis & compactis factum: ſuperiore tympanum
dentatum: id axis ſtrati tympanum quod ex fuſis conſtat, circumagit: circa
hunc axem, cuius codaces uerſantur item in ferreis tignorum catillis, ducta­
rius funus eſt inuolutus: operarij duo manibus quidem, ne cadant, prehen­
dentes & tenentes perticam, ad duo tigna ſtatuta affixam, pedibus uerò ta­
bellas retrò trudentes machinam circumagunt: quoties autem uas unum, re
bus effoſsis plenum, extraxerunt & ſubuerterunt, toties contrariè machinam
uerſantes alterum extrahunt.
Axis ſtatutus A. Truncus B. Trabs C. Orbis D. Tympanum
dentatum E. Axis ſtratus F. Tympanum quod ex fuſis constat G.
Funis ductarius H. Pertica I. Tigna ſtatuta K. Orbis tabellæ L.
23[Figure 23]
Quarta machina ſubleuat onera ſeſcuplo maiora quàm duæ machinæ
primò explicatæ: quæ ita fit. Tigna ad ſedecim, longa pedes quadraginta,
1craſſa & lata pedem, fibulis in ſummo coniuncta, in imo diuaricata erigun­
tur: eorum ſingulorum inferiora capita in ſingulorum tignorum in ſolo ſtra­
torum formis includuntur: tigna, quæ humi iacent, longa ſunt pedes quinque,
lata ſeſquipedem, craſſa pedem. Quodque autem tignum erectum cum tigno
humi ſtrato connectitur tertio quodam tigno obliquè deſcendente: cuius
caput ſuperius includitur in forma tigni erecti: inferius in forma tigni humi
iacentis. Eiuſmodi uerò tignum longum eſt pedes quatuor, craſſum & latum
pedem: quomodo fit area rotunda, cuius linea dimetiens habet ad quinqua
ginta pedes: in eius areæ medio crater altus ad decem pedes foditur, & fiſtu
ca ſpiſſatur, aut, ut ſatis habeat firmitatis, contiguis tigillis, per quæ penetrant
pali, ſtabilitur: eorum enim coniunctione terra crateris continetur ut deci­
dere non poſsit. In imo crateris tignum ſternitur longum pedes tres uel qua­
tuor, craſſum & latum ſeſquipedem: id, ut immobile maneat, in tigillis conti
guis eſt incluſum. In eius medio ferreus eſt catillus, acie temperatus, in quo
ferreus axis codax uerſatur: ſimili modo tignum, quod in ſummo ſub fibula
in formis duorum tignorum erectorum eſt incluſum, habet catillum ferreum
in quo alter ipſius axis codax ferreus uoluitur: nam quiſque axis metallicus,
ut quæque ſemel, ſi res ita ferat, dicam, duos ferreos habet codaces, tanquam
clauos, in medio capitum, ad circinum rotundatorum, infixos: eorum pars,
quæ in axis caput in figitur tam lata eſt quàm ipſum caput, & craſſa digitum:
quæ extat teres & craſſa palmum, aut craſsior, ſi res hoc poſtulat. Capita eti
am cuiuſque axis metallici circulo ferreo cinguntur & uinciuntur, ut eò firmi
us codaces continere poſsint. Axis autem huius machinæ, exceptis capitibus,
quadrangulus eſt & longus pedes quadraginta, craſſus & latus ſeſquipe­
dem: in cuius axis formis quæ ſunt ſupra caput inferius, quatuor tignorum
obliquè aſcendentium capita incluſa fibulantur: eorundem capita ſuperio­
ra ſuſtinent duo tigna tranſuerſaria duplicata, item in eorum formis in cluſa.
Tigna uerò obliquè aſcendentia ſunt longa pedes decem & octo, craſſa pal
mos tres, lata quinque. At tranſuerſaria duplicata ſic ad axem affixa ſunt & in
ter ſe clauis ligneis coniuncta, ut non ſeparentur: ea autem longa ſunt pedes
quatuor & uiginti. Deinde tympanum eſt, quod conſtat ex tribus rotis: qua­
rum media tam à ſuprema quàm ab infima diſtat pedibus ſeptem. Eis qua­
tuor ſunt radij, quos totidem tigilla obliquè aſcendentia ſuſtinent: quorum
capita inferiora circum axem fibula coniunguntur: ſingulorum aut radiorum
alterum caput in forma axis, alterum in forma curuaturæ incluſum eſt. Ex
curuaturis infimæ rotæ ad curuaturas mediæ undique pertinent fuſi: ſimiliter
ex curuaturis mediæ ad curuaturas ſupremæ: quibus fuſis duo ductarij fu­
nes inuoluuntur: alter inter infimam rotam & mediam, alter inter mediam &
ſupremam. Hoc ædificium, in metæ figuram, excepta ea parte quandrangu
la quæ ſpectat ad puteum formatum, totum ſcandulis contegitur. Tum du­
plicis ordinis ſunt tigna tranſuerſaria utrinque ſtatutis incluſa: utraque longa
ſunt pedes decem & octo: ſed ſtatuta craſſa & lata pedem, tranſuerſaria tres
palmos. Statuta numero ſunt ſedecim, tranſuerſaria octo, ſuper quæ collo­
cantur duæ trabes latæ pedem, craſſæ tres palmos, excauatæ ad ſemipedis
latitudinem, ad quinque digitorum altitudinem: & altera quidem locatur ſu­
1per ſuperiora tigna tranſuerſaria, altera ſuper inferiora: utraque tam longa
eſt, ut ferè ex machinæ tympano uſque ad puteum pertineat. Vtrique prope i­
dem tympanum axiculus ligneus eſt teres & craſſus digitos ſex, cuius capi­
tula, lamellis ferrata, uerſantur in armillis ferreis: utrique ſunt orbiculi lignei,
qui unà cum axiculis ſuis ferreis uoluuntur in earundem trabium foramini­
bus: atque hi orbiculi circuncirca ſunt excauati, ut funis ductarius ex ipſis exci­
dere non poſsit: itaque uterque funis per ſuum axiculum ſuoſque orbiculos ex­
tenſus uerſatur: utriuſque uncus ferreus uaſis ſemicirculo inijcitur: utrique præ
terea capiti alterius inferioris tigni duplicati, quod eſt in axe incluſum, eſt ti
gillum longum pedes quatuor: id quaſi ex duplicato pendet: cui inferius ti
gnum curtum eſt incluſum, in quo auriga ſedet: quodque ferreum habet cla­
uum, qui recipit catenam, atque ea rurſus ſtateram. Quo modo fieri poteſt ut
duo equi hanc machinam modo hac, modo illac trahant: uiciſsimque uas alte
rum onere plenum ex puteo extrahatur, alterum uacuum in eundem demit
tatur. Si uerò puteus fuerit profundus, quatuor equi machinam circuma­
gunt. Vaſi autem extracto, ſiue ſiccæ ſiue humidæ res effundendæ fue
rint, operarius harpagonem inijcit, ipſumque ſubuertit:
is ex catena, cui tres uel quatuor annuli ſunt,
ad trabem affixa, dependet.
Tigna erecta A. Tigna humi ſtrata B. Tigna oblique de­
ſcendentia C. Area D. Tignum in imo crateris ſtra­
tum E. Axis F. Tigna tranſuerſaria duplicata G.
Tympanum H. Ductarij funes I. Vas K. Tigillum ex
duplicato pendens L. Tignum curtum M.
Catena N. Statera O. Harpago P.
1 24[Figure 24]
Quinta ſimilis eſt partim machinæ maximæ, partim tertiæ, quæ ab equis
uerſata pilis aquas haurit: quarum utranque paulò pòſt exponam. Etenim ſi­
1cuti tertia & ab equis uerſatur, & duos habet axes: ſtatutum ſcilicet, circum
quem, in terræ cauernam penetrantem, ſimiliter inferius eſt tympanum den
tatum: atque ſtratum, circum quem tympanum quod ex fuſis conſtat. Vt ue­
rò machina maxima duo habet tympana circum axem ſtratum, prorſus illi­
us tympanis ſimilia, ſed minora, quod uaſa ex puteo ducentos & quadragin­
ta tantummodo pedes alto trahere poſsit: quorum alterum ex orbibus, ad
quos affixa ſunt tigna compoſitum eſt: alterum, quod exiſtit prope tympa­
num quod ex fuſis conſtat, altum eſt undique circum axem pedes duos, craſ­
ſum unum: huic harpago impingitur: qui ipſum retinens machinam, cùm res
id poſtulauerit, ſiſtit. Toties uerò poſtulat, quoties uel ſacci è corio ſaxorum
fragmentis aut terris pleni, extracti euertuntur, uel aquæ ex uaſis, item extra
ctis effunduntur: nam hæc machina non onera modo ſicca leuat, ſed etiam
humida, perinde ac aliæ quatuor machinæ iam nunc à me deſcriptæ: quine
tiam hac in puteum demittuntur tigna, ad eius catenam ductariam alligata.
Sed harpago craſſus pedem, longus ſemipedem extat è tigno, catena appen
ſo ex altero capite tigni, quod uerſatur circum axiculum ferreum, quem con­
tinent chelæ tigni ſtatuti. Ex altero uerò mobilis illius tigni capite iterum ca­
tena appenſum eſt tignum longum, & ex eo rurſus catena alterum tignum
breue: cui, cùm machina ſiſtenda fuerit, operarius inſidet, atque ſic ipſum de­
primit. Mox ei inijcit aſſerem uel tigillum, quod ſubter duo tigna pertinens
ab eis ne attolli poſsit retinetur: quo modo harpago ſubleuatus, tympa­
numque amplexus tam ualidè prehendit, ut ſæpe ex ipſo ſcintillæ exiliant. Ha­
bet autem tignum dependens, ad quod harpago eſt affixus aliquot forami­
na, in quibus catena includitur, ut ipſe quemadmodum conuenit ſubleuari
poſsit. Supra tympanum eſt tabulatum, ne id aqua deſtillans madefaciat.
Nam ſi madefactum fuerit, harpago machinam minus retinebit. Iuxta uerò
alterum tympanum eſt palus, ex quo dependet catena, in cuius annulo po­
ſtremo incluſus eſt alter harpago, hoc eſt uncinatum ferrum, longum pedes
tres. Is annulo, ad fundum tam uaſis quàm ſacci affixo, iniectus illud retinet
ut aqua effundi poſsit, hunc ut ſaxorum fragmenta euerti.
Tympanum dentatum, quod est ad axem ſtatutum A. Axis ſtratus B.
Tympanum quod ex fuſis conſtat C. Tympanum prope id ipſum D.
Tympanum quod ex orbibus conſtat E. Harpago F.
Tignum mobile G. Tignum breue H. Alter harpago I.
1 25[Figure 25]
Venas autem illis quinque machinis è puteis extractas uel è cuniculis eue­
ctas metallici de montibus aut deuehunt, aut detrahunt aut deijciunt. No­
1ſtrates ipſas in capſam, trahæ, quam equus trahit, impoſitam, conijcientes hye
me de montibus, qui non admodum alti ſunt, deuehunt. Carni uerò ijſdem
temporibus hybernis eas in ſaccos, è corio factos, ingerunt: quorum duos
uel tres imponunt paruæ trahæ, quæ priore parte altior eſt, poſteriore hu­
milior: quibus ſaccis animoſus uector non ſine uitæ periculo inſidens traham
de monte in uallem decurrentem bacillo, quod gerit in manu, regit. Eam e­
nim uel nimis celeriter decurrentem oppoſito ſiſtit: uel aliò, quàm quo de­
bet, deflectentem eodem in uiam reducit. At Norici quidam hyeme eaſdem
in ſaccos, è ſetoſis pellibus ſuillis confectos, colligunt, & de altiſsimis monti­
bus, quos equi, muli, aſini nequeunt ſcandere, detrahunt. Eorum uerò ſaccos
uacuos robuſti canes clitellarij, his rebus aſſuefacti, ferunt in montes: uena­
rum plenos & loris conſtrictos atque ad funem alligatos homo, eum in bra­
chium uel pectus inuoluens, per niues detrahit uſque ad eum locum, in quem
equi, muli, aſini clitellarij aſcendere poſſunt: ubi uenæ, è ſaccis ſuillis erectæ,
inijciuntur in alios ſaccos, è lineo panno bilice uel trilice factos: qui iumen­
torum clitellis impoſiti deferuntur in officinas, in quibus uenæ uel lauan­
tur uel excoquuntur.
Traha cui impoſita est capſa A. Traha cui impoſiti ſunt ſacci B. Bacillum C.
Canes clitellarij D. Sacci ſuilli ad funem alligati E.
26[Figure 26]
1
Si uerò equi, muli, aſini, clitellarij montes ſcandere poſſunt, eorum clitel­
lis primò ſacci linei uenis repleti imponuntur: quos anguſtis montium uijs,
quæ nec plauſtra nec trahas recipiunt, in ualles, rupibus altis & difficilibus
aditu ſubiectas deferunt. At in rupibus, in quas iumenta ſcandere non poſ­
ſunt, decliues collocantur longæ capſæ patentes ex aſſeribus factæ, & tabel
lis tranſuerſis, ne concidant, diſtinctæ. In has uenæ ciſijs, quibus unica eſt ro
ta, aduectas conijciunt: easque in planiciem deuolutas, & uel in ſaccos lineos
collectas iumenta clitellis deferunt, uel in trahas aut plauſtra coniectas de­
uehunt. Cùm autem aurigæ uenas de arduis montium cliuis deuehunt bi­
rotis utuntur ciſijs, quæ à tergo trahunt duos arborum truncos in terram de­
miſſos: hi ſua grauitate renitentes pronum grauium ciſiorum, quæ in capſis
uenas continent, decurſum impediunt: qui ni eſſent aurigæ ſæpius catenas
rotis implicare cogerentur. Sed cùm ijdem aurigæ uenas de montibus, qui
carent iſtiuſmodi cliuis, deuehunt, plauſtris, quorum capſæ duplo ſunt lon
giores quàm ciſiorum, utuntur: utrarumque aſſeres ita coagmentati ſunt, ut
cùm uenæ rurſus ab aurigis de plauſtris excutiendæ ſunt, leuari & diſſolui
poſsint. Nam eos tantummodo repagula coercent. Aurigæ uerò uenarum
plauſtra triginta uel ſexaginta de dominis conducunt deuehenda: quorum
ſingulorum numerum præſes officinæ in bacillo ſignat. Sed quædam ue­
næ, potiſsimum autem plumbi candidi, è fodinis extractæ in octo partes uel
nouem, ſi domini fodinæ dominis cuniculi dant nonas, diſtribui ſolent: id
rarius fit modulis, ſæpius capſis: quæ ex tignis contiguis, & qua ad cauum
conuertuntur planis, ſunt confectæ. Dominus uerò quiſque eam par­
tem, quæ ei ſortitò obtigit, auehendam, lauandam,
excoquendam curat.
Equi clitellarij A. Capſa longa in rupe decliuis locata B.
Eius tabellæ C. Ciſium cui unica est rota D. Ciſium birotum E.
Trunci arborum F. Plauſtrum G. Vena de plauſtro ex­
cutitur H. Repagula I. Præſes officinæ plauſtrorum nu­
merum in bacillo ſignans K. Capſæ in quas uenæ diſtri­
buendæ inijciuntur L.
1 27[Figure 27]
In uaſa, quæ quinque hæ machinæ trahunt, pueri uel uiri terras & ſaxorum fra
gmenta batillis inijciunt, uel manibus eadem ijſdem ingerunt: unde ingeſtores
ſunt nominati: eædem uerò machinæ non ſicca modo, ut dixi, leuant onera,
1ſed etiam humida ſiue aquas. Verùm priuſquam exponam uaria & diuerſa
genera machinarum, quibus metallici aquas ſolum exantlare ſolent, dicam
quo modo res graues, quod genus ſunt axes, catenæ ferreæ, fiſtulæ, ligna
grandia in puteos rectos & profundos demittendæ ſunt. Machina erigitur,
cuius ſucula, utrinque quatuor uectes rectos habens, in tignis ſtatutis includi
tur, et circa eam ductarius inuoluitur funis, eiuſque caput alterum ad eandem
affigitur, alterum alligatur ad res illas graues: quæ rectà ſenſim operarijs re­
nitentibus demittuntur: atque, ſi in aliqua putei parte ſubſtiterint, paululùm
retrahuntur. Cùm uerò eædem ſunt grauiſsimæ, tunc ſecundum hanc machi­
nam altera ei prorſus aſsimilis erigitur, ut & oneri robore pares ſint, & idi­
pſum ſenſim demitti poſsit: quinetiam interdum ijſdem de cauſis trochlea
funiculis ad trabem religatur: per cuius orbiculos ductarius funis traductus
deſcendit & aſcendit.
Sucula A. Vectes recti B. Tigna ſtatuta C. Funis D. Trochlea E. Ligna demittenda F.
28[Figure 28]
Aquæ autem ex puteis aut extrahuntur, aut hauriuntur. Extrahuntur uerò
in uaſa uel utres aquarios infuſæ: hos potiſsimum trahit machina, cuius rota
duplices habet pinnas: illa quinque machinæ iam explicatæ: quanque quarta in
quibuſdam locis etiam utres mediocres trahit: at hauriuntur ſitulis uel orbiculis,
quib. foramina ſunt, uel pilis. Cùm aut paucæ ſunt, aut extrahuntur in uaſis:
1aut hauriuntur ſitulis uel orbiculis: cùm multæ, uel extrahuntur in utribus, uel
hauriuntur pilis. Sed primò machinas ſitulis aquas exantlantes in medium pro
feram, quarum tres ſunt ſpecies: prima ſic ſe habet. Loculamentum quadrangulum
totum conſtat ex cancellis ferreis, altum pedes duos et dimidium: longum item pedes
duos & dimidium, ac inſuper ſextantem & quartam digiti partem: latum quadran­
tem & ſemunciam: in quo ſunt tres axiculi ferrei ſtrati, qui in catillis uel latis cir
culis ferreis acie temperatis uerſantur: atque quatuor ferrea tympana: quorum
duo ex fuſis conſtant, totidem ſunt dentata. Circum axiculum infimum extra locula
mentum eſt rotula lignea, ut propenſior ad motum fiat: intra loculamentum mi
nus prioris generis tympanum, quod ex octo fuſis, ſextantem & ſemunciam lon­
gis, conſtat: circum alterum axiculum è loculamento non eminentem, ac iccirco tan
tummodo longum pedes duos & dimidium, unciam, atque tertiam digiti partem, eſt alte
ra parte minus tympanum dentatum, quod habet octo & quadraginta dentes:
altera maius prioris generis tympanum, quod ex duodecim fuſis, quadrantem
longis, conſtat. Circum aut tertium axiculum, craſſum unciam & tertiam eius partem,
eſt maius tympanum dentatum ex eo undique pedem aſſurgens: quod habet du­
os et ſeptuaginta dentes: utriuſque uerò tympani dentibus ſunt cochleæ: qua
rum ſtriges in tympanorum ſtrias aguntur, & contra carum ſtriæ in eorundem ſtri­
ges, ut in fractorum locum alij reponi poſsint. Tam aut dentes quàm fuſi ſunt
acie temperati: at ſupremus axiculus ex loculamento extans ita artificioſè eſt
incluſus in forma alterius axiculi, ut unus eſſe uideatur: is per receptaculum,
ex tignis compoſitum, quod eſt circum puteum penetrans, in unci ferrei, in craſſo
trunco querno incluſi, orbiculo, ex mera ferri acie facto, uerſatur: circum eum
axiculum eſt tale tympanum, quale habent machinæ pilis aquas haurientes: cui ſi
militer ſunt fibulæ ter curuatæ: quib. quia ferreæ catenæ ductariæ annuli in
hærent, tam magnum onus cam retrahere non poteſt: qui annuli non ſicuti cæte
rarum catenarum annuli ſunt integri, ſed quiſque ſuperiore parte utrinque curua­
tus ſequentem recipit: quo circa duplicis catenæ ſpeciem gerit: qua uerò alter
alterum recipit, ſitulæ, ex laminis ferreis uel æreis factæ, ſemicongiales ad eos
loris alligantur: quare ſi annuli fuerint centum, totidem erunt ſitulæ aquas effe­
rentes: earum aut ora extant, & operculis tecta ſunt, ne aquas effundant cùm
putei fuerint decliues. Nam cùm recti fuerint, ſitulæ operculis neceſſe non
habent. Itaque uectiarius infimi axiculi caput in uectis forma includens eum
ſimul cum tympano uerſat: cuius fuſi conuertunt alterius axiculi tympanum
dentatum. Quoniam uerò una cum ipſo circumagunt id, quod ex fuſis conſtat,
hi rurſus ſupremi axiculi tympanum dentatum uerſant atque alterum, cui fibulæ
ſunt infixæ: quomodo catena ſimul cum uacuis ſitulis demittitur iuxta ue­
næ fundamentum per annulum paululum compreſſum in lacunam uſque ad imum libra­
mentum: cuius tympani axiculus ferreus utrinque in craſsi ferri catillo uerſa­
tur: in quo tympano catena inuoluta ſitulis aquas haurit: quas plenas iuxta
uenæ tectum extracta peruehit ſuper axiculi ſupremi tympanum, ac ſemper tres
ſimul inuerſas aquam effundere cogit in labrum ex quo effluit in cuniculi cana­
lem. Veruntamen talis machina minus eſt utilis, quòd, cùm ſine magno im­
pendio conſtrui non poſsit, paucas aquas efferat: & quidem tardius, ut eti­
am cæteræ machinæ quibus plura ſunt tympana.
1
Loculamentum A. Axiculus infimus B. Rotula C. Tympanum quod ex fuſis
conſtat minus D. Axiculus alter E. Tympanum dentatum minus F. Tympanum
quod ex fuſis constat maius G. Axiculus ſupremus H. Tympanum dentatum maius I.
Catillus K. Circulus latus L. Receptaculum M. Truncus quernus N. Vncus
ferreus O. Orbiculus P. Tympanum ſuperius Q. Fibulæ R. Catena S.
Annuli T. Situlæ V. Vectis X. Libramentum ſiut tympanum inferius Y.
29[Figure 29]
1
Altera iſtius generis machina, paucis uerbis à Vitruuio deſcripta, congi
ales ſitulas citius effert. Atque propterea ad aquas ex puteis, in quos multæ
continenter influunt, hauriendas utilior eſt quàm prima: ea ferreo locula­
mento tympaniſque carens habet circum axem ligneum rotam, quæ à calcan
tibus uerſatur. Axis autem diu, quòd careat tympano, durare non poteſt: cæ­
teris primæ ſimilis eſt, niſi quod duplicem habeat catenam ab illa diuerſam.
Fibulas autem in huius machinæ axem, ut in aliarum tympanum infigere de­
bet, quos alij ſimplices, alij ter curuatas efficiunt, ſed utriſque quatuor cuſpides
Rota quæ a calcantibus uerſatur A. Axis B. Catena duplex C.
Annulus duplicis catenæ D. Situlæ E. Fibula ſimplex F.
Fibula ter curuata G.
30[Figure 30]
Tertia, quæ longè præſtat duabus iam expoſitis, fabricatur cùm riuus ad
fodinam deduci poteſt: cuius impetus pinnas percutiens circumagit rotam,
quam habet loco rotæ à calcantibus uerſatæ: quod ad axem attinet, ſimilis
eſt ſecundæ: quod ad tympanum, quod eſt circum axem, catenam, libramentum
primæ. Situlas uerò habet multò capaciores quàm etiam ſecunda. Sed quia
ſitulæ citò frangi ſolent, metallici rarò his machinis utuntur: maluntque pau­
cas aquas quinque primis machinis extrahere uel ſiphonibus exantlare, mul
tas uel pilis per fiſtulas haurire uel in utribus item extrahere.
1
Rota cuius pinnas impetus riui percurrit A. Axis B. Eius tympanum
in quod fibulæ ſunt infixæ C. Catena D. Annulus E.
Situlæ F. Libramentum G.
31[Figure 31]
Verùm de primo machinarum genere ſatis: nunc alterum, hoc eſt ſipho­
nes aquam ſpiritu tractam orbiculis haurientes exponam: quorum ſeptem
ſunt formæ: quæ licet ſtructura inter ſe differant, tamen eundem utilitatis fru­
ctum metallicis præbent: quanquam alia alia maiorem. Primus ſypho ſic fit.
Super lacunam ſtatuitur contignatio: ad quam fiſtula una uel duæ, quarum
altera in altera incluſa eſt, in lacunæ fundum immiſſæ fibulis ferreis cuſpida
tis & utrinque directò deorſum uerſus actis affiguntur, ut immotæ maneant:
inferioris autem fiſtulæ inferior pars incluſa eſt in trunco, alto ad duos pe­
des: is fiſtulæ inſtar perforatus ſtat in fundo lacunæ: ſed inferius eius fora­
men ligno tereti occluditur: idem truncus circum circa habet foramina, per
quæ aqua in ipſum manat. In ſuperiore uerò eius parte excauata, ſi una fiſtu
la fuerit, pyxis ferrea, uel ærea, uel orichalcea, palmum alta, ſed fundo carens,
includitur: quam foricula rotunda tam arctè claudit, ut aqua ſurſum ſpiritu
ducta relabi non poſsit: ſin duæ fiſtulæ fuerint, qua coniunguntur pyxis in
inferiore includitur, ſuperioris apertura uel ſiphunculus ad cuniculi canales
pertingit. Itaque operarius impiger ad labores, in contignationis tabulato
1ſtans, pilum in fiſtulam demiſſum intrudit ac retrahit: ad eius pili ſummum
eſt uectis: imum eſt calceo indutum: ſic uocatur corium turbinis ferè figura:
nam iſto modo ſutum eſt, ut inferiore parte, qua ad pilum, in ipſo incluſum,
affigitur, anguſtum ſit: ſuperiore, qua haurit aquam, pateat. Vel orbiculus
ferreus, digitum craſſus, aut ligneus, ſex digitos craſſus, uterque longè calceo
præſtans, ad imum pili, quod per eam penetrat, clauo ferreo traiecto affixus
eſt, aut in eadem, in cochleæ figuram formata, incluſus: qui orbiculus ſuperi
us circumcirca corio tectus quinque aut ſex foramina habet uel rotunda uel
longiuſcula, quæ uniuerſa ſtellæ ſpeciem exprimere uidentur. Habet etiam
eandem, quam fiſtulæ foramen, latitudinem, ut tantummodo in eam demit
ti & rurſus attolli poſsit. Cùm autem operarius pilum ſurſum uerſus trahit,
aquam orbiculi foraminibus, cuius corium tunc deprimit, hauſtam, ducit ad
aperturam uel ſiphunculum per quem effluit: foricula uerò pyxidis aperi­
tur, ut aqua, quæ in truncum influxit, ſpiritu ducta denuo aſcendat in fiſtu­
lam: cùm idem operarius pilum intrudit, foricula clauditur, ut orbiculus ite
rum aquam haurire poſsit.
Lacuna A. Fiſtulæ B. Contignatio C. Truncus D.
Foramina trunci E. Foricula F. Siphunculus G. Pilum H.
Eius uectis I. Calceus K. Orbiculus habens foramina
rotunda L. Orbiculus habens foramina longiuſcula M.
Corium N. Hic terebrat ſtipites & ex eis fiſtulas facit O.
Terebra, cui cochlea est P. Terebra latior Q.
1 32[Figure 32]
Alterius ſiphonis pilum facilius commotum directo, deorſum fertur, & ſur
ſum refertur: qui ſic fit. Tigna duo ſuper lacunam collocantur: alterum prope
1dextrum eius latus, alterum propè ſiniſtrum. Ad hoc fiſtulæ fibulis ferreis
affiguntur: ad illud uel ſtipes chelas habens perforatas, uel tignum ſuperius
excauatum, ut pro chelis ſit. Axiculus autem ferreus per tigni cuiuſdam ſta­
tuti latius & rotundum foramen, quod in eius medio eſt, penetrans in chela
rum foraminibus ſic includitur, ut ipſe quidem maneat immobilis, tignum
uerò circa eum uerſetur intra chelas: in cuius tigni altero capite ſuperius pi­
li caput eſt incluſum, ferreoque clauo transfixum: in altero uectis item ſuperi­
us caput. Inferiori uerò manubrium eſt ut eò firmius manibus teneri poſſit.
Itaque cùm operarius uectem ſurſum trudit, pilum in fiſtulam impellit: cùm
retrahit uectem, ex fiſtula pilum extrahit: atque ita pilum iterum aquam, orbi
culi foraminibus hauſtam, ducit ad ſiphunculum, per quem effluit in cana­
lem. Hic autem ſipho, ut etiam ſequens, quod ad pilum, orbiculum, truncum,
pyxidem, foriculam pertinet, eodem modo, quo primus, ſe habet.
Tignum ſtatutum A. Axiculus B. Tignum quod circa axiculum
uerſatur C. Pilum D. Vectis E. Annulus, quo duæ fiſtulæ
coniungi ſolent F.
33[Figure 33]
Tertius ſipho iam dicti nonnihil diſſimilis eſt. Loco enim ſtipitis duo ſta­
tuuntur tigna circa ſummum perforata: in quibus foraminibus axis capita
1uertuntur. In medio eius axis duo tigilla ſunt incluſa: in quorum alterius ca­
pite infixum eſt pilum: ad alterius uerò caput affixum eſt tignum graue, ſed
curtum, ut protruſum inter duo illa tigna ſtatuta moueri, atque quaſi ire & re
dire poſſit. Id tignum cùm protrudit operarius, pilum ex fiſtula extrahitur:
cum ſua ui redit, intruditur: quo modo aquam, quam fiſtula concipit, pilum
orbiculi foraminibus hauſtam exprimit per ſiphunculum in canalem. Sunt
qui uectem in locum tigni curti ſupponunt: uerùm hic ſipho, ut etiam pro­
ximus ſuperior, minus quàm cæteri, in metallis eſt uſitatus.
Tigna ſtatuta A. Axis B. Tigilla C. Pilum D.
Tignum curtum E. Canalis F. Hic deducit aquam e
canali effluentem, ne in foſſas actas influat G.
34[Figure 34]
Quarta ſiphonum ſpecies ſimplex non eſt, ſed duplex: ea ſic ſe habet. Se­
xangulus truncus faginus, longus pedes quinque, latus duos & dimidium,
craſſus ſeſquipedem in duas partes ſecatur: quæ ſecundum, ferreum axicu­
lum, in eis collocandum diſtribuuntur, & tam altè & latè excauantur, ut in
ipſis uerſari poſsit: cuius axiculi pars, quæ in trunco includitur, tota teres eſt,
1eiuſque extrema, quæ pro codace eſt, recta exiſtit. Deinde altitudine pedis re
ſidet, rurſusque recta procedit: qua pilum teres ex eo dependet. Poſtea tam aſ
ſurgit altè quà in reſedit, iterumque paululùm rectà procedit. Deinde altitudi
ne pedis aſſurgens rurſus rectà procedit: qua alterum pilum teres ex eo ſuſpen­
ſum eſt. Poſtea tam reſidet altè quàm aſſurrexit: tum eius altera pars, quæ i­
tem pro codace eſt, recta exiſtit: quæ, quia ex trunco extat, ne aqua, in eum
tracta, erumpat duabus bracteolis ferreis orbiculi figura, cum quibus duo
coria eiuſdem figuræ & magnitudinis ſunt coniuncta, cauetur: quorum al­
ter intra truncum, alter extra, circum axiculum eſt. Poſtremò ſequitur pars
eius quadrangula duo habens foramina, in quibus duo bacilla ferrea inclu­
duntur, eorumque capita maſſulis plumbeis aggrauantur, ut axiculus ad mo
tum fiat propenſior. Qui, poſtquam eius caput in forma uectis fuerit inclu­
ſum, facilè circumagi poteſt. Superior autem trunci pars eſt humilior: inferi
or, altior: illa in medio ſemel fiſtulæ modo, cuius foramen ſimplicem habe­
at latitudinem rectà deorſum perforatur: hæc bis, nempe ad utrunque latus
item rectà deorſum duarum fiſtularum modo, quarum foramina duplicem
habeant latitudinem: quæ trunci pars imponitur duabus fiſtulis, in eum ſu­
periore parte incluſis, inferiore in truncos, in lacuna ſtatutos, quibus forami
na ſunt, per quæ aquæ in eos influunt, penetrantibus. Deinde ferreus axicu
lus in trunci cauo locatur, duobus pilis ferreis, quæ ex ipſo dependent, per
eius foramina demiſsis in fiſtulas altitudine pedis: utrique pilo inferius eſt co
chlea, quæ craſſam laminam ferream, in orbiculi figuram formatam & fora­
minibus plenam, atque corium, quod eam tegit, continet, ut fiſtula alteram py­
xidem, cui eſt rotunda foricula eam claudens. Tum ſuperior trunci pars ſu­
per inferiorem ex omni parte congruenter aptata imponitur: & qua coniun­
guntur latis & craſsis laminis ferreis cinguntur, paruis cuneis latis item fer­
reis adactis coercentur, fibulis uinciuntur: in ea ſuperiore trunci parte fiſtu­
la includitur: quam altera excipit, eamque rurſus tertia, atque deinceps alia ali­
am uſque dum ſuprema ad cuniculi canalem pertingat. Itaque cùm uectiarius
axiculum uerſat, pila uiciſsim laminis hauriunt aquas. Quod quia celeriter
fit, & duarum fiſtularum, ſupra quas truncus eſt ſtatutus, foramina duplo ma
iora ſunt quàm foramen ſupra truncum ſtatutæ, nec altè pila hauriunt aquas,
inferiorum impetus continenter ſuperiores aſcendere & ex ſupremæ fiſtu­
læ apertura in cuniculi canalem effluere cogit. Quoniam uerò truncus ligne­
us rimis fathiſcere ſolet: ſatius eſt eum ex plumbo, uel ære uel orichalco con
flato conficere.
Truncus A. Trunci pars inferior B. Eiuſdem pars ſuperior C.
Fibulæ D. Fictulæ ſub trunco E. Fiſtula ſuper truncum ſta­
tuta F. Axiculus ferreus G. Pila H. Eorum laminæ or­
biculi figura L. Coria K. Foramina axis L.
Bacilla quorum capita maſſulis plumbeis ſunt aggrauata M.
Vectis N.
1 35[Figure 35]
1
Quarta ſiphonum ſpecies minus ſimplex eſt: nam conſtat ex duobus uel
tribus ſiphonibus: quorum pila attollit machina, quam uerſant homines:
etenim cuique pilo eſt dens, quem ſuculæ bini dentes uiciſſim tollunt. Eam
duo uiri robuſti, uel quatuor, cogunt. Sed cùm pila decidunt in fiſtulas, eo­
rum orbiculi hauriunt aquas: cùm attolluntur, eaſdem aquas exprimunt per
fiſtulas. Cuiuſque aut pili ſuperior pars, quæ in foraminibus tignorum tranſ­
uerſariorum continetur, quadrangula eſt, & craſſa atque lata ſemipedem: reli
qua, quæ in fiſtulas incidit, & ex alio ligno facta eſt, tota teres. Horum trium
ſiphonum quiſque ex duabus continentibus fiſtulis, ad tigna putei affixis, com
ponitur. Verùm hæc machina altius aquas haurit, utpote ad pedes quatuor
& uiginti. Si foramina fiſtularum magna ſunt duo tantum modo ſiphones
fiunt: ſi paruæ, tres: ut utroque modo machina oneri par eſſe poſsit. Idem de
cæteris machinis earumque fiſtulis ſentiendum eſt. Quoniam uerò hi ſipho­
nes ex duabus fiſtulis conſtant, pyxis ferrea, ut etiam prius dixi, cui eſt foricu­
la ferrea, non includitur in trunco, ſed in qaeſtula inferiore: & quidem ea par
te, qua ad ſuperiorem adnectitur: atque ita pili pars teres ſuperioris tantum­
modo fiſtulæ longitudinem habet. Sed hanc rem mox planius explicabo.
Pili dens A. Suculæ dentes B. Pili pars ſuperior quadran/
gula C. Eiuſdem pars inferior teres D. Tigna tranſuer­
ſaria E. Fistulæ F. Eius apertura G. Canalis H.
1 36[Figure 36]
Sexta ſiphonum forma prorſus eadem eſſet quæ quinta, niſi pro ſucula
axem haberet, eamque non homines uerſarent, ſed rota, quam aquarum impe­
tus, eius pinnas percutiens circumagit: qui quia longè ſuperat uires huma­
nas hæc machina aquas ex puteo amplius centum pedes alto orbiculis per fi­
1ſtulas haurit. Infima aut non modo huius ſiphonis, ſed etiam aliorum infimæ fi­
ſtulæ pars, ne reſegmina lignorum, uel aliud quiddam, in ſe trahens ſorbeat, ple
runque includi ſolet in corbe craſsis uiminibus contexta, & in lacuna poſita.
Rota A. Axis B. Truncus cui infictit in fima fiſtula C. Corbis circundans truncum D.
37[Figure 37]
1
Septima ſiphonum ſpecies ab hinc annis decem inuenta cùm omnium ma
ximè artificioſa & durabilis & utilis ſit, ſine magno impendio confici po­
teſt, ea conſtat ex pluribus ſiphonibus: qui ſimul, ut proximi, in puteum non
deſcendunt, ſed alter alteri quodammodo ſubijcitur: etenim ſi tres fuerint,
ut eſſe ſolent, ultimus exorbet aquas putei, & eas in primum lacuſculum effun­
dit: ſecundus ex eo rurſus exhauſtas in ſecundum transfundit: tertius in cu­
niculi canalem: pila horum ſiphonum omnium rota pedes quindecim alta
attollit pariter pariterque deijcit: quam eius pinnæ, ab impetu riui, in montem
deducti, percuſſæ, cogunt uerſari: rotæ radij in axe, longo pedes ſex, craſſo
pedem, incluſi ſunt: cuius utrunque caput circulo ferreo cingitur: ſed in alterum
quidem infixus eſt codax, in alterum uerò ferrum, ut codacis poſterior pars,
craſſum digitum & tam latum quàm ipſum caput eſt: quod tamen teres &
circiter digitos tres craſſum primò longitudine pedis recta extat, quatenus
obtinet locum codacis: mox curuatum & quaſi lunatis obliquatum corni­
bus altitudine pedis aſſurgit: deinde rurſus pedem recta eminet: quo modo
fit ut hæc pars recta, cùm in orbem uoluitur, uiciſsim fiat pedem altior & hu
milior quàm illa. Ex hac poſteriore ferri teretis parte pendet primum pilum
latum: ipſa enim in ſuperius iſtius pili caput perforatum, ut clauus ferreus pri­
marum chelarum in inferius infigitur. Ne uerò pilum ex ea excidat, ut facilè
excidere poteſt, &, cùm neceſſitas id poſtulat, eximi ſolet, quod eius foramen
latius ſit quàm ferri pars, utrinque clauo ferreo, in ipſam infixo, coercetur: ne
ij atterant caput pili bracteis ferreis uel corijs intermedijs cauetur: tale pilum
primum longum eſt circiter pedes duodecim, reliqua uerò duo pedes ſex &
uiginti. Sed quodque latum eſt palmum, craſſum digitos tres: utraque cuiuſque
pars lata tecta & munita eſt laminis ferreis: quæ cochleis item ferreis conti­
nentur: ut pars, quæ uitium fecerit, refici poſsit. At chelæ in axiculum inclu­
ſæ ſunt teretem, longum ſeſquipedem, craſſum palmos duos: is utrinque cin­
gitur circulo ferreo, ne codaces ferrei, qui in tignorum armillis ferreis uerſan­
tur, ex eo excidant: ex quo axiculo utraque chelarum pars lignea eminet lon­
ga pedes duos, lata & craſſa digitos ſex. Altera ab altera diſtat palmos tres:
utriuſque rurſus pars tam interior quàm exterior etiam laminis eſt ferrata. In
chelas uerò claui duo ferrei teretes et craſsi digitos duos ſic infixi ſunt, ut im
mobiles maneant. Eorum poſterior per primi pili lati inferius & ſecundi ſu
perius caput perforatum & immobile penetrat. Prior autem ſimiliter immo­
bilis per ferreum primi pili teretis caput item immobile & deflexum. Iſtiuſ­
modi pilum quodque longum eſt pedes tredecim, craſſum digitos tres, & in
priorem cuiuſque ſiphonis fiſtulam deſcendit tam profundè, ut eius orbicu­
lus foriculam pyxidis ferè attingat. Quod cùm decidit in fiſtulam, aquæ, per
orbiculi foramina penetrantes, corium attollunt: cùm ſubleuatur, eædem
corium, quod ipſas fert, deprimunt. Foricula uerò pyxidem, ut foris ianuam,
claudit. At fiſtulæ coniunguntur duobus circulis ferreis, palmum latis, alte­
ro interius, altero extrinſecus. Sed interiore utrinque acuto ut in utramque fi­
ſtulam penetrare & eas continere poſsit. Quanque nunc fiſtulæ carent interio
re circulo: ſed habent commiſſuras, quibus iunguntur. Etenim ſuperioris in­
ferius caput continet, inferioris caput ſuperius: utrunque enim ad altitudinem
1ſeptem digitorum exciſum eſt: uerum illud interius, hoc extrinſecus, ut alterum
in alterum inire poſsit, cùm pilum incidit in priorem fiſtulam, foricula illa clauditur:
cùm extrahitur, aperitur: ut aquæ pateat foramen. Vnuſquiſque autem iſtiuſ­
modi ſiphonum conſtat ex duabus fiſtulis: quarum utraque longa eſt pedes
duodecim: utriuſque foramen latum eſt digitos ſeptem. Inferior in putei lacuna
uel in lacuſculo collocatur, eiusque foramen inferius obſtruitur ligno tereti:
ſupra quod fiſtulæ circumcirca ſex ſunt foramina, per quæ aqua in eam in­
fluit. At ſuperioris fiſtulæ pars ſuperior aperturam habet altam pedem, latam
palmum, per quam aqua effluit in lacuſculum uel in canalem: quiſque lacuſcu
lus longus eſt pedes duos, latus & altus unum. Quot uerò ſunt ſiphones,
tot ſunt axiculi, tot chelæ, tot utriuſque generis pila. Sed ſi tres fuerint ſipho­
nes duo tantummodo lacuſculi ſunt, quòd lacuna putei & canalis cuniculi
in duorum locum ſuccedant. Hæc autem machina ſic aquas ex puteo hau­
rit: rota uerſata primum pilum attollit: id ſubleuat primas chelas: atque ita eti­
am ſecundum pilum latum & primum teres. Deinde ſecundum latum ſecun­
das chelas, & ſic tertium pilum latum et ſecundum teres: tum tertium pilum
latum tertias chelas & tertium pilum teres. Nam ex harum chelarum clauo
ferreo nullum pilum latum pendet, quod nulla in re ultimo ſiphoni uſui eſſe
poſsit. Contra uerò cùm primum latum decidit, quæque chelæ delabuntur,
quodque pilum latum, quodque teres. Atque iſta ratione uno eodemque tempo­
re aqua in lacuſculos infunditur & ex eiſdem exhauritur: ex lacuna uerò pu
tei ſolum exhauritur, in canalem cuniculi tantum infunditur. Quinetiam cir­
cum axem longiorem duæ rotæ fieri poſſunt ſi riuus tantam aquarum copi
am ſuppeditauerit, quanta eas uerſare poſsit: atque ex utriuſque ferri teretis par
te poſteriore unum uel duo pila lata appendi poſſunt: quorum quodque tri­
um ſyphonum pila commoueat. Poſtremò neceſſe eſt puteos, è quibus aquæ
fiſtulis hauriuntur, eſſe rectos. Nam omnes ſiphones, ut etiam aliæ machi­
næ tractoriæ, quibus fiſtulæ ſunt, aquas minus altè hauriunt, ſi fiſtulæ obli­
què in obliquis puteis locantur, quàm ſi rectà in rectis ſtatuantur.
Puteus A. Vltimus ſipho B. Lacuſculus primus C. Secundus ſipho D.
Lacuſculus ſecundus E. Tertius ſipho F. Canalis G. Ferrum in axe
incluſum H. Primum pilum latum I. Secundum pilum latum K.
Tertium pilum latum L. Primum pilum teres M. Secundum pilum
teres N. Tertium pilum teres O. Axiculi P. Chelæ Q.
1 38[Figure 38]
Verùm ſi riuus tantam aquarum copiam, quanta machinam proximè
explicatam uerſare poteſt, non ſuppeditat, quod uel natura loci fit, uel æſtiuo
1tempore, quo diuturnæ ſiccitates fuerint, accidit, machina conſtruitur, cui
tam humilis & leuis ſit rota, ut eam tantuli riui aqua circumagere poſsit: ea­
dem in canalem decidens ab eo delabitur in inferioris machinæ rotam altam
et grauem, quæ ſiphonibus è profundo puteo aquas haurit. Quia uerò tam
exigui riui aqua alteram rotam ſola uerſare nequit, eius axis initio uectibus
à duobus operarijs circumagitur, ſed quam primum aquas ſiphonibus hau
ſtas in lacum effuderit,, eas ſuperior machina ſuo ſiphone haurit, & in alte­
rum canalem effundit, ex quo etiam influunt inferioris machinæ rotam, ei­
usque pinnas percutiunt. Tam autem hæ aquæ quàm riui canalibus iſtis de­
cliuibus in altiorem illam & grauiorem inferioris machinæ, quæ duobus uel
tribus ſiphonibus aquas ex profundiore putei parte haurit, rotam deductæ,
eam poſſunt conuertere.
Machinæ ſuperioris rota A. Eius ſipho B. Eiuſdem canalis C.
Machinæ inferioris rota D. Eius ſiphones E. Alter canalis F.
39[Figure 39]
Si uerò riuus tantam aquarum copiam ſuppeditat, quanta ſtatim rotam al­
tam & grauem uerſare poteſt, tum ad alterum axis caput fit tympanum den
tatum, id uerſatum circumagit alterius axis tympanum, quod ex fuſis con­
ſtat, ei ſubiectum: ad utrumque eiuſdem axis inferioris caput fit ferrum teres, &
quaſi lunatis obliquatum cornibus, in iſtiuſmodi machinis uſitatum. Hæc
autem quod utrinque ſiphonum ordines habeat permultas aquas haurit.
1
Axis ſuperior A. Rota cuius pinnas riui impetus percutit B. Tympanum
dentatum C. Alter axis D. Tympanum quod ex fuſis constat E.
Ferrum teres & curuatum F. Siphonum ordines G.
40[Figure 40]
1
At machinarum, quæ pilis aquas hauriunt, item ſex ſunt formæ nobis no­
tæ: quarum prima ſic ſe habet. Sub ſummo terræ corio uel cuniculo foditur
cauerna, ac undique robuſtis tignis & aſſeribus ſubſtruitur, ne ruinis uel ho­
mines opprimantur uel machina frangatur. In ea cauerna ſubſtructa collo­
catur rota, in axi angulato incluſa. Axis autem codaces ferrei in dimidiatis
catillis item ferreis uerſantur: qui in tignis admodum robuſtis incluſi ſunt.
Rota uerò plerunque alta eſt pedes quatuor et uiginti, rarò triginta, nihil diſ­
ſimilis ad molendum frumentum fabricatæ: niſi quod paulò ſit anguſtior:
axi ab altera parte tympanum eſt in medio circuncirca excauatum, in quod mul
tæ fibulæ ferreæ quater curuatæ ſunt infixæ: in quib. quia annuli inhærent ca
tena ductaria per fiſtulas extrahitur ex lacuna, rurſusque in eandem demitti­
tur per tigna excauata uſque ad ad imum libramentum: orbis eſt ferreus cir­
cum axiculum ferreum: cuius uterque codax in craſſi ferri, ad tignum affixi, ca
tillo uerſatur: in quo tympano catena inuoluta aquas pilis hauſtas per fiſtu­
las effert. Quæque fiſtula quinque ferreis circulis palmum latis & digitum craſ
ſis cingitur: qui æqualia eius ſpacia diuidunt & muniunt, eorum primus ei
communis eſt cum fiſtula antecedente in qua includitur: ultimus cum con­
ſequente, quæ in ea includitur: quæque fiſtula, excepta prima, ſumma parte ex­
trinſecus circumcirca longitudine digitorum ſeptem craſsitudine trium ex­
cauata eſt, ut in eam quæ antecedit, inſeri poſſit: quæque, excepta ultima, ima
parte interius circumcirca pari longitudine, ſed craſſitudine palmi, reſecta
eſt ut eam quæ ſequitur recipere poſſit: quæque ferreis fibulis ad putei tigna
affigitur, ut immobilis maneat. Per has continentes fiſtulas aquæ pilis cate­
næ ductariæ ex lacuna extrahuntur uſque ad cunículum: ubi per ſupremæ fi­
ſtulæ aperturam exprimuntur in canalem per quem effluunt. Pilæ uerò quæ
ducunt aquam, implicantur annulis ferreis catenæ ductariæ: diſtatque una ab
altera pedibus ſex: conſtant ex caudæ equinæ pilis corio inſutis, ne ferreis
tympani fibulis euellantur: tantæ ſunt ut utraque manu capi poſſint. Si autem
hæc machina ſub ſummo terræ corio fuerit collocata, riuus, qui eius circun­
agit rotam, per ſubdiales canales deducitur: ſi ſub cuniculo, per ſubterrane­
os. Itaque rotæ pinnæ, ab impetu fluminis percuſſæ, progredientes uerſant ro
tam: atque unà cum ea tympanum: quo modo catena ductaria extracta pilis
per fiſtulas exprimit aquas. Huius machinæ rota ſi alta fuerit pedes quatu­
or & uiginti ex puteo, alto pedes ducentos & decem, extrahit aquas: ſi pedes
triginta, ex puteo alto pedes ducentos & quadraginta. Sed huic opus eſt ri
uo cui maior uis aquarum ſit.
Rota A. Axis B. Codaces C. Armillæ D. Tympanum E.
Anſæ ferreæ F. Catena ductaria G. Tigne H.
Pilæ I. Fiſtulæ K. Canales riui L.
1 41[Figure 41]
Altera machina duo habet tympana, duos fiſtularum ordines, duas cate
nas ductarias, quæ pilis aquas exprimunt. Cætera proximis prorſus ſunt ſi­
1milia. Hæc machina tum conſtrui ſolet, cùm nimis multæ aquæ in lacunam con
fluxerunt: atque has duas machinas uis aquarum uerſat, omninoque aquæ trahunt
aquas. Hoc uerò eſt indicium accretionis et diminutionis aquarum, quas in
ſe continet lacuna ſubterranea, ſiue eas aquas hæc altera machina pilis hau­
ſtas per fiſtulas efferat, ſiue prima, ſiue tertia, aliaúe. Et rabis, quæ eſt ſupra
puteum tam altum quàm profunda eſt lacuna, altera parte lapis, aſſer altera,
uterque uno fune appenſus. Sed hic tamen ferreo filo, quod pendet ab altero
eius capite demittitur: & quidem lapis uſque ad oris putei latus, aſſer uerò re­
ctà per puteum in lacunam, cuius aquis innatat. Is aſſer tam grauis eſt, ut filum
ferreum, quod ipſius fibulam ferream hamulo prehendit, unà cum fune de­
orſum, lapidem ſurſum trahere poſsit: itaque quo magis aqua decreſcit, eo ma
gis aſſer deorſum fertur, lapis ſurſum: quo uerò magis accreſcit, eò magis con
trà aſſer ſurſum fertur, lapis deorſum. Hic cùm ferè trabem contingit, quia ſi
gnum dat aquas ex lacuna pilis per fiſtulas eſſe exhauſtas, machinæ præfe­
ctus riui canales occludit, rotamque ſiſtit: cùm ferme terram, quæ eſt ad oris
putei latus, attingit, quia ſignificat lacunam eſſe aquis, quæ in eam rurſus con
fluxerunt , repletam (aquæ enim attollunt aſſerem, atque ita lapis & funem &
filum ferreum retrahit) idem præfectus canales recludit: quare aquæ riui ite
rum percutientes rotæ pinnas uerſant machinam. Quoniam uerò operarij
plerunque anniuerſarijs diebus feſtis non laborant, & profeſtis non ſemper
prope machinam, atque ea, ſi res hoc poſtulat, continenter trahit aquas, tinti­
nabuli ſonus aſsiduè auditus declarat machinam hanc æquè ac primam in­
tegram & nulla re impeditam uerſari: id ex axiculo ligneo, quem continent tra
bes, quæ ſunt ſupra puteum, funiculo appenſum eſt. Alter uerò funiculus lo
gus, cuius ſuperius caput ad axiculum religatum eſt, demittitur in puteum:
inferiori eius capiti alligatum eſt lignum: quod quoties axis manus percu­
tiunt, toties tintinabulum commotum ſonitum reddit. Tertia aut iſtius ge­
neris machina tunc utuntur metallici, cùm nullus riuus, qui uerſet rotam, de
duci poteſt: cuius hæc eſt fabrica. Cauernam primò fodiunt: quam etiam ro
buſtis tignis & aſſeribus conſtruunt, ne latera ruinas edant, quæ labefactent
machinam & homines lædant. At ſuperiorem cauernæ partem contegunt
tignis: ut equi machinam trahentes per ea poſsint incedere. Deinde iterum ti­
gna ad ſedecim, longa pedes quadraginta, lata & craſſa pedem unum, fibu­
lis in ſummo coniuncta, in imo diuaricata erigunt: eorumque ſingulorum infe
riora capita in ſingulorum tignorum humi ſtratorum formis includunt, &
tertio quodam connectunt: quo modo rurſus fit area circuli ſpeciem habens,
cuius linea dimetiens ſit pedum quinquaginta. Per foramen, quod eſt in me­
dia area, deſcendit axis quadrangulus ſtatutus, longus pedes quinque & qua
draginta, craſſus & latus ſeſquipedem: cuius codax inferior uoluitur in catil
lo tigni humi in cauerna ſtrati, ſuperior in catillo tigni, quod in ſummo ſub
fibula in formis duorum tignorum erectorum eſt incluſum. Catillus inferi­
or diſtat ab altero cauernæ latere, item ab eiuſdem fronte & à tergo pedes
XVII. axi ad pedem ſupra inferius caput eſt rota dentata: cuius linea dimeti­
ens habet pedes XXII. Ea rota conſtat ex quatuor radijs & octo curuaturis.
Radij ſunt longi pedes XV. craſsi & lati dodrantem: quorum alterum caput
1incluſum eſt in axe, alterum in formis duorum curuaturarum, qua parte con­
iunguntur. Hæ curuaturæ craſſæ ſunt dodrantem, latæ pedem: ex quibus
ſurſum uerſus eminent & extant dentes recti, alti dodrantem, lati ſemipedem,
craſſi digitos ſex: qui uerſant tympanum alterius axis ſtrati, id conſtat ex du
odecim fuſis, longis pedes tres, latis & craſſis digitos ſex: quod circumactum
uoluit axem, circum quem eſt tympanum, habens fibulas ferreas quater cur
uatas: in quibus annuli catenæ ductariæ, quæ pilis per fiſtulas haurit aquam,
inhærent. Huius axis ſtrati codaces ferrei in armillis, quæ in medio trabium
ſunt incluſæ, uerſantur. Supra loculamentum rotæ in axis ſtatuti formis ca­
pita duorum tignorum obliquè aſcendentium incluſa fibulantur. Eorundem
uerò capita ſuperiora ſuſtinent tigna tranſuerſaria duplicata, item in eius for­
mis incluſa. In altero autem tigni tranſuerſarij capite incluſum eſt tigillum,
quod quaſi ex duplicato pendet: cui ſimiliter inferius tignum curtum eſt in
cluſum. Id uerò habet ferreum clauum, qui recipit catenam, atque ea rurſus ſta
teram. Hanc machinam, quæ extrahit aquas ex puteo, alto pedes ducentos
& quadraginta, duo & triginta equi circumagunt: atque eorum octo quatu­
or horis: deinde hi quieſcunt duodecim horis, & totidem in eorum locum
ſuccedunt. Talis autem machina ad radices Meliboci montis & in uicin is
locis eſt uſitata. Quin, ſi res hoc poſtulat, plures eiuſmodi machinæ unius
uenæ fodiendæ gratia, ſed alia alio in loco profundiore ſolent conſtrui: ut
in Carpato monte Schemnicij tres: quarum infima ex infima lacuna trahit
aquas ad primos canales, per quos in ſecundam lacunam influunt: media ex
ſecunda lacuna ad ſecundos canales, è quibus in tertiam lacunam defluunt:
ſuprema ex terra ad cuniculi canales, per quos effluunt. Eiuſmodi tres ma­
chinas circumagunt equi ſex & nonaginta: qui per puteum decliuem & co­
chleæ inſtar contortum gradibus deſcendunt ad machinas: quarum infima
in loco profundo eſt collocata: qui diſtat à ſubdiali terræ corio ad pedes ſex
centos & ſexaginta.
Axis ſtatutus A. Rota dentata B. Dentes C. Axis ſtratus
D. Tympanum, quod conſtat ex fuſis E. Alterum tympa­
num F. Catena ductaria G. Pilæ H.
1 42[Figure 42]
Ex eodem genere eſt quarta machinæ ſpecies, quæ ita fit. Duo tigna ſta­
tuuntur, in quorum foraminib. ſuculæ capita uoluuntur: eam duo uel qua­
1tuor robuſti uiri circumagunt: unus enim uel duo trahunt uectes, unus uel
duo eoſdem trudunt, atque ita illos iuuant. Viciſſim aut alij duo uel quatuor
in eorum locum ſuccedunt. Sucula iſtius machinæ, non aliter ac ſtratus aliarum
machinarum axis, habet tympanum, in cuius item fibulis ferreis annuli catenæ
ductariæ inhærentes aquas pilis per fiſtulas hauriunt, altitudine pedum octo
& quadraginta. Altius enim eas extrahere non poſſunt humanæ uires, quòd
labor ille maximus non homines modo, ſed etiam equos defatiget. Nam ſo
la aqua rotam, cui eſt eiuſmodi tympanum, continenter poteſt impellere: plu­
res etiam iſtius generis machinæ, ut proximæ, unius uenæ fodiendæ gratia,
ſed alia alio in loco profundiore ſolent conſtrui.
Sucula A. Tympanum B. Catena ductaria C. Pilæ D. Fibulæ E.
43[Figure 43]
Quinta machina partim tertiæ ſimilis eſt, partim quartæ. Nam à uiris ro­
buſtis ut hæc circumagitur: ut illa duos habet axes, quanque utrunque ſtratum,
& tria tympana utriuſque axis codaces ſic in tignorum armillis incluſi ſunt, ut
exilire ne queant. Inferiori aut axi altera parte ſunt uectes, altera tympanum den
tatum: ſuperiori altera tympanum quod ex fuſis conſtat, altera id, in quo fi­
bulæ ferreæ ſunt infixæ: quibus annuli catenæ ductariæ ſimiliter inhæren­
tes aquas pilis per fiſtulas eadem altitudine hauriunt. Hanc machinam uo­
lubilem duo uirorum paria uiciſſim uerſant: alterum ſtans laborat, alterum
1feriatum ſedet: dum munus uoluendi exercent, unus uectes trahit, alter tru­
dit, tympana ad machinam facilius circumagendam adiuuant.
Axes A. Vectes B. Tympanum dentatum C. Tympanum
ex fuſis conſtans D. Tympanum in quo infixæ ſunt fibulæ ferreæ E.
44[Figure 44]
Sextæ machinæ item duo ſunt axes: inferior altera parte habet rotam, quæ
à duobus calcantibus uerſatur, altam pedes tres & uiginti, latam quatuor,
ut alter iuxta alterum ſtare poſſit: altera tympanum dentatum. Inferiori ue­
rò ſunt duo tympana & una rota: alterum tympanum ex fuſis conſtat, in al­
tero infixæ ſunt fibulæ ferreæ. Rota ſimilis eſt ei, quam habet ſecunda ma­
china, quæ terras & ſaxorum fragmenta potiſsimùm ex puteis extrahit. Cal­
cantes autem ne cadant manibus prehendunt perticas, ad rotæ latera interi
us affixas: quam cùm uerſant tympanum dentatum ſimul circumactum im­
pellit alterum, quod ex fuſis conſtat, quo modo rurſus annuli catenæ ducta
riæ tertij tympani fibulis inhærentes aquas pilis per fiſtulas hauriunt altitu
dine pedum ſex & ſexaginta.
Axes A. Rota quæ calcatur B. Tympanum dentatum C.
Tympanum exfuſis conſtans D. Tympanum, in quo infixæ
ſunt fibulæ ferreæ E. Altera rota F. Pilæ G.
1 45[Figure 45]
Sed machina, omnium quæ aquas trahunt maxima, ſic conſtruitur. Primò
caſtellum in cauerna ſubſtructa collocatur, longum pedes XVIII. latum & altum
1pedes XII. in quod riuus per ſubdiales canales aut cuniculum deducitur. Caſtel­
lo ſunt duo oſtia et totidem fores, habentes ſuperiori parte uectes, quib. leuari
in antis excauatis et rurſus demitti poſſunt, ut illo modo oſtia reſerantur, hoc
claudantur. Sub oſtijs ſunt duo canales, ex aſſerib. facti: qui excipiunt aquam è
caſtello effluentem, eamque in rotæ pinnas infundunt: quo impetu percuſſæ uer
ſant rotam: breuior defert aquas, quæ percutiunt pinnas rotam uoluentes
uerſus caſtellum: longior eas, quæ percutiunt pinnas rotam uerſantes in con
trariam partem. Rotæ autem theca ſiue loculamentum conſtat ex contigna
tione, ad quam etiam interius affixæ ſunt tabulæ. Ipſa rota eſt alta pedes ſex
& triginta, atque incluſa in axi. Habet uerò duplices, ut iam dixi, pinnas: qua­
rum alteræ alteris ſitu ſunt oppoſitæ, ut rota modo uerſus caſtellum uerſari
poſſit, modo retro contrario motu. Axis quadrangulus eſt et longus pedes
XXXV. craſſus & latus pedes duos: cui poſt rotam ad pedes ſex ſunt quatu­
or orbes alti & craſſi pedem: quorum unuſquiſque ab alio diſtat pedibus qua­
tuor. Ad hos affixa ſunt clauis ferreis tot tigna, ut eos orbes omnes conte­
gant. Vt autem continenter collocari poſsint, in ſummo ſunt latiora, in imo
anguſtiora: atque iſto modo fit unum tympanum, circa quod uerſatur catena
ductaria, cuius capitibus implicati ſunt unci bulgas prehendentes. Tale ue­
rò tympanum iccirco conficitur, ut axis integer maneat. Id enim cum uſu de
teritur facile reparari poteſt. Non longè præterea ab axis capite eſt alterum
tympanum altum undique circum axem pedes duos, latum unum, huic har­
pago, quoties res poſtulat, impactus machinam retinet: qui qualis ſit ſuprà
explicaui. Ad axem infundibuli loco eſt tabulatum aliquantum decliue, ha
bens in fronte uenæ latitudinem quindecim pedum, & totidem in tergo: in
cuius utraque parte palus eſt robuſtus, habens catenam ferream, cui grandis
eſt uncus. Hanc machinam quinque homines gubernant: unus qui fores demit
tens oſtia caſtelli occludit, & eoſdem ad ſuperiorem partem trahens reclu­
dit. Atque rector ille machinæ iuxta caſtellum in loculamento penſili conſi­
ſtit. Itaque cum altera bulga iam ferè uſque ad tabulatum decliue fuerit extracta.
claudit oſtium ut rota ſiſtatur. Effuſa autem bulga reſerat alterum oſtium, ut
alteræ pinnæ ab impetu aquarum percuſſæ rotam in partem contrariam a­
gant. Quod ſi mox oſtium occludere non poteſt, & aquarum fluxionem con
tinere, inclamat ſocium atque eum iubet harpagonem ſubleuatum alteri tym
pano impingere, atque ſic rotam ſiſtere. Duo uerò uiciſsim effundunt bulgas:
quorum alter ſtat in ea tabulati parte, quæ eſt in fronte putei: alter in ea quæ
eſt in dorſo. Itaque ſi bulga iam ferè fuerit extracta, cuius rei ſignum dat annu
lus quidam catenæ ductariæ, qui in altera tabulati parte conſiſtit: alterum har
pagonem, hoc eſt grande ferrum uncinatum uni catenæ ductariæ annulo
implicat, & partem catenæ ſubſequentem omnem uſque eò ad tabulatum tra
hit, dum bulga ab altero effundatur. Et quidem iccirco ut catenæ ductariæ
pars cum altera bulga uacua demiſſa ſuo pondere reliquam eiuſdem catenæ
partem de axe non detrahat, totaque in puteum non incidat. Sed eiuſdem labo
ris ſocius cernens bulgam aquis plenam ferme eſſe extractam, inclamat ma­
chinæ rectorem, eumque iubet oſtium caſtelli claudere, ut ſpacium effunden
di habere poſsit. Bulga effuſa rector machinæ alterum caſtelli oſtium primò
1aliquantum recludit, ut ea catenæ ductariæ pars cum bulga inani rurſus in
puteum demittatur: deinde totum reſerat. Itaque cùm iam pars catenæ ad ta
bulatum tracta rurſum circumuoluta, tympano etiam ipſa demiſſa fuerit in
puteum, extrahit uncum alterius harpagonis grandem, qui eum annulo ca­
tenæ implicauit. At quintus iuxta lacunam in foſſa quadam latente conſiſtit:
ne, ſi contingat ut annulo dirupto pars catenæ aut aliud quiddam decidat,
lædatur: is batillo ligneo & bulgam regit et aquas in eam ingerit, ſi ſua ſpon
te ipſas non hauſerit. Quoniam uerò nunc in ſupremam cuiuſque bulgæ par
tem inſuunt circulum ferreum ut ſemper pateat, & in lacunam immiſſa per
ſe ipſa hauriat aquas, non opus eſt ullo bulgarum gubernatore. Præterea
quia his temporibus eorum, qui in tabulato conſiſtunt, alter bulgam effun­
dit, alter uectibus demiſsis oſtia caſtelli occludit, aut ſurſum tractis reſerat:
idem uncum alterius harpagonis grandem annulo catenæ ſolet inijcere: quo­
modo tres tantum in hac machina regenda operas dant. Quinetiam quia in­
terdum is, qui effundit bulgam, priorem harpagonei. ſubleuatum alteri tym
pano imprimens rotam ſiſtit, duo omnem laborem ſibi ſumunt.
Castellum A. Canalis B. Vectes C D. Canales ſub
oſtijs E F. Pinnæ duplices G H. Axis I. Tympa­
num maius K. Catena ductaria L. Bulga M. Locus
lamentum penſile N. Rector machinæ O.
Viri effundentes bulgas P Q.
1 46[Figure 46]
Sed de machinis tractorijs ſatis: nunc dicam de ſpiritalib. Cùm puteus fuerit
ualde profundus ad quem nullus cuniculus, nullaúe foſſa latens ex altero puteo
pertinet: aut cuniculus admodum longus ad quem nullus puteus pertingit, tunc
aer, quòd extenuari non poſſit, foſſorib. craſſus offunditur, atque difficulter ſpi
1rant. Interdum etiam ſuffocantur: ardentes quoque lucernæ extinguuntur. Itaque
opus eſt machinis, quas etiam Græci p_neumatika\s, Latini ſpiritales appella­
rent: etſi uocem non mittunt: nam ipſæ efficiunt ut foſſores ex facili ſpirare & opus
inſtitutum perficere poſsint. Earum tria ſunt genera. Primum uenti flatus exce­
ptos in puteum deducens in tres ſpecies diuiditur: quarum prima ſic ſe habet. Su
per puteum, ad quem nullus cuniculus pertinet, tria tigna, quam puteus paulò
longiora, collocantur: primum ſuper eius frontem, alterum ſuper medium puteum, ter­
tium ſuper eiuſdem tergum. Eorum capita habent foramina, in qua pali, ad imum cune
atiores, immiſſi altius, pariter ac primæ machinæ tigna, in terram adiguntur ut
maneant immobilia. Quodque illorum tignorum habet tres formas in quib. in­
cluſa ſunt tria tigna tranſuerſaria: quorum unum dextrum putei latus occupat: al­
terum, ſiniſtrum: tertium, medium puteum. Ad hoc & ad illud alterum, quod etiam ſuper
medium puteum collocatum eſt, affiguntur aſſeres ſic alternè coagmentati, ut ſem
per antecedentis modicam commiſſuram ſequens obtineat: quo ſanè modo fi­
unt quatuor anguli et totidem intermedia caua, quæ uentos undique flantes con
cipiunt. Vtuerò ad ſuperiora ſublati non eluctentur, ſed retrò ferantur, aſſe­
res operculo, in orbis figuram formato, ſuperius tecti ſunt, inferius patent: qua
re uentis neceſsitate quadam putei quatuor iſtis foraminib. inſpirantur. Atta­
men id genus machinam operculo tegere neceſſe non eſt in his locis, in quibus
ſic locari poteſt, ut uentus per ſupremam eius partem flatum inſpiret.
Tigna ſtrata A. Pali cuneati B. Tigna tranſuerſaria C. Aſſeres D. Caua E.
Venti F. Operculum G. Puteus H. Machina carens operculo I.
47[Figure 47]
1
Secunda huius generis machina uenti flatus in puteum canali longo in­
ducit. Is ex quatuor aſſeribus toties coniunctis & coagmentatis, quoties al­
titudo putei hoc poſtulat, in quadranguli figuram formatur: eiusque commiſſu­
ræ terra pingui & glutinoſa aquis madefacta oblinuntur: eiuſdem canalis os
ex puteo uel extat, & quidem altitudine trium quatuorúe pedum: uel non
extat: ſi extat, ſpeciem infundibuli quadranguli præ ſe ferens latius & paten
tius quàm ipſe canalis eſt, ut eò facilius flatum concipere poſſit: ſi non extat,
latius canali non eſt, ſed ad id è regione uenti ſpirantis aſſeres affiguntur,
qui flatum excipientes in ipſum ingerunt.
Os canalis extans A. Aſſeres ad canalis os, quod non extat affixi B.
48[Figure 48]
Tertia ex fiſtula uel fiſtulis & uaſe conſtat: etenim ſuper ſupremam fiſtulam
ſtatuitur uas ligneum ligneis circulis cinctum, altum pedes quatuor, latum tres: cu­
ius os quadrangulum, quod ſemper patet, uenti flatum concipit, & eum uel una
fiſtula in canalem longum, uel plurib. in puteum deducit. Suprema fiſtulæ pars
incluſa eſt in orbe tam craſſo, quàm uaſis fundum eſt: paulò minus lato, ut uas
circum ipſum uerſari poſsit. Ex orbe tamen fiſtula extans includitur in rotun
do foramine, quod eſt in medio uaſis fundo: qua parte ad fiſtulam affixus eſt
axiculus ſtatutus, qui per uas ferè medium penetrans fertur in operculi, fundo
ſimillimi, foramen, inque eo includitur, circum quem axiculum immobilem & fiſtulæ
orbem uas mobile facillimè uerſatur à leni aura ſpirante, nedum à uento, qui eius
alam gubernat: ea ex tenuibus tabellis conſtans ad ſupremam uaſis partem affi­
xa eſt: & quidem è regione ſpiritalis oris: quod eſſe quadrangulum & ſem­
1per patere dixi. Etenim uentus, ex quacunque mundi parte ſpirauerit, alam pro­
pulſam rectà uerſus partem ei aduerſam extendit: quo modo uas os ſpirita­
le in ipſum uentum obuertit: quod eius flatum concipit, eumque fiſtula in ca­
nalem longum, uel fiſtulis in puteum deducit.
Vas ligneum A. Circuli B. Osſpiritale C. Fiſtula D. Orbis E.
Axiculus F. Foramen quod eſt in fundo uaſis G. Ala H.
49[Figure 49]
Alterum machinarum ſpiritalium genus ex flabellis conſtat, itemque uari­
um & multiplex eſt: nam flabella uel in ſucula includuntur, uel in axe. Si in
ſucula, ea aut cauum tympanum, ex duabus rotis & pluribus tabulis inter ſe
coagmentatis compoſitum, in ſe continet, aut quadrangulum loculamen­
tum. Sed tympanum immobile, atque à lateribus clauſum ibidem rotunda tan­
tummodo habet foramina: & quidem tanta, ut ſucula in eis uerſari poſsit: ſed
habet præterea duo ſpiritalia foramina quadrangula: quorum ſuperius con
cipit auram: inferius canalis longus excipit, quo eadem in puteum induci­
tur. Suculæ autem capita utrinque ex tympano eminentia chelæ ſtipitum, uel
tignorum caua craſſis laminis ferrata ſuſtinent: quorum alterum habet ue­
ctem, in altero quatuor infixæ ſunt perticæ, quibus capita craſſa & grauia
ſunt, ut eorum pondere ſucula cùm circumagitur depreſſa ad motum proni
or fiat: itaque cùm operarius uecte uerſat ſuculam, flabella, quæ qualia ſint pau­
lò poſt dicam, foramine ſpiritali auram haurientes in alterum foramen, quod
excipit canalis longus, impellunt: quæ per eum penetrat in puteum.
1
Tympanum A. Loculamentum B. Foramen ſpiritale C. Alterum foramen D.
Canalis longus E. Sucula F. Eius uectis G. Perticæ H.
50[Figure 50]
1
Loculamento prorſus eadem quæ tympano ſunt: ſed alterum altero lon
gè præſtat. Etenim flabella tympanum ſic occupare poſſunt, ut ipſum undique
ferè attingant, omnemque auram conceptam in canalem longum impellant:
loculamentum propter angulos ſic occupare non poſſunt: in quos quòd au­
ra partim recedat, ipſum tam utile quàm tympanum eſſe non poteſt. Verùm
loculamentum non humi modo locatur, ſed etiam ſuper tigna, ſicuti mola,
quam uerſant uenti, ſtatuitur, habetque eius ſucula loco uectis etiam extra i­
pſum quatuor alas molæ alis ſimiles. Hæ impetu uentorum percuſſæ ſucu­
lam circumagunt: quo modo eius flabella, quæ intra loculamentum ſunt, uen
tum, foramine ſpiritali hauſtum, per canalem longum puteo inſpirant. Quan
quam autem huic machinæ nullo opus eſt uectiario, cui merces perſoluatur,
tamen quia cùm cælum ſilet à uentis, ut ſæpè ſilet, non uerſatur, minus quàm
cæteræ eſt ad uentulum puteo faciendum accommodata.
Loculamentum humi locatum A. Eius foramen ſpiritale B.
Eiuſdem ſucula habens flabella C. Vectis ſuculæ D.
Eiuſdem perticæ E. Loculamentum ſupra tigna ſtatutum F.
Alæ quas ſucula habet extra loculamentum G.
51[Figure 51]
Si uerò flabella includuntur in axe, ea plerunque cauum tympanum, item im­
mobile capit: cui axi ex altera parte eſt tympanum, quod ex fuſis conſtat: id
1inferioris axis tympanum dentatum circumagit, ipſum à rota, cuius pinnas
aquarum impetus percutit, uerſatum: ſi locus aquarum copiam ſuppeditat,
hanc machinam fabricari utiliſsimum eſt, & quòd nullo egeat uectiario, cui
merces danda ſit, & auram perpetuam puteo per longum canalem inſpiret.
Tympanum cauum A. Eius foramen ſpiritale B. Axis cui flabella
ſunt C. Eius tympanum quod exfuſis conſtat D. Axis in­
ferior E. Eius tympanum dentatum F. Rota G.
52[Figure 52]
Flabellorum uerò, quæ in formis ſuculæ uel axis incluſa tympanum & lo­
culamentum in ſe continent, tria ſunt genera: unum fit ex tenuibus tabulis,
altis & latis prout altitudo & latitudo tympani uel loculamenti poſtulat: al
terum ex tabulis æquè latis, ſed humilibus, ad quas tenuia & longa populi
uel alterius arboris lentæ reſegmina ſunt affixa: tertium ex tabulis proxi­
mis ſimilibus, ad quas alæ anſerum duplicatæ uel triplicatæ ſunt affixæ. Hoc
minus uſitatum eſt quàm ſecundum: quod rurſus minus quàm primum. In
cluduntur aut flabellorum tabulæ in quadrangulis ſuculæ uel axis partibus.
Primum flabellorum genus A. Secundum B. Tertium C.
Suculæ pars quadrangula D. Eiuſdem rotunda E. Vectis F.
1 53[Figure 53]
Tertium machinarum ſpiritalium genus, non minus quàm ſecundum ua
rium & multiplex, conſtat ex follibus: quorum non flatu ſolum putei & cu
niculi canalibus longis uel fiſtulis inſpirantur, ſed etiam hauſtu à grauibus
& peſtilentibus halitibus purgantur. Hos diducti foraminibus ſpiritalibus
per canales hauriunt & in ſe alliciunt, illum compreſſi per nares in canales
uel fiſtulas inſpirant: eos uerò uel homo comprimit, uel equus, uel impetus
aquæ. Si homo, ſuper canalem longum, ex puteo eminentem, ſic ponitur &
ad tigna affigitur inferius follis magni tabulatum, ut, cùm flatum per cana­
lem inſpirare debet, eius naris in ipſo includatur: cùm graues uel peſtilentes
halitus haurire, canalis os follis foramen ſpiritale undique comprehendat: ſed
cum ſuperiore follis tabulato uectis copulatus, per medij axiculi formam, in
qua ſic incluſus eſt ut ea parte immobilis maneat, penetrans deſcendit. Axi­
culi autem codaces ferrei in foraminibus tignorum ſtatutorum uerſantur.
Itaque cùm operarius uectem deprimit, ſuperius follis tabulatum attollitur, ſi
mul & fores ſpiritalis foraminis ſpiritu rapti aperiuntur: quomodo follis, ſi
naris eius in canali incluſa fuerit, aerem liberum in ſe allicit, ſin canalis os fo­
ramen eius ſpiritale comprehenderit, graues uel peſtilentes halitus ex pu­
teo, centum & uiginti etiam pedes alto, trahit & canali haurit. Cùm uerò la­
pis in ſuperius tabulatum impoſitus, id deprimit fores ſpiritalis forami­
nis clauduntur, & follis priore modo aerem ſalubrem per narem canali
1inſpirat: altero graues uel peſtilentes halitus conceptos per eandem narem
expirat. Quoniam uerò tunc aura ſalubris maiore putei parte intrat, foſſo­
res, quòd ea fruantur, laborem ſuſtinere poſſunt: nam putei minor quædam
pars, quæ in æſtuarij loco eſt, ab altera maiore tabulis continentibus, & ex
ſummo putei ad imum uſque pertinentibus, diſtinguenda eſt: per quam cana
lis longus, ſed anguſtus, ferè ad imas putei fauces deſcendit.
Putei pars minor A. Canalis quadrangulus B.
Follis C. Putei pars maior D.
54[Figure 54]
Vbi uerò nullus puteus in eam altitudinem fuerit depreſſus, ut cunicu­
lum, longius in montem actum, attingat, fabricetur talis machina, quam item
operarius trahat: iuxta cuniculi canales, per quos aqua effluit, fiſtulæ ligneæ
collocentur arctius connexæ, ut flatum continere poſsint. Hæ ab ore cuni­
culi uſque ad ultimam eius partem pertineant: ad quos os exiſtat follis ſic col
locatus, ut flatum conceptum per narem fiſtulis, uel canali longo, inſpirare
poſsit. Quia enim alius flatus alium ſemper impellit, in cuniculum penetrans
aeris mutationes facit: quare foſſores inſtituta perficere poſſunt.
Cuniculus A. Fistulæ B. Naris duplicati follis C.
1 55[Figure 55]
Sin halitus graues follibus è cuniculis hauriendi fuerint, plerunque tres du­
plicati uel triplicati, naribus carentes & priore parte clauſi, in ſedilibus col­
locantur: quos operarius non aliter pedibus calcando comprimit, ac eos qui
in templis ſunt ad organa, quæ uarios & dulces ſonos edunt. Follium autem
quiſque graues iſtos halitus inferioris tabulati foramine ſpiritali per canalem
longum tractos foramine tabulati ſuperioris expirat uel in aerem liberum,
uel in aliquem puteum, uel in foſſam quampiam latentem. Hoc foramen fo
riculam habet, quam flatus noxius toties aperit, quoties exit. Quoniam ue­
rò aerem follibus tractum alius continenter ſubſequitur, non grauis modo
extrahitur ex cuniculo mille & ducentos pedes longo, aut etiam longiore,
ſed ſalubris naturaliter ipſum conſequens ii. eundem parte eius aperta, quæ
extra canalem illum longum eſt, trahitur. Quo modo cùm aeris mutationes
fiant, foſſores laborem ſuſceptum ſuſtinere poſſunt: quod genus machinæ
ni eſſent inuentæ, metallici neceſſe haberent duos cuniculos in montem age­
re, & poſt pedes ſummùm ducentos ſemper puteum ex ſuperiore cuniculo
ad inferiorem pertinentem fodere, ut aer, qui in illum influxit, in hunc pute
is deſcendens foſſoribus ſalutaris eſſe poſsit: quod ſine magno impendio
perficere non poſſent. At duas machinas ſupradictis aſsimiles follibus equi
uerſant: quarum altera ad axem habet ligneum orbem, circumcirca gradi­
1bus diſtinctum, quos equus in clauſtris, ſimilibus his, in quæ equi ſolis fer­
reis calceandi induci ſolent, incluſus continenter, pedibus calcans orbem ſi­
mul cum axe circumagit: cuius dentes longi deprimunt tigilla folles com­
primentia. Quale uerò ſit organum quod eos rurſus diducit, & qualia ſunt
ipſorum ſedilia libro nono planius explicabo. Follis autem quiſque ſi graues
halitus ex cuniculo trahit, eos ſuperioris tabulati foramine expirat: ſin ex
puteo, eodem uel nare. Orbi præterea eſt rotundum foramen, quod, cùm
machina ſiſtenda eſt, trude traijcitur. Altera uerò machina duos habet axes,
ſtatutum equus uerſat: eius autem tympanum dentatum circumagit axis ſtra­
ti tympanum, quod ex fuſis conſtat. Cæteris machina ſimilis eſt proximæ:
hic etiam follium nares in canalibus longis collocatæ, flatum in puteum uel
cuniculum inſpirant.
Machina primo deſcripta A.
Operarius iſte pedibus calcans folles comprimit B.
Folles naribus carentes C.
Foramen quo graues halitus ſiue flatus expirant D.
Canales longi E. Cuniculus F.
Machina ſecundo deſcripta G.
Orbis ligneus H. Eius gradus I. Claustra K.
Eiuſdem orbis foramen L. Trudes M.
Machina tertio deſcripta N.
Axis ſtatutus O. Eius tympanum dentatum P.
Axis ſtratus Q.
Eius tympanum, quod ex fuſis conſtat R.
1 56[Figure 56]
Vt aut hæc proxima machina grauiorem aerem putei & cuniculi emen­
dare poteſt, ita etiam uetus ratio euentillandi aſſiduo linteorum iactatu, quam
1explicauit Plinius. Aer enim non tantum ipſa putei altitudine, cuius rei ille
mentionem facit, fit grauior, ſed etiam cuniculi longitudine.
Cuniculus A. Linteum B.
57[Figure 57]
At metallicorum machinæ ſcanſoriæ ſunt ſcalæ, ad alterum putei latus af
fixæ: hæ pertinent uel ad cuniculum, uel ad ſolum putei: earum fabricam non
neceſſe habeo tradere quòd omnibus in locis ſint uſitatæ, & non tam artem,
cùm conficiuntur, requirant, quàm diligentiam cùm affiguntur. Verùm me
tallici non ſolùm ſcalarum gradibus deſcendunt in fodinas, ſed etiam inſi­
dentes in bacillo uel in crate, ad funem ductarium religata, in eas demittun­
tur trib. machinis tractorijs quas primo deſcripſi. Cùm præterea putei ual­
dè deuexi fuerint foſſores alijque operarij inſidentes in corio, circum lumbos
dependente, quaſi deuehuntur non aliter ac pueri tempore hyberno, cùm
in aliquo colle aqua conglaciauerit frigoribus. Attamen ne decidant altero
brachio circundant funem extentum, qui ſuperius ad tignum, quod ad os
putei collocatur, religatus eſt: inferius ad palum, in eius ſolo defixum. His
tribus modis metallici deſcendunt in puteos: quib. annumerari poteſt quar­
tus: qui eſt, cùm homines & equi per puteum, ut dixi, decliuem & cochleæ
inſtar contortum gradibus in ſaxo inciſis deſcendunt ad machinas ſubter­
raneas: atque rurſus aſcendunt.
1
Deſcendens ſcalis in puteos A. Inſidens in bacillo B.
Inſidens in corio C. Deſcendens gradibus in ſaxo inciſis D.
58[Figure 58]
1
Reſtat de malis & morbis metallicorum ac de modis quibus ſibi ab ipſis
cauere poſſunt: nam ſemper maiorem rationem ualetudinis ſuſtentandæ,
quàm lucri faciendi habere conuenit, ut liberè munerib. corporis fungi poſ
ſimus. Eorum aut malorum alia affligunt artus, alia lædunt pulmones, par­
tim oculos, quæ dam denique homines interimunt. Aqua in quibus puteis
ineſt multa & frigidior crura uitiare ſolet: etenim frigus eſt inimicum neruis.
Sed foſſores ad eam rem ſatis altos perones ſibi comparent, qui crura tuean
tur ab aquarum frigore: cui conſilio qui non paruerit, is magno afficietur in­
commodo ualetudinis: præſertim cùm uixerit ad ſenectutem. Contra uerò a­
liquæ fodinæ adeo ſiccæ ſunt, ut prorſus aqua careant: quæ ariditas maius
etiam malum dat operarijs: ſiquidem puluis, qui cietur & agitatur foſsioni­
bus, penetrans in aſperam uſque arteriam & pulmones, parit difficultatem an
helitus & uitium, quod a)_sqma Græci nominant. Quod ſi uim corrodendi
habuerit, pulmones exulcerat, & tabem ingignit in corporibus: hinc in me­
tallis Carpati montis inuentæ ſunt mulieres, quæ ſeptem uiris nupſerunt: quos
omnes dira illa tabes immatura morte affecit. Aldebergi certe in Miſena in
fodinis reperitur pompholyx nigra, quæ uſque ad oſſa exedit uulnera, & ul­
cera. Ferrum quoque corrodit: atque ob id claui earum caſarum omnes ſunt li­
gnei. Quin etiam cadmiæ quoddam genus eſt quod operariorum pedes, a­
quis madidos, itemque manus exedit: pulmones & oculos lædit. Fodientes
igitur ſibi non modo perones comparent, ſed chirothecas etiam ad cubitum
uſque altas: & ueſicas laxas illigent faciei. Per has enim puluis neque trahetur ad
arteriam & pulmones, nec in oculos inuolabit: non diſſimiliter apud Roma
nos ſibi cauebant minij confectores, ne puluerem eius lethalem haurirent.
Tum difficultatem anhelitus parit aer immobilis manens tam in puteo quàm
in cuniculo: cui malo remedia ſunt machinæ ſpiritales, quas paulò antè ex­
poſui. Sed eſt aliud malum magis peſtiferum, quodque homini mox affert
necem: in quibus puteis, uel foſsis latentibus, uel cuniculis duricies ſaxorum
igni frangitur, in his aer inficitur ueneno: ſiquidem uenæ & uenulæ commiſ­
ſuræque ſaxorum exhalant ſubtile quoddam uirus, ignis ui expreſſum ex re­
bus metallicis alijsque foſsilibus: quod ipſum cum fumo ſubleuatur, non ali­
ter ac pompholyx, quæ in officinis, in quibus uenæ metallicæ excoquuntur,
ad ſuperiorem parietis partem adhæreſcit: id ſi ex terra euolare nequiuerit,
ſed deciderit in lacunas, atque eis innatauerit, periculum conflare ſolet. Etenim
ſi quando aqua iactu lapidis aut alterius rei commota fuerit, rurſus ex ipſis la­
cunis euolat: itaque ſpiritu ductum homines inficit: ſed idem magis efficit fu­
mus igni nondum extincto. Corpora autem animantium iſto ueneno infe­
cta plerunque continuo turgeſcunt, & omnem motum ac ſenſum amittunt,
ſineque dolore intereunt. Homines etiam ex puteis ſcalarum gradibus aſcen­
dentes, ubi uirus incrementum ſumpſerit, rurſus in eos decidunt: quia ma­
nus non faciunt ſuum officium globoſæque & rotundæ ipſis uidentur eſſe, i­
temque pedes. Aut ſi bona fortuna parumper læſi ex his malis euaſerint, palli
di ſunt & ſimiles mortuorum. Itaque tunc nemo in eam ipſam fodinam uel in
proximas deſcendat: aut ſi fuerit in eis, aſcendat ocyus. Prouidi certè ſoler­
tesque foſſores die Veneris ad ueſperam incendunt ſtruem lignorum: nec ante
1diem Lunæ rurſus in puteos deſcendunt, aut ingrediuntur in cuniculos. In­
terea uis illa fumi uiroſi euaneſcit. Eſt etiam ubi ratio cum Orco habetur:
nam quidam loci metallici, licet rari ſint, ſua ſponte uirus gignunt, peſtilen­
temque auram exhalant: ſicut etiam quædam uenarum cauernæ, ſed hæ ſæpi
us graues halitus in ſe continent. Ad Planam Boemiæ oppidum ſunt non­
nulli ſpecus qui quibuſdam anni temporibus halitum ex acidulis emittunt
lucernas reſtinguentem, & foſſores, diutius in eis morantes, necantem. Pli­
nius quoque ſcriptum reliquit: Depreſſis puteis ſulfurata uel aluminoſa occur­
rentia putearios necant, experimentum huius periculi demiſſa ardens lucer­
na ſi extinguatur: tunc ſecundum puteum dextra ac ſiniſtra fodiuntur æſtu
aria, quæ grauiorem illum halitum recipiant. Verum Planæ conſtruunt fol
les, qui graues iſtos halitus haurientes huic malo medentur, de quibus ſuprà
dixi. Quinetiam interdum operarij de ſcalis in puteos delapſi brachia, cru­
ra, ceruices frangunt, aut decidentes in lacunas ſuffocantur: plerunque uerò
in cauſa eſt negligentia præſidis: cuius eſt proprium munus & ſcalas ita ue­
hementer ad tigna affigere ut non abrumpantur, & lacunas, ad quas putei
pertinent, ita firmè aſſeribus contegere, ne ipſis motis homines decidant in
aquas: quocirca præſes diligenter ſuum munus exequatur: tum ianua caſæ
non uergat in aquilonem, ne tempore hyberno ſcalæ frigoribus congelent:
nam id ubi factum fuerit, manus frigore rigentes, uel lubricæ ſuum tenendi
officium facere non poſſunt: ipſi etiam homines ſint prouidi, ne, ſi nihil ho­
rum fuerit, ſua cadant incuria. Concidunt præterea montes, eaque ruina op­
preſsi homines intereunt. Certè cum quondam Goſelariæ Ramesbergum
deſediſſet, ruinis tot homines ſunt oppreſſi, ut uno die circiter quadringen­
tas fœminas uiris orbatas eſſe annales loquantur: et ab hinc annos undecim
Aldebergi ſuffoſſi montis pars reſoluta reſedit, & ſex foſſores improuiſò
oppreſſit: abſorbuit etiam caſam atque unà matrem cum filiolo. Id aut plerunque
his accidit montibus, quibus uenæ ſunt cumulatæ. Itaque foſſores relinquant
fornices crebros montibus ſuſtinendis, aut ſubſtructiones faciant. Saxum
quoque abruptum articulos atterit: quod ne fiat metallici ſtructuris neceſſa­
rijs puteos, cuniculos, foſſas latentes fulcire debent. At in noſtris fodinis
non eſt ſoli fuga, quam Sardinia gignit. Animal eſt, ut Solinus ſcribit, perex
iguum ſimileque araneis forma: ſolifuga dicta, quod diem fugiat. In metallis
argentarijs plurima eſt: occultim reptat, & per imprudentiam ſuperſedenti­
bus peſtem facit. Sed, ut idem ait, fontes calidi & ſalubres aliquot locis effer
ueſcunt, qui abolent à ſolifugis inſertum uenenum. Sed in quibuſdam fo
dinis noſtris, quanquam perpaucis, eſt alia peſtis & pernicies: dæmones ſci
licet aſpectu truci: de quibus dixi in libro De ſubterraneis animantibus in­
ſcripto: quod genus dæmonum precibus & ieiunijs pellitur ac fugatur. Quæ
dam autem ex his malis atque aliæ quædam res cauſa ſunt, cur putei amplius
fodi non ſoleant. Itaque prima & potiſſima cauſa eſt, quòd non ſint fœcundi
metallorum, aut ſi ad aliquot paſſus fœcundi fuerint, quod in profundo ſint
ſteriles. Secunda affluentis aquæ multitudo: quam neque metallici poſſunt
deriuare in cuniculos, quia tam altè in montes agi non poſsint: neque machi­
nis extrahere, quod putei ſint admodum profundi: aut ſi poſſent eam extra­
1here machinis, quod ipſis non utantur: nimirum quòd impenſæ ſint maio­
res quàm pauperioris uenæ fructus. Tertia eſt aer grauis, quem interdum do­
mini non arte, non ſumptu emendare & corrigere poſſunt: quam ob cauſam
foſſio non puteorum tantum, ſed etiam cuniculorum deſeritur. Quarta
uirus in ſingulari loco genitum, ſi id funditus tollere, uel leuius facere in no
ſtra poteſtate non fuerit: ea de re ſpecus ad Planam Laurentius dictus non
fodi ſolebat, cùm argento non careret. Quinta dæmon truculentus & ho
micida: etenim ab eo, ſi expelli non poſsit, nemo non fugit. Sexta, ſubſtru
ctiones ſi labefactatæ conciderint: eas enim ruina montis ſequi ſolet. Sub­
ſtructiones autem tunc ſolum reſtituuntur, cùm uena admodum diues me­
talli fuerit. Septima motus bellici: propter quos niſi certò conſtet foſſo­
res deſeruiſſe puteos & cuniculos, reficiendi non ſunt. Non enim credamus
maiores noſtros tam inertes & ignauos fuiſſe, ut foſſiones, quæ potuerint
fieri cum fructu, reliquerint. Noſtris profecto temporibus non pauci metal
lici, cùm anilibus fabulis perſuaſi refeciſſent puteos deſertos, operam & ole
um perdiderunt: ne igitur poſteritas acta agat, ex re eius erit in tabulas refer
re, quam ob cauſam cuiuſque putei uel cuniculi foſſio relicta ſit. Id quod quon­
dam Fribergi factum eſſe conſtat puteis deſertis propter copiam & affluen
tiam aquarum.
De re Metallica Libri VI. FINIS.
GEORGII AGRICO­
LAE DE RE METALLICA
LIBER SEPTIMVS.
Sextvs liber deſcripſit ferramenta, uaſa, machi­
nas, hic uenarum experiendarum rationes deſcri­
bet: eas enim effoſſas, ut utiliter excoqui, et ex ipſis
à recremento purgatis metalla pura confici poſſint,
operæ precium eſt prius experiri. Sed talis experi­
menti quanquam mentio facta eſt à ſcriptoribus,
tamen nemo ex illis præcepta eius memoriæ tra­
didit: quocirca mirum non eſt ſi ætate poſteriores
nihil de eo ſcripſerint. Metallici certè ex iſtius ge­
neris experimento cognoſcunt de uenis utrum aliquod quodpiam metal­
lum, an nullum in ſe contineant: aut, ſi ipſæ nobis indicia unius metalli uel
plurium oſtenderint, multum an paucum in eis inſit: qua ratione etiam unius
uenæ partes metalli participes, ab his, quæ eius expertes ſunt, ſeparari poſ­
ſunt. Atque illæ rurſus, in quibus multum eſt ab his in quibus paucum. Niſi
enim hoc antea, quàm ex uenis conflentur metalla, diligenter factum fuerit,
non ſine magno dominorum detrimento excoquentur. Nam partes uena­
1rum, quæ non facile igni liqueſcunt, metalla ad ſe rapiunt, uel ea conſumunt.
Hoc modo cum fumo euolant, altero cum recremento & cadmia commiſcen
tur : quo domini operam perdunt, quam poſuerunt in fornacibus atque cati­
nis præparandis, & eos nouas impenſas in eiuſmodi recrementa & cæteras
res facere neceſſe eſt. Verum metalla iam excocta experiri ſolemus, ut explo
ratum habere poſſimus quota argenti portio inſit in centumpondio æris uel
plumbi: aut quotam auri particulam libra argenti in ſe contineat. Et contrà
quotam æris uel plumbi portionem habeat argenti centumpondium: aut quo
ta argenti particula ſit in auri libra: atque ex ea re conijcere licet, utiliter poſſit
necne metallum precioſum à uili ſecerni: quin etiam tale experimentum do
cet utrum nummi boni ſint an adulterini, manifeſtoque deprehendit argen­
tum, ſi eius plus quàm fuerit iuſtum, monetarij miſcuerint auro: aut æs, ſi ei­
us plus, quàm fas ſit, ijdem temperauerint cum auro uel argento: quorum o­
mnium rationem quàm potero, diligentiſsimè explicabo. Venarum aut
experimentum, quod ſolis metallicis utile eſt, ab excoctione differt ſola ma
teriæ paucitate: etenim coquendo paucam diſcimus, utrum excoctio multæ
nobis lucrum dabit an damnum, niſi enim metallici ſtudio incumberent in
eam experiendi rationem, qua utuntur, ex uenis, ut iam dixi, metalla interdum
cum detrimento, interdum ſine ullo emolumento excoquerent: nam expe­
riri uenas impenſis admodum exiguis, excoquere tantummodo magnis poſ­
ſumus. Simili autem modo fiunt. Primùm enim ut uenas experimur in for­
nacula, ſic eaſdem excoquimus in fornace. Deinde utrobique non ligna, ſed
carbones incenduntur: tum ut in catillo fictili, cùm uenas experimur, metal
la quæ in ipſis inſunt, ſi aurum, argentum, æs, plumbum fuerint, iuſtiſſimè
miſcentur, ita in primis fornacibus, cùm eædem excoquuntur, permiſceri ſo
lent. Præterea ut hi, qui uenas explorant igni, metallum uel liquidum effun
dentes, uel frige factum fracto catillo terreno purgant à recrementis, ita ex­
coctores quàmprimum metallum è fornace defluxerit in catinum, frigidam
infundentes, ab eo rutris auferunt recrementa. Poſtremò ut in catillo ci
nereo aurum uel argentum à plumbo ſeparatur, ita quoque in ſecundis forna
cibus. Sed artificem experiendæ uenæ uel metalli neceſſe eſt paratum, & in­
ſtructum rebus neceſſarijs ad experimentum uenire: atque fores conclauis, in
quo ſtatuta eſt fornacula, claudere, ne quis intempeſtiuè accedens mentem
eius, in operas intentam, perturbet: libram præterea in ſuo loculamento col
locare, ut ea, cùm ipſe maſſulas metallorum ponderat, flatu uentorum huc
& illuc agitari non poſſit: is enim arti eſt impedimento. Verùm res ſingulas,
ad experimentum neceſſarias, deſcribam exorſus à fornaculis: quarum alia
ab alia differt figura, materia, loco in quo collocatur: figura quidem quòd
ſit teres uel quadrangula. Atque hæc magis eſt ad uenas experiendas accom­
modata.
Fornacula teres.
1 59[Figure 59]
Fornacula quadrangula.
60[Figure 60]
Materia uerò differunt fornaculæ, quòd alia ſit lactericia, alia ferrea, quæ­
dam fictilis. Lactericia extruitur in camini foco, alto pedes tres & dimidium:
ferrea in eodem collocatur, ſimiliter fictilis. Sed latericia eſt alta cubitum, in­
tus lata pedem, longa pedem & duos digitos: cùm è foco aſſurrexerit ad quinque
digitos, quæ laterum crudorum craſſitudo eſſe ſolet, ſuper lateres locatur bra
ctea ferrea, luto ſuperius oblita, ne propter uim ignium detrimentum acci­
piat. In fronte fornaculæ ſupra bracteam eſt os, altum palmum, latum quinque
1digitos, ſuperiori parte rotundum. At bractea habet tria foramina, in utroque
latere unum, tertium in poſteriori eius parte: quæ lata ſunt digitum, longa
tres digitos: per ea tum cinis ex carbonibus candentibus decidit, tum ſpirat
flatus penetrans in cameram, quæ ſub ipſa bractea eſt: itaque is flatus ignem
excitat. Quam ob rem hæc fornacula, quam metallici propter uſum ab expe­
riendo appellant, apud chymiſtas ex uento nomen inuenit: uerum bracteæ
ferreæ pars, quæ è fornacula extat & eminet longa eſſe ſolet dodrantem, la­
ta palmum. In ea carbunculi locati expeditè in fornaculam per ipſius os for
cipe imponuntur, rurſusque, ſi res hoc poſtulat, ex fornacula exempti in ea­
dem reponuntur.
Bracteæ foramina A. Eiuſdem pars quæ extat e fornacula B.
61[Figure 61]
Ferrea autem fornacula conſtat ex quatuor bacillis ferreis, altis ſeſquipe­
dem, inferius parumper diuaricatis & latis ut firmius ſtare poſſint: ex quo­
rum duobus prior fornaculæ pars, ex duobus poſterior efficitur: cum iſtis
bacillis utriuſque partis conglutinata & conferruminata ſunt bacilla ferrea
tranſuerſaria, numero tria: prima ubi ad altitudinem palmi aſſurrexerunt:
ſecunda ubi ad altitudinem pedis: tertia in ſumma eorum parte. Recta
quidem bacilla ca parte perforata ſunt, qua cum ipſis conglutinantur
tranſuerſaria, ut à lateribus in ea includi poſsint alia bacilla ferrea ſimi­
liter utrinque tria numero. Itaque duodecim ſunt bacilla tranſuerſaria,
quæ tres efficiunt ordines, imparibus interuallis diſtinctos: etenim ab u­
no bacillo recto ad alterum in infimo ordine eſt interuallum unius pedis &
quinque digitorum. At in medio inter priora quidem bacilla & poſteriora eſt
ſpacium trium palmorum & unius digiti. Laterum uerò bacilla inter ſe di­
ſtant tribus palmis et totidem digitis: ſed in ſupremo ordine inter priora qui­
dem bacilla et poſteriora eſt interuallum duorum palmorum, inter laterum
uerò bacilla trium, ut iſto modo fornacula in ſumma parte fiat anguſtior:
1quin etiam ferreum bacillum, in oris ſpeciem formatum, in infimo prioris par
tis bacillo includitur: quod os æquè ac lactericiæ fornaculæ, altum eſt pal­
mum, latum quinque digitos. Tum prius infimi ordinis bacillum tranſuerſa­
rium ad utrunque oris latus perforatum eſt, ſimilique modo poſterius: per quæ
foramina penetrant duo baccilla ferrea, quæ cùm ipſa, tum quatuor infi­
mi ordinis bacilla ſuſtinent bracteam ferream luto oblitam: cuius etiam pars
è fornacula extat: inferiora quoque fornaculæ latera ab infimo bacillorum or
dine uſque ad ſupremum bracteis ferreis teguntur: quæ filis ferreis affiguntur
ad bacilla, lutoque oblinuntur, ut quàm diutiſſime uim ignium ferre poſſint.
At fictilem fornaculam ex terra pingui & ſpiſſa & mediocri, quod ad molli
tudinem et duriciem attinet, fingere conuenit. Ea uerò ferè eandem habet al
titudinem quam ferrea: eiusque pes conſtat ex duabus tabulis fictilibus, lon­
gis pedem & tres palmos, latis pedem & palmum. Vtriuſque aut tabulæ par­
tis prioris utrunque latus ſic ſenſim eſt reciſum ad palmi longitudinem, ut tan­
tummodo latum fiat ſemipedem & digitum: quæ pars eminet è fornacula.
Sed tabulæ ſunt craſſæ ferè ſeſquidigitum: ſimiliter fictiles parietes, qui ad
digitum tranſuerſum à margine ſtatuuntur ſuper inferiorem tabulam, quique
ſuperiorem eodem modo ſuſtinent. Sunt uerò parietes alti tres digitos, ha­
bentes foramina quatuor, quæ ſingula alta ſunt circiter ternos digitos: ſed
poſterioris quidem partis & utriuſque lateris lata ſunt quinque digitos: prio­
ris uerò latum eſt ſeſquipalmum, ut eò commodius in ipſum pedem, cùm con­
caluerit imponi poſſint catilli cinerei nuper facti, ibique exiccari. Verum utraque
tabula ideo exteriori parte filo ferreo, in eam impreſſo, uincitur, ut minus franga­
tur: utraque etiam non aliter ac bractea ferrea, iccirco tria habet foramina longa
tres digitos, lata digitum, ut cùm ſuperior propter ignium uim, aut propter
aliam cauſam uitium fecerit, inferior pede inuerſo in eius locum ſuccedat: per
ea foramina & cinis ex prunis, ut dixi, decidit, & fornaculæ inſpiratur aura
penetrans in cameram per parietum foramina. Ipſa uerò fornacula quadran
gula eſt: inferiori eius parte intus lata palmos tres & digitum unum, longa
palmos tres & totidem digitos: ſuperiori lata palmos duos & digitos tres,
ut etiam ipſa fiat anguſtior: Alta autem eſt pedem. Poſterior etiam eius pars
inferius in medio exciſa eſt in modum ſemicirculi, qui ſit ſemidigitum altus:
pari modo latus utrunque: atque non ſecus ac fornacula in priori eius parte ha
bet os ſuperius rotundum, altum palmum, latum palmum & digitum: cuius
fores feneſtrati etiam ex terra ſunt, habentque anſam. Quin operculum forna
culæ ex terra factum ſuam habet anſam, filoque ferreo uincitur: tum ipſius for
naculæ exteriorem partem utranque & latus utrunque fila ferrea uinciunt: ex qui­
bus impreſſis triangulorum formæ ſolent effici. Fornaculæ aut latericiæ
manent ac fixæ ſunt, fictiles uerò & ferreæ ex uno loco portantur ad alterum:
atque latericiæ citius parari poſſunt, ferreæ magis durant, fictiles ſunt aptio­
res. Metallici præterea faciunt fornaculas temporarias hoc modo. Late­
res tres ſupra focum ſtatuunt, utrinque unum, tertium à tergo: pars prior pa­
tet flatui: his lateribus imponunt bracteam ferream: cui rurſus tres lateres,
qui carbones arceant & contineant. Sed loco fornacula alia ab alia differt,
quòd quædam in altiori collocetur, quædam in humiliori. Ea uerò locatur
1in altiori, per cuius os, qui uenas uel metalla experitur catillum forcipe im­
ponit: in humiliori, per cuius partem ſuperius patentem: quo ſanè modo for­
naculæ loco artifici eſt circulus ferreus: etenim ſuper focum camini ponitur,
& inferius oblinitur luto, ne flatus follis ſub ipſo exeat. Quod ſi fieret tardi­
us, uena excoqueretur, & æs liqueſceret in catino triangulari, qui in eum forci
pe imponitur, & rurſus eximitur. Circulus aut altus eſt palmos duos, craſ­
ſus ſemidigitum: eius ſpacium interius plerunque latum eſt pedem et palmum:
qua parte flatus follis in ipſum penetrat, exciſus eſt. Sed follis eſt duplica­
tus, qualem habere ſolent aurifices, aliquando etiam fabri ferrarij: cui in me
dio eſt aſſer, in quo ineſt foramen ſpiritale, latum quinque digitos, longum ſe
ptem, ſuo aſſerculo tectum: quod è regione eſt foraminis ſpiritalis infimi aſ­
ſeris. Eius uerò eadem eſt latitudo & longitudo. Sed follis longus eſt, exce­
pto capite, tres pedes: latus poſtrema parte, ubi quodammodo rotundatur,
pedem & palmum: ad caput, tres palmos. Ipſum autem caput etiam longum
eſt tres palmos: latum uerò ea parte, qua cum aſſeribus coniungitur duos pal­
mos & digitum. Poſtea paulatim fit anguſtius: naris, quæ unica, longa eſt pe­
dem & duos digitos: ea in foramine muri, craſſi pedem & palmum, locata eſt,
ut etiam dimidia capitis pars, in quam naris includitur: circulum uerò ferre
um in foco ſtatutum tantummodo attingit: nam extra murum non eminet.
Corium follis ſui generis clauis ferreis infixum eſt aſſeribus: tum corio u­
trinque aſſeres iunguntur cum capite, ſuper quo eſt corium tranſuerſarium in
aſſeris parte clauis, quibus lata ſunt capitula, infixum: ſimiliter alterum in par­
te capitis: Medius autem follis aſſer ſituatus eſt in bacillo ferreo, ad quod cla­
uis ferreis utrinque cuſpidatis & utrinque directò deorſum uerſus actis affigi­
tur, ut leuari non poſſit. Bacillum uerò ferreum in medio eſt duorum tigno
rum erectorum, per quæ penetrat. Superius etiam axiculus ligneus, habens
codaces ferreos, in foraminibus eorundem tignorum uoluitur: in cuius me
dij forma incluſus eſt uectis, et clauis ferreis affixus, ut non queat exilire. Lon
gus autem eſt quinque pedes & dimidium: cuius poſtremam partem prehen­
dit annulus ferreus bacilli ferrei, pertinentis ad caudam infimi aſſeris ipſius
follis: quam alter eius annulus ſimiliter prehendit. Itaque cùm artifex uectem
deprimit, follis pars inferior leuatur, flatumque in narem compellit: atque eti­
am ſpiritus, per foramen, quod ſpiritale dicitur, aſſeris medij penetrans ſub­
leuat ſuperiorem follis partem: cuius aſſeri ſuperpoſitum eſt plumbum tam
graue, ut eam follis partem rurſus poſſit deprimere: quæ depreſſa æquè ac
inferior pars per narem flatum expirat. Iſto modo ſe habet follis duplicatus:
qui fabricatus eſt propter circulum ferreum, in quo catillus triangularis, in
quo uena æris excoquitur, & æs liqueſcit, collocatur.
Circulus ferreus A. Follis duplicatæs B.
Eius naris C. Vectis D.
1 62[Figure 62]
Dixi de fornaculis & circulo ferreo, nunc dicam de tegula & catillis. Te­
gula quidem eſt fictilis & imbricis inuerſi figura. Tegit aut catillos ne carbun
culi, in eos incidentes, experimentum impediant. Lata eſt ſeſquipalmum: al
titudine, quæ plerunque ſolet eſſe palmaris, reſpondet ori fornaculæ, longi­
tudine ferè toti fornaculæ. Veruntamen priori tantum parte attingit os ei­
us, alioqui undequaque à lateribus & poſteriori parte iccirco diſtat digitos
tres, ut carbones in medio loco, qui eſt inter ipſam & fornaculam iacere poſ­
ſint. Habet uerò craſſitudinem ollæ fictilis bene craſſæ: ſed ſuperior eius pars
integra eſt, poſterior duas habet feneſtellas, & utrunque latus duas uel tres
uel etiam quatuor: per quas calor penetrans in catillos uenam excoquit: uel
loco feneſtellarum habet parua foramina: & poſteriori quidem parte decem,
in utroque uerò latere plura. Quinetiam poſterior pars ſub feneſtellis uel par
uis foraminib. ter exciſa eſt in modum ſemicirculi alti ſemidigitum: ſed latera,
quater. Poſterior autem tegulæ pars paulò minus alta eſſe ſolet quàm prior.
Tegulæ feneſtellæ latæ A. Angustæ B. Eiuſdem foramina poſterioris partis C.
63[Figure 63]
1
At catilli materia, ex qua fiunt, inter ſe differunt. Sunt enim uel terreni uel
cinerei: atque terreni, quos etiam fictiles appellamus, rurſus in figura & ma­
gnitudine ſunt diſsimiles. Nam quidam in ſcutellæ figuram ſunt formati, &
mediocriter craſſi, latique tres digitos & unciæ menſuralis capaces: in quibus
uena cum additamentis miſta coquitur: etenim ipſis utuntur, qui uenas auri
uel argenti experiri ſolent. Quidam uerò ſunt triangulares, alijsque multò craſ­
ſiores & capaciores: utpote quinque uel ſex uel plurium unciarum: in quibus æs
liquatur, ut fundi, dilatari, igni explorari poſſit. In ijſdem uena etiam æris ple­
runque excoquitur. Sed cinerei ex cinere formantur: his ut primis, ſcutellæ, cu­
ius inferior pars admodum craſſa, eſt figura: uerum minus capiunt: in quibus
plumbum ſeparatur ab argento, & experimentum perficitur.
Catillus fictilis A. Ca: ilius triangularis B. Catillus cinereus C.
64[Figure 64]
Quoniam uerò cinereos catillos ipſi metallici conficiunt, de materia ex qua
finguntur & de modo, quo efficiuntur, eſt dicendum. Alij eos ex ſimplici o­
mnis generis cinere formant: qui boni non ſunt, quod iſtiuſmodi cinis ali­
quam pinguitudinem in ſe contineat: quamobrem tales catilli quando con
caluerunt, facile rumpuntur. Alij faciunt eos item ex cinere quiſcunque tandem
fuerit, ſed qui ante percolatus ſit: qualis eſt in quem, lixiuij faciendi gratia,
aqua calida fuit infuſa: atque is rurſus in ſole aut fornace ſiccatus cribro, è ſetis
facto, purgatur: quamuis autem aqua calida pinguitudinem cineris eluerit,
tamen catilli ex eo facti non ſunt boni, quod ipſe cinis cum minutis carbun
culis, arenulis, lapillis ſoleat eſſe permiſtus. Alij uerò ſimiliter eos ex quo­
cunque cinere efficiunt, ſed primò in cinerem ipſum infundunt aquam, et pur
gamentum ei innatans auferunt. Dein aquam, poſtquam pura facta fuerit,
effundentes cinerem exiccant: tum cribrant, & ex eo catillos formant: qui bo­
1ni quidem ſunt, non tamen optimi, quod is etiam cinis non careat minu­
tis lapillis & arenulis. Verum ut optimi catilli fieri poſſint, à cinere omne pur
gamentum auferatur: quod duplex eſt, alterum leue, cuiuſmodi ſunt carbun­
culi & pinguitudines, atque res aliæ aquis innatantes: alterum graue, quales
ſunt lapilli, arenulæ, & ſi quæ aliæ res reſident in fundo uaſculi. Itaque primo
aqua infundatur in cinerem & leue purgamentum auferatur. Deinde cinis
agitetur manibus, ut bene cum aqua miſceatur: quæ turbida & impura infun­
datur in alterum uaſculum: quo modo remanent in priori uaſculo lapilli &
arenulæ, ac ſi quid aliud fuerit graue quæ reijciuntur. Poſtquam uerò cinis
omnis in hoc altero uaſculo reſederit, quod ex aqua cognoſcitur ſi pura fa­
cta guſtatum non commoueat lixiuij ſapore, tunc aqua effundatur: cinis au­
tem, qui remanſit in uaſculo in ſole aut fornace ſiccetur: atque is aptus eſt ad
catillos: maximè ſi fuerit faginus, aut ex alijs lignis, cui accretiones annuæ te
nues ſunt. Qui uerò ex uitio ſarmentis & lignis, quibus accretiones annuæ
ſunt craſſæ, factus fuerit, tam bonus non eſt: etenim catilli ex eo formati, quod
ſatis ſicci non ſint, in igni diuidi & diſrumpi ſolent ac abſorbere metalla. Quo­
circa ſi faginus aut eius ſimilis non fuerit, in promptu globulos ex tali cine­
re, qui modo iam dicto fuerit purgatus, artifices faciunt, eosque in fornace pi
ſtoris uel figuli ponunt, ut igneſcant. Ignis eum quicquid pingue fuerit & hu­
midum conſumit, atque tandem ex ipſis catillos formant. Omnis aut cinis quo ue­
tuſtior, eo melior eſt: ſiccitatem nanque ſummam ipſi eſſe neceſſe eſt: qua de cau­
ſa cinis qui fit ex oſſib. combuſtis, præcipuè uerò ex capitis animantium oſſibus,
etiam idoneus eſt ad catillos: tum qui fit ex cornib. ceruorum, & ex ſpinis piſcium.
Poſtremò aliqui capiunt cinerem, qui fit ex ſcobe corij combuſta: nam coriarij &
alutarij corium, à pilis purgatum radunt & diſcobinant. Nonnulli uerò malunt
uti compoſitionibus, quarum hæc laudatur, quæ habet cineris ex oſſibus ani­
mantium uel ex ſpinis piſcium partem unam & dimidiam: cineris fagini par­
tem unam, cineris ſcobis corij combuſtæ partem dimidiam: ex hac enim mi
ſtura fiunt boni catilli, ſed multò meliores conficiuntur ex paribus portio­
nibus cineris ſcobis corij combuſtæ, cineris oſſium capitis ouilli uel uituli­
ni, cineris cornu ceruini: at omnium optimi formantur ex ſolius cornu cer­
uini uſti puluere: nam is propter uehementem ſiccitatem metalla minime
combibit. Veruntamen noſtrates metallici plerunque eos efficiunt ex cinere
fagino: quem modo iam dicto paratum primò conſpergunt zytho uel aqua,
ut cohærere poſſit, & in mortariolo tundunt. Deinde cineribus, qui ſunt ex
caluarijs quadrupedum, aut ex piſcium ſpinis, inſperſis iterum tundunt: quo
autem magis tunduntur, eo meliores fiunt. Quidam uerò lateres terunt, &
eum puluerem cribratum inſpergunt cineri fagino: nam iſtiuſmodi pulue­
res non ſinunt molybdænam corrodentem catillos, aurum uel argentum ſor
bere. Alij ut idem caueant catillos formatos oui albumine humectant, & ite­
rum in ſole ſiccatos tundunt, maximè ſi uenam uel æs, quod ferrum in ſe con
tinet, uoluerint explorare. Nonnulli autem lacte bouino iterum atque iterum
madefaciunt cineres, eosque exiccant, & in mortariolo tundunt, atque format
catillos. At in officinis, in quibus argentum ab ære ſecernitur, ex cineris cati
ni ſecundæ fornacis, qui admodum ſiccus eſt, duabus partibus et una oſſium
1faciunt catillos. Sed his etiam modis formati catilli locandi ſunt in ſole aut
in fornace. Deinde quocunque modo formati ſiccis in locis diu ſeruandi, quan
tò enim fuerint uetuſtiores, tantò ſunt ſicciores atque meliores. Quinetiam non
figuli modo formant catillos terrenos & triangulares, ſed ipſi etiam metallici.
Conficiunt uerò eos ex terra pingui, quæ ſpiſſa eſt & mediocris, quod ad du
riciam & mollitudinem attinet. Miſcent aut cum ea puluerem iſtius generis
catillorum ueterum fractorum, aut lateris uſti & triti: itaque terram ſic cum pul
uere permiſtam formant piſtillo, quam deinde exiccant: hi etiam catilli quò
uetuſtiores fuerint, eò ſunt ſicciores atque meliores. At mortariola in quibus
catilli formantur, duorum ſunt generum, minora ſcilicet & maiora. In min o
ribus conficiuntur catilli cinerei, in quibus argentum uel aurum, quod plum­
bum combibit, purgatur: in maioribus item cinerei, in quibus argentum ab
ære & plumbo ſeparatur. Vtraque uerò ex orichalco fiunt: atque ima ſui parte
fundum non habent, ut catilli integri ex eis eximi poſſint. Piſtilla quoque du
plicia ſunt, minora ſcilicet & maiora: utraque etiam orichalcea, è quibus inferi­
us eminet tuber rotundum: atque id tantummodo in mortariolum impreſſum
format cauam catilli partem. Quæ uerò ipſi contigua eſt, ſuperficiei morta­
rioli reſpondet.
Mortariolum A. Mortariolum inuerſum B. Piſtillum C.
Eius tuber D. Alterum piſtillum E.
65[Figure 65]
Hæc hactenus: nunc de uenarum experiendarum præparatione dicam: præ­
parantur autem urendo, torrendo, tundendo, lauando: ſed certum uenæ pon
dus ſumere neceſſe eſt, ut ſciri poſſit quotam eius partem iſtiuſmodi præpa
rationes conſumpſerint: uerum uritur durus lapis cum metallo permiſtus, ut
duricie depoſita poſſit tundi & lauari. Duriſſimus uerò priuſquam uritur
aceto perfunditur, ut citius igni molleſcat: ſed lapis mollis primò frangendus
eſt malleo, & in mortario tundendus, atque redigendus inpuluerem: deinde la
1uandus: tum rurſus ſiccandus. Si uerò terra fuerit cum metallo miſta, lauatur
in alueo, atque id quod reſedit ſiccatum igni exploratur: etenim omnes res foſſi
les, quæ lauantur, rurſus ſiccandæ ſunt: at uena cuiuſque metalli diues non uri­
tur, neque tunditur, neque lauatur, ſed torretur tantum, ne iſtis præparandi mo
dis aliquid metalli pereat. Succenſis uerò ignibus torretur in olla, quæ lu­
to obſtructa eſt, incluſa. Vilior aut uena etiam in foco uritur carboni impoſi­
ta: non enim magnam metalli iacturam facimus, ſi quid ex ea perdamus. Ve
rùm de omnibus his uenarum præparandarum rationib. & paulo poſt & in
ſequenti libro uberius diſputabo: nunc explicare decreui ea quæ metallici
additamenta ſolent nominare, quod adijciantur ad uenas non modo experi­
endas, ſed etiam excoquendas: in quibus magna uis cernitur, ſed non omnium
eundem eſſe uidemus effectum, & nonnullis eſt uaria multiplexque natura: nam
quando cum uenis permiſta coquuntur in fornacula uel in fornace, ex eis
quædam, quia facile liqueſcunt, illas quodam modo liquant: alia quod aut ual­
de calfaciant uenas, aut penetrent in ipſas igni ſunt magno ad purgamenta
à metallis ſeparanda adiumento, & liquefactas cum plumbo commiſcent, partim
ab igni tuentur uenas, quarum metallum uel ipſe conſumit, uel unà cum fumo ſub­
latum ex fornace euolat: quædam metalla combibunt. In primo genere ſunt
plumbum, idem in globulos redactum, aut ignis ui in cinerem reſolutum, mi­
nium ſecundarium, ochra ex plumbo facta, ſpuma argenti, molybdæna, lapis
plumbarius, æs, idem uſtum, eius bracteæ, eiuſdem ſcobs elimata, recrementum
auri, argenti, æris, plumbi, uitrum, eius recrementum, halinitrum, alumen co
ctum, atramentum ſutorium, ſal toſtus, idem liquefactus, lapides qui in arden
tibus fornacibus facile liqueſcunt, arenæ ab eis reſolutæ, tofus mollis, ſaxum
quoddam fiſſile album. Sed plumbum, eius cinis, minium ſecundarium, ochra,
ſpuma argenti utiliora ſunt uenis quæ facile liqueſcunt: molybdænaijs, quæ
difficile: lapis plumbarius ijs, quæ difficilius. In ſecundo genere ſunt ferri ſqua
ma, eiuſdem recrementum, ſal artificioſus, ſiccæ feces uini, aceti, aquarum quæ
aurum ab argento ſecernunt: atque hæ feces & ſal artificioſus habent uim pe­
netrandi in uenas: & quidem permagnam feces uini, ſed maiorem aceti, ma
ximam aquarum, quæ aurum ab argento ſecernunt. Ferri uerò ſquamis & recre
mentis, quia tardius liquantur, uenarum calefaciendarum uis eſt. In tertio gene­
re ſunt pyrites, panes ex eo conflati, uitrum, eiuſdem recrementum, ſal, ferrum, ei
us ſquama, eius ſcobs elimata, eius recrementum, atramentum ſutorium, arenæ
à lapidibus facile igni liqueſcentibus reſolutæ, tofus. Sed in primis pyrites
& panes ex eo conflati uenarum ſorbent metalla: atque ipſa ab igni, conſum­
ptore eorum, tuentur. In quarto genere ſunt plumbum & æs, atque eis cogna
ta. Itaque de additamentis liquet quædam eſſe natiua, alia in recrementorum
numero, cætera à recrementis purgata. Certe quidem cùm uenas experimur
exiguam additamentorum quoruncunque portionem ad eas adijcere ſine ma­
gno impendio poſſumus: cùm uerò eaſdem excoquimus, grandem adiun­
gere ſine magno nequimus: quocirca conſideremus impenſam quanta ſit,
ne in uenas excoquendas faciamus maiorem, quàm ex metallis conflatis ca
piamus fructum. Color autem fumi quem emittunt uenæ, batillis uel lami
nis ferreis candentibus impoſitæ, docet nos de additamentis, quibus ad eas
1experiendas uel excoquendas præter plumbum nobis opus eſt. Etenim ſi fue­
rit purpureus, eſt optimus, & uenæ plerunque non indigent ſingularis alicu
ius additamenti, ſi cæruleus, ad eas adijci debet panis ex pyrite uel alio quo­
dam lapide æroſo conflatus: ſi luteus, ſpuma argenti & ſulfur: ſi ruber, nitri
recrementum & ſal: ſi uiridis, panis ex æroſis lapidibus conflatus, & ſpuma
argenti & uitri recrementum: ſi niger, ſal liquefactus, uel ferri recrementum
& ſpuma argenti, atque ſaxum calcarium candidum: ſi candidus, ſulfur & fer­
rum quod uitio æruginis infeſtatur: ſi in uiridi candidus, ferri recrementum
& arenæ à lapidibus facile liqueſcentibus reſolutæ: ſi media eius pars lutea
fuerit & denſa, extimæ uerò uirides, eædem arenæ & ferri recrementum. Ve­
rùm color fumi non modo nos docet de remedijs, quæ cuique uenæ ſunt ad­
hibenda, ſed etiam ferè de ſuccis concretis cum ea permiſtis, qui talem fumum
emittunt: nam plerunque cæruleus ſignificat uenam cæruleo eſſe infectam: lu
teus auripigmento: ruber, ſandaraca: uiridis, chryſocolla: niger, bitumine
nigro: candidus, candido: in uiridi candidus, eodem eum chryſocolla per­
miſto: cuius media pars eſt lutea & extimæ uirides, ſulfure. Quanquam terræ
aliæque res foſſiles cum metallis permiſtæ, interdum aſſimilem fumum emittunt.
Quod ſi uenæ participes fuerint ſtibij, ad eas adijcitur ferri recrementum: ſi
pyritæ, panis ex lapide æroſo conflatus, & arenæ à lapidibus facilè liqueſcen
tibus reſolutæ: ſi uenæ ferri, pyrites & ſulfur: ut enim uenæ cum ſulfure per
miſtæ additamentum eſt ferri recrementum, ita contrà auri uel argenti ue­
næ, ferri uena infectæ, à qua non facile ſeparantur, ſulfur: ſed etiam arenæ à
lapidibus facile liqueſcentibus reſolutæ. Sal autem artificioſus ad uenas ex­
periendas aptus multis modis conficitur: primò ex paribus portionibus
aridæ uini fecis, aceti, hominis urinæ ſimul decoctis donec in ſalem uertan­
tur. Secundo item ex paribus portionibus cineris, quo infectores lanarum
utuntur, calcis, aridæ uini fecis purgatæ, ſalis liquati: etenim ſingulorum li­
bra conijcitur in hominis urinæ libras uiginti. Deinde omnia decocta ad ter
tias colantur: tum ad reſiduum ſalis non liquati libra adijcitur, & eiuſdem un­
ciæ quatuor, atque lixiuij libris octo ſuperfuſis ſimul in olla, argenti ſpuma in
trinſecus obducta, coquuntur uſque dum exiccata ſal fiant. Tertiò ſic confici­
tur: ſal non liquatus, & ferrum, quod rubigine infeſtatur, inijciuntur in uas:
quod hominis urina ſuperfuſa operculo tegitur, ac triginta diebus reponi­
tur in loco tepido: poſtea ferrum urina lauatur & ſeponitur, reliqua uerò tan­
diu coquuntur quoad in ſalem mutantur. Quartò, ſal artificioſus hoc modo
fit. In lixiuio ex calcis & cineris, quo infectores lanarum utuntur, paribus por
tionibus facto, pares portiones ſalis, ſaponis, aridæ uini albi fecis, halinitri
coquuntur uſque ad eum finem dum in ſalem abeant: is ramentum lotura col
lectum miſtum, liquefacit. At halinitrum iſto modo præparatur, ut ad uenas
experiendas aptum ſit: ipſum in ollam, argenti ſpuma intrinſecus obductam,
inijcitur, & lixiuium ex calce uiua factum ſæpius ſuperfunditur & coquitur
uſque dum ignis id conſumat. Quod ſi halinitrum non inflammatur igni à
quo ipſum ſal, ex lixiuio, quod calcem combibit, ortus, tuetur, præparatum
eſt. Sed in primis laudantur ſequentes compoſitiones, quæ omnem uenam
excoquunt, quam ardor ignis difficulter diſſoluit & diffundit: quarum una
1conficitur ex tertij generis lapidibus, qui in ardentes fornaces coniecti faci­
le liqueſcunt candidis & puris atque comminutis: cum eius enim pulueris ſe­
muncia permiſcentur ſpumæ argenti fuluæ, item comminutæ, unciæ duæ:
quæ miſtura inijcitur in catillum fictilem eius capacem: ac ſub tegulam ar­
dentis fornaculæ collocatur. Cùm autem aquæ inſtar fluxerit, quod ei horæ
dimidio ſpacio accidit, ex fornacula exempta effunditur in aliquem lapidem:
ea temperatura, ubi refrixerit, uitri ſimilis eſſe apparebit: quæ rurſus commi
nuitur. Iſtiuſmodi uerò puluis qualicunque uenæ metallicæ, quæ, cùm eam
experimur, non facile liqueſcit, inſpergitur & recrementum exſudabit. Alij
in locum ſpumæ argenti cinerem plumbi ſubſtituunt, qui ſic conficitur. In
plumbum, in catino liquefactum, conijcitur ſulfur: et mox quadam quaſi cu
te tegitur: qua ſublata rurſus inijcitur ſulfur, rurſuſque cutis nata detrahitur:
quod ſæpius fit, et quidem, donec plumbum in puluerem reſolutum fuerit.
Sed ualens additamentum compoſitum eſt quod conficitur ex halinitri præ­
parati, ſalis liquati, recrementorum uitri, fecis uini aridæ, ſingulorum uncia,
ſpumæ argenti triente, uitri in puluerem triti beſſe, hoc additamentum ad
uenam, quæ par pondus habeat, adiectum eam liquefacit. Valentius uerò
conſtat ex paribus portionibus fecis albi uini ſiccæ, ſalis communis, halini­
tri præparati, quæ tria ſimul in olla, argenti ſpuma intrinſecus obducta, tor­
rentur uſque dum puluis inde fiat candidus: cum quo tantundem ſpumæ ar­
genti commiſcetur. Huius uerò miſturæ pars unà cum duabus uenæ expe­
riendæ partibus permiſcetur. Quo ualentius fit ex nigri plumbi cinere, hali
nitro, auripigmento, ſtibio, fece ſicca aquarum, quibus aurifices aurum ab ar
gento ſeparant: ſed nigri plumbi cinis conficitur ex plumbi libra, & ſulfuris
libra: plumbeo malleo percuſſum dilatatur: atque alterius bractea, alterius ſul
fur inijcitur in catinum uel ollam, & ſimul torrentur uſque dum ignis ſulfur
conſumat & plumbum in cinerem uertat. Halinitri uerò comminuti libra
cum auripigmenti item in puluerem triti libra commiſcetur, & in patina fer
rea coquuntur donec liqueſcant: poſtea effunduntur, & refrigerata iterum
in puluerem conteruntur. Stibij autem libra & fecis ſiccæ bes alternatim in
ijciuntur in catinum, & coquuntur uſque ad eum finem dum maſſula inde fi­
at: quæ ſimiliter reſoluitur in puluerem: huius pulueris bes & plumbei cine
ris libra, itemque pulueris ex halinitro & auripigmento facti libra permiſcen
tur, & ex eis conficitur puluis: cuius una pars ad duas uenæ partes addita eam
liquefacit, & à recrementis purgat. At ualentiſſimum eſt quod habet ſulfu­
ris drachmas duas, & recrementi uitri totidem, ſtibij, ſalis ex urina decocta
confecti, ſalis communis liquati, halinitri præparati, ſpumæ argenti, atramen­
ti ſutorij, fecis uini ſiccæ, ſalis ex anthyllidis cinere facti, ſiccæ fecis aquarum
quibus aurum ab argento aurifices ſeparant, aluminis igne reſoluti in pul­
uerem ſingulorum ſemunciam, camphoræ unà cum ſulfure in puluerem triti
unciam: huius miſturæ pars dimidia uel integra, prout hoc res ipſa poſtulat,
cum parte una uenæ & duabus plumbi partibus permiſta inijcitur in catillum fi­
ctilem, & miſtura puluere uitri Venetiani comminuti conſpergitur: quæ
cùm ſeſquihora, uel duabus horis cocta fuerit, maſſula in fundo catilli reſi­
debit, à qua mox plumbum ſeparatur. Eſt etiam additamentum quod ſulfur,
1auripigmentum, ſandaracam à uenis metallicis ſeparat: id habet pares por­
tiones recrementi ferri, toſi albi, ſalis. Sed poſtquam tales ſucci fuerint ſecre
ti, ipſæ uenæ arida uini fece ad eas adiecta excoquuntur. Eſt quod ab igni
tuetur ſtibium, ne id conſumat: et à ſtibio metalla, quale eſt quod conſtat ex
paribus portionibus ſulfuris, halinitri præparati, ſalis liquati, atramenti ſu­
torij ſimul in urina uel lixiuio coctorum, donec nullus odor affletur è ſulfu­
re: quod fit trium uel quatuor horarum ſpacio. Eſt præterea operæ precium
ſubijcere aliquas alias miſturas. Accipito uenæ ut conuenit præparatæ par
tès duas, ſcobis ferri elimatæ partem unam, ſalis item partem unam: atque mi­
ſceto: deinde ea inijcito in catillum fictilem, & in fornacula locato: ubi igni
reſoluta confluxerint, maſſula in fundo catilli reſidebit. Vel accipito uenæ
et ochræ plumbeæ pares portiones, atque cum ipſis miſceto paucam ferri ſco
bem elimatam, & inijcito in catillum: tum ſuper ipſam miſturam ſpargito ſco­
bem ferri elimatam. Vel accipito uenam in puluerem contritam, eamque ſpar
gito in catillum: deinde ei inſpergito tantundem ſalis ter aut quater urina
madefacti & rurſus torrefacti: tum iterum atque iterum uenæ puluerem & ſa
lem: poſtea catillum operculatum & oblitum imponito in carbones arden
tes. Vel accipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem u­
nam, uitri Venetiani partem dimidiam, recrementi uitri tantundem. Vel ac
cipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem unam, ſalis
partem dimidiam, aridæ uini ſiccæ quartam unius partis, fecis aquarum, quæ
aurum ab argento ſecernunt tantundem. Vel accipito pares portiones ue­
næ præparatæ, & pulueris in quo item inſunt pares portiones minutorum
plumbi globulorum, ſalis liquati, ſtibij, recrementorum ferri. Vel accipito
pares portiones uenæ, in qua ineſt aurum, atramenti ſutorij, fecis uini ſiccæ,
ſalis. Hactenus de additamentis. In fornaculam autem eo, quo dixi, modo
præparatam primo tegulam imponito: deinde prunas ſuper eam conijci­
to, electosque carbunculos: nam ex minus bonis multum fit cineris, qui circum
tegulam collectus operationem ignis impedit: tum catillos fictiles forcipe
ſub tegulam locato, & ſub priorem ipſius partem ponito carbonem arden­
tem, ut catilli citius calefiant: quem, cùm plumbum inijciendum fuerit in eos,
uel uena, rurſus forcipe eximito. Poſtquam autem catilli excandeſcent igni,
primò per cannam ferream duos pedes longam & capacem digiti cinerem
uel carbunculum, ſi quis in eos inciderit, ſpiritu difflato & diſpergito: quod
idem faciendum erit, ſi cinis uel carbunculus in catillos cinereos inciderit:
deinde plumbeum globulum inijcito forcipe: quod plumbum ubi in fumum
uerti, conſumique cœperit, ad ipſum addito uenam præparatam in charta in­
uolutam. Multo autem artifici præſtat eam inuoluere in chartam, ſicque im­
ponere in catillos, quàm æneo cochleari in ipſos infundere. Cùm enim ca­
tilli ſint parui, ſi cochleari uſus fuerit, non raro aliquam uenæ partem diffun
dit. Charta uerò cremata carbunculo forcipe prehenſo uenam moueto, ut
plumbum eam combibat, cumque ipſo metallum uenæ miſceatur: quæ mi­
ſtio cùm facta fuerit, tunc recrementum partim circum eam ad catillos adhæ­
rescit, nigrique annuli ſpeciem quandam gerit: partim innatat plumbo cum
auro uel argento permiſto: quod mox ab eo auferto. Plumbum autem omni­
1no omni argento careat, quale eſt Villacenſe. Quod ſi eiuſmodi non fuerit
in promptu, ſeorſum plumbum eſt experiendum, ut certo ſciatur, quantam
argenti portionem in ſe contineat, utque calculis ſubductis de uena rectè iu­
dicetur: niſi enim tale plumbum fuerit, experimentum erit falſum & fallax.
Verùm globuli plumbei hoc modo formantur: forceps eſt ferrea longa cir
citer pedem unum: eius chelæ continent ferrum diuiſum, quod coniunctum
oui figuram exprimit: utrunque habet duas partes cauas, quod ferrum diui­
ſum, cùm compreſſum fuerit ſuperius, ex ipſo eminet infundibulum: in quo
ſunt duo foramina, quorum alterum ad unam partem cauam penetrat, alte­
rum ad alteram. Itaque plumbum infuſum defluit per foramina, in partes ca­
uas, efficiunturque una effuſione globuli duo.
Forcipis chelæ A. Ferrum oui figuram exprimens B.
Infundibulum C.
66[Figure 66]
Nec hoc in loco de diuerſa quorundam artificum experiendi ratione re­
ticere debeo: qui primò in catillos inijciunt uenam præparatam, eamque co­
quunt. Deinde addunt plumbum: quæ ratio mihi non probatur: etenim ue
na iſto modo ferruminari ſolet: quare poſtea commota non bene, aut admo
dum tardè cum plumbo miſcetur. Quod ſi catillis eiuſmodi fictilibus omne
fornaculæ ſpacium, quod contegit tegula, non compleatur (nam interdum
compleri ſolet, cùm ſcilicet multarum uenarum, aut multarum unius uenæ
partium una experimur) in uacua loca catillos cinereos ponito, ut interea i­
gneſcant. Quod etſi una hora plerunque fit, tamen id ipſum minoribus citi­
us, maioribus tardius contingit: niſi uerò catilli, anteaquam in eos inijciatur
metallum, cum plumbo permiſtum, igniti fuerint, ipſi ſolent ſæpe diſrum­
pi, plumbum ſemper contremiſcere, nonnunquam ex ipſis exilire. Si autem
catillus diſrumpatur, aut plumbum ex eo exiliat, aliam uenæ partem experi
ri oportet: ſin plumbum contremiſcat, tunc catillus pruna lata ac tenui tega­
tur: quam cùm plumbum attigerit, reſilit: atque ſic etiam miſtura tandem ipſum
exhalat. Quinetiam ſi in ſecunda excoctione plumbum, quod in miſtura in­
eſt, non conſumeretur, ſed ſtabile & fixum permanens tegeretur quadam
quaſi cute, ſignum eſt, quod non ſatis ardore ignis concaluerit. Aridum igi­
tur lignum tedæ, uel arboris ei conſimilis, in miſturam imponito, inque ma­
nu teneto, ut cùm concaluerit, retrahere ab ea poſſis: tum curato, ut ſemper
calorem ſatis multum, eumque æqualem habeat. Quod ſi calor miſturam non
1rotundauerit, ut fieri ſolet, ubi omnia rectè fiunt, ſed faciat longiuſculam ut
caudata uideatur, ſigno eſt calorem ipſum, qua cauda eſt, nimium eſſe: qua­
re catillum paruo unco ferreo, cuius manubrium item ſit ferreum & longum
ſeſquipedem, circumagito, ut altera pars æquè caleſcat ab igni.
Paruus Vncus ferreus.
67[Figure 67]
Præterea ſi quando miſtura ſatis plumbi non habuerit, addito cum forci
pe ferrea, uel cochleari æneo, cui manubrium prælongum eſt, tantum eius,
quantum ſatis eſt. Ne uerò miſtura frigeſcat, id ipſum ante concalefacito: ſed
ſatius eſt primo tantum plumbum, quanto opus eſt ad uenam excoquen­
dam, addere, quàm poſtea cùm dimidia excoctio perfecta fuerit: ne totum
non abeat in fumum, ſed pars eius fixa permaneat. Porrò ubi calor ignis iam
ferè conſumpſerit plumbum, tunc aurum argentumué, uarijs coloribus ef­
floreſcit: at ubi totum fuerit conſumptum, auri uel argenti reſidet in catillo:
quam ſtatim ex fornacula eximito, maſſulamque, dum adhuc calet, ex eo ex­
trahito, ne cinis ad eam adhæreſcat: quod plerunque fit, ſi maſſula, ubi iam re­
frixerit, ex eo extrahatur. Quod ſi etiam tunc cinis ad eam adhæſerit, cultro
non radito, ne aliquid pereat, atque experimentum fiat falſum: ſed forcipe fer
rea comprimito, ut cinis diſſiliat ipſo preſſu. Vtile denique eſt duo, triaué uni
us uenæ experimenta facere eodem tempore, ut ſi forte unum non ſucceſſe­
rit, ex altero aut ſaltem ex tertio certior fieri poſſis. At interea dum artifex
uenam experitur ne uehemens ignis calor oculos eius lædat, quia ſæpius in
troſpicere, accurateque conſiderare omnia neceſſe eſt, utile erit ei ſemper in
promptu habere tabellam ligneam ſubtilem, latam duos palmos, habentem
manubrium quo teneatur, atque per mediam latitudinem exciſam, ut per eam
quaſi rimam quandam poſſit cernere.
Tabellæ manubrium A. Eius rima B.
68[Figure 68]
1
Verùm plumbum, quod uenæ metallicæ argentum combibit, horæ pa
tium trium de quatuor ſpacio ignis conſumit in catillo cinereo. Experimen
to autem perfecto ex fornacula eximitur tegula, rutroque ferreo extrahitur
cinis non modo ex latericia et ferrea, ſed ex fictili etiam, ne eam deponere de
pede opus ſit. At ex uena in catillum triangularem coniecta ſic conflatur
maſſula, ex qua poſtea conficitur metallum. Primò in circulum ferreum im­
ponuntur prunæ carbonesque: deinde catillus triangularis, qui continet ue­
nam, atque res quæ eam liquefacere atque à recremento purgare poſſunt: tum
folle duplicato excitatur ignis, uenaque tamdiu coquitur, uſque dum maſſula
in fundo catilli reſideat. Duplicem rationem uenarum experiendarum eſſe
demonſtrauimus: unam qua in catillo fictili plumbum miſcetur cum uena,
deinde in cinereo rurſus ab eo ſeparatur: alteram, qua excoquitur primo in
catillo fictili triangulari, deinde in altero fictili cum plumbo permiſcetur, tum
in cinereo rurſus ab eo ſeparatur. Nunc uideamus utra cuique uenæ magis con
ueniat: aut ſi neutra ei conueniat, quonam aliò, alio modo ipſam experiri poſ­
ſimus: ſed iure ordimur ab auri uena, ouam utraque ratione ſolemus experiri:
etenim ſi illa diues fuerit, & nobis igni non repugnare uideatur, ſed facilè li­
queſcere, eius centumpondium, minora pondera intelligimus, unà cum ſeſ­
centia uel duabus uncijs plumbi, de maioribus ponderibus loquimur, mi­
ſtum conijcitur in catillum fictilem, & igni coquuntur uſque eo dum bene per­
miſceantur: quia uerò talis etiam uena interdum excoctioni repugnat, ad eam
adijcito parum ſalis communis torrefacti aut artificioſi: id enim ipſum expug
nabit, facietque ne miſtura multum recremementum contrahat: ſæpius autem
ea filo ferreo moueto, ut plumbum undiquaque circumeat aurum, idque abſor
beat & expurgat purgamenta: quod ubi factum fuerit, miſturam eximito & à
recrementis purgato: tum eam conijcito in catillum cinereum & coquito,
uſque eò, dum exhalet totum plumbum, aurique maſſula reſideat in fundo: ſin
auri uena igni non facile liqueſcere uiſa fuerit, eam urito, & pueri impuberis
urina, quæ ſalem combiberit, reſtinguito: quod iterum ac ſæpius facito: quò
enim illam ſæpius uſſeris & reſtinxeris, eò facilius comminui poteſt, atque citi­
us igni liqueſcit, & quicquid habet recrementi, exſudat. Huius uenæ uſtæ,
comminutæ, lauatæ partem unam cum alicuius pulueris compoſiti, qui uenas
liquefacit, partibus tribus & plumbi partibus ſex commiſceto: atque miſturam
inijcito in catillum triangularem: quem in circulum ferreum, ad quem follis
duplicatis pertinet, imponito: atque primùm lento igni coquito, deinde ſen­
ſim acriori uſque dum liqueſcat, & aquæ inſtar fluat. Quod ſi uena liquefacta
non fuerit, ad eam pluſculum iſtiuſmodi additamenti, cum æqua ſpumæ ar
genti fuluæ portione permiſti, addito: & filo ferreo candente agitato uſque ad
eum finem dum omnis liqueſcat: tum ex circulo catillum eximito: & maſſulam,
ubi refrixerit, decutito: quam purgatam prius in altero catillo fictili coquito,
poſterius in cinereo. Aurum denique, quod in catilli fundo reſedit, extractum
& refrigeratum coticulæ atterito, ut cognoſcere poſſis quota in eo inſit ar­
genti portio: aut uenæ auri centumpondium minoris ponderis in catillum
triangularem conijcito, & ad eam addito recrementi uitri drachmam maio­
ris ponderis. Quod ſi excoctioni repugnabit, adijcito fecis uini ſiccæ & u­
1ſtæ dimidiam drachmam. Quod ſi etiam tum repugnabit, tantundem fecis
aceti, aut aquarum, quæ aurum ab argento ſecernunt, etiam uſtæ, atque maſſu­
la in fundo catilli reſidebit: quam iterum coquito in altero catillo fictili, ter­
tiò in cinereo. Sed utrum pyrites aurum in ſe contineat necne, anteaquam
in fornacula excoquatur, ſic cognoſcimus. Si ter crematus, ter acri aceto re­
ſtinctus, non fuerit fractus, nec ei color immutatus, auri particeps eſt: ſed a­
cetum, quo reſtinguitur, permiſtum ſit, uel cum hominis urina uel cum ſale,
qui in ipſum coniectus & ſæpius agitatus triduo reſoluitur: nec pyrites au­
ro caret, qui cùm crematus coticulæ atteritur, eam eodem modo colorat, quo
cùm atterebatur crudus, colorabat. Nec auri expers eſt is, cuius ramentum lo­
tura collectum igni coctum facilè liqueſcit, olet parum, pulchrum remanet:
ſed id ipſum cùm igni coquitur, in carbonem excauatum inijcitur, & altero
carbone tegitur. Quinetiam uenam auri, ſeu potius eius arenam & ramentum
lotura, uel puluerem alio modo collectum ſine igni experimur: nam eius pau­
lum aqua madefacti & igni ſic calfacti, ut odorem incipiat expirare, pars una,
argenti uiui partes duæ primò conijciuntur in patinam ligneam, catini mo
do profundam: & commiſcentur: deinde cum pauca urina duarum horarum
ſpacio conteruntur: & quidem piſtillo ligneo, donec miſtura farinæ ex aqua
ſubactæ inſtar craſſeſcat: & nec argentum uiuum à ramento lotura collecto,
neque ramentum lotura collectum ab argento uiuo dinoſci poſſit. Tum aqua
calida uel ſaltem tepida, in patinam infuſa uſque eo lauatur dum effundatur pu
ra: deinde in eandem patinam infunditur frigida, ac mox argentum uiuum,
quod aurum omne abſorbuit, à reliquo ramento lotura collecto ſecretum in
unum confluit: poſtea id ab auro hac ratione ſeparatur. Olla tegitur linteo,
filorum lini xylini contextu facto, uel aluta tenui: in cuius mediam partem ma
nu depreſſam miſtura infunditur: poſt aluta complicata funiculo incerato
ligatur, & argentum uiuum per eam expreſſum patina excipit. Aurum ue­
rò, quod in aluta reſedit, in catillum fictilem effunditur, atque ardentibus car
bonibus appoſitis purgatur. Alij ſpurciciam non eluunt aqua calida, ſed a­
cri lixiuio & aceto: eos enim liquores in ollam infundunt, & in eandem ra­
mentum lotura collectum cum argento uiuo permiſtum conijciunt: mox ol­
lam reponunt in loco tepido, poſt horas quatuor & uiginti liquores cum ſpur
cicia effundunt, & argentum uiuum eo, quo dixi, modo ſeparant ab auro: de­
inde in urceum, in terra defoſſum, hominis urinam infundunt: & urceo im
ponunt ollam, cuius fundum habet foramen: inque eam aurum inijciunt, & o­
perculo tectam oblinunt: etiam quà cum urceo coniungitur: tum igni coquunt
donec rubeſcat olla. Refrigeratum poſtremò aurum, ſi æs in eo ineſt, cum plum
bo excoquunt in catillo cinereo, ut id ipſum æs ab eo ſeparari poſſit: ſin ar­
gentum, ab eo aqua, quæ hæc duo ſecernit metalla, ſeparant. Quidam, cùm
aurum ſecernunt ab argento uiuo, miſturam in alutam non infundunt, ſed
eam inijciunt in uas fictile cucurbitinum, quod in fornacula locatum carbo
nibus ardentibus ſenſim calfaciunt: mox operculi foramen bractea ferrea te
gunt: quæ humore ſudat. Sed quamprimum amplius non ſudauerit, eam lu
to oblinunt: & ad breue tempus coquunt: poſt operculum de olla remouent:
& argentum uiuum, quod ad ipſum adhæret, pede leporino detergentes ad
1eandem operam reſeruant: ſed hac ratione argenti uiui plus, illa minus perit.
At uena argenti ſi diues fuerit, quale eſt argentum rude, ſed ſæpius ſui colo
ris uel plumbei, rarius cinereum, nigrum, rubrum, purpureum, luteum, poſt
quam purgatum & calefactum fuerit, eius centumpondium, minus pondus
intelligo, in plumbi, in catillo cinereo liquefacti, unciam conijcitur & coqui
tur, uſque eò, dum miſtura exhalet plumbum: ſin pauper uel mediocris, pri­
mò exiccari debet, deinde comminui, tum ad eius centumpondium plum­
bi uncia adiungi, & in catillo fictili coqui quoad liqueſcat. Quæ ſi mox ignis
calore liquata non fuerit, ei oportet paucum puluerem primi additamenti
compoſiti inſpergere: atque ſi tunc etiam liquata non fuerit, iterum atque iterum
paucum donec liqueſcat & recrementum exſudet: ut uerò id citius perficia­
tur puluis inſperſus agitetur filo ferreo: poſtquam catillus è fornacula fue­
rit exemptus, temperatura infundatur in foramen lateris cocti: ubi cùm re­
frixerit à recremento purgata, inijciatur in catillum cinereum & coquatur,
uſque dum ipſa omne plumbum exhalet. Argenti, quod in catillo remanet,
pondus indicat quotam argenti portionem uena in ſe contineat. Sed æris
uenam ſine plumbo experimur: nam ſi cum eo fuerit excocta, æs euolare ſo
let & diſſipari: itaque talis uena certo pondere primo uritur & acri igni cre­
matur circiter ſex aut octo horas. Deinde cùm refrixerit, comminuitur & la­
uatur: tum ramentum lotura collectum rurſus crematur, comminuitur, laua­
tur, ſiccatur, expenditur: portio, quam, dum cremaretur & lauaretur, perdi­
dit, reuocatur ad calculos: quod ramentum lotura collectum pro pane, ex ue­
na æris conflato, habetur: huius tria centumpondia cum ſquamæ æris, hali­
nitri, uitri Venetiani ſingulorum totidem centumpondijs commiſta in catil­
lum triangularem inijcito, eumque in circulum ferreum, qui eſt in foco cami­
ni ante follem duplicatum collocatus, imponito: & carbone, ut ne quid in ue­
nam excoquendam incidat, & citius liqueſcat, tegito. Primò autem ſpiritum
folle leniter efflato ut uena ſenſim igni caleſcat: deinde ualenter: tum ualenti
us, donec liqueſcat, & quæ ad eam addita ſunt, ignis conſumat, atque ipſa, quic­
quid habet recrementi, exſudet: poſtea catillum extractum refrigerato, ac eo
tandem fracto inuenies æs, quod expendito ut ſcire poſſis quotam rurſus
uenæ partem ignis conſumpſerit. Quidam uenam ſemel tantummodo cremant,
comminuunt, lauant: atque iſtiuſmodi ramenti lotura collecti accipiunt tria cen­
tumpondia, ſalis communis, fecis uíni uſtæ, recrementi uitri, ſingulorum cen­
tumpondium unum: & ea coquunt in catillo triangulari: qui, ubi refrixerit, in­
uenitur maſſula æris puri, ſi uena eius metalli diues ſuerit: ſin minus, maſſu­
la lapidea, cui æs eſt immiſtum: quæ rurſus crematur, tunditur, iterumque ex­
coquitur in altero catillo fictili, adiectis lapidibus facile liqueſcentib. & hali
nitro: atque reſidet in fundo catilli æris puri maſſula. Quod ſi ſcire uolueris,
quota in ipſo argenti portio inſit, id ad ipſum adiecto plumbo excoquito in
catillo cinereo: de quo experimento dicam poſtea. Qui uerò mox ſcire cupi
unt, quotam argenti portionem uena æris in ſe contineat, hi eam cremant,
comminuunt, lauant, cum ramenti lotura collecti, centumpondio paucam ſpu­
mam argenti fuluam commiſcent, miſturam inijciunt in catillum, quem ſub te
gulam ardentis fornaculæ collocant, ad horæ dimidiæ ſpacium: ubi cùm
1propter uim liqueſcendi, quæ ineſt in ſpuma argenti, recrementum exſuda­
uerit, eximunt: refrigeratam à recremento purgant, rurſusque eam comminu
unt: cum eius centumpondio ſeſcuntiam globulorum plumbeorum miſcent:
inijciunt in alterum catillum fictilem: quem ſub tegulam ardentis fornacu­
læ collocant adijcientes ad miſturam paucum puluerem alicuius additamen­
ti compoſiti, quod uenas liquefacit: liquatam eximunt: refrigeratam à recre­
mento purgant. Poſtremò eam coquunt in catillo cinereo, quoad omne plum
bum exhalauerit, ſolumque argentum remanſerit. Nigri autem plumbi uenam
iſto modo experiri conuenit: lapidis plumbarij puri ſemunciam, & chryſo­
collæ, quam boracem uocant, tantundem comminuito, permiſceto, in catillum
fictilem inijcito, carbonem ardentem in media eius parte collocato: quampri­
mum chryſocolla crepuerit, & lapis plumbarius liquefactus fuerit, quod ci­
to eis accidit, carbonem à catillo amoueto: & in ipſius fundo plumbum reſ
debit: quod expendito: & eius portionem, quam ignis conſumpſit, ad calcu
los reuocato. Si uerò etiam ſcire uolueris, quota argenti particula in plum­
bo inſit, id in catillo cinereo excoquito, uſque dum omne plumbum exhalet.
Vel uenam plumbi qualemcunque urito, lauato, ramenti lotura collecti cen­
tumpondium & pulueris compoſiti, qui uenas liquefacit, tria centumpon­
dia commiſta in catillum fictilem inijcito, & in circulum ferreum colloca­
to ut liqueſcat: refrigeratum à recremento purgato: atque reliqua, ut dictum eſt,
perficito. Vel accipito uenæ præparatæ uncias duas, æris uſti drachmas
quinque, uitri aut recrementi eius in puluerem redacti unciam unam, ſalis ſe­
munciam, & miſceto: atque miſturam in catillum triangularem conijcito, eumque
lento igni calefacito ne diſrumpatur. Vbi miſtura liquefacta fuerit ignem fol­
le magis excitato: deinde ex prunis eximito catillume, t ſinito refrigeſcere in
aere: aqua uerò non perfudito, ne plumbi maſſula nimio frigore commota
cum recrementis miſceatur: atque ſic experimentum fiat falſum: poſtquam au
tem catillus refrixerit, in eius fundo inuenies maſſulam plumbeam. Vel acci
pito uenæ uncias duas, ſpumæ argenti ſemunciam, uitri Venetiani drachmas
duas, halinitri ſemunciam. Quod ſi uena difficulter excoquitur, ad eam ad­
ijcito ſcobem ferri elimatam, quæ, quia ualde calefacit, purgamenta facile ſe­
cernit à plumbo ac reliquis metallis. Quinetiam uena plumbi nigri, ut con­
uenit, præparata conijcitur in catillum, & ſolum ad eam adijciuntur arenæ à
lapide facile liqueſcente reſolutæ, aut ſcobs ferri elimata, & experimentum
perficitur. Venam uerò plumbi candidi hac ratione experiri poteris: eam
primò urito, deinde comminuito, tum lauato: ramentum lotura collectum
rurſus urito, comminuito, lauato: eius centumpondium unum & dimidium
cum chryſocollæ, quam boracem nominant, centumpondio commiſceto: ex
miſtura, aquis madefacta, maſſulam formato, poſtea carbonem magnum &
teretem perforato. Foramen aut altum ſit palmum, ſuperius latum digitos
tres, inferius anguſtum: hoc, cùm collocatur carbo, inferiorem locum, illud
ſuperiorem occupet. Collocetur uerò in catinum fictilem, & undique ad eum
apponantur carbones ardentes. Vbi uerò carbo perforatus ignem conce­
perit, maſſula in ſuperius eius foramen imponitur, & lato carbone ardente
tegitur: atque pluribus e arbonibus circum eum appoſitis folle acris ignis ex­
1citatur, donec omne plumbum candidum ex inferiore carbonis foramine
defluxerit in catinum. Vel accipito carbonem magnum, eumque excauato &
luto oblinito, ne uena candens exiliat. Præterea in media eius parte facito fo
ramen paruum: magnum aut foramen carbunculis minutis completo: ſuper
quos uenam proijcito: at in paruum foramen imponito ignem, & follis ma­
nualis narem ut ignem excitare poſſis: uerùm carbonem eum locato in fo­
uea luto oblita: in qua excoctione perfecta inuenies maſſulam plumbi can­
didi. At uenam plumbi cinerei hoc modo experimur: eius fragmenta in ca
tillum fictilem inijcimus, & ſub tegulam ardentis fornaculæ collocamus:
quamprimum calefacta fuerint, ſtillant plumbo: quod in unam maſſulam con
fluit. Venam uerò argenti uiui ſic experiri conuenit: cum parte una fragmen
torum eius tres partes pulueris carbonum, et manipulum ſalis commiſceto: miſturam
in catinum, uel ollam uel urceum inijcito, operculo tegito: luto oblinito: in car­
bones ardentes imponito: poſtquam ei inſederit uſtæ color catinum extra­
hito: nam ſi diutius ipſum coxeris, miſtura argentum uiuum, unà cum fumo
exhalat: quod ipſum in fundo catini uel alterius uaſis refrigerati inuenitur.
Aut uenam eius tritam inijcito in uas fictile cucurbitinum, & id in fornacu­
lam imponito, atque operculo, cui longa eſt naris, contegito: nari autem ſup­
ponito ampullam, quæ recipiat argentum uiuum, quo ipſa ſtillat: ſit uerò a­
qua frigida in ampullam infuſa, ut argentum uiuum igni concalefactum con­
tinuo refrigeretur & confluat: nam argentum uiuum ui ignis in ſublime fer
tur, & per operculi narem in ampullam defluit. Experimur etiam uenam ar­
genti uiui eodem plane modo, quo eam excoquimus: quem ſuo loco expli­
cabimus. Poſtremò uenam ferri experimur in camino fabri ferrarij: eadem
uritur, comminuitur, lauatur, ſiccatur: magnes in ramentum lotura collectum
imponitur, qui ſcobem ferream ad ſe trahit: ea pennis deterſa catino excipi­
tur: atque magnes uſque eò in ramentum lotura collectum imponitur, & ſcobs
detergitur, dum reſtet, quam ad ſe alliciat. Ea aut ſimul cum halinitro coqu
tur in catino donec liqueſcat, & ex ea ferrea maſſulula confletur. Quod ſi ma
gnes citò, facileque ſcobem ad ſe traxerit, uenam ferri diuitem eſſe conijcimus:
ſi tardè, pauperem: ſi prorſus eam reſpuere uiſus fuerit, ferri paulum, aut ni­
hil in ſe continere. Sed de experimento uenarum metallicarum ſatis: nunc di­
cam de metallorum experimento. Quod utile eſt tum monetarijs & merca
toribus, qui metalla emunt & uendunt: tum metallicis, ſed maxime domi­
nis & præfectis fodinarum: atque dominis & præfectis officinarum, in qui­
bus metalla excoquuntur, aut alterum ab altero ſeparatur. Primò autem di­
cam quomodo experiri conueniat quotam precioſi metalli partem uile in ſe
contineat: ſed aurum & argentum habentur nunc precioſa, reliqua uerò o­
mnia uilia. Quondam metalla uilia combuſta ſunt, ut precioſa pura haberi
poſſent. Veteres etiam uſtione indagarunt quotam argenti portionem au­
rum in ſe contineret: eoque modo omne argentum conſumebatur: quæ non le­
uis iactura fuit: attamen Archimedes nobilis mathematicus, Hieroni regi gra
tificaturus inuenit rationem idem deprehendendi non admodum promptam,
& qua maſſa magna accuratius quam parua explorari poteſt: quam in commen
tarijs exponam. Sed chymiſtarum ſectatores oſtenderunt rationem ſecernendi
1argentum ab auro, qua neutrum perit. Aurum aut, in quo ineſt argentum: uel argen
tum, in quo aurum, primò coticulæ atteratur: deinde eidem acus auri uel ar­
genti ſimillima: quo modo ex lineis productis cognoſcitur, quota argenti
portio in auro inſit, quota auri in argento: mox ad argentum, quod eſt in au­
ro, adijciatur tanta eiuſdem portio, ut auri triplum ſit. Tum plumbum inijciatur
in catillum cinereum, & coquatur: paulò poſt in eundem inijciatur paucum æs: ut­
pote eius ſemuncia, uel ſemuncia & ſicilicus minoris ponderis: ſi aurum uel ar
gentum aliquam æris particulam in ſe non contineat. Etenim catillus, cùm plum­
bum & æs deſunt, quæ conſumat, particulam auri & argenti ad ſe allicit & com
bibit. Tandem auri trientem & argenti libram in eundem catinum inijcere et co
quere conuenit: nam ſi aurum & argentum primò in catillum coniecta coquan­
tur, is, ut iam dixi, particulam eius conbibit, & aurum, cùm ab argento ſeparatum
fuerit, purum non inuenitur. Coquantur uerò hæc metalla uſque dum ipſum
plumbum & æs conſumantur: atque iterum idem utriuſque pondus eodem modo
coquatur in altero catillo cinereo: utraque maſſula malleo percuſſa dilatetur:
utraque bracteola in fiſtulæ figuram formetur: utraque conijciatur in paruam
ampullam uitream: quibus tertiæ aquæ ualentis, quam decimo libro deſcribam,
uncia & drachma maioris ponderis affundantur: lento igni calefiant: quo­
modo bullulæ figura margaritis aſſimiles ad fiſtulas adhæreſcere uidentur.
Quo autem maior rubor apparuerit, eo melior eſſe aqua iudicatur. Sed poſt­
quam rubor euanuerit, bullulæ candidæ margaritis non tantum figura, ſed
etiam colore ſimiles eiſdem fiſtulis uidentur inſidere: poſt breue tempus aqua
effundatur, & infundatur altera: cum ea rurſus bullulas candidas ſex uel octo
excitauerit, effundatur & fiſtulæ eximantur: atque quater aut quinquies aqua
fontana lauentur: magis uerò coquantur ex eadem bulliente: nam colore clario
re ſplendent: poſtea in auream phialam, quæ in manu teneatur, coniectæ ſenſim le­
ni ignis calore ſiccentur: mox phiala imponatur in carbones ardentes, et carbo
nibus tegatur, ac oris flatu modico inſpirentur: tunc flammam cæruleam emittent:
ad extremum fiſtulæ appendantur, quib. ſi par pondus erit, artifex harum rerum la
borem fruſtra non ſuſcepit. Poſtremò ambæ in altera lance poſitæ ponderen
tur. Vnæ tantummodo quaternæ ſiliquæ non numerentur propter argentum quod
remanet in auro, & ab eo ſeparari non poteſt. Ex fiſtularum aut ponduſculo eo
gnoſcimus pondus & auri & argenti quod in maſſa ineſt. Quod ſi quis artifex
tantum argentum non adiecerit ad aurum, ut eius triplum ſit, ſed duplum uel ſeſtertium,
ei opus eſt ualentiore aqua, quæ aurum ab argento ſecernat: qualis eſt quarta:
ſed utrum aqua, quam auro & argento adhibet, eis conueniat, an plus minusué
quam oportet ualens ſit, ex effectu cognoſcitur: mediocris bullulas in fiſtulis
excitat: & ampullam atque operculum eximio rubore inficere uidetur: imbecilli­
or eadem exiguo rubore tingere, ualentior fiſtulas diſrumpit. Ad argentum ue­
rò purum, in quo ineſt aliqua auri portio, non adijciatur aliud, cum in catillo cine
reo coquuntur priuſque ſeparentur, ſed præter plumbum ad beſſem eius quadrans
uel triens æris, minora pondera intelligo. At ſi argentum etiam in ſe contineat ali
quam æris portionem, & poſtque cum plumbo fuerit excoctum appendatur, & poſtque
aurum ab eo fuerit ſecretum: altero modo cognoſcimus quantum æris in eo fue­
rit, altero quantum auri. Sed uilia metalla experimenti gratia etiam hodie combu
1runtur, quod tantulum metallum perdere damnum ſit exiguum: at à magna uilis me­
talli maſſa metallum precioſum ſemper ſecernitur, ut in eodem lib. 10. undeci­
moque exponam. Miſturam aut æris et argenti hoc modo experimur. Artifex ex
aliquot panibus æris excindit portiones, ex paruis paruas, ex mediocribus
mediocres, ex magnis magnas: ueruntamen paruæ magnitudinem dimidiæ nu
cis auellanæ æquant, magnæ dimidiæ caſtaneæ molem non excedunt, medio­
cres mediocri modo ſe habent. Excindit uerò portiones ex media inferiori
parte cuiuſque panis: quas portiones ſimul conijcit in catillum triangularem no­
uum & purum, additque ſchœdas quæ pondus ſcriptum continent, quod habent eos
æris panes quanti tandem fuerint, uerbi cauſa. Hæ portiones, ſic enim ſcribit,
exciſæ ſunt ex ære, quod pendit uiginti centumpondia: itaque cùm ſcire uult
quotam argenti partem unum eiuſmodi æris centumpondium in ſe contineat, primò
in circulum ferreum prunas inijcit: deinde ad eas addit carbones. Cum uerò ignis
iam uires habuerit, tunc ſchœda ex catillo exempta aſſeruataque eum catillum in i­
gnem imponit, quartaque unius horæ parte ſenſim calefacit donec excandeſcat:
poſtea flatu follis duplicati dimidio horæ ſpacio excitat et auget ignem: tanto
enim temporis interuallo æs plumbi expers calefieri et liqueſcere aſſolet: quod
aut non caret plumbo, citius. Itaque cùm ferè ad definiti temporis ſpacium inflaue­
rit follem, tunc forcipe remouet prunas, & ligno in tenue ſciſſo, quod forci­
pe prehendit, æs mouet. Quod fi facile mouere non poteſt, ſignum eſt ipſum
prorſus liquefactum nondum eſſe: id ſi intelligit iterum in catillum imponit carbo­
nem magnum, prunaſque ante exemptas in eundem reponit, rurſusque ad breue tem
pus inflat follem. Vbi uerò æs omne liquefactum fuerit, tunc ultrà follis flatu non
utitur: nam ſi eo uteretur ignis partem æris conſumeret, fieretque quod reliquum
eſſet ditius quam panes è quibus eſt exciſum: qui non leuis error eſt. Itaque quan­
primum æs ſatis fuerit liquefactum, id ipſum fundit in canaliculum ferreum: qui ma
gnus aut paruus ſolet eſſe, prout multum aut paucum æs in catillo experimenti
gratia liquefit. Habet autem ſuum manubrium ſimiliter ferreum, quo capit
ipſum cùm æs infuſum fuerit, ac immergit in aquam ſolij prope locati, ut æs
refrigeretur: quod rurſus ad ignem exiccat, cuneoque ferreo eius cuſpidem de­
cutit. Portionem uerò cuſpidi proximam ſuper incude cudit, efficitque bra­
cteam: quam diſcindit in particulas.
Canaliculus ferreus A. Eius manubrium B.
69[Figure 69]
Alij æs liquefactum carbone tiliæ agitant: mox in ſcopas, ex betula factas
nouas & puras fundunt: quibus ſuppoſitum eſt uas ligneum ſatis amplum & aquæ
plenum: tunc diſſoluitur in globulos minutos, quantuli ſunt ſemina canabis.
Alij loco ſcoparum ſtramen ſumunt. Alij lapidem latum in uas imponunt, & tantam
1aquam infundunt, quanta ſuperat lapidem: atque æs liquidum è catillo in lapidem
effundunt: ex quo dilapſo globuli minuti fiunt. Alij æs liquefactum mox fun
dunt in aquam atque agitant uſque eò dum diſſolutum abeat in globulos: niſi uerò
æs fundatur & ex eo efficiatur bractea, uel in globulos reſoluatur, uel lime­
tur, ignium ui non facile liqueſcit in catillo cinereo. Quod ſi liquefactum non fue
rit, omnis labor fruſtra eſt ſuſceptus. Eodem aut modo quo æs in globulos
argentum & plumbum reſoluuntur, ut iuſtiſsimè appendi poſſint. Sed redeo ad
æris experimentum. Cùm æs iſtis modis præparatum fuerit, tunc ad quodque cen
tum pondium minorum ponderum, ſi fuerit æs quod plumbi & ferri expers eſt, &
quidem diues argenti, adijcito plumbi ſeſcunciam maiorum ponderum: ſi uerò æs plum­
bo non caruerit, unciam: ſi ferri particeps fuerit, duas uncias. Primò aut plum­
bum imponito in catillum cinereum: deinde cùm fumare cœperit, adijcito æs: quod
unius horæ et quartæ eius partis ſpacio ignis conſumere ſolet unà cum plum
bo: id ubi factum fuerit argentum in fundo catilli conſpicies: citius tamen ignis u­
trunque conſumit ſi in fornacula coquantur, quæ aura inſpiratur: ſed ſatius eſt
ſuperiorem eius partem dimidiam operculo tegere, & fores feneſtratos non ſolum
apponere ad oſtiolum, uerum etiam feneſtram carbone uel lateris portiuncula clau
dere. Quod ſi tale æs fuerit, à quo difficulter argentum ſeparatur, anteaquam
igni exploretur in catillo cinereo, plumbum primò inijciendum eſt in catillum fi­
ctilem: deinde æs adijciendum cum modico ſale torrefacto, ut & plumbum con­
bibat æs, & æs purgetur à recremento, quo abundat. Verum plumbum candi­
dum quod argentum in ſe continet, neque ipſum in initio experimenti in catillum
cinereum inijcere oportet, ne una cum eo argentum, quod fieri ſolet, conſumat
& in fumum uertat: ſed poſteaquam plumbum fumare cœperit in catillo fictili,
tunc id ad ipſum adijcito: quo modo nigrum plumbum concipiet argentum, candi
dum uerò ebulliet, abibitque in cinerem: qui ligno in tenue ſciſſo remouetur. Idem
fit ſi temperatura aliqua, in qua ineſt plumbum candidum, excoquitur. Cùm ue
rò plumbum nigrum combiberit argentum, quod erat in plumbo candido, tunc de
mum in catillo cinereo coquitur. At plumbum nigrum, cum quo argentum eſt per­
miſtum, primo in catino ferreo, ſuper fornaculam ardentem ſtatuto, liqueſcat ſini­
to. Dein ut æs in canaliculum ferreum fundito, tum ſuper incude malleo percuſſum
dilatato, & ex eo bracteam efficito: poſtremò in catillum cinereum inijcito: quod ex
perimentum dimidiæ horæ ſpacio poteſt perfici. Vehemens eum ignis calor ei
obeſt: quare non eſt neceſſe neque dimidiam fornaculæ partem operculo tege­
re, neque oſtiolum eius occludere. At metalla miſta ſignata, quæ monetæ nomi
nantur, hoc modo experimur. Nummos argenteos minores ex acerui in fima
& ſuprema parte, eiusque laterib. exemptos primo bene purgato: deinde in
catillo triangulari liquefactos uel in globulos redigito, uel ex eis bracteas ef
ficito: Maiores uerò qui pendunt drachmam, ſicilicum, ſemunciam, unciam dilatato:
tum beſſem minorem globulorum ſumito, uel par bracteæ pondus: itemque alte
rum beſſem: utrunque uerò ſeparatim charta inuoluito: poſtea duas plumbi par
ticulas in duos catillos cinereos prius calefactos inijcito: quanto aunt mone­
ta fuerit precioſior, tanto minore plumbi portione ad experimentum nobis o­
pus eſt: quanto uilior, tanto maiore: etenim ſi bes argenti tantummodo ſemun­
ciam uel unciam æris in ſe continere dicitur, ad beſſem minorem adijcimus plumbi
ſemunciam, ſi ex æquis argenti & æris partibus conſtiterit, unciam: ſin in beſſe
1æris ſolum ſemuncia uel uncia argenti ineſt, ſeſcuntiam. Sed quam primum plum
bum fumare cœperit, in ſingulum catillum cinereum ſingulam chartam, in quam ar
gentum ære temperatum eſt, inuolutum imponito: os tegulæ carbonibus obſtru
ito: lento igni coquito, donec omne plumbum & æs conſumantur: nam acris
ſuo calore argentum cum aliqua plumbi particula compellit in catillum: quo modo
experimentum fit fallax: tum maſſulas ex catillo extrahito, & à recremento pur
gato: ſi neutra libræ lancem, in quam imponitur, depreſſerit, ſed par utriuſque fu­
erit pondus, experimentum nobis nullum attulit errorem: ſin altera depreſſerit
lancem, plenum eſt erroris: quare id ipſum iterare oportet. Quod ſi bes in ſe
contineat argenti puri uncias ſeptem, rex, uel princeps, uel ciuitas, quæ cudit mo
netam, adimit unciam, quam partim lucratur, partim impendit in fabros mone
tales, atque in æs quod ad argentum adiecit: qua de re copioſius dixi in libris
De precio metallorum & monetis inſcriptis. Aureos aut nummos uarijs mo­
dis experimur: etenim ſi æs cum auro permiſtum fuerit, eos codem modo quo
argenteos igni excoquimus: ſi argentum, ab eo aqua illa ualentiſſima aurum ſe­
cernit: ſin æs & argentum, prius adiecto plumbo excoquuntur in catillo cinereo,
donec ignis æs & plumbum conſumat, poſterius aurum ab argento ſecernitur.
Reſtat de coticula, qua explorare aurum & argentum uetus eſt & uſitatum: quan
quam enim experimentum quod igni perficitur, certius eſt, tamen quia ſæpe no
bis deeſt fornacula, ſæpe tegula, ſæpe catilli, nec ulla mora interponenda eſt,
coticulæ, quam ſemper in promptu habere poſſumus, aurum argentumúe
atterimus: quid quod aureos nummos igni excoquere ne utile quidem ſemper
ſit? uerùm eligere oportet admodum nigram, & ſulfuris expertem: quo enim ni­
grior fuerit, & ſulfuris magis expers, eò melior eſſe ſolet: de cuius natura ali
bi ſcripſi. Coticulæ aut primò atteritur aurum ſiue argentoſum, ſiue æroſum,
ſiue canalienſe, ſiue igni excoctum fuerit: ſimiliter argentum. Deinde una aliqua
acus, quam eius eſſe ſimillimam ex colore conijcimus: quæ ſi nos fallit defectu,
acus altera colorem habens magis ſaturum coticulæ atteritur: ſin exceſſu, tertia
quæ dilutiorem habet colorem, ea nanque nobis indicat quota argenti, uel æ­
ris, uel argenti ſimul et æris portio ſit in auro: aut quota æris in argento. Sunt
enim quadruplices. Primæ ex auro & argento factæ, ſecundæ ex auro & æ­
re, tertiæ ex auro & argento & ære, quartæ ex argento & ære. Primis tribus
acuum generibus potiſſimum aurum experimur, quarto argentum. Sed eiuſmodi
acus ſic parantur. Pondera minora proportione reſpondent maioribus: u­
triſque utuntur non modo metallici, ſed etiam monetarij: uerùm acus ſecundum
minora formantur, & unaquæque pendit beſſem, quem noſtro uocabulo mar­
cam nominant. Cùm autem bes, quo utuntur, qui cudunt aurum, diſtribuatur
in quatuor & uiginti binas ſextulas, quas Græco nomine nunc ceratia appel­
lant: binæ uerò ſextulæ quæque in quatuor ſemiſextulas, quæ grana uocant:
ſemiſextula quæque in tres quaternas ſiliquas, quas granula nuncupant, ſi a­
cus fecerimus ad numerum quaternarum ſiliquarum fient ducentæ octaginta
octo: ſi ad numerum ſemiſextularum ſiue binorum ſcripulorum ſex & nonaginta.
Sed iſtis duobus modis numerus acuum nimis efficeretur magnus, & ex eis
non paucæ propter exiguam auri portionem nihil nobis ſignificarent, eas igi
tur ad numerum binarum ſextularum facere conuenit: quo ſane modo acus
quatuor & uiginti fiunt: quarum prima conficitur ex argenti tribus & uiginti
1duellis & auri una: binas aut ſextulas ueteres dixiſſe duellas, Fannius autor
eſt. Quæ cunque igitur uirgula argentea coticulæ attrita eam ita ut hæc acus
colorat, ipſa unam auri duellam in ſe continet: ſic ſecundum auri portionem, aut,
cùm iam aurum pondere ſuperat argentum, ſecundum argenti portionem de re­
liquis acubus eſt iudicandum. Secunda acus fit ex duabus & uiginti duellis
argenti, & ex duabus auri. Tertia ex una & uiginti duellis argenti, & ex tri­
bus auri. Quarta ex uiginti duellis argenti, & ex quatuor auri. Quinta ex de
cem & nouem duellis argenti, & ex quinque auri. Sexta ex decem & octo du
ellis argenti, & ex ſex auri. Septima ex decem & ſeptem duellis argenti, &
ex ſeptem auri. Octaua ex ſedecim duellis argenti, & ex octo auri. Nona ex
quindecim duellis argenti, & ex nouem auri. Decima ex quatuordecim du
ellis argenti, & ex decem auri. Vndecima ex tredecim duellis argenti, & ex
undecim auri. Duodecima ex duodecim duellis argenti, & ex totidem auri.
Decimatertia ex undecim duellis argenti, & ex tredecim auri. Decimaquar
ta ex decem duellis argenti, & ex quatuordecim auri. Decimaquinta ex no
uem duellis argenti, & ex quindecim auri. Decimaſexta ex octo duellis ar­
genti, & ex ſedecim auri. Decimaſeptima ex ſeptem duellis argenti, & ex de
cem & ſeptem auri. Decimaoctaua ex ſex duellis argenti, & ex decem & o­
cto auri. Decimanona ex quinque duellis argenti, & ex decem & nouem au­
ri. Viceſima ex quatuor duellis argenti, & ex uiginti auri. Viceſimaprima
ex tribus duellis argenti, & ex una & uiginti auri. Viceſimaſecunda ex dua­
bus duellis argenti, & ex duabus & uiginti auri. Viceſimatertia ex una du­
ella argenti, & ex tribus & uiginti auri. Viceſimaquarta tota formatur ex
auro puro.
70[Figure 70]
1
Itaque primis undecim acubus coticulæ attritis experimur, quotam auri por
tionem uirgulæ argenteæ in ſe contineant: reliquis aut tredecim non modo quo­
ta argenti portio in uirgulis aureis inſit, ſed etiam quota in monetis. Quoniam
uerò quidam nummi aurei conſtant ex auro et ære, tredecim eius generis acus for
mantur: quarum prima conficitur ex duodecim duellis auri & ex totidem æris. Se
cunda ex tredecim duellis auri & ex undecim æris. Tertia ex quatuordecim
duellis auri & ex decem æris. Quarta ex quindecim duellis auri, & ex nouem
æris. Quinta ex ſedecim duellis auri, & ex octo æris. Sexta ex decem & ſeptem
duellis auri, & ex ſeptem æris. Septima ex decem & octo duellis auri & ex ſex
æris. Octaua ex decem & nouem duellis auri & ex quinque æris. Nona ex uigin­
ti duellis auri, & ex quatuor æris. Decima ex una & uiginti duellis auri, &
ex tribus æris. Vndecima ex duabus & uiginti duellis auri, & ex duabus æ­
ris. Duodecima ex tribus & uiginti duellis auri & ex una æris. Decimater­
tia ex auro puro. Sed hoc genus acuum non eſt multum uſitatum, quod eiuſmodi
aurei nummi rariores ſint: maxime hi in quibus magna æris portio ineſt. At
tertium genus acuum, quæ conſtant ex auro & argento et ære magis eſt uſitatum,
quod tales aurei nummi ſint uulgati. Sed quia cum auro pares uel impares
argenti & æris portiones miſcentur, duplices fiunt acus: ſi pares, prima forma
tur ex duodecim duellis auri & ſex argenti ac totidem æris. Secunda ex trede
cim duellis auri & quinque duellis & una ſextula argenti ac totidem duellis u­
naque ſextula æris. Tertia ex quatuordecim duellis auri & quinque argenti ac
totidem æris. Quarta ex quindecim auri, & quatuor duellis ac una ſextula ar­
genti, atque totidem duellis unaque ſextula æris. Quinta ex ſedecim duellis au
ri, & quatuor argenti ac totidem æris. Sexta ex decem & ſeptem duellis auri,
& tribus duellis atque una ſextula argenti, ac totidem duellis unaque ſextula æ­
ris. Septima ex decem & octo duellis auri, & tribus duellis argenti ac totidem
æris. Octaua ex decem & nouem duellis auri, & duabus duellis ac una ſextu­
la argenti, atque totidem duellis unaque ſextula æris. Nona ex uiginti duellis
auri, & duabus argenti ac totidem æris. Decima ex una & uiginti duellis au
ri, & ex una duella unaque ſextula argenti, item ex una duella unaque ſextula
æris. Vndecima ex duabus & uiginti duellis auri, & ex una duella argenti,
atque etiam una æris. Duodecima ex tribus & uiginti duellis auri, & una ſe­
xtula argenti unaque æris. Decimatertia ex auro puro. Alij ut duo ſcripu­
la argenti uel æris, quæ inſunt in auri beſſe, deprehendere poſſint, acus quin­
que & uiginti conficiunt: quarum prima conſtat ex duodecim duellis auri,
& ſex argenti ac totidem æris. Secunda ex duodecim duellis unaque ſextu­
la auri, & quinque duellis unaque ſextula & dimidia argenti, ac totidem duel­
lis unaque ſextula & dimidia æris: eadem proportione reliquæ acus forman­
tur. At Romanos ſcripulari differentia dixiſſe Plinius autor eſt, quantum
auri eſſet in aliqua temperatura, quantum argenti uel æris. Vtroque autem mo
do acus, & de quibus dixi, & de quibus iam dicturus ſum, confici poſſunt.
Si uerò impares argenti & æris portiones cum auro permiſtæ fuerint, acus
ſeptem & triginta fiunt, quarum prima formatur ex duodecim duellis au­
ri, nouem argenti, tribus æris. Secunda iterum ex duodecim duellis auri, o­
cto argenti, quatuor æris. Tertia etiam ex duodecim duellis auri, ſeptem argenti.
1quinque æris. Quarta ex tredecim duellis auri, octo duellis & dimidia ſextu­
la argenti, duabus duellis unaque ſextula & dimidia æris. Quinta ex tredecim
duellis auri, ſeptem duellis & dimidia ſextula atque unis quaternis ſiliquis argen
ti, tribus duellis & una ſextula, ac binis quaternis ſiliquis æris. Sexta ex tre­
decim duellis auri, ſex duellis & dimidia ſextula atque binis quaternis duellis
argenti, quatuor duellis unaque ſextula & unis duellis æris. Septima ex quatu
ordecim duellis auri, ſeptem duellis & una ſextula argenti, duab. duellis unaque
ſextula æris. Octaua ex quatuordecim duellis auri, ſex duellis & una ſextu­
la atque binis quaternis ſiliquis argenti, trib. duellis & dimidia ſextula ac unis
quaternis ſiliquis æris. Nona ex quatuordecim duellis auri, quinque duellis
& ſeſquiſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, quatuor duellis & binis
quaternis ſiliquis æris. Decima ex quindecim duellis auri, ſex duellis & ſeſ­
quiſextula argenti, duabus duellis & ſemiſextula æris. Vndecima ex quinde
cim duellis auri, ſex argenti, tribus æris. Duodecima ex quindecim duellis au
ri, quinque duellis & ſemiſextula argenti, tribus duellis atque ſeſquiſextula æris.
Decimatertia ex ſedecim duellis auri, ſex argenti, duabus æris. Decimaquar
ta ex ſedecim duellis auri, quinque duellis & ſemiſextula atque unis quaternis
ſiliquis argenti, duab. duellis & una ſextula ac binis quaternis ſiliquis æris.
Decimaquinta ex ſedecim duellis auri, quatuor duellis & una ſextula atque
binis quaternis ſiliquis argenti, tribus duellis & ſemiſextula ac unis quater­
nis ſiliquis æris. Decimaſexta ex decem & ſeptem duellis auri, quinque duellis &
ſemiſextula argenti, una duella & ſeſquiſextula æris. Decimaſeptima ex decem
& ſeptem duellis auri, quatuor duellis & una ſextula atque binis quaternis ſili­
quis argenti, duabus duellis & ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis æris. De
cima octaua ex decem & ſeptem duellis auri, quatuor duellis & unis quaternis
ſiliquis argenti, duab. duellis & ſeſquiſextula atque binis quaternis ſiliquis æ­
ris. Decimanona ex XVIII. duellis auri, quatuor duellis & una ſextula argen­
ti, una duella unaque ſextula æris. Viceſima ex decem & octo duellis auri, qua­
tuor argenti, duabus æris. Viceſima prima ex decem et octo duellis auri, tribus
duellis & una ſextula argenti, duabus duellis & una ſextula æris. Viceſima ſe
cunda ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſeſquiſextula argenti, una duella
& ſemiſextula æris. Viceſima tertia ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſe­
miſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella & una ſextula ac binis
quaternis ſiliquis æris. Viceſima quarta ex XIX. duellis auri, duabus duellis
& ſeſquiſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti, duabus duellis & unis
quaternis ſiliquis æris. Viceſima quinta ex uiginti duellis auri, tribus argen
ti, una æris. Viceſima ſexta ex uiginti duellis auri, duabus duellis & una ſe­
xtula atque binis quaternis ſiliquis argenti, una duella & ſemiſextula ac unis
quaternis ſiliquis æris. Viceſima ſeptima ex XX. duellis auri, duabus duellis
& ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella unaque ſextula &
binis quaternis ſiliquis æris. Viceſima octaua ex XXI. duellis auri, duabus
duellis & ſemiſextula argenti, ſeſquiſextula æris. Viceſima nona ex una & ui
ginti duellis auri, duabus argenti, una æris. Triceſima ex una & uiginti duel
lis auri, una duella & ſeſquiſextula argenti, una duella & ſemiſextula æris.
Triceſima prima ex XXII. duellis auri, una duella unaque ſextula argenti, una
ſextula æris. Triceſima ſecunda ex duabus & uiginti duellis auri, una duella,
1& ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una ſextula atque binis quater
nis ſiliquis æris. Triceſima tertia ex duabus & uiginti duellis auri, una duel
la & binis quaternis ſiliquis argenti, ſeſquiſextula ac unis quaternis ſiliquis
æris. Triceſima quarta ex tribus & uiginti duellis auri, ſeſquiſextula argenti,
ſemiſextula æris. Triceſima quinta ex trib. & uiginti duellis auri, una ſextu­
la atque binis quaternis ſiliquis argenti, ſemiſextula & unis quaternis ſiliquis
æris. Triceſima ſexta ex trib. & uiginti duellis auri, una ſextula & unis qua­
ternis ſiliquis argenti, ſemiſextula & binis quaternis ſiliquis æris. Triceſima
ſeptima ex auro puro. Cum aut raro inueniantur aurei, qui ex beſſe auri, in quo
non inſunt quindecim duellæ auri, ſignantur, nonnulli tantum octo & uiginti a­
cus efficiunt: atque quidam à iam dictis diuerſas, quod auri miſtura cum argento &
ære interdum ſit diuerſa: earum acuum prima formatur ex quindecim duellis au­
ri, ſex duellis & una ſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti, duabus du­
ellís & ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis æris. Secunda ex quindecim du
ellis auri, ſex duellis & unis quaternis ſiliquis argenti, duab. duellis & ſeſqui­
ſextula ac binis quaternis ſiliquis æris. Tertia ex quindecim duellis auri,
quinque duellis & ſemiſextula argenti, trib. duellis & ſeſquiſextula æris. Quar
ta ex ſedecim duellis auri, ſex duellis & ſemiſextula argenti, una duella & ſeſ­
quiſextula æris. Quinta ex ſedecim duellis auri, quinque duellis & una ſextu
la atque binis quaternis ſiliquis argenti, duabus duellis & ſemiſextula ac unis
quaternis ſiliquis æris. Sexta ex ſedecim duellis auri, quatuor duellis & ſeſ­
quiſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti, tribus duellis & unis quater­
nis ſiliquis æris. Septima ex decem & ſeptem duellis auri, quinque duellis & una
ſextula unisque quaternis ſiliquis argenti, una duella & ſemiſextula atque binis
quaternis ſiliquis æris. Octaua ex decem & ſeptem duellis auri, quinque duellis
& unis quaternis ſiliquis argenti, una duella & ſeſquiſextula & binis quater­
nis ſiliquis æris. Nona ex decem & ſeptem duellis auri, quatuor duellis & una
ſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, duab. duellis & ſemiſextula atque bi­
nis quaternis ſiliquis æris. Decima ex decem & octo duellis auri, quatuor du
ellis & una ſextula argenti, una duella unaque ſextula æris. Vndecima ex decem
& octo duellis auri, quatuor duellis argenti, duab. duellis æris. Duodecima
ex XVIII. duellis auri, tribus duellis & una ſextula argenti, duab. duellis & u­
na ſextula æris. Decimatertia ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſeſquiſe­
xtula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella atque binis quaternis ſili­
quis æris. Decimaquarta ex XIX. duellis auri, tribus duellis & ſemiſextula
ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella unaque ſextula atque binis quater
nis ſiliquis æris. Decimaquinta ex XIX. duellis auri, duab. duellis & ſeſqui­
ſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, duabus duellis & binis quaternis
ſiliquis æris. Decima ſexta ex uiginti duellis auri, tribus argenti, una æris. De
cima ſeptima ex uiginti duellis auri, duabus duellis & una ſextula argenti, u­
na duella unaque ſextula æris. Decima octaua ex XX. duellis auri, duabus ar­
genti & totidem æris. Decimanona ex XXI. duellis auri, duabus duellis & ſe­
miſextula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una ſextula atque binis quaternis
ſiliquis æris. Viceſima ex una & uiginti duellis auri, una duella & ſeſquiſe­
xtula ac unis quaternis ſiliquis argenti, una duella atque binis quaternis ſi­
liquis æris. Viceſima prima ex una & uiginti duellis auri, una duella &
1una ſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti, una duella & ſemiſextula
ac unis quaternis ſiliquis æris. Viceſima ſecunda ex duabus & uiginti du­
ellis auri, una duella unaque ſextula, atque binis quaternis ſiliquis argenti, ſemi­
ſextula ac unis quaternis ſiliquis æris. Viceſima tertia ex duab. & uiginti du
ellis auri, una duella unaque ſextula argenti, una ſextula æris. Viceſima quar­
ta ex duabus & uiginti duellis auri, una duella et ſemiſextula, ac unis quater
nis ſiliquis argenti, una ſextula atque binis quaternis ſiliquis æris. Viceſima
quinta ex tribus & uiginti duellis auri, ſeſquiſextula ac unis quaternis ſili­
quis argenti, binis quaternis ſiliquis æris. Viceſimaſexta ex tribus & uigin­
ti duellis auri, ſeſquiſextula argenti, ſemiſextula æris. Viceſima ſeptima ex
tribus & uiginti duellis auri, una ſextula atque binis quaternis ſiliquis argenti,
ſemiſextula ac unis quaternis ſiliquis æris. Viceſima octaua ex auro puro.
Sequitur quartum genus acuum, quibus argenteos nummos, qui æs in ſe conti
nent, aut æreos, qui argentum, exploramus. Bes aut quo argentum ponderamus,
diſtribuitur dupliciter: uel enim duodecies in quinque drachmas & unum ſcri­
pulum, quæ pondera uulgus nummos nominat: quorum quodque rurſus partimur
in quatuor & uiginti quaternas ſiliquas, quas idem uulgus granula appellat:
uel in ſedecim ſemuncias, quas lothones nuncupant: quarum quæque rurſus di
uiditur aut in decem & octo quaternas ſiliquas, quas uocant granula, aut ſe
decim ſemuncias, quarum ut quæque diſtribuitur in quatuor drachmas, ita
quæque drachma in quatuor nummos: ſecundum utranque beſſis diuiſionem for­
mantur acus, ſecundum priorem ad numerum dimidiorum nummum quatuor & ui­
ginti: ſecundum alteram ad numerum dimidiarum ſemunciarum, hoc eſt ſicilicorum,
una & triginta: nam ſi conficerentur ad numerum minorum ponderum, iterum
numerus acuum efficeretur nimis magnus, & ex eis non paucæ propter exi­
guam argenti uel æris portionem nihil ſignificarent nobis: utriſque tam uirgu­
las quàm monetas, quæ ex argento & ære conſtant, experimur. Alteræ ſic
ſe habent. Prima efficitur ex tribus & uiginti æris partibus, & una argenti
parte: quare quæcunque uirgula uel nummus coticulæ attritus ipſam ita colo­
rat ut hæc acus, in ea ineſt quarta & uiceſima argenti portio: atque ita quoque ſe
cundum argenti portionem, cùm ſuperat æs iudicandum eſt. Secunda acus confici
tur ex duabus & uiginti æris partibus & duabus argenti. Tertia ex una & ui
ginti æris partibus, & tribus argenti. Quarta ex uiginti æris partibus et qua
tuor argenti. Quinta ex decem & nouem æris partibus & quinque argenti. Se­
xta ex decem & octo æris partibus & ſex argenti. Septima ex decem & ſeptem
æris partibus & ſeptem argenti. Octaua ex ſedecim æris partibus & octo ar­
genti. Nona ex quindecim æris partibus & nouem argenti. Decima ex qua
tuordecim æris partibus & decem argenti. Vndecima ex tredecim æris parti­
bus & undecim argenti. Duodecima ex duodecim æris partibus & totidem
argenti. Decimatertia ex undecim æris partibus & tredecim argenti. Deci­
maquarta ex decem æris partibus & quatuordecim argenti. Decimaquinta
ex nouem æris partibus & quindecim argenti. Decima ſexta ex octo æris parti
bus & ſedecim argenti. Decima ſeptima ex ſeptem æris partib. & decem & ſeptem
argenti. Decimaoctaua ex ſex æris partib. & decem & octo argenti. Decimano­
na ex quinque æris partib. & decem & nouem argenti. Viceſima ex quatuor æris
partibus & uiginti argenti. Viceſima prima ex tribus æris partib, & una & ui
1ginti argenti. Viceſimaſecunda ex duab. æris partib. & duab. ac uiginti argenti.
Viceſima tertia ex una æris parte ac trib. ac uiginti argenti partib. Viceſima
quarta ex puro argento. Alteræ uerò acus ita ſe habent. Prima conficitur ex
quindecim ſemuncijs æris, & una ſemuncia argenti. Secunda ex quatuordecim
ſemuncijs & ſicilico æris, & ſemuncia atque ſicilico argenti. Tertia ex quatuor­
decim ſemuncijs æris, & duabus argenti. Quarta ex tredecim ſemuncijs &
ſicilico æris, & duabus ſemuncijs & ſicilico argenti. Quinta ex tredecim ſe
muncijs æris & tribus argenti. Sexta ex duodecim ſemuncijs & ſicilico æ­
ris & tribus ſemuncijs atque ſicilico argenti. Septima ex duodecim ſemun­
cijs æris & quatuor argenti. Octaua ex undecim ſemuncijs & ſicilico æris
& quatuor ſemuncijs atque ſicilico argenti. Nona ex undecim ſemuncijs æ­
ris & quinque argenti. Decima ex decem ſemuncijs & ſicilico æris, ac quinque
ſemuncijs atque ſicilico argenti. Vndecima ex decem ſemuncijs æris & ſex
argenti. Duodecima ex nouem ſemuncijs & ſicilico æris, & ſex ſemuncijs
atque ſicilico argenti. Decimatertia ex nouem ſemuncijs æris, & ſeptem ſe­
muncijs argenti. Decimaquarta ex octo ſemuncijs & ſicilico æris, & ſeptem
ſemuncijs & ſicilico argenti. Decimaquinta ex octo ſemuncijs æris, & toti
dem argenti. Decimaſexta ex ſeptem ſemuncijs & ſicilico æris, ac octo ſe­
muncijs & ſicilico argenti. Decimaſeptima ex ſeptem ſemuncijs æris, & no­
uem argenti. Decimaoctaua ex ſex ſemuncijs & ſicilico æris, & nouem ſe­
muncijs atque ſicilico argenti. Decimanona ex ſex ſemuncijs æris, & decem
argenti. Viceſima ex quinque ſemuncijs & ſicilico æris, ac decem ſemuncijs
atque ſicilico argenti. Viceſimaprima ex quinque ſemuncijs æris, & undecim
argenti. Viceſima ſecunda ex quatuor ſemuncijs & ſicilico æris, ac undecim
ſemuncijs & ſicilico argenti. Viceſima tertia ex quatuor ſemuncijs æris, &
duodecim argenti. Viceſima quarta ex tribus ſemuncijs & ſicilico æris, ac
duodecim ſemuncijs & ſicilico argenti. Viceſima quinta ex tribus ſemun­
cijs æris, & tredecim argenti. Viceſima ſexta ex duabus ſemuncijs & ſicili­
co æris, ac tredecim ſemuncijs & ſicilico argenti. Viceſima ſeptima ex dua­
bus ſemuncijs æris, & quatuordecim argenti. Viceſima octaua ex una ſe­
muncia & ſicilico æris, & quatordecim ſemuncijs atque ſicilico argenti. Vi­
ceſima nona ex una ſemuncia æris, & quindecim ſemuncijs argenti. Trice­
ſima ex ſicilico æris & quindecim ſemuncijs atque ſicilico argenti. Triceſima
prima ex argento puro. Hæc hactenus. Pluribus fortaſſe uerbis quàm o­
ptimarum artium ſtudioſi deſiderent, tamen ad harum rerum cognitionem
neceſſarijs: nunc de ponderibus dicam, quorum ſæpe mentionem feci: ea du­
plicia ſunt metallicis, maiora ſcilicet & minora. Centumpondium eſt primum
& maximum pondus, nimirum centum librarum, atque ob id centenarium di­
ctum. Dimidium centumpondium ſecundum: & quidem quinquaginta libra
rum. Quarta centumpondij pars, quæ eſt quinque & uiginti librarum, eſt ter
tium pondus: quartum ſedecim librarum: quintum, octo: ſextum, quatuor: ſe
ptimum, duarum: octauum, libræ unius. Hæc uerò libra eſt ſedecim uncia­
rum: cuius dimidia pars nempe ſelibra, quam noſtri marcam nominant, eſt
unciarum octo: ſiue, ut ipſi diuidunt, ſemunciarum ſedecim: quæ ſelibra eſt
1nonum pondus. At decimum eſt ſemunciarum octo: undecimum, quatuor:
duodecimum, duarum, decimumtertium, unius ſemunciæ: decimumquar­
tum, ſicilici: decimumquintum, unius drachmæ: decimumſextum, dimidiæ
drachmæ. Ita diſtribuuntur maiora pondera. Minora uerò ſunt portiones
factæ ex argento uel orichalco, uel ære: quarum prima & maxima plerunque
pendit drachmam unam: quanto enim minora fuerint, tanto utiliora ſunt:
minus enim & uenæ, uel metalli experiendi, & plumbi nobis opus eſt. Ea au
tem portio nominatur centumpondium, reſpondetque maiori librarum nu­
mero: quas item centum pendit. Secunda eſt librarum quinquaginta: tertia,
quinque & uiginti: quarta, ſedecim: quinta, octo: ſexta, quatuor: ſeptima, dua­
rum, octaua, unius libræ: nona, ſelibræ: decima, octo ſemunciarum: undeci­
ma, quatuor: duodecima, duarum: decimatertia, unius: decima quarta, ſicili­
ci: quæ eſt ultima. Nam portiones, quæ reſpondent drachmæ & dimidiæ
drachmæ non ſunt uſitatæ. In his autem portionibus ponderum minorum
omnibus numeri librarum & ſemunciarum ſunt inſcripti. At metallici qui­
dam ærarij minora, ut etiam maiora, pondera aliter diſtribuunt in partes: e­
tenim eorum maximum pondus pendit libras centum & duodecim, quæ
prima particula eſt: ſecunda, quatuor & ſexaginta: tertia, duas & triginta:
quarta, ſedecim: quinta, octo: ſexta, quatuor: ſeptima, duas: octaua, unam: no
na, ſelibram, ſiue ſemuncias ſedecim: decima, ſemuncias octo: undecima, qua­
tuor: duodecima, duas: decimatertia, unam.
71[Figure 71]
Verùm minorem ſelibram, quam noſtri, ut ſæpe dixi, appellant marcam,
Romani beſſem nominarent, æquè ac maiorem monetarij, qui cudunt aurum,
partiuntur in quatuor & uiginti binas ſextulas: ſingulas binas ſextulas in
quatuor ſemiſextulas: ſingulas ſemiſextulas in tres quaternas ſiliquas. Sin­
gulas præterea quaternas ſiliquas quidam in quatuor ſiliquas: ſed plerique o­
1mittentes ſemiſextulas, mox binas ſextulas diuidunt in duodecim quater­
nas ſiliquas: nec has partiuntur in quatuor ſiliquas. Itaque prima & maximæ
particula, quæ bes eſt, pendit quatuor & uiginti binas ſextulas: ſecunda, du
odecim: tertia, ſex: quarta, tres: quinta, duas: ſexta, ſingulas ſiue quatuor ſe­
miſextulas: ſeptima, duas ſemiſextulas: octaua, unam: ſiue tres quaternas ſili
quas: nona, duas: decima, unam. Quinetiam monetarij, qui ſignant argentum,
beſſem minorem ſimiliter atque maiorem partiuntur: noſtri quidem in ſemun
cias ſedecim, ſemunciam uerò in decem & octo quaternas ſiliquas. Ipſis aut
particulæ ſunt decem, quibus in alteram libræ lancem impoſitis, ponderant
argentum, quod, cùm igni experiuntur miſturam, ſupereſt ære iam conſum
pto: quarum prima eſt bes, & pendit ſemuncias ſedecim: ſecunda, octo: ter­
tia, quatuor: quarta duas: quinta unam, ſiue decem & octo quaternas ſiliquas:
ſexta, nouem quaternas ſiliquas: ſeptima, ſex: octaua, tres: nona, duas: deci­
ma, unam. At Norebergij monetarij, qui cudunt argentum, beſſem etiam di
uidunt in ſemuncias ſedecim, ſed ſemunciam in quatuor drachmas, drachmam
in quatuor nummulos: quibus ſunt nouem particulæ: quarum prima pen­
dit ſemuncias ſedecim: ſecunda, octo: tertia, quatuor: quarta, duas: quinta, u­
nam. Beſſem enim non aliter ac noſtri diſtribuunt: ſed quia ſemunciam par
tiuntur in quatuor drachmas, ſexta particula pendit duas drachmas: ſeptima,
unum, ſiue nummulos quatuor: octaua, nummulos duos: nona unum. Ve­
rùm Agrippinenſes & Antuerpiani diuidunt beſſem in duodecim quinas
drachmas & ſingula ſcripula, quæ pondera nummos appellant. Quodque ue­
rò rurſus diſtribuunt in quatuor & uiginti quaternas ſiliquas, quas nomi­
nant grana: eis autem ſunt decem particulæ: quarum prima eſt bes, & pendit
duodecim nummos: ſecunda, ſex: tertia, tres: quarta, duos: quinta, unum ſi­
ue quatuor & uiginti quaternas ſiliquas: ſexta, duodecim quaternas ſili­
quas: ſeptima, ſex: octaua, tres: nona, duas: decima, unas. Itaque his æquè ac no
ſtris bes diuiditur in quaternas ſiliquas ducentas octoginta octo: Noreber
gijs uerò in nummulos ducentos quinquaginta ſex. Poſtremò Veneti beſ­
ſem partiuntur in uncias octo: unciam, in quatuor ſicilicos: ſicilicum, in ſili­
quas ſex & triginta: qui duodecim particulas facere poſſunt, quibus utantur,
ſi quando miſturas argenti & æris experiri uelint: quarum prima erit bes &
pendet uncias octo: ſecunda, quatuor: tertia, duas, quarta, unam, ſiue ſicilicos
quatuor: quinta, ſicilicos duos: ſexta, ſicilicum unum: ſeptima, ſiliquas decem
& octo: octaua, nouem: nona, ſex: decima, tres: undecima, duas: duodecima,
unam. Quoniam uerò Veneti diſtribuunt beſſem in ſiliquas mille centum
quinquaginta duas, & quaternæ ſiliquæ ducentæ octoginta octo, in quot
noſtri diuidunt beſſem, efficiunt totidem ſiliquas, utrique idem ſentiunt: etſi
Veneti beſſem minutius concidunt. Atque ponderum tam maiorum quàm
minorum, quibus metallici utuntur, hæc ferè ratio eſt: itemque minorum, qui­
bus monetarij & mercatores cùm metalla & monetas experiri ſolent. Maio
res uerò beſſes, quos adhibent cùm magnas earundem rerum maſſas pon­
derant, explicaui libro De reſtituendis menſuris & ponderibus inſcripto,
& ſecundo De precio metallorum & monetis. Tres autem minores libræ
ſunt, quibus uenas, metalla, additamenta ponderamus: prima, qua plumbum
1 & additamenta: ea inter minores iſtas libras eſt maxima: & octo maioris pon
deris uncijs in eius alteram lancem, & totidem in alteram impoſitis uitium
non facit. Secunda ſubtilior eſt, qua ponderamus uenas experiendas uel me­
tallum: ea centumpondium minoris ponderis bene ferre poteſt in altera lan­
ce, atque in altera uenam uel metallum tam graue quàm tantulum centumpon­
dium eſt. Tertia eſt ſubtiliſſima, qua ponderamus maſſulam auri uel argen­
ti, quæ experimento perfecto in catilli cinerei fundo reſedit. Quod ſi quis ſe
cunda libra ponderabit plumbum, uel tertia uenam, multum eis nocebit.
Quod autem metalli pondus minus ex uenæ uel metalli miſti centumpon­
dio minore conficitur, idem metalli pondus maius ex uenæ uel metalli mi­
ſti centumpondio maiore conflatur.
Prima libra minor A. Secunda B.
Tertia in loculamento poſita C.
72[Figure 72]
De re Metallica Libri VII. FINIS.
1
GEORGII AGRICO­
LAE DE RE METALLICA
LIBER OCTAVVS.
Qvemadmodvm uenas experimenti gratia tra­
ctare conueniat, ſuperiore libro explicaui, nunc ag
grederer ad maius opus, id ipſum ſcilicet, quod no
bis parit metalla, niſi prius uenarum præparanda­
rum rationes eſſent exponendæ: cùm enim natura
metalla plerunque procreare ſoleat impura & miſta
cum terris & ſuccis concretis, & lapidibus, neceſſe
eſt eas res foſſiles, pleraſque à uenis metallicis antea­
quam excoquantur, quoad fieri poteſt, ſeparare. I­
taque quibus modis uenæ diſcernantur, tundantur malleis, urantur, tundan­
tur pilis, molantur in farinam, cribrentur, lauentur, torreantur, crementur
nunc dicam, exordiarque à prima laborandi ratione. Periti metallici cùm ue­
nas fodiunt, mox in ipſis puteis aut cuniculis materiam metallicam diſcernunt
à terris, ſuccis concretis, lapidibus: precioſamque in alucris, uilem in uaſis re­
ponunt. Quod ſi foſſor aliquis rerum metallicarum imperitus non fecerit,
aut peritus etiam neceſſitate, cui parendum fuit, coactus facere non potue­
rit, quamprimum id quod effoſſum eſt, ex fodina fuerit extractum, omne lu
ſtrari debet, uenæque pars metalli diues diſcerni ab eius parte metalli exper­
te, ſiue terra ſiue fuccus concretus, ſiue lapis fuerit. Nam uenam inutilem ſi­
mul cum utili excoquere damnoſum eſt: ſiquidem impenſæ pereunt, quod
ex terris & lapidibus conflentur, recrementa tantummodo inania & inuti­
lia: ex ſuccis concretis quidam impediant metallorum excoctionem, & da­
mnum dent. At ſaxa, quæ ſunt ad uenam diuitem, etiam ipſa, ne quid metal­
li pereat, ſunt tundenda, comminuenda, lauanda. Verùm ſi foſſores uel igna
ri, uel incauti uenas, dum eas cauarent, cum terris & ſaxis commiſcuerunt,
munus metalli rudis ſecernendi, uel uenæ præſtantis non uiri modo ſuſci­
piunt, ſed etiam pueri uel mulieres: eam uerò miſturam in abacum longum,
cui totos ferè dies aſſident, inijciunt, & ab ea metallum ſeparant: ſeparatum
in alueos colligunt: collectum in uaſa inijciunt: quæ in officinam, in qua ue­
næ excoqui ſolent, inuehuntur.
Abacus longus A. Aluei B. Vaſa C.
1 73[Figure 73]
Sed metallorum, quæ pura uel rudia ſunt effoſſa, quod genus ſunt argen
tum purum, aut rude plumbei uel cinerei coloris, maſſas præſides fodinarum
lapidi ſuperimpoſitas malleis quadrangulis & craſſis percutientes dilatant:
quas laminas deinde uel trunco impoſitas ferreis cuneis malleo percuſſis ſe
cant in partes: uel ferramento, forficis ſimili concidunt: eius altera chela, in
trunco immobili infixa, longa eſt pedes tres: altera, quæ metallum concidit,
ſex. Eas autem metalli partes poſthæc excoctores in catillis ferreis calfactas
in ſecundis fornacibus excoquunt.
Metalli maſſa A. Malleus B. Cuneus C.
Truncus D. Ferramentum forfici ſimile E.
1 74[Figure 74]
Etſi uerò foſſores in puteis aut cuniculis res foſſiles diſcreuerunt, tamen
uenæ metallicæ ex ipſis extractæ aut euectæ malleis in partes frangen­
dæ ſunt, uel minutim contundendæ, comminuendæque, ut iſto etiam modo
præſtantiores & meliores partes à uilioribus & deterioribus diſcerni poſ­
ſint: quod in uenis excoquendis plurimum ualet: etenim ſi diſcrimine remo
to uenæ excoquantur, precioſa non raro magnum detrimentum accipit, pri­
uſquam uilis igni liqueſcat: aut una alteram conſumit: quod ne fiat partim
hac diligentia, partim additamentis poſſumus cauere: ſed ſi uena metalli ali­
cuius uilis fuerit, eius extractæ uel euectæ, meliorem partem conijcere opor
tet in unum aliquem locum: deteriorem uerò itemque ſaxa abijcere. Diſcre­
tores autem cuique abaco durum & latum lapidem imponunt. Abaci plerunque
longi & lati quatuor pedes conſtant ex aſſeribus inter ſe coagmentatis: ad
quorum latera & tergum aſſeres, ex eis circiter pedem eminentes, affixi ſunt:
frons, cui ſecretor aſſidet, patet. Eorum uerò alij uenæ auri uel argenti, diui­
tis maſſam lapidi ſuperimpoſitam & malleo lato, ſed non craſſo, percuſſam
modò in partes frangunt, & in unum uas conijciunt: modò frangunt & præ­
ſtantes à uilioribus diſcernentes, unde nomen inuenerunt, eas ſeparatim in
diuerſa uaſa inijciunt & colligunt. Alij uerò uenæ minus auri uel argenti di
uitis maſſam item lapidi ſuperimpoſitam, malleoque lato & craſſo percuſſam
minutim contundunt: ac, cùm multa fuerit comminuta, collectam in unum
1uas inijciunt. Vaſorum duplex genus eſt: alterum altius, & in medio paulo
amplius quàm in infimo uel ſummo: alterum humilius. Quod cùm in imo
amplius ſit, continuo ſurſum uerſus aliquanto eſt anguſtius: illud ſuperius
operculo tegitur, hoc non tegitur: ſed bacillum ferreum per eius anſas pe­
netrans utrinque recuruatur: quod manibus, cùm uas deportandum eſt, pre­
henditur. Diſcretores autem in primis aſſiduos eſſe oportet.
Abacus A. Aſſeres eminentes B. Malleus C. Malleus quadran­
gulus D. Vas altius E. Vas humilius F. Bacillum ferreum G.
75[Figure 75]
Alter modus uenas tundendi malleis hic eſt: magnæ uenæ duræ fragmen
ta contunduntur anteaquam urantur. Operariorum certe, qui Goſelariæ i­
ſto modo magnis malleis tundunt pyritas, pedes ſunt corticibus quaſi ocre
is armati, manus chirothecis prælongis: ne glareæ de fragmentis deſilien­
tes eos ſaucient.
Pyritæ A. Cortices B. Chirothecæ C. Malleus D.
1 76[Figure 76]
At in magnæ Germaniæ regione, quæ Veſtofalia dicitur, & in Germa­
niæ inferioris regione quæ Eifalia nominatur, operarij contrà uenarum pri
us uſtarum fragmenta in rotundam aream, lapidibus duriſſimis arctè ſtra­
tam, coniecta terunt ferramentis, quæ figura ferè malleis ſimilia ſunt, uſu tri
bulis: nam longa pedem, lata palmum, craſſa digitum, in medio ſicuti mallei
habent foramen, in quo includitur manubrium ligneum non admodum craſ­
ſum, ſed longum ad pedes tres & dimidium, ut operarij eius pondere inclina­
tiore uehementius uenarum fragmenta percutere poſſint: lata uerò ferramen­
ti parte percutientes ea conterunt: quo modo etiam tribulis, quanquam ea
lignea & teretia ſunt, atque ad perticas appenſa, frumenta in area teruntur. Ve­
nas autem comminutas ſcopis conuerrentes in officinam inuehunt: in qua la
uantur in area curta: ad cuius caput lotor ſtans rutro ligneo ſurſum uerſus
trahit aquam: quæ rurſus delapſa id, quod leue eſt, rapit in ſubiectum cana­
lem: quam lauandi rationem paulo poſt planius explicabo.
Area lapidibus ſtrata A. Venarum fragmenta B.
Area uenarum fragmentis referta C.
Ferramentum D. Eius manubrium E. Scopæ F.
Area curta G. Rutrum ligneum H.
1 77[Figure 77]
At duabus de cauſis uenæ uruntur: uel enim ut ex duris molles & fragi­
les factæ facilius aut tundi malleis pilisúe, aut mox excoqui poſſint: uel ut
res pingues comburantur ſulfur ſcilicet, bitumen, auripigmentum, ſandaraca: ſed
sulfur ſæpius in uenis metallicis ineſt, & plerunque plus quàm cætera nocet
metallis omnibus, excepto auro: uerùm maximè nocet ferro, minus plum­
bo candido quàm uel cinereo, uel nigro, uel argento, uel æri. Quoniam ue­
rò rariſſimè inuenitur aurum, in quo non ſit argentum, etiam uenæ auri ſul­
fur in ſe continentes urendæ ſunt priuſquam excoquantur: etenim ſulfur in
cinerem reſoluit metallum in uehementiſſimo fornacum igni, atque ex eo re­
crementum efficit: idem agit bitumen: imo interdum argentum conſumit:
quod in cadmia bituminoſa licet uidere. Sed nunc ad urendi modos uenio: &
primò quidem ad eum, qui omnib. uenis communis eſt. Terra tantummodo effoſſa
fit area quadrangula ſatis magna & à fronte aperta: ſuper quam ligna continenter
componuntur: & ſuper ea alia ligna tranſuerſa item continenter locantur: quocirca hanc
lignorum ſtruem noſtri cratem appellant: id uerò iteratur uſque dum ſtrues illa cubitum
unum uel duo fiat alta: tum ſuper eam imponuntur uenarum qualiumcunque mal
leis comminutarum fragmenta: primò maxima, deinde mediocria, poſtre­
mò minima: ſicque coagmentatio clementer aſſurgens metæ forma figura­
tur. Ne uerò diſſipetur eiuſdem uenæ arenula aquis madida ipſi illinitur, &
1batillis tunditur. Quidam ſi talis arenula eis defuerit, pyram puluere, à car­
bonibus reſoluto, non aliter ac carbonarij tegunt. At Goſelariæ compoſiti­
oni, in metæ figuram formatæ, atramentum ſutorium rubrum, quo deſtillat
pyrites uſtus, aquis madefactum illinunt. Alibi autem ſemel uena uritur:
alibi bis, alibi ter, prout ipſius duricies id poſtulat. Goſelariæ quidem cùm
pyrites tertiò uritur, is, qui in ſummo pyræ eſt collocatus, exudat, ut aliàs ſcri­
pſi, quiddam ſubuiride, aridum, aſperum, tenue: quod ignis non aliter ac a­
miantum non facile comburit. Quinetiam perſæpe aqua immittitur in ue­
nam uſtam & adhuc calentem, hac de cauſa, ut magis molleſcat & friabilis
fiat. Nam cùm uis ignium eius humorem exiccauit, aqua calentem facilius
diſſoluit: cuius rei maximum indicium ſunt ſaxa calcaria uſta.
Areæ A. Ligna B. Vena C. Metæ
figura D. Canalis E.
78[Figure 78]
Sed terra item effoſſa fiant areæ multò ampliores, & ad normam quadra
tæ: à quarum lateribus atque tergo muri ducantur, ut ignis ardorem magis
contineant: à fronte uerò ſimiliter patere debent. In his ſeparatim uena
plumbi candidi uratur hoc modo. Primò ligna circiter duodecim pedes
longa in area locentur, quater uiciſſim, recta & tranſuerſa. Deinde maiora
1uenæ fragmenta eis ſuperinijciantur: quibus rurſus minora quæ etiam ad eo­
rum latera apponantur: quin eiuſdem uenæ arenulæ ipſis quoque illinantur
& batillis tundantur, ne prius quàm uſta fuerint, decidant: tum ligna incen­
dantur.
Pyra accenſa A. Pyra quæ extruitur B. Vena C.
Ligna D. Eorundem ſtrues E.
79[Figure 79]
Plumbi uerò nigri uena, ſi uſtionis indigebit, in aream conijciatur pror­
ſus aſſimilem, ſed decliuem: eique ligna ſuperimponantur: à fronte etiam ad
uenam, ne decidat, arbor apponatur. Vena ſic uſta quodammodo liqueſcit,
& recrementis fit ſimilis. In Tauriſcis autem pyrites, in quo aliquid auri, ſul
furis, atramenti ſutorij ineſt, poſtquam ultimum ex eo aqua cocto confectum
fuit, in fornacem furni figura ferè ſimilem, in quam ligna ſunt impoſita, con­
ijcitur, ut, cùm uritur, id quod utile, cum fumo non euolet, ſed ad fornacis te
ſtudinem adhæreſcat: quo modo ſæpe etiam ſulfur de duobus eiuſdem te­
ſtudinis foraminibus, per quæ fumus eluctatur, ſtiriarum inſtar pendet.
Pyra, quæ ex uena plumbi & lignis ei ſuperimpoſitis conſtat, accenſa A.
Operarius uenam in alteram aream conijcit B. Fornax furni
ſimilis C. Foramina per quæ fumus eluctatur D.
1 80[Figure 80]
Si uero pyrites uel cadmia, uel alia uena metalli particeps pluſculum ſulfu­
ris uel bituminis in ſe contineat, ſic urenda eſt, ut neutrum pereat: itaque in ferream
laminam foraminum plenam coniecta, carbonibusque ſuperiniectis uritur. Eam la­
minam ſuſtinent tres muri, duo à lateribus, tertius à tergo. Sub ipſa ollæ, in qui
bus aqua ineſt, collocantur: in quam uapor ſulfuroſus uel bituminoſus defer­
tur: inque ea pinguitudo, ſi ſulfur fuerit, plerunque lutea: ſi bitumen, picis inſtar
nigra ſupernatans concreſcit: quæ ni eliceretur, metallo, dum excoqueretur
uena, multum noceret. Ab ea uerò ſic ſeparata aliquem utilitatis fructum homini­
bus præbet: maxime ſulfurea. Ex uapore aut, qui non in aquam, ſed in ſolum de­
fertur, ſulfur uel bitumen fit pompholygis ſimile, & tam leue, ut difflari ſpiri
tu poſſit. Alij utuntur fornace concamerata, & è fronte patente, atque in duas ca
meras diſtincta. Inferiorem murus, in eius medio ductus, in duas partes æqua
les diuidit, in quibus ollæ, ſimiliter aquam in ſe continentes, collocantur. Supe
rior uerò rurſus in tres partes eſt diſtributa: quarum media, non latior medio
muro, cuius ſuprema pars eſt, ſemper patet: in ea enim ligna imponuntur: a­
lijs duabus ſunt ferreæ fores, quæ lignis accenſis clauduntur, ut non minus
quàm teſtudo ignis ardorem contineant: in illarum bacillis ferreis, quæ pro pa
uimento habent, collocantur ollæ fundo carentes: cuius loco cancelli, ex fer
reis ſilis facti, in quanque imponuntur: per quorum foramina ſulfuroſi uel bi
tuminoſi uapores à uena uſta manant in ollas inferiores. Superiorum autem
ollarum ſingulæ centumpondium uenæ capiunt: qua repletæ operculis te­
guntur, lutoque oblinuntur.
1
Lamina ferrea foraminum plena A. Muri B. Lamina cui uena iniecta C. Carbenes
uenæ ſuperiniecti ardentes D. Ollæ E. Fornax F. Superioris cameræ pars me­
dia G. Aliæ duæ partes H. Inferioris cameræ partes I. Murus medius K.
Ollæ quæ uena replentur L. Earum opercula M. Cancelli N.
81[Figure 81]
1
Eislebij quoque & in finitimis locis cùm urunt lapides fiſſiles bituminis non
expertes, ex quibus æs conflatur, non utuntur ſtrue lignorum, ſed faſcibus
uirgultorum: quondam id genus lapides ex puteis extractos mox ſuper fa­
ſces uirgultorum ſubſtratos inijciebant, eisque accenſis urebant. Nunc eoſdem
primò in unum aceruum conuehunt: deinde ad quoddam tempus ita iacent,
ut aer & imber eos aliquo modo molles efficiant: tum prope aceruum ſter­
nunt faſces uirgultorum: atque in ipſos inuehunt proximos lapides: poſtea
rurſus in uacuo loco, à quo primi lapides ablati ſunt, faſces uirgultorum po
nunt: & lapides primis proxime adiunctos eis inijciunt: quod faciunt uſque ad
eum finem dum lapides omnes fuerint in faſces uirgultorum coniecti, fiatque
tumulus: poſtremò incendunt faſces uirgultorum: uerùm non ea parte, qua
flat uentus ſed oppoſita, ne ignis ui uenti concitatus antè conſumat faſces uir
gultorum quàm lapides urantur & molles fiant: quo ſane modo lapides eti
am faſcibus uicini ignem concipiunt, eumque communicant cum proximis:
atque hi iterum cum finitimis: ardetque ſic pyra ſæpenumero dies triginta plu­
resue continuos. Lapis autem iſte æroſus fiſſilis copioſius, ut aliàs dixi, exu
dat illud, cui natura eſt ſimilis amianto.
Aceruus lapidum æroſorum A. Pyra accenſa B.
Lapides inuehens in faſces uirgultorum C.
82[Figure 82]
1
At uenæ pilis præferratis iccirco tunduntur, ut metallum à lapidibus &
tecti ſaxis diſcerni poſſit. Machinæ, qua id ipſum perficitur, ſpecies, quarto
machinarum, quibus metallici utuntur, generi ſubiecta, hoc modo fabrica­
tur: truncus quernus longus pedes ſex, latus & altus duos & palmum humi
locatur: in cuius medio capſa eſt longa pedes duos & digitos ſex, alta pedem
& ſex digitos: eius frons patet, quæ oſtium appellari poteſt: eiuſdem fundum
tegitur ſolea ferrea, craſſa palmum, lata palmos duos & totidem digitos: cu­
ius utrunque latus cuneatum in truncum adigitur. Prior uerò & poſterior ei­
us pars eidem trunco affiguntur clauis ferreis: ad latera capſæ ſuper truncum
ſtatuuntur duo tigna, quorum ſuperiora capita aliquantum reciſa in formis
trabium domicilij includuntur: à capſa pedibus duobus & dimidio duo ti­
gna tranſuerſa continenter coniunguntur: quorum capita intrinſecus parum
reciſa iacent in formis exterioribus iſtorum tignorum ſtatutorum: atque ibi
cum ipſis terebrantur, perque foramen hoc rotundum penetrat clauus ferreus:
cuius alterum caput duo habet cornua: alterum perforatum eſt, quod cuneo
traiecto ſic coercetur, ut tigna arctius conſtringat: quinetiam ex cornibus al
terum uerſus uergit, alterum deorſum: at ſuper ea tigna tranſuerſa ad ſpacium
pedum trium & dimidij iterum duo eiuſmodi tigna tranſuerſa ſimili modo
coniunguntur. Tignis autem tranſuerſis ſunt foramina quadrangula, in quæ
pila præferrata immittuntur: ea longe inter ſe non diſtant, & arctius in illis
continentur. Habet uerò quodque pilum retro dentem, quem inferius ſeuo li
nire oportet, ut eò facilius attolli poſſit: eum autem axis angulati bini den­
tes longi & ſuperiore parte in rotundo lati uiciſſim attollunt, ut pilum deci
dens in capſam capite ferreo ſaxa in eam coniecta contundat & comminu­
at. Sed axis rotam habet pinnatam, quam aquæ impetus impellit: uerùm ca
pſæ oſtio pro foribus aſſer eſt: qui in antis trunci excauatis & leuari poteſt,
ut oſtio reſerato operarius arenam, in quam ſaxa contrita ſunt, itemque ſabu­
lum & glareas batillo eximat: & demitti, ut oſtio clauſo alia ſaxa iniecta rur
ſus pilis præferratis tundantur: ſed, ſi truncus quernus in promptu non fue
rit, duo tigna humi locantur, & inter ſe fibulis ferreis coniungantur: quorum
utrunque longum ſit pedes ſex, latum pedem, altum ſeſquipedem: quæ altitu
do capſæ eſſe debet: ea fit priore tigno latitudine dodrantis, & longitudine
duorum pedum & trientis ac ſemunciæ prorſus exciſo: in cuius ſolo effoſſo
locetur ſaxum duriſſimum, craſſum pedem, latum dodrantem: ad id, ſi quod
cauum remanet, ipſum terra uel arenula compleatur, eaque tundatur: ſolum quod
eſt ante capſam aſſeribus tegatur: ſaxum perfractum auferatur, & in eius lo
cum aliud reponatur: licet etiam capſam minorem & trium tantummodo pi­
lorum facere capacem.
Capſa A. Tigna ſtatuta B. Tigna tranſuerſa C.
Pila D. Eorum capita E. Axis F.
Dens pili G. Dentes axis H.
1 83[Figure 83]
Pila autem efficiuntur ex tigillis nouem pedes longis, quadrangulis, un­
diquaque latis ſemipedem: cuiusque caput ferreum ita ſe habet. Inferior eius
pars longa eſt tres palmos, ſuperior totidem: inferioris partis media pars lata et
craſſa eſt palmum, longa duos palmos: infima extuberat ut fiat lata quinque di­
gitos, craſſa totidem, longa duos: ſuprema etiam ipſa extuberat: fitque lata et craſ­
ſa ſeſquipalmum, longa duos digitos: ſuperius ubi includitur in pilo perfora­
ta: ſimili modo pilum ipſum terebratum eſt: atque per utriuſque foramen penetrat
cuncus ferreus latus: qui continet caput ne de pilo decidat. Vt uerò pilum conti­
nenter uenarum fragmenta uel ſaxa tundens non frangatur inter ipſum & ſupremam
partis inferioris partem ponitur lamina ex ferro quadrangula, craſſa digitum, la
ta digitos ſeptem, alta ſex. Qui uerò tria pila faciunt, ut plerique faciunt, ea multo
maiora faciunt: etenim cum quadrangula exiſtant, undique lata ſunt tres pal­
mos: cuiuſque autem caput ferreum ita ſe habet: totum longum eſt pedes du­
os & palmum: inferius ſexangulum: ubi latum & craſſum exiſtit digitos ſe­
ptem. Inferior eius pars, quæ ex pilo extat, longa eſt pedem & palmos duos:
ſuperior, quæ in eo includitur, palmos tres: inferiore eius parte lata & craſſa
palmum. Deinde paulatim fit anguſtior & tenuior, ut ſuperiore parte mane­
at lata digitos tres & dimidium, craſſa duos: ubi anguli quodam modo reci
ſi ſunt: eaque parte perforatum eſt. Foramen uerò longum digitos tres, latum
1unum, diſtat à ſuprema parte acuta digito. Quidam ſuperiorem capitis partem,
quæ in pilo inferius exciſo includitur uncinatam & ſtriatam faciunt, ut un­
cis in pilum infixis & cuneis in ſtrias adactis in ipſo prorſus immobilis ma­
neat: præſertim cum duabus præterea quadrangulis laminis ferreis cingan­
tur. Axem uerò alij ad circinum diſtribuunt in ſex partes, alij in nouem: ſed
ſatius eſt eum in duodecim partiri, ut uiciſſim una pars plana dentem in ſe
contineat, altera eo careat.
Pilum alterum A. Pilum inferius exciſum B. Caput pili C. Alterum caput uncina­
tum & ſtriatum D. Lamina ferrea quadrangula E. Cuneus F. Dens
pili G. Axis angulatus H. Dens axis I. Circinus K.
84[Figure 84]
Rota uerò ne hyeme uel altæ niues uel glacies, uel tempeſtates eius curſum,
& conuerſionem impediant, in quadrangula contignatione prorſus inclu­
ditur. Tigna aut, qua inter ſe coagmentantur, undique obturantur muſco: u­
num tamen contignatio foramen habet: per quod canalis deferens aquam pene­
trat: quæ in rotæ pinnas decidens eam uerſat: rurſusque in inferiore canale ſub
contignatione effluit. Rotæ autem radij non raro in medio axe longo inclu
duntur: cuius dentes utrinque pila attollunt, quæ uel utraque uenas ſiccas aut
udas tundunt, uel altera ſiccas, udas altera, pro ut res hoc aut illud poſtulat:
1quin etiam alteris leuatis & clauis ferreis in eorum & primi tigni tranſuerſi
foramina infixis, altera tantummodo uenas tundunt.
Contignatio A. hæc cum ſuperiore etiam parte non ſit aperta, hic patet,
ut rota uideri poſsit. Rota B. Axis C. Pila D.
85[Figure 85]
At glareas ſaxorum uel lapidum & ſabulum atque arenas è capſa huius ma
chinæ exemptas & cumulatas, aut è tumulo, qui eſt prope fodinam raſtro
erutas operarius inijciat in capſam ſuperius & è fronte patentem, longam pe
des tres, latam ferè ſeſquipedem: cuius latera decliuia ſunt & formata ex aſſeri
bus: ſed fundum filis ferreis inſtar retis contextum ſit, & ad duo bacilla fer­
rea, quæ ad utriuſque lateris aſſerem affixa ſunt, item filis ferreis alligatum. Hoc
eius fundum foramina habet, per quæ glareæ nucis auellanæ magnitudine
penetrare non poſſunt: quæ ſunt maiores quàm ut penetrent, eas operarius
reportat, rurſusque pilis ſubijcit: eas uerò quæ penetrarunt, & ſabulum atque
arenas in uas magnum colligit & ad loturam reſeruat: cùm autem laboran­
di munus exequitur capſam duobus funiculis de trabe ſuſpendit. Hæc ca­
pſa cribrum quadrangulum rectè nominari poteſt, ut etiam id genus aliæ
quæ ſequuntur.
Capſa recte in ſolo locata A. Eius fundum quod ex filis ferreis
conſtat B. Capſa inuerſa C. Bacilla ferrea D. Capſa de
1trahe ſuſpenſa, cuius fundi pars ſupina conſpicitur E. Capſa
de trabe ſuſpenſa, cuius fundi pars prona conſpicitur. F.
86[Figure 86]
Alij utuntur cribro, cuius uas ligneum duobus ferreis circulis cingitur:
fundum, non aliter ac capſæ, ferreis filis inſtar retis contexitur: id imponunt
duobus aſſerculis ſic affixis ad ſtipitem, in terra defixum, ut alter alteri tranſ­
uerſus ſuperpoſitus ſit. Quanquam quidam ſtipitem terræ non infigunt, ſed
eum ſuper ſolum ſtatuentes uſque dum eius, quod cribrum tranſmiſit, aceruus
fiat: cui illam infigunt: in hoc cribrum operarius glareas, lapillos, ſabulum,
arenas tumulo erutas, batillo ferreo inijcit: & eius anſas manibus tenens, i­
pſum agitando ſuccurit: ut eo motu per fundum arena, ſabulum, lapilli, mi­
nutæ glareæ decidant. Alij non uſurpant cribrum, ſed capſam patentem:
cuius fundum item filis ferreis contextum eſt: eam in tigillo tranſuerſo, in du­
obus tignis ſtatutis incluſo, locatam ducunt & reducunt.
Cribrum A. Aſſerculi B. Stipes C. Cribri
fundum D. Capſa patens E. Tigillum
tranſuerſum F. Tigna ſtatuta G.
1 87[Figure 87]
Alij utuntur cribro, cui uas æneum eſt, utrinque habens anſam æneam qua­
drangulam: per quas anſas pertica penetrat: cuius alterum caput, quod ex al
tera anſa eminet ad dodrantem, cùm operarius in funiculum de trabe ſuſpen­
ſum impoſuerit, perticam ſæpius, & quidem uiciſſim, à ſe abſtrahit, & ad ſe
retrahit: quo motu per cribri fundum res minutæ decidunt: ſed ut perticæ ca
put in funem facile imponi poſſit, ipſe inferius bacillo longo duos palmos
diducitur: etenim duplicatus deſcendit: quod utrunque eius caput ad trabem
ſit religatum. Attamen pars funiculi poſt bacillum dependet longa ſemipe­
dem. Quinetiam magna capſa in hac re eſt uſitata: cuius fundum uel ex aſſe­
re foraminum pleno conficitur, uel filis ferreis, ut cæterarum capſarum con
texitur: ex medijs aſſeribus, qui ad eius latera ſunt, ſemicirculus ferreus ex­
tat: ad quem funiculus, ex tigno uel trabe ſuſpenſus, alligatur, ut capſa trahi
& in omnes partes inclinari poſſit: ei utrinque duo ſunt manubria, ciſij manu
brijs non diſſimilia: quæ duo operarij prehendentes capſam, ultro citroque
tractam et retractam agitant: hac Germani, qui in Carpato monte habitant,
potiſſimum utuntur: iſtis autem tribus capſis & duobus cribris minutæ res
à maiuſculis iccirco diſcernuntur, ut earum quæ tranſmiſſæ ſimul lauandæ
ſunt, æquales fiant portiones: nam fundum tam capſarum quàm cribrorum
foramina habet, quæ glareas nucis auellanæ magnitudine non tranſmittunt:
in fundo remanentes metallici ſiccas, ſi metallo non carent, ſub pila ſubij ciunt:
1ſed glareæ maiuſculæ à minutis non diſcernuntur his modis, priuſquam ui
ri uel adoleſcentes ab eis, & lapillis, & ſabulo, & arenis, & terris in tumulo è
fodina egeſto ſitis ſaxorum fragmenta raſtris quinque dentibus ſepararint.
Capſa A. Semicirculus B. Funiculus C. Tignum D.
Manubria E. Raſtrum quinquedens F. Cribrum G.
Eius anſæ H. Pertica I. Funiculus K. Trabs L.
88[Figure 88]
Neuſolæ uerò, quod metallum eſt in Carpato, tumulos è fodinis, dum æ­
ris uenæ, quæ ſunt in iugis & cacuminibus montium cauarentur, egeſtos o­
perarius alter diſcernit, alter terras, arenas, ſabulum, lapillos, glareas, atque eti
am uenas pauperiores, ne impenſæ in non tritam & interdum ferè præcipi­
tem uiam, atque longam & difficilem uecturam faciendæ ſint, ciſio aduehit:
& idipſum inuertens eas in capſam longam patentem, & tabellis tranſuer­
ſis diſtentam, & ad rupem præcipitem affixam inijcit: quæ pedum fere cen
tum & quinquaginta altitudine delabuntur in capſam breuem, cuius fun­
dum ex ærea lamina craſſa & foraminum plena conſtat: ea capſa habet duo
manubria, quibus attrahitur & retruditur: ſuperius etiam duos arcus, ex bacil
lis colurnis factos, quib. uncus ferreus funis ex arboris ramo uel trabe, quæ
ex tigno ſtatuto eminet, ſuſpenſi inijcitur: hanc capſam diſcretor aliquoties
attrahit, ’& ad arborem uel tignum ualide appellit: quo modo res minutæ
1per eius foramina penetrantes altera capſa longa decidunt in alteram bre­
uem, cuius fundum foramina habet anguſtiora: quam ſecundus diſcretor item
ad arborem uel tignum ualide appellit: iterumque minutiores tertia capſa ex­
ceptæ delabuntur in tertiam capſam breuem, cuius fundum anguſtiſſima ha­
bet foramina, quam capſam tertius diſcretor, ſimiliter ad arborem uel tignum
ualide appellit, ac tertio res minutulæ per foramina incidunt in abacum. Dum
autem operarius ciſio aduehit aliam tumuli partem diſcernendam, quiſque in­
terea diſcretor unco ex arcubus extracto ſuam capſam aufert, camque inuer­
tens, glareas uel ſabulum, quod in eius fundo remanſit, coaceruat. Minutu­
las uero res, in abacum delapſas, primus lotor, nam totidem ſunt, quot diſcre­
tores, deuerrit, et cribro, cuius foramina ſunt anguſtiora quàm tertiæ capſæ
breuis foramina, exceptas lauat in uaſe, aquis ferè pleno. Quod cùm fuerit
eo, quod cribrum tranſmiſit, refertum, turbinem extrahit, ut aqua effluat: mox
id, quod in uaſe reſedit, batillo conijcit in abacum ſecundi lotoris: qui ipſum
lauat in cribro, cui anguſtiora ſunt foramina: quod etiam tunc in uas decidit
idem eximit & in tertij lotoris abacum inijcit: qui id ipſum lauat in cribro,
cui anguſtiſſima ſunt foramina. Æris autem ramenta, quæ in ultimo uaſe re
ſederunt, exempta excoquuntur: id uerò, quod quiſque lotor radio abſtulit,
in area linteis extenſis contecta lauatur. Quin etiam Aldebergi, quod plum
bi candidi metallum eſt, in montibus Bohemiæ finitimis, diſcretores talibus
capſis breuibus ex trabe ſuſpenſis utuntur: quæ tamen paulò ampliores ſunt,
& priore parte patent: qua glareæ, quas non tranſmiſerunt, earum ad tignum
appulſu ſtatim excuti poſſunt.
Operarius ciſio glareas aduehens A. Prima capſa longa B.
Prima capſa breuis C. Eius manubria D. Eiuſdem arcus E.
Funis F. Trabs G. Tignum H. Secunda capſa longa I.
Secunda capſa breuis K. Tertia capſa longa L. Tertia ca
pſa breuis M. Abacus primus N. Cribrum primum O. Vas
primum P. Secundus abacus Q. Secundum cribrum R.
Secundum uas S. Tertius abacus T. Tertium cribrum V.
Tertium uas X. Turbo Y.
1 89[Figure 89]
At ſi uena metalli diues fuerit, terræ, arenæ, ſabulum, glareæ ſaxorum, ex te
cto exciſorum, rutro uel raſtro è tumulo erutæ, & batillo in cribrum amplum uel
1in corbem coniectæ lauantur in uaſe aquarum ferè pleno. Cribrum plerunque
latum eſt cubitum, altum ſemipedem: eius fundum tantula habet foramina
ut per ea glareæ eruo non maiores decidant. Filis uerò ferreis rectis et tranſ­
uerſis, quæ ubi ſe contingunt clauiculæ ferreæ complectuntur, contextum
circulo ferreo, duobusque bacillis tranſuerſis item ferreis innititur: reliquam
cribri partem, è tabulis in uaſis figuram formatam, duo circuli ferrei cingunt:
ueruntamen nonnulli id ipſum colurnis aut quernis circulis uinciunt: ſed
tunc tribus. Habet autem utrinque anſam: quas materiam metallicam lauatu­
rus manibus tenet: in hoc cribrum adoleſcens res lauandas conijcit: mulier
ipſum uiciſſim ad dextram & ſiniſtram uerſans ſuccutit: quo modo terras,
arenas, glareas minores tranſmittit: maiores in eo remanent: quæ eiectæ &
coaceruatæ ſubijciuntur pilis. Limus uerò cum arenis, ſabulo, glareis aqua
exant lata ex uaſe batillo ferreo eijcitur: & in canali, de quo paulò poſt di­
cam, lauatur.
Cribrum A. Eius anſæ B. Vas C. Fundum cribri filis ferreis contextum D.
Circulus E. Bacilla F. Circuli G. Mulier uerſat cribrum H.
Adoleſcens ei ſuppeditat materiam lauandam I. Vir batillo
materiam, quam cribrum tranſmiſit, ex uaſe eijcit. K.
90[Figure 90]
Sed Bohemi utuntur corbe uiminibus contexta, ſeſquipedem lata, ſemi­
1pedem alta: cui duæ ſunt anſæ, quibus prehenſam agitant & ſuccutiunt in ua
ſe uel parua lacuna aquis fere plena: quod ex ea in uas uel lacunam decidit, ex­
emptum lauant in lance: quæ poſteriore parte altior eſt, priore humilior &
plana: ex qua, cum anſis, quas item duas habet, prehenſam agitant in aqua,
id, quod leue eſt, effluit: quod graue & metallicum, in eius fundo reſidet.
Corbis A. Eius anſæ B. Laux C. Eius poſterior
pars D. Eiuſdem pars prior E. Eiuſdem anſæ F.
91[Figure 91]
At auri uena malleis contuſa uel pilis comminuta, atque etiam plumbi candi
di molitur in farinam. Prima mola, quam aquarum impetus circumagit, ſic
ſe habet: axis ad circinum rotundatur, aut angulatus efficitur: cuius codaces
ferrei uerſantur in dimidiatis catillis ferreis, qui in tignis incluſi ſunt: is uerò
axis impellitur rota, cuius pinnas, ad frontem affixas, percutit fluminis im­
petus. In eodem axe incluſum eſt tympanum dentatum: cuius dentes in late
re fixi ſunt: hi impellunt alterum tympanum, quod ex fuſis materiæ duriſsi­
mæ conſtat. Hoc autem tympanum eſt circum axem ferreum, habentem in
imo codacem, qui in tigni cuiuſdam catillo ferreo uerſatur: in ſummo ſub
ſcudem ferream quæ molam continet, itaque cùm alterius tympani dentes al
terius fuſos impellunt, molæ fit circinatio: cui machina impendens per infun­
1dibulum ſuppeditat uenam: quæ in farinam molita ex lignea bractea rotunda
ta effunditur in canalem, & ex eo in officinæ ſolum delapſa accumulatur: in
de auecta reſeruatur ad loturam: quoniam uerò hæc molendi ratio poſtulat,
ut mola modò attollatur, modò demittatur, duæ trabes, quæ trudibus at­
tolli & demitti poſſunt, tignum, in cuius catillo ferreo axis ferrei codax uer­
ſatur, ſuſtinent.
Axis A. Rota B. Tympanum dentatum C. Tympanum quod ex fuſis
conſtat D. Axis ferreus E. Mola F. Infundibulum G.
Lignea bractea rotundata H. Canalis I.
92[Figure 92]
Molæ præterea tres ſunt in auri uenis, in primis uerò lapidibus liqueſcen­
tibus eius metalli non expertibus molendis uſitatæ: quas omnes non aqua­
rum impetus, ſed hominum uires, etſi duas etiam iumentorum, circumagunt.
Prima uerſatilis à proxime deſcripta tantummodo differt rota: quæ clauſa
uerſatur ab hominibus ipſam calcantibus, aut ab introductis equis, uel aſi­
nis, uel etiam buſtis capris: quorum iumentorum oculi linteis illigantur.
Secunda tam truſatilis quàm uerſatilis à ſuperioribus duabus differt altero
axe ſtatuto, qui ei pro ſtrato eſt. Axis ille ad inferius caput habet uel orbem,
quem operarij duo tabellas eius pedibus retro trudentes circumagunt, quan
1quam non raro unus eum laborem ſuſtinet: uel ex eo extat temo, quem equus
aut aſinus, unde aſinaria dicta, circumagit. Axis autem circumacti tympanum
dentatum, quod eſt ad ſuperius eius caput, uerſat id, quod ex fuſis conſtat,
& unà cum eo molam. Tertia uerſatilis eſt: nam non truſa manibus, ſed cir­
cumacta uerſatur: inter quam & cæteras magnum eſt diſcrimen: etenim in­
ferior lapis molaris ſuperius formam habet, ut molam, quæ uerſatur circum
ferreum axiculum continere poſſit. Is in media molaris forma incluſus per
molam penetrat. Operarius autem ferreum uectem ſtatutum, qui eſt ad ſu­
periorem lapidem molarem, qui proprie mola dicitur, manu prehendens cir
cumagit: mola media eſt perforata: in quod foramen uena coniecta delabi­
tur in inferiorem lapidem molarem, ibique molitur in farinam: quæ ſenſim ex
eius foramine decidit: & uarijs modis, quos poſtea exponam, lauatur, pri­
uſquam cum argento uiuo permiſceatur.
Prima mola A. Rota a capris uerſata B. Secunda mola C.
Orbis axis ſtatuti D. Eius tympanum dentatum E. Tertia
mola F. Inferioris lapidis molaris forma G. Eiusdem
axiculus ſtatutus H. Eiuſdem foramen I. Superioris lapidis
molaris uectis K. Eiuſdem foramen L.
1 93[Figure 93]
Attamen quidam fabricantur machinam, quæ una auri uenam uno eo­
demque tempore tundat, molat, lauando purget, cum argento uiuo permiſceat
1aurum. Machinæ unica eſt rota, quam riui impetus eius pinnas percutiens
uerſat: axi ab altero rotæ latere exiſtunt longi dentes: qui pila attollunt, ue­
namque ſiccam contundunt: mox in rotundum molæ receptaculum iniecta,
& ſenſim per eius foramen illapſa molitur in farinam. Inferior lapis molaris
eſt quadrangulus, ſed formam habet rotundam, in qua mola rotunda uerſa
tur: atque foramen, ex quo farina in primum uas delabitur. Verùm axiculi fer
rei ſubſcus in mola, codax in trabis catillo includitur: cuius axiculi tympa­
num, quod ex fuſis conſtat, à tympano axis dentato circumactum molam uer
ſat. Vt uerò farina continenter incidit in primum uas, ita etiam aqua: quæ rur
ſus ex eo effluit in ſecundum, quod humilius eſt: & ex ſecundo in tertium,
quod humilimum: ex tertio plerunque in lacuſculum ex una arbore cauatum:
in unoquoque autem uaſe ineſt argentum uiuum, unicuique aſſerculus eſt im­
poſitus & ad ipſum affixus: per cuius medij foramen penetrat axiculus ſta­
tutus: is ne altius quàm oportet, in uas deſcendat, qua aſſerculum attingit, ex­
tuberat: ad eius inferius caput duæ tabellæ inter ſe tranſuerſæ affiguntur, quas
tertia decuſſat: ſuperiori codax eſt in trabis catillo incluſus: at circum quenque
axiculum eſt paruum tympanum, quod ex fuſis conſtat: quorum quodque uer
ſatur à paruo tympano dentato, quod eſt circum axiculum ſtratum, cuius al­
terum caput in magno axe ſtrato incluſum eſt: alterum in tigni cuiuſdam ca­
uo craſſis laminis ferrato: itaque tabellæ, quarum ternæ in ſingulis uaſis in or
bem torquentur, farinana cum aqua permiſtam agitantes etiam minutula au­
ri ramenta ab ea ſeparant: quæ delapſa argentum uiuum in ſe trahit atque pur­
gat. Sordes uerò aqua rapit: argentum uiuum in alutam, uel linteum lini xy
lini contextu factum infunditur: quæ cùm, ut aliàs ſcripſi, comprimitur, ar­
gentum uiuum per eam defluit in ollam ſubiectam: aurum in ea remanet pu
rum. Alij in locum uaſorum tres canales latos ſubſtituunt: quorum quiſque
habet axiculum angulatum: in quo ſenæ tabellæ anguſtæ incluſæ ſunt, &
ad eas totidem tabellæ latiores tranſuerſæ affixæ: quas aqua immiſſa percu
tiens circumagit: hæ farinam cum aqua permiſtam agitantes metallum ab
ea ſecernunt: ueruntamen ſi farina, in qua auri ramenta inſunt, purgatur, pri­
or lauandi ratio hac longe præſtat, quod ea argentum uiuum, quod in uaſis
continetur, ſtatim ad ſe alliciat: ſi farina, in qua lapilli nigri, ex quibus confla
tur plumbum candidum, inſunt, minime eſt aſpernanda. Quanquam rami
abiegni conuoluti, & in canales, in quibus talis farina de mola per canalicu­
lum in eos delapſa lauatur, impoſiti utiliores ſunt: nam lapilli uel ab eis reti­
nentur, uel, ſi aqua ipſos rapit, de eis decidunt & ſubſidunt.
Machinæ rota A. Axis B. Pila C. Molæ receptaculum rotundum D.
Eius foramen per medium penetrans E. Inferior lapis molaris F.
Eius forma retunda G. Eiuſdem foramen H. Axiculus ferreus I.
Eius ſubſcus K. Trabs L. Axiculi ferrei tympanum quod ex fuſis
conſtat M. Axis tympanum dentatum N. Vaſa O. Aſſerculi P.
Axiculi ſtatuti Q. Eorundem pars extuberans R. Eorundem tabellæ S.
Eorundem tympana quæ ex fuſis conſtant T. Axiculus ſtratus in axe
incluſus V. Eius tympana dentata X. Tres canales Y. Eorum
axiculi Z. Tabellæ rectæ AA. Tabellæ tranſuerſæ BB.
1 94[Figure 94]
At ſeptem lauandi rationes ſunt plurium metallorum uenis communes:
lauantur enim uel in canali ſimplici, uel in canali tabellis diſtincto, uel in ca­
1nali deuexo, uel in amplo lacu, uel in area curta, uel in area linteis extenſis con
tecta, uel in cribro anguſto. Cæteræ uerò lauandi rationes aut alicuius me­
talli propriæ ſunt, aut cum ratione pilis tundendi uenas udas coniunctæ. Ca
nalis autem ſimplex ſic ſe habet: primò caput altius eſt quàm canalis, longum
pedes tres, latum ſeſquipedem: quod conſtat ex aſſeribus ſuper tigna impo
ſitis & ad ea affixis: eius latus utrunque habet tigillum in aſſeres immiſſum:
quod aquam in id per fiſtulam uel canaliculum influentem arcet, cogitque re
ctà defluere. Eius uerò medium aliquanto depreſſius eſt, ut in eo glareæ ſa­
xorum & maiuſcula metallorum ramenta ſubſidere poſſint: ad altitudinem
dodrantis ſub capite eſt canalis depreſſus in terram, longus pedes duodecim,
latus & altus ſeſquipedem: cuius fundum & utrunque latus eſt ex aſſeribus fa
ctum, ne terra ſorbeat metallorum ramenta, aut aquis madefacta incidat in
canalem, eiuſdem infima pars obſtruitur tabella humiliore quàm canalis eſt:
cum hoc canali recto committitur alter canalis tranſuerſus, longus pedes ſex,
latus & altus ſeſquipedem, atque ſimiliter aſſerum munitione ſeptus: infima
parte occluditur tabella, ſed etiam humiliore, ut aqua defluere poſſit: quam
tertius canalis excipit, & extra domicilium deducit. In illo canale ſimplici la
uatur materia metallica, quam quinque cribra ampla tranſmiſerunt in offici­
næ ſolum: ipſam enim auectam & coaceruatam lotor inijcit in caput cana­
lis, & aqua in ipſum per fiſtulam & canaliculum immiſſa, cam, quæ in medi­
um caput defluxit & reſedit, agitat rutro ligneo: ſic poſthac appellabimus
inſtrumentum confectum è pertica, in tabellam, longam pedem & latam pal­
mum, infixa: qua agitatione aqua fit turbida, rapitque limum & arenam, atque
minutula metallorum ramenta in ſubiectum canalem: maiuſcula uerò cum
glareis remanent in capite: quæ ablata adoleſcentes in abacum ampli lacus
aut in aream curtam conijciunt, eaque à glareis diſcernunt: poſtquam canalis
limo & arenis refertus fuerit, lotor fiſtulam, per quam aqua influit in caput,
occludit. Mox ea, quam continet canalis, effluit: quod quamprimum factum
fuerit, limum & arenas, cum minutulis metallorum ramentis permiſtas, ba­
tillo eijcit, & eas in area linteis extenſis contecta lauat: quinetiam canali non
dum repleto perſæpe adoleſcentes eas in alueum iniectas, in eandem aream
inferunt & lauant. In capite huius canalis etiam farina metallica lauatur, ſed
maxime ea, in qua lapilli nigri inſunt, quo modo in canalem abiegnus ramus
conuolutus imponitur, ſicuti quoque, cùm uenæ udæ pilis tunduntur, in ma
gnos canales imponi ſolet. Lapilli autem maiuſculi, qui in ſuprema canalis
parte reſident, ſeparatim lauantur in canali deuexo: ſeparatim in eodem me
diocres, qui in media ſubſidunt: ſeparatim limus, cum minutulis lapillis mi
ſtus, qui poſt ramum in infima canalis parte ſubſidit in area linteis extenſis
contecta.
Caput canalis A. Fiſtula B. Canalis C. Tabella D.
Canalis tranſuerſus E. Batillum F. Rutrum G.
1 95[Figure 95]
Ab hoc alter canalis differt pluribus tabulis, quibus in eum impoſitis qua­
ſi quibuſdam gradibus diſtinguitur. Imponuntur uerò ſi longus pedes du­
odecim fuerit, quatuor: ſi nouem, tres: quanto quæque capiti proximior, tan
to altior: quanto ab eo remotior, tanto humilior. Itaque cùm ſuprema fuerit al
ta pedem & palmum, ſecunda eſſe ſolet alta pedem & digitos tres, tertia pedem &
digitos duos, infima pedem & digitum. In hoc canali potiſſimum lauatur materia
metallica, quam cribrum amplum tranſmiſit in uas quod aquam continet: quæ
materia uſque ad eum finem batillo ferreo conijcitur in canalis caput, & aqua in
ipſum immiſſa rutro ligneo agitatur, dum canalis plenus fuerit: tum tabellis à
lotore exemptis aqua colatur. Deinde materia metallica, quæ in eius rece­
ptaculis reſedit, rurſus lauatur uel in area curta, uel in area linteis extenſis con
tecta , uel in cribro anguſto: ſed quia curta cum hoc canale & ſuperiore ple­
runque coniungitur, fiſtula aquam primo in canalem tranſuerſum infundit:
ex quo per unum canaliculum defluit in canalem, per alterum in aream.
Fiſtula A. Canalis tranſuerſus B. Canaliculi C. Caput
canalis D. Rutrum ligneum E. Tabellæ F. Area curta G.
1 96[Figure 96]
Canalis uerò deuexus, quod ad aſſeres attinet, reliquis duobus diſſimilis
non eſt: eius etiam, ut aliorum, caput primò terra completur, pilisque tunditur: dein­
de aſſere tegitur: tum rurſus, qua oportet, terra iniecta iterum tunditur ut nulla
rima remaneat, per quam aqua cum ramentis metallorum miſta in ipſum penetra
re poſſit: recta enim defluere debet in canalem deuexum, longum ad pedes octo,
latum ad ſeſquipedem: cum eo committitur canalis tranſuerſus atque is ad lacum, qui
extra domicilium eſt, pertinet. Adoleſcens aut batillo uel trulla metallorum ra­
menta impura, uel lapillos nigros impuros de aceruo ſumit, eosque in canalis
caput inijcit, uel eidem illinit. Lotor uerò eadem in canali agitat rutro ligneo:
quo modo limus cum aquis permiſtus defluit in canalem tranſuerſum, ramenta
metallorum uel lapilli nigri in canali deuexo reſident: ſed quia interdum ramenta
uel lapilli ſimul cum limo defluunt in canalem tranſuerſum, eum alter poſt ſpacium
ferè ſex pedum aſſere claudit, & limum ſæpe batillo agitat, ut etiam is cum aquis mi­
ſtus effluat in lacum, remaneantque in canali ramenta tantummodo uel lapilli.
Schlaccheualdi & Irbereſdorfi lapilli nigri in iſtiuſmodi canali lauantur ſe­
mel aut bis: Aldebergi ter quaterué: Gairi ſæpe ſepties: nam Schlaccheualdi
& Irbereſdorfi uena, in qua ſunt lapilli nigri ſatis magni, ſub pila ſubijcitur:
Aldebergi, in qua multo minores: Gairi etiam ſaxorum fragmenta, in quibus
uix exigui lapilli interdum conſpici poſſunt: hanc lauandi rationem metallici,
qui tractant uenas plumbi candidi, primò excogitarunt: quæ deinde ex plumba
rijs officinis in argentarias aliasque defluxit. Certior. n. hæc lauandi ratio eſt que
cribris etiam anguſtis. Prope hunc canalem area, linteis extenſis contecta eſſe ſolet.
1
Area A. Canalis B. Trulla C. Rutrum D. Lintea E. Radius quo æquantur lintea F.
97[Figure 97]
Nunc duo canales deuexi ſimili modo facti plerunque coniunguntur: caput
quidem à capite diſtat pedes tres: Canalis uerò à canali quatuor: ſed unus
canalis tranſuerſus ſub utroque deuexo eſt: unus etiam adoleſcens metallorum ra­
menta uel lapillos nigros cum limo miſtos ex cumulo inijcit batillo in utrunque
caput. Duo aut ſunt lotores: quorum alter alterius canalis lateri dextro, alter
alterius ſiniſtro inſidens laborandi munus exequitur: uterque utitur tali >inſtru
mento: in catillo alterius tigni, duo. n. ſunt utrique canali, et in trabis, quæ eſt in
domicilio, dimidiata armilla ferrea uoluitur pertica teres, longa pedes nouem,
craſſa palmum: in ea ſurſum uerſus incluſum eſt lignum teres longum palmos tres
et totidem digitos craſſum: cui affixa eſt tabella alta pedes duos, lata digitos 5.
in cuius foramine uerſatur alterum caput axiculi, in quo incluſum eſt rutelli
manubrium: alterum uerò eiuſdem axiculi caput uoluitur in alterius tabellæ fora
mine, quæ item affixa eſt ad lignum teres, quod æque ac prius longum eſt palmos
tres & totidem digitos craſſum: quo pro manubrio lotor utitur: rutellum aut fa
ctum eſt ex pertica longa pedes tres: cui præfixa eſt tabella longa pedem, lata di
gitos ſex, craſſa ſeſquidigitum: lotor altera manu aſſidue mouet manubrium hu
iusinſtrumenti, atque ſic rutellum in canalis capite agitat metallorum ramenta uel la
pillos nigros cum limo permiſtos, qui commoti defluunt in canalem: altera tenet
alterum rutellum, cui manubrium dimidio breuius eſt: eo ramenta uel lapillos, qui
in ſuprema canalis parte reſederunt, continenter agitat: quo modo limus cum aquis
miſtus defluit in canalem tranſuerſum: et ex eo in lacum, qui extra domicilium eſt.
1
Superior canalis tranſuerſus A. Canaliculi B. Capita canalium C. Canales D.
Inferior canalis tranſuerſus E. Lacus F. Catillus qui eſt in tigno G. Dimidiata
armilla ferrea ad trabem affixa H. Pertica I. Eius rutellum K. Alterum rutellum L.
98[Figure 98]
1
Quinetiam priuſquam arca curta eſſet inuenta, & cribrum anguſtum me
tallorum uenæ inprimis uerò plumbi candidi, ſiccæ pilis tuſæ lauabantur in
amplo lacu, ex una uel duabus arborib. cauato: ad cuius caput erat abacus,
in quem uena comminuta conijciebatur: quam lotor rutro ligneo, cui lon­
gum erat manubrium, detrahebat in lacum, & aqua in eum immiſſa uenam
eodem rutro agitabat.
Lacus A. Abacus B. Rutrum ligneum C.
99[Figure 99]
Area autem curta eſt ſuperiore parte, qua per canaliculum in eam aqua de­
fluit, anguſta: nempe lata tantummodo pedes duos: inferiore latior, pedes
ſcilicet tres & totidem palmos: ad latera uerò longa pedes ſex affixæ ſunt
tabellæ altæ palmos duos: cæteris ſimplicis canalis capiti ſimilis eſt, niſi quod
in medio non eſt depreſſa: ſub hac eſt canalis tranſuerſus tabella humiliore
clauſus: in hac area non uenæ modo agitatæ rutro ligneo lauantur, ſed ado­
leſcentes etiam metallorum ramenta, in eam coniecta, ſecernunt à ſaxorum
glareis, & in uaſa colligunt: ea metallici nunc raro utuntur: adoleſcentium eum
negligentia ſæpius deprehenſa in cauſa eſt cur in eius lo cum ſucceſſerit cri­
brum anguſtum: quin limus, qui in canali reſedit, ſi uena diues fuerit, ſubla­
tus in cribro anguſto, uel in area linteis extenſis contecta lauatur.
Area A. Canaliculus B. Tranſuerſus C. Rutrum ligneum D.
1 100[Figure 100]
Verùm area linteis extenſis contexta ſic ſe habet. Tigna duo, longa pedes
decem & octo, lata ſemipedem, craſſa tres palmos decliuia collocantur: quo­
rum pars prona dimidia eſt exciſa, ut aſſerum capita in ea poni poſſint: etenim
aſſeribus longis pedes tres & tranſuerſis, continenterque poſitis teguntur: di
midia eſt integra & altior quàm aſſeres palmum, ut aqua delapſa non effluat
ex lateribus, ſed rectà defluat: quinetiam areæ caput altius reliquo corpore de
uexum eſt, ut aqua delabi poſſit: ipſa area tota ſex linteis extenſis & radio æ­
quatis contegitur: quorum primum tenet infimum locum, in quo ſecundum ſic colloca
tur, ut ipſum paululum tegat: in ſecundo ſimiliter tertium locatur, et deinceps alia
in alijs: ſi. n. contrario modo collocata fuerint, aqua defluens metallorum ramen
ta, uel lapillos nigros rapit ſub ipſa, & labor inutilis ſuſcipitur: linteis ita ex­
tenſis adoleſcentes uel uiri metallorum ramenta uel lapillos nigros cum limo mi­
ſtos conijciunt in canalis caput, canaliculoque recluſo aquam in id ipſum immit­
tunt: tum rutris ligneis agitant metallorum ramenta, uel lapillos, uſque dum aqua­
rum uis omnes inferat in lintea: deinde ijſdem rutris ligneis leniter uerrunt lintea, do
nec limus in lacum uel in canalem tranſuerſum defluat. Quàm primum aut
nullus aut paucus in linteis inſederit, ſed tantummodo metallorum ramen­
ta, uel lapilli nigri, tunc ea auferunt, lauantque in uaſe propè poſito, in quod in­
cidunt: redeuntque ſubinde ad eundem laborem. Poſtremò aquam ex uaſe
1effundunt, & metallorum ramenta uel lapillos nigros colligunt: quinetiam
ſi uel ramenta uel lapilli de linteis delapſi in lacu aut canali tranſuerſo reſede
cint, limum iterum lauant.
Tigna A. Lintea B. Caput areæ C. Canaliculus D.
Lacus E. Rutra lignea F. Vaſa G.
101[Figure 101]
Aliqui lintea nec auferunt, nec in uaſis lauant, ſed ipſis utrinque tabellas an
guſtas atque non multum craſſas ſuperimponunt, & eas ad tigna clauis affi­
gunt: ſimilique modo materiam metallicam rutris ligneis agitantes lauant:
quamprimum autem iterum nullus aut paucus limus in linteis inſederit, ſed
tantummodo metallorum ramenta uel lapilli nigri, tum alterum tignum eri
gunt, ut tota area in altero inſiſtat, & aquam, ſitulis ex lacuſculo hauſtam, af­
fundunt: quo modo id quod ad lintea adhæreſcit, decidit in canalem ſubie­
ctum, ex una arbore cauatum, & in terra effoſſa locatum: cuius cauum ſupe­
riore parte latum eſt pedem, inferiore minus latum, quod rotundatum ſit: in
eiuſdem canalis medio includunt tabellam, ut maiuſcula metallorum ramen­
ta, uel maiuſculi lapilli in priore parte, in quam inciderunt, remaneant, minu
1tula ramenta uel lapilli in poſteriore: nam aqua ex una in alteram influit,
& tandem per eius foramen defluit in lacum. Maiuſcula autem metallorum
ramenta uel lapillos nigros ex canali eiectos denuo lauant in canali deuexo:
minutula uerò ramenta uel lapillos rurſus in hac area linteis extenſis conte
cta: quæ iſto modo, quòd affixa maneant, diutius durant: & ferè duplum o­
pus ab uno lotore tam cito perficitur, quàm altero ſimplum à duobus.
Area A. Aquam linteis affundens B. Situla C. Alterius
generis ſitula D. Ramenta uel lapillos ex canali eijciens E.
102[Figure 102]
Cribrum etiam anguſtum nuper in uſu metallico eſſe cœpit: in hoc mate
ria metallica conijcitur, cribraturque in uaſe aqua ferè pleno: ſuccutiturque cri­
brum: quo ſuccuſſu id quod eſt infra erui magnitudinem tranſmittit in uas,
reliquum in eius fundo remanet: hoc duplex eſt: metallicum, quod inferio­
rem locum obtinet: ſaxeum & terrenum, quod ſuperiorem: graue enim ſem
per deſcendit, leue uis aquarum ſurſum fert, quod aufertur radio, qui tabel­
la tenuis eſt ferè ſemicirculi figura, longa dodrantem, alta ſemipedem: ſed le
ue priuſquam aufertur, radio decuſſari ſolet, ut eo citius aqua penetrare poſ­
1ſit. Poſtea iterum alia materia in cribrum conijcitur & ſuccutitur. Vbi uerò
multa metallorum ramenta in cribro reſederint, in alueum aliquem propè
poſitum eijciuntur. At quia cum limo non ſolum auri uel argenti ramenta,
ſed etiam arenæ, pyritæ, cadmiæ, galenæ, lapidum liqueſcentium, aliorumque
decidunt in uas, nec eas aqua, quod graues ſint, à ramentis metallicis ſepara
re poteſt, iterum limus ille miſtus lauatur, abijciturque quod inutile eſt. Ne au­
tem eam arenam mox cribrum rurſus tranſmittat, lotor ci ſubſternit lapillos
aut glareas. Quoniam uerò ſi cribrum non recte ſuccuſſerit, ſed inclinauerit
ad latus, lapilli uel glareæ ex una parte amouentur, ac iterum tam metallica
materia quàm inanis decidit in uas, laborque fruſtra ſuſcipitur, anguſtius eti­
am cribrum fecerunt metallici noſtrates, quod ne inertes quidem lotores po­
teſt fallere: ad quam loturam eis nihil opus eſt fundo ex lapillis ſubſtratis fa
cto: qua lauandi ratione limus cum minutulis metallorum ramentis decidit
in uas: maiuſcula in cribro reſident: quæ inanis arena contegit: ea radio au­
fertur: ramenta collecta ſimul cum alijs excoquuntur: limus cum minutulis
ramentis miſtus tertio lauatur in cribro anguſtiſſimo, cuius fundum ſetis eſt
contextum: id quod radio eſt ablatum, ſi uena metalli diues fue­
rit, in area linteis extenſis contecta lauatur:
ſi pauper, abijcitur.
Cribrum anguſtum A. Radius B. Cribrum an
guſtius C. Cribrum angustiſsimum D.
1 103[Figure 103]
Perſolui lauandi rationes plurium metallorum uenis communes, uenio
nunc ad alteram uenarum tundendarum rationem: nam de hac prius, quàm
1de ijs lauandi rationibus, quæ cuiuſque metalli uenis propriæ ſunt, dicere con
uenit. Cùm anno M. D. XII. Georgius illuſtris Saxonum Dux in Miſe­
na ius omnium tumulorum è fodinis egeſtorum dediſſet nobili & pruden­
ti uiro Sigiſmundo Malthicio, patri loannis epiſcopi Miſeni & Henrici: Is
Dippoldeſualdi & Aldebergi, quibus in locis fodiuntur lapilli nigri, ex qui­
bus plumbum candidum conficitur, reiectis pilis ſiccis, cribris amplis, mola,
inuenit machinam, quæ uenas udas pilis præferratis tunderet. Venas autem
udas uocamus aquis, quæ in capſam influunt, madefactas: quo modo etiam
interdum pila uda nominamus, item aquis madida: contrà pila ſicca uel ue
nas ſiccas appellamus nullis aquis, dum pilis tunduntur, madefactas: ſed re­
deamus ad noſtrum propoſitum. Hæc machina non multum diſſimilis eſt
ei, quæ uenas ſiccas pilis præferratis tundit: horum tamen pilorum capita di­
midio ſunt maiora quàm illorum: nec capſa, quæ, ex trunco querno uel fa­
gino confecta, in ſpacio, quod eſt inter tigna ſtatuta locatur, è fronte patet,
sed ex altero latere: ea longa eſt pedes tres, lata dodrantem, alta pedem & di
gitos ſex: ſi caret fundo, ſimiliter ſtatuitur ſuper ſaxum durum atque planum,
in terra paululum effoſſa poſitum: & qua coniunguntur undique muſco ac lin
teolis rallis obturantur: ſin habet fundum, ſolea ferrea, longa pedes tres, la­
ta dodrantem, craſſa palmum in ea locatur, qua patet ad ipſam ferrea lamina
foraminum plena affigitur, ut inter eam & caput proximi pili ſpacium duo­
rum digitorum ſit: atque tantundem inter laminam & tignum ſtatutum, in
cuius foramine poſitus eſt canalis paruus & longiuſculus: per quem argen­
ti uena minutim contuſa cum aqua defluit in lacum: id, quod in canali reman­
ſit, batillo ligneo eijcitur in proximum ſolum aſſeribus tectum: quod in la­
cu ſubſedit, batillo ferreo ſeparatim in ſolum: plerique faciunt duos canales,
ut dum operarius unum, eo, quod reſedit, refertum, exinanit, interea aliud
in altero reſideat: ad alterum capſæ latus, quod eſt prope rotam, quæ machi
nam uerſat, aqua per canaliculum in eam influit: qua etiam operarius uenam
contundendam inijcit in capſam, ne fragmenta, ſi in pila fuerint coniecta, i­
pſis ſint impedimento: atque hac ratione uena argenti uel auri minutim pilis
tunditur.
Capſa A. Latus capſæ patens B. Saxum C. Solea ferrea D.
Lamina E. Canalis F. Batillum ligneum G. Lacus H.
Batillum ferreum I. Eius quod ſubſedit aceruus K.
Vena contundenda L. Canaliculus M.
1 104[Figure 104]
Cùm uero plumbi candidi uena iſtiuſmodi pilis præferratis tunditur, ut pri
ma tundi cœpit, tum canalis, qui pertinet ad laminam foraminum plenam, deficit a­
quam, cum lapillis nigris & arenula permiſtam, in canalem tranſuerſum: ex quo mox
1per canaliculum, qui per conclauis partem penetrat, defluit in alterum magnum cana
lem ſubiectum. Nam iccirco duo ſunt, ut dum lotor alterum lapillis nigris & arenis
refertum, effundit, in alterum eædem res influant: uterque longus eſt pedes duode­
cim, altus cubitum, latus ſeſquipedem: lapilli nigri, qui in ſuprema canalis parte
reſident, maiuſculi, ut ſunt, nominantur: hi ſæpius batillo commouentur, ut la­
pilli mediocres & limus cum minutulis permiſtus, defluant: ſed lapilli medio
cres plerunque reſident in media eiuſdem canalis parte, eosque abiegnus ramus con­
uolutus retinet: limus uerò, qui cum aqua defluit, inter ramum & tabellam quæ
claudit canalem, hoc eſt in ultima canalis parte, conſiſtit. Seorſum aut ab alijs ni
gri lapilli maiuſculi batillo eijciuntur è canali, ſeorſum mediocres, ſeorſum li­
mus. Etenim ſeparatim in area linteis extenſis contecta & in canali deuexo la
uantur, & torrentur, & excoquuntur: exceptis lapillis, qui in media canalis
parte reſederunt. Hi. n. etſi ſemper ſeparatim lauantur in area linteis extenſis
contecta, tamen ſi magnitudine ferè exæquauerint eos lapillos, qui in ſuprema
canalis parte reſederunt, ſimul cum eis in canali deuexo lauantur, ſimul torren
tur, ſimul excoquuntur: ſed limus unà cum alijs, neque in area linteis extenſis conte
cta , neque in canali deuexo lauatur, ſed ſeparatim: atque lapilli, ex eo confecti, ſe­
orſum etiam torrentur & excoquuntur. Duos aut canales magnos excipit tranſ­
uerſus: atque eum rurſus rectus in lacum, qui eſt extra conclaue, exonerans.
Canalis ad laminam pertinens A. Canalis tranſuerſus B. Canaliculus C. Canales magni D. Ba
tillum E. Ramus conuolutus F. Tabellæ claudentes canales G. Alter canalis tranſuerſus H.
105[Figure 105]
1
Verum hæc lauandi ratio nuper non parum eſt immutata: nam canalis, qui exci­
pit aquam cum lapillis nigris et arenulis permiſtam, quæ per laminæ foramina ef­
fluit, ad nullum canalem tranſuerſum, qui eſt extra conclaue, pertinet, ſed rectà per
eius parietem penetrat in lacuſculum: id aut, quod in canali recto extra conclaue ſub
ſedit, adoleſcens tridenti raſtro radit, q̊modo lapilli maiuſculi reſident in fundo:
quos lotor batillo ligneo eijcit: in conclaue importat: in canalem deuexum conie­
ctos rutro ligneo agitat & lauat: quinetiam lapillos, quos aqua rapuit in cana
lem deuexo ſubiectum uſque eò reſumptos lauat dum puri fiant: reliqui uerò lapilli
cum arena miſta influunt in lacuſculum, qui eſt in conclaui. Is aut exonerat in duos
illos canales magnos: in quorum ſuperiore parte lapilli mediocres cum maiuſcu
lis permiſti reſident, in inferiore minutuli: ſed utrique impuri: quare illi ſepara­
tim eiecti bis lauantur, prius in canali ſimplicis aſſimili, poſterius in canali de
uexo. Hi item bis, prius in area linteis extenſis contecta, poſterius in canali deue
xo. Canalis ſimplicis aſſimilis ab eo differt capite: quod hic totum habet decliue,
alter in medio depreſſum. Hic præterea habet axiculum ligneum, qui in forami
nibus duorum craſſorum aſſerum, ad latera canalis affixorum uerſatur: ut adoleſcens
batillum, quo lapillos facit puros, in eum poſſit imponere: quod ni faceret nimium i­
ſtis laborib. defatigaretur: in q̊s ſtans totos dies inſumit: ſed canales magni,
ſimplicis aſſimilis, deuexus, area linteis extenſis contecta propterea conſtruun
tur in conclaui, cui fornax eſt calorem per fictilia uel tabulas ferreas, ex quib. con
ſtat, effundens, ut etiam hyeme, ſi flumina prorſus non conglaciauerint, lotores ſu
um munus exequi poſſint.
Canalis primus A. Raſtrum tridens B. Lacuſculus C. Cinales magni D. Canolis ſimplicis aſſi­
milis E. Axiculus F. Aſſeres G. Eorum foramina H. Batillum I. Conclaue K. Fornax L.
106[Figure 106]
1
In area autem linteis extenſis contecta lapilli minutuli cum limo miſti, qui
ſubſederunt in infima parte magnorum canalium & canalis ſimplicis aſſi­
milis & deuexi lauantur: eius lintea in lacu ex una arbore cauato, & duabus
tabellis, ut tres capſæ fiant, diſtincto abluuntur: & primum quidem & ſe­
cundum in prima, tertium & quartum in ſecunda, quintum & ſextum in ter
tia. Sed quia in iſtis lapillis minutulis aliquæ lapidis ſaxi marmoris arenulæ
ineſſe ſolent, eos magiſter in canali deuexo puros facit ſcopis ſupremam eo
rum partem leniter uerrens, non æqualibus ductibus, ſed modò rectis, mo
dò tranſuerſis: quo modo aqua arenulas, quòd ſint leuiores, per canalem ra
pit in lacum: lapillos, quòd grauiores, in canali relinquit. Canalibus autem
omnibus tam intra quàm extra conclaue ſubijciuntur uel lacus, uel canales
tranſuerſi, in quos exonerant: ut aqua perpaucos lapillos minutulos in flu­
men deferre poſſit. Sed lacus magnus, qui eſt extra conclaue, plerunque con­
ficitur ex contignationibus quadratis: atque longus, & latus, & altus eſt pe­
des octo: in quo cùm multus limus, cum minutulis lapillis nigris miſtus, ſub­
ſederit, primò aqua turbine extracto emittitur: deinde limus eiectus laua­
tur extra domicilium in area linteis extenſis contecta: tum in canali
deuexo, qui eſt in conclaui: quibus modis minutiſſimi
lapilli fiunt puri.
Canalis ad laminam capſæ pertinens A. Rastrum tridens B.
Lacuſculus C. Lintea D. Canalis deuexus E. Scopæ F.
1 107[Figure 107]
Sed limus, cum minutulis lapillis commiſtus, qui nec in magno lacu, nec in
canali tranſuerſo, qui extra domicilium eſt ſub linteis, ſubſedit, is effluit in ri
1uum uel fluuium, atque in eius alueo reſidet. Vt uerò etiam lapillorum par­
tem metallici capere poſſint, plures in alueo riui uel fluuij faciunt extructio­
nes ſimilimas his, quæ conficiuntur ſupra moletrinas, ut impetus aquarum
deflectant ad foſſas, in quibus curſu ſuo ad rotas profluunt. Ad alterum au­
tem cuiuſque extructionis latus eſt area ad quinque uel ſex uel ſeptem pedum al­
titudinem depreſſa, & quaqua uerſus, ſi loci natura ita feret, pedes habens am­
plius ſexaginta: itaque cùm aqua riui uel fluuij autumno & hyeme inundaue
rit terram, tunc fores extructionum clauduntur: quo modo uis aquarum li­
mum cum lapillis permiſtum, rapit in areas: qui uere & æſtate ſimiliter la­
uatur in area linteis extenſis contecta, & in canali deuexo: colligunturque la­
pilli nigri, ſed minutuli. At cùm alueus riui uel fluuij à domicilijs, in quibus
lauantur lapilli nigri, iam cœperint diſtare quatuor millibus paſſuum, me­
tallici tales extructiones non faciunt, ſed in pratis ſepes obliquas, & ante ſin
gulas eiuſdem longitudinis foſſam, ut limus cum lapillis nigris miſtus, riui
uel fluuij inundationibus raptus in his ſubſideat, ad illas adhæreſcat: qui col­
lectus item in area & canali lauatur, ut lapilli nigri ab eo ſeparentur: certe qui­
dem tales areas & ſepes plurimas, quæ iſtius generis limum excipiunt, in Mi
ſena ſub Aldebergo uidere licet ad Mogelicium fluuium illum ſemper ſub­
rubrum, cùm ſaxa, cum lapillis nigris permiſta, tunduntur pilis.
Fluuius A. Extructio B. Fores C. Area D. Pratum E. Sepes F. Foſſa G.
108[Figure 108]
1
Sed redeo ad machinas. Quidam ſolent id genus quatuor uno in loco con­
ſtruere: duas ſcilicet in ſuperiore eius parte, & totidem in inferiore: quo mo
do neceſſe eſt riuum deductum altius defluere in ſuperiores rotas, quòd a­
xes uerſent, quorum dentes grauiora pila attollunt. Machinarum enim ſu­
periorum pila ferè duplo longiora quàm inferiorum pila eſſe oportet: & qui­
dem propterea, quòd omnes capſæ in eadem planicie collocentur: qua de
cauſa etiam ea pila dentes habent ſub parte ſuperiore, non ut inferiora ſupra
inferiorem. Aquas autem ex duabus ſuperioribus rotis defluentes duo ca­
nales lati excipiunt, ex quibus præcipitant in duas inferiores rotas. Quia ue
rò iſtiuſmodi machinarum omnium pila ferè contigua ſunt, ne capita ferrea
ſe conterant, qua in eis includuntur, paululum reſecantur. Vbi uerò propter
uallis anguſtias tot machinæ conſtrui non poſſunt, monte duobus in locis,
quorum alter altero ſit altior, cauato et æquato duæ machinæ, quas unum do
micilium in ſe continet, ſolent confici: aquam ex ſuperiore rota defluentem
item canalis latus excipit: ex quo ſimiliter præcipitat in inferiorem. Verùm
capſæ non in una planicie locantur, ſed utraque in ſuæ machinæ propria: quo­
circa duobus operarijs, qui uenam in capſas inijciant opus eſt. At cùm nul­
lus riuus, qui ex altiore loco præcipitet in ſuperiorem rotæ partem deduci
poteſt, deducitur qui inferiorem uerſet: eius aquæ multæ in unum locum, ad
ipſas continendas aptum, colliguntur: ex quo foribus ſubleuatis emittun­
tur in rotam, quæ in canali uerſatur. Iſtiuſmodi autem rotæ pinnæ altiores
ſunt, & ſupinæ ſurſum uerſus extant: alterius uerò humiliores, & pronæ de
orſum uerſus uergunt.
Prima machina A. Eius pila B. Eiuſdem capſa C.
Secunda machina D. Eius pila E. Eiuſdem capſa F.
Tertia machina G. Eius pila H. Eiuſdem capſa I.
Quarta machina K. Eius pila L. Eiuſdem capſa M.
1 109[Figure 109]
Quinetiam in Iulijs & Rheticis Alpibus, ac in Carpato monte nunc au­
ri, uel etiam argenti uena ſubiecta pilis, interdum amplius uiginti ex ordine
1collocatis, uda tunditur in longa capſa, cui duæ ſunt laminæ foraminum ple­
næ, per quæ uena comminuta ſimul cum aqua defluit in ſubiectum canalem
tranſuerſum: ex quo duobus canaliculis defertur in capita arearum linteis ex­
tenſis contectarum: utrunque ex craſſo & lato aſſere, qui attolli & erigi poteſt,
& ad quem utrinque eminentes tabellæ ſunt affixæ, conſtat: in eo aſſere mul­
ta ſunt caua catillis, in quorum ſingulis ſingula oua mollia uel ſorbilia locan­
tur, & magnitudine æqualia & figura ſimilia: quibus cauis deorſum uerſus
breues ſunt receſſus auri uel argenti ramenta recipientes: quibus cum caua
ferè plena fuerint, aſſer in alterum latus erigitur, ut ramenta excidant in alter
um grandem: caua etiam aquis affuſis eluuntur. Separatim autem hæc ramen
ta lauantur in alueo, ſeparatim ea quæ in linteis reſederunt: alueus ille læuis
& altus duos digitos tranſuerſos figura ferè nauiculæ ſimilis eſt: nempe pri
ore parte latus, poſteriore anguſtus: in cuius medio canaliculus eſt tranſuer
ſus: in quo auri uel argenti ramenta pura ſubſidunt, arenæ quod leuiores;
ex eo excidunt.
Pila A. Capſa B. Laminæ for aminum plenæ C. Canalis tranſuerſus D.
Aſſeres cauis pleni E. Canaliculi F. Alueus in quem ramenta incidunt G.
Areæ linteis contectæ H. Alueus nauiculæ fere ſimilis I. Lacus areis ſubiecti K.
110[Figure 110]
In quibuſdam præterea Marauiæ locis auri uena, quæ ex lapidibus lique
1ſcentibus, cum quibus aurum permiſtum eſt, conſtat, ſubiecta pilis uda tun
ditur: comminuta per canaliculum effluit in lacum, ibi rutro ligneo agitatur, auri
minutæ particulæ, quæ in ſupremo lacu reſident, in alueo nigro lauantur.
Hactenus de machinis, quæ uenas udas tundunt pilis præferratis, dixi: nunc
lauandi rationes quorundam metallorum uenis quodammodo proprias exponam
orſus ab auro: uenæ certe in quib. illius metalli particulæ inſunt, & arenæ ri
uorum uel fluuiorum, in quib. eiuſdem ramenta, lauantur in areis aut in alueis: are
næ præterea in lacu: ſed non uno modo lauantur in areis: nam hæ auri particu­
las uel ramenta aut tranſmittunt aut retinent: atque tranſmittunt quidem, ſi habue­
rint foramina: retinent, ſi eis caruerint: uerum uel ipſa area habet foramina, uel
capſa in eius locum ſubſtituta: ſi ipſa, auri particulas uel ramenta tranſmittit in
lacum: ſi capſa, in canalem longum, de quibus duabus lauandi rationib. primò
dicam. Area conficitur ex duobus aſſeribus inter ſe coagmentatis, longa pedes
duodecim, lata tres, foraminum, per quæ eruum penetret, plena. Ne uerò uena
uel arena, cui aurum eſt immiſtum, è lateribus excidat, ad ea tabellæ eminentes
affiguntur. Hæc area ſuper duo ſcabella imponitur: quorum prius iccirco eſt al
tius poſteriore, ut glareæ et lapilli ex ipſa deuolui poſſint. Lotor aut in areæ
caput, quod altius eſt, uenam uel arenam conijcit, & canaliculo recluſo aquas in
eam immittit: mox rutro ligneo ipſam agitat: quomodo glareæ & lapilli per
aream deuoluuntur in humum: auri particulæ uel ramenta ſimul cum arenis
per foramina in lacum areæ ſubiectum decidunt: quæ collecta in alueo lauantur.
Areæ caput A. Area B. Foramina C. Tabellæ D. Scabella E.
Rutrum F. Lacus G. Canaliculus H. Alueus I.
111[Figure 111]
1
Capſa uerò, cui fundum eſt ex lamina foraminum plena, ſupremo canali, qui
admodum longus eſt, ſed mediocriter latus, ſuperimponitur. In hanc capſam
auri materia lauanda conijcitur, & aqua multa immittitur: glebis etiam, ſi uena
lauatur, batillo ferreo diſcuſſis id quod tenue eſt ex capſæ fundo decidit in ca­
nalem, quod craſſum in eo remanet: id ipſum rutro ex eius parte ferè media
alterius lateris patente extrahitur. Quia uerò aqua multa neceſſario in capſam
immittitur, ne delapſa in canalem aliqua auri ramenta rapiat, is decem, uel, ſi dimi
dio longior fuerit, quindecim tabellis, quarum antecedens quæque ſequente alti
or eſt, ex ordine in ipſum impoſitis diſtinguitur, & capſulæ fiunt eo quod capſa
tranſmittit replendæ: ſed quamprimum repletæ fuerint, et aqua pura defluere
cœperit, canaliculus, per quem eadem aqua in capſam influit, occluditur & ipſa
aliò deriuatur: mox infima tabella ex canali eximitur, & id quod ſubſedit cum
reliqua aqua defluens excipitur alueo: deinceps alia atque alia tabella extracta,
quodque ſeparatim alueo excipitur: quodque etiam ſeparatim in alueo lauatur,
& purum efficitur: nam auri particulæ uel ramenta maiuſcula in ſuperiorib. ca­
pſulis, minutula in inferioribus reſident. Alueus aut ille humilis eſt & læuis,
quippe oleo uel alia re pingui imbutus, ut ad eum auri minutula ramenta non
adhæreſcant: niger, nempe fuligine infectus, ut aurum magis ſub aſpectum ca
dat: utrinque inferius in medio paulatim exciſus, ut manibus prehendi et firmè
teneri atque agitari poſſit: qua ratione auri particulæ uel ramenta poſteriorem
locum occupant: cùm ſi aluei poſterior pars altera manu concutiatur, ut concuti
ſolet, in priorem concedant: hoc ſanè modo Maraui in primis auri uenas lauant.
Canalis A. Capſa B. Eiuſdem inuerſæ fundum C. Eiuſdem pars patens D. Rutrum ferreum E. Ta
bellæ F. Canaliculus G. Alueus quo excipitur id quod ſubſedit H. Alueus niger in quo lauatur I.
112[Figure 112]
1
At auri ramenta retinent areæ uel tegumentis nudæ, uel tectæ: ſi nudæ, in
earum cauis reſident: ſi tectæ, tegumentis adhæreſcunt. Caua fiunt uarijs mo
dis: aut enim filis ferreis uel tabellis tranſuerſis ad aream affixis, aut non pe­
netrantibus foraminibus, uel rotundis in ipſa eiuſué capite cauatis, uel qua­
drangulis, uel tranſuerſis. Teguntur uerò areæ pellibus aut pannis, aut ceſpi­
tibus: quas ſingulas ordine perſequar. Ad aſſeris, longi pedes ſex, lati unum
& quadrantem, latera lotor item affigit eminentes tabellas, ne arena, in qua
auri ramenta inſunt, de eis delabatur: Deinde multa fila ferrea, digitum tranſ­
uerſum inter ſe diſtantia, decuſſat, & qua committuntur aſſeri ſupino clauis fer
reis affigit: tum caput altius facit: in hoc arenas lauandas conijcit, & anſas, quas
area ad caput habet, manibus prehendens eam aliquoties in flumine uel ri­
uo ducit & reducit: quo modo lapilli & glareæ per aream deuoluuntur, are
næ, cum auri ramentis miſtæ, in eius cauis, quæ inter fila ſunt, remanent: quas ex­
cuſſas & in unum locum collectas in alueo lauat: atque ſic auri ramenta facit pura.
Aſſer A. Tabellæ B. Fila ferrea C. Anſæ D.
113[Figure 113]
Alij, in quorum numero ſunt Luſitani, lateribus areæ itidem longæ circi
ter pedes ſex, latæ ſeſquipedem affigunt eminentes tabellas, ſed ſupinæ plu
res tranſuerſas, digitum tranſuerſum inter ſe diſtantes. Lotor autem uel eius
uxor, aquam in areæ caput immittit: arenam, in qua auri ramenta inſunt, in
idem inijcit: defluentem rutro ligneo, quod tranſuerſum locat in tabellis, agitat: id,
1quod in cauis, quæ ſunt inter tabellas, ſubſidet, ligneo bacillo cuſpidato ſæ­
pius eruit: quo modo auri ramenta in eis reſident: arenas & alias res inutiles
aqua rapit in uas areæ ſubiectum. Ipſa uerò ramenta minuto batillo ligneo
eijcit in ligneam lancem, ad pedem & quadrantem latam: eamque in riuo cur­
ſum uerſus ducendo & reducendo auri ramenta facit pura: etenim arenarum
reliquiæ ex lance effluunt, ramenta in medio eius cauo ſimili catillo reſident:
quidam utuntur lance concharum inſtar ſtriata, ſed qua parte aquæ effluunt,
plana: ueruntamen ea planicies, qua ſtriges in ipſam exonerant, anguſtior
eſt: latior, qua defluit aqua.
Caput areæ A. Tabellæ tranſuerſæ B. Rutrum ligneum C. Bacillum
cuſpidatum D. Lanx E. Eius medium cauum F. Lanx ſtriatæ G.
114[Figure 114]
Sed caua rotunda ſimul cum canaliculis in ipſo areæ corpore inciduntur,
uel eidem inuruntur: id compoſitum ex tribus aſſeribus longis pedes decem,
latum eſt ad pedes quatuor: eius tamen infimum, per quod aqua effunditur,
anguſtius eſt. Hæc area, ſimiliter habens tabellas ad latera affixas, plena eſt
iſtiuſmodi cauis rotundis & canaliculis ad ea pertinentibus: & quidem duobus
ad unum, ut aqua cum arenis miſta, per ſuperiorem canaliculum in cauum influat: per
inferiorem, poſt quàm arenæ partim ſubſederint, rurſus ex ipſo effluat aquæ
area duob. ſcabellis in riuo uel flumine, aut in eorum ripa lo catis imponitur:
1quorum item prius eſt altius poſteriore, ut glareæ & lapilli per aream deuol­
ui poſſint. Lotor autem arenas in eius caput inijcit batillo, & canali recluſo
aquam immittit: quæ ramenta cum paucis arenis defert in caua, glareas uerò
& lapillos cum cæteris arenis in uas areæ ſubiectum: illa quàmprimum caua re­
ferta fuerint, excutit, & in alueo lauat: has iterum atque iterum in hac area.
Areæ caput A. Tabellæ B. Infimum areæ C. Caua D. Canaliculi E.
Scabella F. Batillum G. Vas ſubiectum H. Canalis I.
115[Figure 115]
Quidam in area, item ex tribus aſſeribus compoſita & longa pedes octo
plures canaliculos tranſuerſos & palmo inter ſe diſtantes incidunt: quorum
ſuperior pars deuexa eſt, ut auri ramenta, cùm lotor arenas batillo ligneo a­
gitat, in eos illabi poſſint: inferior recta, ut eadem ex eis elabi non poſſint:
qui canaliculi quàmprimum ramentorum cum arenulis miſtorum pleni fue­
rint, area à ſcabellis ablata in caput, quod hic non aliud quam ſuprema aſſe­
rum, ex quibus area conſtat, pars eſt, inuertitur: quo modo ramenta retror­
ſum lapſa in alterum uas incidunt: nam in alterum lapilli & glareæ per aream
deuoluuntur: aliqui in uaſorum locum alueos amplos areæ ſupponunt. Ra
menta autem impura, ut cæteri, in alueo paruo lauant.
1
Canaliculi tranſuerſi A. Vas areæ ſubiectum B. Vas alterum C.
116[Figure 116]
Verùm Toringi rotunda caua, quibus digiti tranſuerſi latitudo & altitu
do eſt, ſimul cum canaliculis ex alijs ad alia pertinentibus in areæ capite inci
dunt: ipſam uerò aream contegunt linteis: arena lauanda in caput conijci­
tur & rutro ligneo agitatur: quo modo leuia auri ramenta aqua rapit in lin­
tea, grauia in cauis reſident, quibus cùm plena fuerint, caput ablatum in uas
inuertitur, & ramenta collecta in alueo lauantur. Aliqui utuntur area, ha­
bente quadrangula caua, quibus deorſum uerſus breues ſunt receſſus auri
ramenta recipientes. Alijs eſt area compoſita ex aſſeribus aſperis propter
minutula reſegmina ad eos adhuc adhæreſcentia: quæ areæ ſunt loco tegu­
mentorum, quibus nuda eſt. Ad ea cum arena lauatur auri ramenta non mi
nus adhærent quàm uel ad lintea, uel ad pelles, uel ad pannos, uel ad ceſpi­
tes. Lotor autem aream ſurſum uerſus ſcopis uerrit: qui poſtquam tantam
arenam lauit, quantam lauare uoluit, aquam copioſiorem, quæ ramenta elu
at, in aream remittit, eaque in uas areæ ſubiectum colligit, atque in alueo lauat.
Vt autem Toringi aream contegunt linteis, ita nonnulli pellibus taurinis
uel equinis. Hi arenam auri non expertem rutro ligneo ſurſum uerſus agi­
tant: qua ratione id, quod leue eſt, unà cum aqua defluit, auri ramenta inter
pilos reſident: pelles deinde lauantur in uaſe: poſtremò ramenta collecta in
alueo.
1
Area linteis contecta A. Eius caput cauis & canaliculis plenum B. Id ablatum lauatur
in uaſe C. Area habens caua quadrangula D. Area ad cuius aſſeres minuta reſeg­
mina adhæreſcunt E. Scopæ F. Pelles taurinæ G. Rutrum ligneum H.
117[Figure 117]
1
Quo ſanè modo Colchi in fontium lacunis pelles animantium colloca­
runt: quas quia cùm multa auri ramenta eis adhæſiſſent, abſtulerunt, aura­
tus Colchorum aries confictus eſt à poetis: ſimiliter autem pellibus non ſo­
lum auri, ſed etiam argenti rameta & gemmas excipere rationibus metalli­
corum conducet.
Fons A. Pellis B. Argonautæ C.
118[Figure 118]
Multi aream panno uiridi, tam longo & lato quàm ipſa eſt, contegunt, &
eum clauis ferreis ita affigunt, ut hi facile rurſus extrahi poſſint, ille auferri:
qui cùm aureus propter ramenta quæ adhæſerunt, eſſe apparuerit, in pro­
prio lauatur uaſe: ramenta collecta in alueo: reliquæ res in uas deuolutæ
denuo in area.
Caput areæ A. Area B. Pannus C. Canaliculus D.
Vas areæ ſubiectum B. Vas in quo pannus lauatur F.
1 119[Figure 119]
Quidam in locum panni uiridis ſupponunt pannum ſetis equinis arctè
contextum: cui plurimi ſunt noduli, leuiter à contextu raſi. Quia uerò hi ex­
tant & pannus eſt aſper, etiam minutula auri ramenta ad eum adhærent: quæ
item in uaſe aqua abluuntur.
Pannus nodulis plenus extenſus A. Noduli magis conſpi­
cui B. Vas in quo pannus lauatur C.
1 120[Figure 120]
Aliqui fabricantur aream non diſſimilem linteis extenſis contectæ, minus
tamen longam. Linteorum aut loco ceſpites continenter collocant: arenam
in areæ caput coniectam aqua immiſſa lauant: quo modo auri ramenta reſi­
dent in ceſpitibus, limus & arena ſimul cum aqua deferuntur in lacum uel ca­
nalem ſubiectum: qui munere perfecto recluditur: poſtquam omnis aqua ef­
fluxit, arena & limus auferuntur, et iterum iſto modo lauantur. Ramenta ue
rò quæ ad ceſpites adhæſerunt, maior aquarum uis, per canaliculum in aream
immiſſa defert in lacum uel canalem: ibi tandem collecta in alueo lauatur. Hanc
auri lauandi rationem Plinius non ignorauit: ulex, inquit, ſiccatus uritur, &
cinis eius lauatur ſubſtrato ceſpite herboſo, ut ſidat aurum.
Areæ caput A. Canaliculus per quem aqua in areæ caput influit B.
Ceſpites C. Lacus areæ ſubiectus D. Vas in quo lauantur ceſpites E.
1 121[Figure 121]
Quinetiam arenæ cum auri ramentis permiſtæ lauantur in lacuſculo, uel
in lacu, uel in alueo. Lacuſculus, ex poſteriore parte patens, aut ex arboris
trunco quadrangulo cauatur, aut ex aſſere craſſo, ad quem tabellæ eminen­
tes affiguntur, conficitur longus pedes tres, latus ſeſquipedem, altus digitos
tres: eius cauum in aluei altera parte anguſti figuram formatur: quam partem
anguſtam ad caput conuertit: ad quod habet duo manubria longa, quibus
in riuo curſum uerſus ducitur & reducitur: hoc modo lauatur arenula, ſiue
in ea fuerint auri ramenta, ſiue lapilli nigri, ex quibus plumbum candidum
conficitur.
Lacuſculus A. Cauum B. Manubria C.
1 122[Figure 122]
Itali, qui ſe auri colligendi gratia ad Germaniæ montes conferunt, riuo­
rum arenas, cum auri ramentis & carbunculis, maxime Carchedonijs miſtas,
lauant in longiuſculo & humili lacu, ex una arbore cauato, intrinſecus & ex
trinſecus rotundato, ex altera parte patente, ex altera clauſo: quem ſic in riui
alueo infodiunt, ut aqua in eum non incidat, ſed leuiter influat: arenam in i­
pſum coniectam agitant rutro ligneo item rotundato: ne uerò ramenta uel
carbunculi ſimul cum leui arena effluant, eius apertam partem tabella ſimili
ter rotundata, ſed humiliore, quàm lacus cauum eſt, occludunt. Auri autem
ramenta uel carbunculos, qui unà cum pauca arena graui in lacu reſederunt,
in alueo lauant, & in utres colligunt, ac ſecum aſportant.
Lacus A. Eius pars patens. B. Eiuſdem pars clauſa C.
Riuus D. Rutrum E. Tabella F. Vter G.
1 123[Figure 123]
Quidam id genus arenas in alueo lauant amplo: is in domicilio duobus
funiculis ex trabe ſuſpenditur, ut facile agitari poſſit: inque eum arena conijci
tur, & aqua infunditur. Deinde alueus agitatur: tum aqua limoſa effunditur,
rurſusque infunditur pura: quod iterum atque iterum fit. Quo modo auri ra­
menta in poſteriori aluei parte reſident, quod grauia ſint: arenæ in priore,
quod leues. Hæ autem abijciuntur, illa ad excoquendum reſeruantur. Redit
uerò qui lauat ſubinde ad opus: uerùm hac lauandi ratione metallici raro u­
tuntur, monetarij & aurifices ſæpe, cùm lauant aurum, argentum, æs. Sed eo­
rum alueus tres tantummodo habet anſas: quarum unam, cùm alueum agi­
tant, manibus prehendunt: in reliquas duas unicus funiculus includitur: quo
ille ſuſpenditur de trabe, uel de ſtipite, quem ſuſtinent chelæ duorum ſtipi­
tum ſtatutorum & in terra defixorum. At metallici in alueo paruo experi­
menti gratia frequenter lauant uenas. Is autem, cùm agitatur, in manibus te­
netur, & ſæpe altera manu concutitur: alioqui hæc lauandi ratio ab illa non
differt.
Alueus amplus A. Funiculi B. Trabs C. Alueus alter
amplus quo monetarij utuntur D. Alueus paruus E.
1 124[Figure 124]
Dixi de uarijs arenæ, in qua auri ramenta inſunt, lauandæ rationib. nunc dicam
de materiæ permiſtæ cum lapillis nigris, ex quib. plumbum candidum conficitur,
lauandæ rationib. quarum octo ſunt uſitatæ: atque ex his duæ nuper inuentæ. Ta
lis aut materia metallica plerunque à uenis & fibris impetu aquarum abrepta lon
gè lateque reperitur: etſi interdum uenæ dilatatæ ex eadem conſtant: illam materiam
foſſores ligonib. latis eruunt, hanc cuſpidatis effodiunt: ſed anatis roſtro ſimili
bus excindunt lapillorum expertem: quæ non raro in id genus uenis reperiri ſo­
let. Verum in locis, qui eam continent, ſi abundauerint aquis, & ualleſtres aut mol
liter deuexi & concaui fuerint, ut riui in eos deduci poſſint, lotores æſtiuis di
ebus primo foſsam agunt longam & decliuem, ut aquæ permanantes rapidè ferantur.
Deinde materiam metallicam foſſa acta detectam unà cum cute, quæ alta eſt pedes
plus minus ſex, & coagmentata conſtat ex muſco, ex radicib. herbarum, fruticum,
arborum, ex terra, utrinque ligonib. latis fodiunt, et in aquas, quæ manant per foſ­
ſam, deijciunt. Tum arenæ & lapilli nigri, quod graues ſint, in fundo foſſæ reſi­
dent: muſcum et radices, quod leues, aquæ ex foſſa defluentes rapiunt. Ne uerò ſimul
rapiant lapillos nigros infimum foſſæ ceſpitib. & lapidib. obſtruitur: at ipſi lo­
tores, quorum pedes teguntur altis peronibus ex corio, non tamen crudo, factis,
ſtant in foſſa, & radices arborum fruticum herbarum ligneis furcis ſepticornibus
ex ea eijciunt: atque lapillos nigros ad caput foſſæ repellunt. Poſtque ſpacio qua
tuor hebdomadarum in hac re conſumpſerint multum operæ & laboris, iſto mo
do tollunt lapillos nigros: arenam cum ipſis miſtam identidem ex foſſa batillis ferreis
ſublatam huc & illuc in aquis agitant uſque dum arena ex eis defluat & deci­
dat in foſſam, ſoli lapilli nigri reſtent: quos omnes collectos rurſus in lacu­
1ſculo ſurſum uerſus batillo ligneo agitatos & conuerſos lauant: ut arena re­
liqua ab eis ſecernatur. Poſtea ſemper ad eundem laborem redeunt, donec
eos materia metallica deficiat, uel riui in foſſas agendas deduci non poſsint.
Riuus A. Foſſa B. Ligo C. Ceſpites D. Furca ſeptic ornis E. Batillum ferreum F.
Lacuſculus G. Alter lacuſculus ei ſubiectus H. Batillum paruum ligneum I.
125[Figure 125]
1
Lacuſculus aut iſte ex unius arboris trunco cauatur: cuius pars caua longa
eſt pedes v. alta dodrantem, lata digitos VI. Is ut decliuis ſit, collocatur, eique
ſubijcitur uas, quod abiegnos ramos conuolutos in ſe continet, uel alter lacu­
ſculus, cuius pars caua longa eſt pedes tres, alta & lata pedem: in cuius fundo
minuti lapilli, qui ſimul cum aqua effluxerunt, reſident. Quidam in lacuſculi locum
ſupponunt canalem quadrangulum: in quo ſimiliter ligneo batillo paruo, lapil­
los ſurſum uerſus agitatos & conuerſos lauant. Lacuſculo ſubijcitur canalis
tranſuerſus: qui altera parte uel apertus exonerat in uas aut lacuſculum, uel clau
ſus & in medio perforatus in ſubiectam foſſam, quo modo aqua turbine ali­
quantum extracto recta in eam decidit. Hæc uerò foſſa qualis ſit, iam dicturus ſum.
Lacuſculus A. Batillum ligneum B. Vas C. Canalis D. Batillum ligneum paruum E.
Canalis tranſuerſus F. Turbo G. Aqua decidens H. Foſſa I. Ciſio aduehens mate­
riam lauandam K. Ligo ſimilis roſtro anatis, quo foſſor materiam lapillorum expertem excindit L.
126[Figure 126]
Sin aut locus aquarum copiam non ſuppeditauerit, lotores foſſam agunt pedes
XXX. uel XXXVI. longam: cuius ſolum ſternunt eiuſdem longitudinis arborib.
inter ſe coagmentatis, & tabularum modo planis ſupina parte factis. Ad utrunque
etiam foſſæ latus, & eius caput quatuor arbores collocant, & alias ſuper alias
imponunt: quæ omnes, qua ad cauum conuerſæ ſunt, etiam planæ exiſtunt. Sed quia ar
bores in laterib. obliquè collocant, foſſæ ſupremum fit quatuor pedes latum, in­
1fimum duos. E canali uerò aqua alte defluit prius in abiegnos ramos conuolu­
tos, ut recta & ferè iunctim decidere, ſuaque grauitate glebas diſſipare poſſit:
quanque aliqui ramos canali non ſubijciunt, ſed in eius foramen imponunt turbi
nem: qui, cum canalem omnino non claudat, nec ex eo effluuium prorſus impedit,
nec aquam longius ſinit rapi, ſed recta delabi cogit. Operarius aut materiam la­
uandam ciſio aduehit, & in foſſam conijcit: lotor in foſſa ferè ſuprema ſtans gle
bas diſſipat furca ſepticorni, eaque radices arborum, fruticum, herbarum ex ipſa eij­
cit: quo modo lapilli nigri ſidunt: qui cum multi fuerint collecti, quod plerunque
fit poſtque lotor diem in hunc laborem inſumpſerit, tum ad eos ne defluant, are­
nam apponit, ac materia rurſus in foſſam ſupremam iniecta idem lauandi mu­
nus exequitur. In infima uerò foſſa ſtat adoleſcens atque ligone tenui & cuſpi
dato in id, quod ibidem ſubſedit, infixo ipſum ſubleuat, ne lapilli aqua rapti
deuoluantur: quod fit, cùm id, quod ſubſedit, tam multum fuerit, ut etiam a­
biegnos ramos, quibus foſſæ exitus obſtruitur, contegant.
Canalis A. Abiegni rami conuoluti B. Arbores unius lateris tres: nam quarta, quod
foſſa tam alte materia iam lauata ſit completa, uideri non poteſt C. Arbores
cipitis D. Ciſium E. Furca ſepticornis F. Ligo G.
127[Figure 127]
Tertia iſtiuſmodi materiæ lauandæ ratio ſic ſe habet. Canales duo con­
1ſtruuntur: quorum uterque longus eſt pedes duodecim, latus & altus ſeſqui­
pedem. Ad eorum capita locatur lacuſculus, in quem aqua per canaliculum
influit: in alterum canalem adoleſcens uenam, ſi pauper fuerit, multam: ſi di­
ues, minus multam conijcit: inque eum aquam turbine uel ligno tereti extra­
cto immittit: ac ipſam uenam batillo ligneo agitat: quo modo lapilli cum gra
ui materia permiſti ſubſidunt in canalis fundo, leuem aqua rapit in canalem
ſubiectum, per quem influit in aream linteis extenſis contectam: in quibus
lapilli minutuli, quos rapuit aqua, ſubſidunt & puri fiunt. In canalem quoque,
poſt eius partem ſupremam imponit tabellam humilem, ut maiuſculi lapilli
ibidem reſideant. Quàm primum autem canalis materia lauata fuerit reple­
tus, claudit os lacuſculi, & in altero canali idem lauandi munus exequitur.
Canalis uerò repleti latera malleo ligneo, poſtquam aqua turbine extracto
defluxit in lacuſculum ei ſubiectum, percutit, ut id, quod ad ipſa adhæret, de­
cidat. Quod autem in ipſo ſubſedit, id batillo ligneo, cui manubrium eſt cur­
tum, eijcit: quinetiam in iſtius generis canali recrementa argenti tuſa pilis la
uantur, atque ſtannum & particulæ panis, ex pyrite conflati, ſidunt.
Canales A. Lacuſculus B. Canaliculus C. Lignum teres D.
Batillum ligneum E. Malleus ligneus F. Batillum ligneum cui
manubrium curtum G. Turbo in canali defixus H.
Lacuſculus ei ſubiectus I.
128[Figure 128]
1
Materia talis inſuper uda lauatur in cribro, cuius fundum eſt ferreis filis
contextum: atque hæc quarta lauandi ratio eſt. Cribrum autem in aquam, quam
uas in ſe continet, immiſſum conquaſſatur: cuius uaſis fundum tam magnum
habet foramen, ut tantum aquæ, cum eo, quod cribrum tranſmittit, permi­
ſtæ, continenter ex ipſo effluere poſſit, quantum influit: id, quod in canali
ſubſedit, adoleſcens uel ferreo raſtro tridenti eruit, uel rutro ligneo uerrit:
quo modo aqua magnam tam arenæ, quam limi partem rapit: lapilli nigri uel
metallorum ramenta reſident in canali: quæ poſtea in canali deuexo lauantur.
Cribrum A. Vas B. Aqua ex eius fundo effluens C.
Canalis D. Raſtrum tridens E. Rutrum ligneum F.
129[Figure 129]
Hæ ueteres materiæ, quæ nigros lapillos in ſe continet, lauandæ rationes
ſunt: ſequuntur duæ nouæ. Si lapilli nigri, cum terra uel arena commiſti, in de­
uexa montis uel collis parte reperiuntur, aut in campi planicie, quæ uel riuis
caret, uel in quam riuus deduci non poteſt, iſta lauandi ratione metallici nu
per uti cœperunt etiam hybernis menſibus: capſa patens ex aſſeribus confi­
citur longa circiter pedes ſex: lata tres: alta duos & palmum: in cuius parte
1poſteriore intus ad altitudinem pedis unius & ſemiſſis infigitur lamina fer­
rea longa & lata pedes tres, ac foraminum, per quæ lapilli, maiores quam erui
ſemina, penetrare & decidere poſſint, pleniſſima. Capſæ autem ſubijcitur ca
nalis, ex una arbore cauatus, longus circiter pedes quatuor & uiginti, altus
& latus dodrantem: quem plerunque tres tabellæ, in eum impoſitæ, interual­
lis diſtinguunt: quarum alia altior eſt: ſed turbidas ex ipſo defluentes, rurſus
excipit lacus. At materia metallica interdum ſub terræ cute altius reperiri non
ſolet, interdum uerò tam alte, ut & cuniculos agere & puteos fodere neceſſe
ſit: ea ciſijs ad capſam aduehitur: cùm iam lauaturi ſunt, canaliculum collo­
cant: per quem tantum aquæ, quantum ad loturam ſatis eſt, in laminam fer­
ream influit: in quam mox adoleſcens materiam metallicam batillo ferreo
conijcit: ac maſſulas eodem huc & illuc agitans diſſipat: tum aqua & arena
per laminæ foramina penetrantes decidunt in capſam. Quod uerò craſſum
eſt, in lamina reſtat: id eodem batillo in ciſium inijcit. Interea alter adoleſcens
minor natu arenam ſub lamina rutro ligneo, ferè tam lato quàm capſa eſt, cre­
bro trudit, & in ſupremam capſam pellit: quod leue eſt aqua defert in ſubie­
ctum canalem: quanquam paucos etiam lapillos nigros: hunc laborem ado­
leſcentes continenter ſuſtinent, quoad quatuor ciſia, uel, ſi materia diues la­
pillorum nigrorum fuerit, tria rebus craſſis & inanibus repleuerint: quæ de­
uehunt & proijciunt: tum præſes laboris aſſere, in quo ante laminam ſito a­
doleſcens ſtabat, ſublato arenam cum lapillis permiſtam crebro ſurſum &
deorſum rutro trudit, & eodem arenam, quæ, quod leuior ſit quàm lapilli,
ſuperiorem locum tenet, de eis detrahit ut appareant: quos rutro in priorem
capſæ partem tractos batillo euertit, ut etiam tunc, quod leue eſt, defluere
poſſit. Mox omnes coaceruatos ex capſa eijcit & aufert. Hæc dum præſes
agit, alter adoleſcens interea arenam cum lapillis nigris miſtam, quæ ex capſa
defluens in canali reſedit, rutro ferreo agitat, & retro ad ſupremam canalis
partem trudit: quæ, quod plurimos lapillos nigros in ſe contineat, rurſus
in laminam coniecta lauatur: at ea quæ in infima canalis parte reſedit, ſepara
tim eiecta cumulatur, & in canali deuexo lauatur: quæ uerò in lacu, in area
linteis extenſis contecta. Omnis hic labor fructuoſus æſtiuis diebus ſæpius,
nempe decies aut undecies iteratur. Sed lapilli nigri, quos præſes ex capſa
eijcit, deinde in cribro anguſto auantur, poſtremò in lacuſculo, ubi tandem
omnis arena ab eis ſeparatur. Quinetiam omnibus his rationibus materiæ
miſtæ cum ramentis aliorum metallorum, ſiue ea fuerint à uenis & fibris ab
repta, ſiue in uenis dilatatis ad riuos & fluuios orta, lauari poſſunt.
Capſa A. Lamina B. Canalis C. Tabellæ D.
Lacus E. Canaliculus F. Batillum G. Raſtrum H.
1 130[Figure 130]
Hac etiam recentior & utilior eſt ſexta talis materiæ lauandæ ratio: duæ
conficiuntur capſæ: in quarum utranque aqua per canaliculum influit, è canali
1tranſuerſo, in quem fiſtula uel canaliculus eam deferens exonerat, deducta:
materiæ batillis ferreis à duobus adoleſcentibus agitatæ & concuſſæ pars,
quæ per ferreas laminas foraminum plenas uel ferreos cancellos penetrans de­
cidit, ex capſa in obliquis canalibus defluit in alterum canalem tranſuerſum,
& ex eo in aream longam pedes ſeptem, latam duos & dimidium: in qua ru
tro ligneo à præſide rurſus agitatur, ut pura fiat: id autem, quod cum aqua de­
lapſum in ſubiecto canali tranſuerſo, uel in recto, qui ipſum excipit, ſubſedit,
tertius adoleſcens raſtro bidenti radit: quo modo lapilli ſidunt, arenam ina­
nem aqua rapit in riuum. Vtilior uerò hæc lauandi ratio eſt: nam quatuor
homines munus in duabus capſis lauandi exequi poſſunt, eùm proxima ge
minata ſex requirat: duos enim adoleſcentes, qui materiam lauandam in lami­
nas inijciant, & batillis ferreis agitent: duos item, qui arenam cum lapillis ni
gris miſtam ſub lamina rutris ligneis crebro trudant, & in ſupremam capſæ
partem pellant: duos præſides, qui lapillos nigros eo, quo dixi, modo pu­
ros faciant. Verùm laminæ foraminum plenæ loco nunc in capſis infigunt
cancellos, qui ex ferreis filis tam craſſis, quàm ſecalis calamus eſt, conſtant:
ne uerò depreſſi pondere ſinuoſi fiant, eos tria bacilla ferrea, quæ ipſis tranſ
uerſa ſubſternuntur, ſuſtinent: ne batillis ferreis, quibus agitatur materia la
uanda, atterantur, eis quinque uel ſex bacilla ferrea ſuperimponuntur recta,
& ad capſam affiguntur, ut batilla potius ea quàm cancellos atterant: qui ea
de cauſa diutius quàm laminæ durant: ipſi certe integri manent, atque etiam
in bacillorum attritorum locum alia facile reponi poſſunt.
Canaliculus A. Canalis tranſuerſus B. Alij duo canaliculi C.
Capſæ D. Lamina E. Cancelli F. Batilla G. Alter canalis
tranſuerſus H. Area I. Rutrum ligneum K. Tertius
canalis tranſuerſus L. Canalis rectus M.
Raſtrum tridens N.
1 131[Figure 131]
Septima lauandi ratione lotores utuntur, cùm mons eo loco, quo in ſe con
tinet lapillos nigros, uel auri aliorumúe metallorum ramenta, riuo caret. Tunc
enim lotores, in decliui, quæ ei ſubijcitur, parte foſſas ſæpius plures quàm
quinquaginta agunt, uel totidem lacus faciunt, longos pedes ſex, latos tres,
altos dodrantem: quorum alius ab alio non ita longo interuallo diſtet: itaque
his temporibus, quibus torrens ex magnis & diuturnis imbribus ortus fer­
tur per montem, lotorum alij in ſylua materiam metallicam ligonibus latis
fodiunt & in torrentem trahunt: alij torrentem in foſſas uellacus deriuant:
alij radices arborum, fruticum, herbarum ex foſſis uel lacubus, ligneis furcis
ſepticornibus eijciunt. Poſt quam uerò torrens delapſus eſt, lapillos nigros,
uel metallorum ramenta, quæ in foſſis aut lacubus impura reſederunt, batil
lo exemptos faciunt puros.
Lacus A. Torrens B. Furca ſepticornis C. Batillum D.
1 132[Figure 132]
Octaua ratio proximæ non multum diſſimilis, etiam in regionibus, quas
Luſitani in ſua poteſtate & ditione tenent, eſt uſitata. In montium charadris
& deuexis atque concauis locis ex ordine plures foſſas profundas agunt: in
quas aquæ uel ex niuibus ſolis calore liquefactis & delapſis, uel ex imbri­
bus collectæ ſimul cum terris & arenis rapiunt, apud alios lapillos nigros,
apud Luſitanos auri ramenta à uenis fibrisque reſoluta: quæ quàmprimum a­
quæ torrentis omnes defluxerint, lotores ex foſſis eijciunt batillis ferreis, &
lauant in area trita.
Montis charadri A. Foſſæ B. Torrens C.
Area Luſitanorum D.
1 133[Figure 133]
At Poloni in canali longo pedes decem, lato tres: alto unum & quadran
tem, lauant impuram plumbi nigri uenam dilatatam: etenim cum terra ferè
lutea eſt permiſta, quam argilla tegit uda & arenoſa. Itaque ea prius, uena po­
ſterius effoditur, quam ad riuum uel flumen aduectam, & in canalem, in quem
aqua canaliculo immittitur, coniectam lotor inferiori canalis parti inſiſtens
eruit rutro anguſto & ferme cuſpidato: cuius ligneum manubrium ad pe­
des decem longum eſt: quo modo aqua terram rapit in riuum uel flumen, ga­
lena in canali ſubſidit: eam denuo ſemel aut bis eodem modo lauatam facit
puram: deinde ſole ſiccatam in æneum cribrum inijcit: atque minutulam, quam
tranſmittit, à maiuſcula ſeparat: quarum hæc in crate, illa in fornace ex coquitur.
Canalis A. Canaliculus B. Rutrum C. Cribrum D.
1 134[Figure 134]
Atque tot ſunt iſtius generis lauandi rationes: torrendi uerò una potiſſi­
mum uſitata, duæ cremandi: lapilli nigri ignis ardore torrentur: & quidem
in fornace ſimillima furno. Torrentur autem ſi cæruleus color ipſis inſede­
rit: uel pyrites, & lapis ex quo ferrum conficitur, cum eis fuerint permiſti. Ete
nim cærulei non toſti plumbum conſumunt: pyrites & alter lapis niſi in iſti
uſmodi fornace in fumum euaneſcant, plumbum candidum, ex lapillis ni­
gris confectum, maculoſum fit. Lapilli uerò inijciuntur uel in poſteriorem
fornacis partem, uel in alterum eius latus: illo modo ligna ponuntur ante eos,
hoc prope: ſic tamen ut neque titiones neque carbones in ipſos lapillos incidant,
aut eos attingant. Accenſa ligna gubernantur rutabulo, quod ligneum eſt:
lapilli modò agitantur raſtro bidenti, modò rurſus æquantur rutro: quorum
utrunque ferreum eſt. Minutuli autem lapilli minus quàm mediocres: atque hi
rurſus minus quàm maiuſculi torreri debent. Quoniam uerò, dum ſic torren­
tur lapilli, non raro quæ dam materia confluit, lapilli toſti iterum in canali de­
uexo lauandi ſunt. Eo enim modo materia quæ confluxit impetu aquæ de­
fertur in canalem tranſuerſum: ubi collecta molitur: ac rurſus in
eiuſdem canalis area lauatur: qua ratione id quod
metallicum eſt ab eo, quod caret
metallo, ſeparatur.
1
Fornax A. Eius os B. Rutabulum C. Raſtrum bidens D. Rutrum E.
135[Figure 135]
At panes ex pyrite uel cadmia uel alijs lapidibus æroſis conflati creman­
tur in foueis quadrangulis & ex priore, ut ſuperiore, parte patentibus atque
apertis: quæ foueæ plerunque longæ ſunt pedes duodecim, latæ, octo: altæ,
tres. Sed panes ex pyrite conflati ferè bis cremantur: ex cadmia, ſemel: atque
hi prius in limum, aceto madefactum, inuoluuntur, ne ignis eos unà cum bi
tumine, uel ſulfure, uel auripigmento, uel ſandaraca, nimis conſumat: illi pri
mò lento igni, deinde acri cremantur. In utroſque uerò integra nocte ſequenti
immittitur aqua, ut, ſi in eis inſit alumen, aut atramentum ſutorium, aut hali
nitrum metallis nociturum, quanquam raro nocere ſolet, id eluat: & ipſos
faciat molles. Reliqui uerò ſucci concreti ferè omnes, cum iſtiuſmodi panes
uel uenæ excoquuntur, metallis nocent. Panes autem cremandi lignis, cra­
tis figura collocatis, imponuntur: atque ea lignorum ſtrues incenditur.
Foveæ A. Ligna B. Panes C. Canalis D.
1 136[Figure 136]
Sed panes ex lapide fiſſili æroſo excocto confecti, primo proijciuntur in
terram ut diſrumpantur, deinde faſcibus uirgultorum ſubiectis imponun­
tur fornacibus: tum his accenſis cremantur plerunque ſepties, raro nouies: quod
dum fit, ſi fuerint bituminoſi, tunc etiam bitumen ardet & redolet. Hæ for­
naces ſtructuram habent ſimilem ſtructuræ fornacum, in quibus uenæ ex­
coquuntur, niſi quod ex priore parte pateant: altæ uerò ſunt pedes ſex: la­
tæ, quatuor: quod genus fornaces tres uni, in qua conflantur panes, ſuffici­
unt. Primo autem in prima fornace cremantur: deinde cùm refrigerati fue­
rint, translati in ſecundam rurſus cremantur: tum deportantur in tertiam: po
ſtea reportantur in primam: conſeruaturque is ordo uſque dum ſepties uel no
uies crementur.
Panes A. Faſces uirgultorum B. Foruaces C.
1 137[Figure 137]
De re Metallica Libri VIII. FINIS.
1
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER NONVS.
Scripsi de diuerſo uenarum præparandarum
opificio, nunc feribam de uaria earundem excoquen
darum ratione. Quanquam enim qui uenas urunt,
& torrent & cremant, aliquid detrahunt de his, quæ
cum metallis miſta uel compoſita eſſe ſolent: mul­
tum, qui tundunt pilis: plurimum, qui lauant, cri­
brant, diſcernunt, omne tamen id quod metallorum
ſpeciem ab oculis remouet, ac efficit informe quid
dam & rude adimere non poſſunt: quocirca neceſſa
rio inuenta eſt excoctio, qua terræ, ſucci concreti, lapides ſic ſeparantur à me
tallis, ut ſuus cuique color inſideat, ut purum fiat, ut multis in rebus homini ma
gno uſui ſit. Cùm autem excoctio ſit eorum, quæ, anteaquam uenæ exco­
querentur, cum metallis erant permiſta, ſecretio, quodque metallum igni quo­
dammodo perficitur. Verùm quia uenæ metallicæ multum inter ſe differunt,
primò metallis, quæ in ſe continent: deinde cuiuſque metalli copia uel ino­
pia, quæ eis eſt: tum hacre, quod aliæ cito igni liqueſcant, aliæ tarde, earum
excoquendarum plures rationes ſunt: quarum una ut excoctores ex ijſdem
uenis plus metalli quàm alia conficerent, eos aſſiduos rerum uſus docuit. Etſi
uerò pluribus interdum excoquendi rationibus ex ijſdem uenis par metal­
li pondus conflare poſſunt, tamen maiori ſumptu opus eſt ad unam quàm
ad aliam. Atque uenæ quidem uel in fornace uel extra excoquuntur. Si in for
nace, aut eius ore ad tempus clauſo, aut ſemper patente: ſi extra fornacem, uel
in ollis, uel in canalibus. Sed ut res fiat dilucidior, ſingula perſequar exorſus
à domicilio & fornacibus. Murus, qui ſecundus futurus eſt, latere uel ſaxo
ducatur craſſus pedes duos & totidem palmos, ut ad onus ferendum ſit ido
neus: altus pedes quindecim: longus pro numero fornacum extruendarum:
quarum in uno domicilio eſſe ſolent plerunque ſex, raro plures, ſæpius minus
multæ. Earum uerò tres parietes, poſteriorem dico, qui eſt ad murum, & u­
triuſque lateris, eſſe factos ex natiuis lapidib. ſatius eſt quàm ex coctis. Nam
lateres cum excoctor, uel qui ſuccedit uicarius eius muneri, decutit cadmias,
quæ interea, dum excoquerentur uenæ, ad parietes adhæſerunt, cito faciunt
uitium & franguntur. At natiui quidam lapides iniurijs ignium reſiſtunt,
& ad longum tempus durant: maxime uerò hi ipſi qui molles ſunt & fibra­
rum expertes: contra duri & quibus multæ ſunt fibræ, igni diſſiliunt & diſſi
pantur: qua de cauſa fornaces, ex eis factæ, facile ab ignibus labefactantur,
& cùm decutiuntur cadmiæ, confringuntur. Prior autem paries conficiatur
ex coctis lapidibus, & inferiore parte habeat os latum palmos tres, altum ſeſ­
quipedem, cùm iam focus fuerit paratus. Poſteriori uerò parieti ſit foramen
ſurſum uerſus ad cubiti altitudinem, anteaquam focus fuerit præparatus: id
1longum ſit tres palmos: in quod & foramen muri, longum pedem, nam ter­
gum muri fornicem habeat, imponatur fiſtula ferrea uel ænea, in qua nares
follium collocentur: ſed totus paries prior ideo non ſit altior quinque pedi­
bus, ut in fornacem commode uena conijci poſſit unà cum his, quibus magi­
ſtro ad eam excoquendam opus eſt: at utriuſque lateris paries altus exiſtat pe
des ſex, poſterior ſeptem, craſſus palmos tres: quæque fornacum intus lata ſit
quinque palmos, longa ſex & digitum. Latitudinem autem nunc metimur in
teruallo, quod eſt inter utriuſque lateris parietes interiectum: longitudinem
eo, quod eſt inter priorem parietem & poſteriorem. Suprema uerò cuiuſque
fornacis pars aliquanto plus ſe dilatet. Sint etiam muro aliquot oſtia: ſi ſex
fuerint fornaces, duo: unum inter ſecundam et tertiam fornacem, alterum in
ter quartam & quintam: ea loca ſint cubitum, alta pedes ſex: ut excoctores
eis egredientes & regredientes offenſiunculam non accipiant. Quinetiam ad
dextrum latus primæ fornacis oſtium eſſe neceſſe eſt, ſimiliter ad ſiniſtrum
ultimæ, ſi murus longius fuerit nec ne fuerit ductus. Longius uerò tum duci­
tur, cum officina ſecundarum fornacum, aut aliud ædificium cum hac prima­
rum fornacum officina coniungitur, ſolumque pariete ſeparatur. Excoctor au­
tem & qui in prima fornace munus perficit, & qui in ultima, contemplatu­
rus folles, aliudúe facturus, ad finem muri egreditur ſuo oſtio: quiſque uerò
alius ſibi cum altero communi: uerùm fornaces iccirco inter ſe diſtant pedi­
bus ſex, ut excoctores, eorumque miniſtri uim caloris facilius ſuſtinere poſ­
ſint. Quoniam uerò quæque interius eſt lata quinque palmos, alia ab alia diſtat
pedibus ſex, primæ fornacis dextro lateri eſt ſpacium quatuor pedum & tri
um palmorum, atque tantundem ſiniſtro ultimæ, ſi ſex fuerint fornaces in una
officina, neceſſe eſt ut murus longus ſit pedes duos & quinquaginta: nam
interior tot fornacum latitudo efficit pedes ſeptem & ſemiſſem: interualla,
quæ ſunt ab unius fornacis caua parte ad alterius fornacis partem cauam, pe­
des triginta: ſpacium alterius lateris primæ & ultimæ fornacis pedes nouem,
& palmos duos, craſſitudo duorum murorum tranſuerſorum pedes quinque:
quarum menſurarum ſumma efficit pedes duos & quinquaginta. Tum ex­
tra unam quanque fornacum ſit fouea quæ repleta puluere, de quo poſtea di­
cturus ſum, fiſtucatione ſpiſſetur: atque eo modo fiat catinus, qui metallum ex
fornace defluens excipiat.
Fornaces A. Catini B.
1 138[Figure 138]
Sub quoque autem catino & foco fornacis ad altitudinem cubiti ſit tranſ­
uerſum & latens humoris receptaculum, longum pedes tres, latum palmos
1tres, altum cubitum, ex ſaxis uel lateribus factum, ſaxis tantum tectum: quod
ni eſſet atque ita ſe haberet, uis ignium humorem ex terra eliceret, tam ad focum
cuiuſque ſornacis quàm ad catinum, eosque madidos inflaret: inflati uitium fa­
cerent, & metallum partim abſorberent, partim miſceretur cum recremen­
tis: quo modo conflatura magnum damnum contraheret: ex unoquoque præ­
terea humoris receptaculo canalis ſtructilis æquè ac ipſum altus, ſed latus
digitos ſex, per murum, ad quem eſt fornax extructa, ad alterum eius latus,
ſiue prius ſiue poſterius penetret & aſcendat, qua patens halitum, in quem
humor eſt conuerſus, expiret de tubo uel fiſtula ænea aut ferrea: quæ ratio
receptaculi conficiendi canalisque, longe optima eſt: alijs quidem eſt canalis
priori ſimilis: humoris uerò receptaculum diſſimile: nam tranſuerſum ſub ca
tino non latet, ſed rectum, atque longum eſt pedes duos & palmum: latum
pedem & palmos tres, altum pedem & palmum: quæ ratio receptaculi con
ficiendi ſic à nobis non improbatur, ut eorum qui receptaculum uacans ca­
nali ſtruunt: hoc uerò iccirco improbatur, quod ab ipſo foramen non pate
at ad aerem, per quod halitus ſolutè & liberè penetrent.
Fornaces A. Catinus B. Oſtium C. Latens humoris receptaculum D.
Saxum quo tegitur E. Canalis ſtructilis F. Saxum quo tegitur G.
Tubus halitum expirans H.
139[Figure 139]
1
Atergo autem ſecundi muri ad pedes quindecim ducatur primus murus
altus pedes tredecim. In utroque collocentur trabes latæ & craſſæ pedem, lon­
gæ pedes decem & nouem atque palmum. Hæ inter ſe diſtent tribus pedibus.
Cùm autem ſecundus murus duobus pedibus altior ſit primo, in eius tergo
facienda ſunt caua, alta pedes duos, lata pedem, longa pedem & palmum: in
quibus cauis, quaſi in quibuſdam formis, altera trabium capita locentur: at
in eiuſmodi capitum formis includantur capita totidem tignorum ſtatuto­
rum: quæ alta ſint pedes quatuor & uiginti, lata & craſſa palmos tres: ex quo­
rum capitibus ſuperioribus rurſus totidem tigna pertineant ad capita tigno­
rum, quæ muro primo ſuperpoſita ſunt. Horum autem ſuperiora capita in
formis tignorum ſtatutorum, inferiora in formis trabium muro primo ſu­
perpoſitarum includantur: atque hæc tigna ſuſtineant tectum, quod è tegulis
coctilibus conſtet. Singula etiam id genus tigna ſingulis tignis fulciantur:
ſingulis tranſuerſarijs coniungantur cum ſtatutis: ad quæ ſtatuta, quà ſunt
fornaces, affigantur aſſerculi crebri craſſi circiter digitos duos, lati palmum:
quibus & cratibus, inter tigna interpoſitis lutum illinatur, ut & tignis & cra­
tibus ab incendio non ſit periculum. Atque hoc ſane modo ſe habeat poſteri
or officinæ pars: quæ in ſe continet folles, eorum ſedilia, machinam, quæ fol
les comprimit, organum, quod eoſdem diducit: de quibus omnibus paulo
poſt dicam.
1 140[Figure 140]
A fronte uerò fornacum ducatur tertius murus longus, itemque quartus:
uterque ſit pedes nouem altus: æque uerò longus & craſſus ac alij duo: ſed
1quartus diſtet à tertio pedes nouem, tertius à ſecundo pedibus uno & uigin­
ti atque ſemipede: à quo ſecundo ad pedes duodecim tigna quatuor ſaxis ſub­
ſtratis erigantur, alta pedes ſeptem & dimidium, lata & craſſa cubitum: quo
rum capita includantur in formis immiſſæ trabis, latæ cubitum, craſſæ pedem:
quæ duobus pedibus & totidem palmis longior ſit ſpacio, quod eſt inter ſe­
cundum & quintum murum tranſuerſum, ut eius capita muris tranſuerſis ſu­
perponi poſſint. Quòd ſi una trabs tam longa in promptu non fuerit, in eius
locum ſubſtituantur duæ: quia uerò ea longitudo eſt, & tigna ſtatuta paribus
diſtinguenda ſunt interuallis, neceſſe eſt ut aliud ab alio & extimum utrunque
à muro tranſuerſo abſit pedes nouem, palmum unum, digitos duos, & duas digi
ti quintas. In hac trabe longa & muro tertio ac quarto collocentur trabes du­
odecim longæ pedes quatuor & uiginti, latæ pedem, craſſæ palmos tres: quæ
inter ſe diſtent pedibus tribus, palmo uno, digitis duobus: in quarum for­
mis, quà locatæ ſunt in trabe longa, includantur capita totidem tignorum ob
liquè erectorum in aduerſa illa, quæ recta ſuper ſecundum murum ſtatuta
ſunt. Attamen obliquorum capita ſtatutorum capita non attingant, ſed ab
eis pedes duos abſint, ut per eam partem camini patentem fornaces fumum
emittant. Ne uerò obliqua incidant in recta partim caueatur bacillis ferreis,
quæ ex ſingulis ad ſingula eis oppoſita pertineant: partim tignis, quanquam
raris, quæ item à nonnullis obliquis ad recta, quæ ex eorum regione ſunt,
pertingant, & ipſis dent ſtabilitatem: quibus et obliquis, quà ſpectant tigna
recta, tum affigantur crebri aſſerculi, craſſi circiter digitos duos, lati palmum,
ac inter ſe diſtantes palmum, tum lutum illinatur, ne concipiant ignem. At in trabium ſu
pradictarum formis, quà quarto muro ſuperpoſitæ ſunt, includantur inferiora
capita totidem tignorum obliquè erectorum in priora obliqua: cum quorum capiti­
bus ſic committantur et copulentur, ut ex eis dilabi non poſſint: quinetiam firmen
tur ſubſtructionibus, quæ fiant ex tignis tranſuerſis & obliquis. Atque tigna
illa etiam ſuſtineant tectum. Hoc modo ſe habeat prior officinæ pars, in tres
rurſus partes diſtributa: quarum prima, lata pedes duodecim, eſt ſub cami­
no, qui conſtat ex duobus parietibus, recto & obliquo: altera, totidem pe­
des lata, recipit uenam excoquendam, additamenta, carbones, aliaque quibus
opus eſt excoctoribus: tertia lata pedes nouem, continet duo conclauia pa
ribus interuallis diſtincta, in quorum altero eſt fornacula, in altero conclu­
ditur metallum in ſecundis fornacib. excoquendum. Itaque neceſſe eſt huic officinæ
eſſe præter quatuor muros longos ſeptem, qui inter illos ſint, tranſuerſos:
quorum primus à ſuperiore capite primi muri longi perducatur ad ſuperi­
us caput ſecundi muri longi: ſecundus ab hoc capite procedat ad caput ter
tij muri longi: tertius rurſus ab hoc capite tranſiens per medium ſpacium per­
ueniat ad caput quarti muri longi. Quartus uerò ex inferiore capite primi
muri longi ducatur ad inferius caput ſecun di muri longi: quintus ex hoc ca
pite ad caput tertij muri longi pertineat: ſextus rurſus ab hoc capite tendat
ad caput quarti muri longi: at ſeptimus ſpacium, quod eſt inter tertium &
quartum murum longum, in duas partes diducat.
Muri longi quatuor: Primus A. Secundus B. Tertius C. Quartus D.
Muri tranſuerſi ſeptem: Primus E. Secundus F. Tertius G.
Quartus H. Quintus I. Sextus K. Septimus ſiue medius L.
1 141[Figure 141]
Sed redeo ad poſteriorem domicilij partem, in qua, ut dixi, ſunt folles, eo­
rum ſedilia, machina quæ folles comprimit, organum quod eoſdem didu­
cit. Quiſque autem follis ex corpore & capite conſtat: corpus uerò compo­
ſitum eſt ex duobus tabulatis, duobus arcubus, duobus corijs: ſed ſuperi­
us tabulatum craſſum eſt palmum, longum quinque pedes & tres palmos, la
tum poſteriore parte, ubi utrunque eius latus parum arcuatur, pedes duos &
dimidium: priore, ex qua caput attingit, cubitum. Etenim totum follis cor­
pus caput uerſus anguſtatur: quod autem nunc tabulatum appellamus, con
ſtat ex duabus tabulis abiegnis coagmentatis et conglutinatis, atque ex dua­
bus tabellis tiliaceis, quæ tabularum latera cingunt, & latæ ſunt poſteriore
parte digitos ſeptem, priore, ex qua caput follis attingunt, ſeſquidigitum:
quæ tabellæ cum tabulis iccirco conglutinantur, ut eis ferrei claui, in corium
& ipſas adacti, minus noceant. Attamen quidam nullis tabellis cingunt ta­
bulas, ſed his ſolis, & quidem admodum eraſſis utuntur. Superius illud ta­
1bulatum habet foramen & caudam. Foramen abeſt ab ea parte, ex qua tabu
latum attingit caput follis, pedem & tres palmos. Eſt uerò in medio tabula­
ti longum digitos ſex, latum quatuor: at eius operculum longum & latum
eſt palmos duos & digitum, craſſum digitos tres, ex cuius poſteriore parte
ideo particula ſuperius exciſa eſt, ut manu teneri queat: item ex priore & la
teribus ſuperius, ut in tabellis latis palmum, craſſis digitos tres ſimili modo
ex eiſ is, ſed inferius, uerſari poſſit. Nam operculum obductum claudit fora­
men, reductum aperit: uerùm excoctor foramen tunc paululum, ut flatus
per ipſum exeat ex folle, aperit cùm in metu eſt propter corium, quod diſrum
pi ſolet ubi ſollis uehementius & crebrius fuerit inflatus: claudit uerò idem
cum corio rupto flatus diſſipatur: ueruntamen alij ſuperius tabulatum bis,
terúe perforant: in quibus foraminibus rotundis, quæ ipſi loco quadrangu
li foraminis ſunt: turbines includunt, eosque, cùm res poſtulauerit, rurſus ex­
trahunt. Sed cauda lignum eſt longum palmos ſeptem, uel etiam longius,
ut extare poſſit: cuius dimidia pars lata palmos duos & craſſa palmum cum
ultima huius tabulati parte conglutinatur & ad eam affigitur clauis ligneis,
glutino oblitis: dimidia è tabulato extat & eminet teres atque craſſa digitos
ſeptem. Cum cauda præterea et tabulato conglutinatur tabula longa pedes
duos, lata totidem palmos, craſſa palmum: quinetiam cum eiuſdem tabula­
ti parte inferiore conglutinatur altera tabula etiam longa pedes duos: quæ
diſtat ab ultima tabulati parte tribus palmis: atque hæ duæ tabulæ propterea
cum tabulato conglutinantur, & ad ipſum clauis ligneis glutino oblitis affi
guntur, ut uini diducendi & comprimendi ſuſtinere poſſit. Inferius autem ta­
bulatum æquè ac ſuperius conglutinatum eſt ex duabus tabulis abiegnis, &
duabus tabellis tiliaceis: æquè etiam latum & craſſum eſt, ſed longius cubi­
to: etenim capitis pars eſt, ut paulo poſt dicam. Habet hoc inferius tabulatum
foramen ſpiritale & annulum ferreum: foramen abeſt ab ultima eius parte
circiter cubitum. Eſt uerò in medio latitudinis eiuſdem tabulati, longum pe
dem & latum tres palmos: quod æqualiter diuidit columella: quæ pars eſt
tabulati ex ipſo non exciſa, ſimiliter longa palmum, ſed lata tertiam digiti par­
tem. At foraminis operculum longum eſt pedem & digitos tres, latum palmos tres
& totidem digitos. Conſtat aut ex tabella ſubtili & pelle caprina eam tegente: cu
ius pars piloſa ſpectat terram, ad ſuperiorem huius tabellæ partem minutis clauis
ferreis eſt affixa pars corij duplicati & lati palmum, tam longi quàm lata eſt ta
bella. Altera uerò corij pars, quæ poſt tabellam eſt, æquè ac tabulatum bis eſt
perforata: quæ duo foramina diſtant inter ſe digitis ſeptem: per ea penetrans
lorum extra inferiorem tabulati partem connectitur: ſicque tabella cum ſupe
riore tabulati parte copulata, de eo non decidit: atque hoc modo ſe habet o­
perculum & foramen ſpiritale. Quod cùm follis diducitur, aperiri ſolet, cùm
comprimitur, claudi. Verùm annulus ferreus, paululum compreſſus, longus
eſt palmos duos, latus palmum: qui poſt foramen ſpiritale circiter ſpacium
pedaneum ad inferiorem tabulati partem fibula ferrea affigitur. Diſtat uerò à
poſteriore follis parte ad palmos tres: in annulum iſtum per tranſuerſam ta
bulam, quæ follium ſedilis pars eſt, penetrantem peſſulus ligneus adigitur, ut
inferius follis tabulatum permaneat immobile: quanque ſunt qui annulo reie­
1cto duabus cochleis ferreis, quaſi clauis quibuſdam, id ipſum ad tabulam
affigunt. At arcus uterque inter duo tabulata collocatur, & æquè longus eſt
ac ſuperius tabulatum: uterque conficitur è quatuor tabellis tiliaceis, craſſis di­
gitos tres: quarum duæ longæ poſteriore parte latæ ſunt digitos ſeptem, pri­
ore duos & dimidium: tertia, quæ poſterior, eſt lata palmos duos: eius utrunque
caput, paulo craſſius digito, in formis tabellarum longarum includitur, ibique
pariter perforatum, ligneisque clauis glutino oblitis & in foramina infixis, cum
ipſis tabellis longis coniungitur & conglutinatur: quinetiam utrunque eius
caput unà cum tabellæ longæ capite arcuatur: atque ex eo nomen inuenit.
Quarta autem tabella, quæ ab eſt ad cubitum à capite follis, diſtendit duas
longas tabellas: cuius capitula, in formis tabellarum longarum incluſa, cum
eis coniunguntur & conglutinantur: longa uerò eſt, exceptis capitulis, pe­
dem, lata palmum & digitos duos. Sunt præterea aliæ duæ paruulæ tabel­
læ cum capite follis & inferiore tabulato conglutinatæ, & ad eadem clauis
ligneis, glutino etiam oblitis, affixæ, quæ longæ ſunt palmos tres et digitos
duos, altæ palmum, craſſæ digitum: earum dimidia pars paululum reſecta
eſt. Hæ tabellæ capita longarum tabellarum arcent à foramine capitis follis,
quæ ni eſſent, eadem capita tanto & tam crebro motu intro compulſa fran­
gerentur. Corium aut eſt bubulum uel equinum: ſed bubulum longe mul­
tumque præſtat equino: utrunque uerò, duo enim ſunt, poſteriore follis parte,
qua coniunguntur, latum eſt pedes tres & dimidium: ſed ad utrunque tabula
tum, & ad utrunque arcum longo loro ſingulis ſubiecto affiguntur ferreis cla­
uis cornutis, qui longi ſunt digitos quinque: eorum autem cornu utrunque lon­
gum eſt digitos duos & dimidium, latum ſemidigitum. Verùm ad tabulata
tam crebris clauis affiguntur coria, ut unius claui cornu alterius cornu ferè
attingat: ſed ad arcus diſſimiliter. Nam ad poſteriorem arcus tabellam tan­
tummodo duobus clauis affiguntur: ad longam utranque quatuor: quo ſane
modo fit, ut ad unum arcum decem clauis affigantur: atque totidem ad alterum:
quinetiam interdum, cùm excoctor metum habet ne uehemens motus fol­
lis ab arcubus corium diuellat ac diſtrahat, extra id ad longas eorum tabellas al
terius generis clauis affigit tabellas abiegnas: quales ad poſteriores arcuum
tabellas affigere non poteſt, quod paululum ſint arcuatæ. Quidam corium ad
tabulata & arcus clauis ferreis non affigunt, ſed cochleis ferreis, in tabellas
corio ſuperpoſitas ſimul adactis. Etſi uerò hæc corij affigendi ratio minus
quàm altera eſt uſitata, tamen dubium non eſt, quin ei commoditate antecel­
lat. Poſtremò follis caput, æquè ac reliquum eius corpus, conſtat ex duobus
tabulatis, & præterea ex nare. Superius tabulatum longum eſt cubitum, craſ­
ſum ſeſquipalmum: at inferius pars eſt inferioris totius corporis tabulati: ſi­
militer uerò atque ſuperius longum, ſed craſſum palmum & digitum: ex qui­
bus duobus conglutinatis efficitur caput, in quo perforato naris includitur:
ſed caput poſteriore parte, ex qua reliquum corpus attingit, latum eſt cubi­
tum. Cùm uerò proceſſerit ad tres palmos, anguſtius factum eſt digitis duo
bus: poſtea tantum reſecatur, ut priore parte fiat teres & craſſum palmos du
os ac totidem digitos: ubi circulo ferreo, tres digitos lato, cingitur. Naris autem
eſt fiſtula ex bractea ferrea facta: cuius prior pars caua, digitos tres lata eſt:
1poſterior, quæ in capite includitur, alta palmum, lata palmos duos. Magis
enim ac magis dilatatur: maxime uerò poſteriore parte, ut ibi flatus copio­
ſus in eam penetrare poſſit. Tota autem longa eſt pedes tres. At caput cum
ſuperiore tabulato connectitur hoc modo. Bractea ferrea, lata palmum, lon
ga ſeſquipalmum, primò affigitur ad alterum capitis latus: diſtatque ab eius
extremitate ad tres digitos. Ex hac bractea extat pars curuata, longa digitos
tres, lata duos. Simili modo altera alterius lateris bractea ſe habet. Deinde
ex earum regione ad ſuperius tabulatum affiguntur aliæ duæ bracteæ fer­
reæ, diſtantque à laterum extremitate ad digitos duos: quarum utraque lata eſt
ſex digitos, longa ſeptem: utriuſque etiam pars media reſecatur paulo plus
tribus digitis, quod ad longitudinem attinet: duobus, quod ad latitudinem,
ut curuatæ parti bracteæ capitis, ei reſpondenti, in hac caua parte ſit locus:
utrinque uerò ex utraque bractea extat pars curuata, longa digitos tres, lata du
os. Ferreus igitur axiculus in has curuatas bractearum partes infigitur, ut cir­
ca eum ſuperius follis tabulatum quodam modo uertatur. Axiculus uerò lon
gus eſt ſex digitos, paulo craſſior digito: ſed ex tabulato ſuperiore, ubi adi­
pſum bracteæ affiguntur, aliqua particula exciſa eſt: quomodo fit, ut axicu­
lus de bracteis iam affixis decidere non poſſit. Affigitur autem utraque ad ta­
bulatum quatuor clauis ferreis, quorum capitula ſunt ad interiorem tabula
ti partem: acies uerò, ſuperius retuſæ, etiam in capitula quodammodo abe­
unt: utraque bractea ad caput follis affigitur clauo, cui latum eſt capitulum, et
duobus alijs, quorum capitula ſunt ad exteriorem capitis partem: quinetiam
in medio duarum tabulati bractearum remanet ſpacium latum palmos du­
os: quod ſimiliter bractea ferrea, clauis minutis ad tabulatum affixa, tegitur:
cui reſpondet altera bractea, quæ eſt inter duas bracteas ad caput affixas: la­
ta uerò eſt palmos duos & totidem digitos. Porrò corium commune eſt capiti
cum aliqua reliqui corporis parte: nam eo teguntur bracteæ, imo prior pars
ſuperioris tabulati & utriuſque arcus ac poſterior capitis follis, ne flatus ea
parte ex folle erumpat: latum autem eſt palmos tres & totidem digitos: tam
uerò longum, ut ab uno inferioris tabulati latere per dorſum ſuperioris ex­
tenſum pertingat: quod ipſum crebris clauis cornutis ad ſuperius tabulatum ab
una parte affigitur, ab altera ad follis caput: utrinque etiam ad inferius tabulatum.
Tabulatum ſuperius A. Tabulatum inferius B. Duæ tabulæ ex quibus utrunque con­
ſtat C. Vtriuſque pars poſterior arcuata D. Vtriuſque pars prior anguſtata E. Ta­
bellæ F. Superioris tabulati foramen G. Operculum H. Tabellæ I. Cauda K.
Tabula exterior L. Tabula interior pingi non poteſt. Inferioris tabulati pars inte­
rior M. Capitis pars N. Foramen ſpiritale O. Columella P. Operculum Q.
Corium R. Lorum S. Inferioris tabulati pars exterior T. Fibula V. Annu­
lus X. Arcus Y. Tabellæ eius longæ Z. Tabella poſterior AA. Capitula
arcuata BB. Tabella diſtendens longas CC. Tabellæ paruulæ DD. Corium EE.
Clauus FF. Cornua GG. Cochlea HH. Lorum longum II. Caput KK. Ta­
bulatum eius inferius LL. Tabulatum ſuperius MM. Naris NN. Integrum follis
tabulatum inferius OO. Bracteæ duæ capitis exteriores PP. Earum caruata pars
Qque Bractea capitis media RR. Bracteæ duæ ſuperioris tabulati exteriores
SS. Eiuſdem media TT. Axiculus VV. Follis integer XX.
1 142[Figure 142]
Atque hoc modo quiſque follis ſe habet. Cùm aut bini ad ſingulas fornaces
pertineant, neceſſe eſt ut XII. ſint folles, ſi in una officina ſex fuerint fornaces.
1 Sed tempus eſt iam de eorum ſedilibus dicere: primo humi locantur duo tigna,
paulo minus longa quàm murus fornacum: quorum prius eſt latum & craſ­
ſum tres palmos, poſterius palmos tres & digitos duos: prius uerò à tergo
muri fornacum diſtat duobus pedibus, poſterius à priore pedibus ſex & pal­
mis tribus. Defodiuntur autem in terra, ut ſtabilia permaneant: quinetiam
aliqui, ut idem fiat, per utriuſque aliquot foramina paxillos cuneatos in terram
altius agunt. Deinde duodecim tigna eriguntur: quorum inferiora capita in­
cluduntur in formis tigni, quod eſt prope tergum muri fornacum locati: quæ
tigna longa ſunt, exceptis capitibus, pedes duos, lata palmos tres & totidem
digitos, craſſa palmos duos. Surſum autem uerſus ad palmos duos perforæ
ta ſunt: quorum foraminum altitudo eſt ad palmos tres, latitudo ad ſequipal­
mum: at interuallis paribus omnia tigna non diſtinguuntur. Etenim primum
à ſecundo abeſt pedes tres & digitos quinque: pari modo tertium à quarto:
ſecundum uerò à tertio pedes duos, palmum unum, digitos tres: reliquorum
etiam tignorum interualla eodem modo pariter & impariter ſunt diſtincta:
quorum ubique quaterna ad binas fornaces pertinent: ſed eorundem tigno­
rum capita ſuperiora includuntur in formis trabis immiſſæ: quæ longa eſt
pedes duodecim, palmos duos, digitos tres: nam extat è primo tigno ſtatu­
to digitos quinque, & totidem è quarto: ſed lata eſt palmos duos & totidem
digitos, craſſa palmos duos. Quia uerò earum trabium ſingulæ quaternos
folles ſuſtentant, tria ſint, neceſſe eſt. At è regione tignorum duodecim toti
dem eriguntur: quorum ſingulorum bina capita inferiora, nam ima quidem
parte, ſed media, prorſus exciſa ſunt, includuntur in formis tigni poſterioris
humi locati: ea uerò longa ſunt, exceptis capitibus, pedes duodecim & pal­
mos duos, lata palmos quinque, craſſa duos. Ab infima autem parte ſurſum
uerſus exciſa ſunt: quæ pars caua alta eſt pedes quatuor & digitos quinque, la
ta digitos ſex: ſed eorundem tignorum capita ſuperiora includuntur in for­
mis trabis ipſis impoſitæ: quæ arctè ſubijcitur trabibus à tergo muri forna­
cum, et in poſteriore muro collocatis. Eſt uerò lata palmos tres, craſſa duos,
longa pedes tres & quadraginta. Quod ſi tam longa in promptu non fue­
rit, duæ treſúe in eius locum ſubſtitui poſſunt, quæ iunctæ eandem habeant
longitudinem: ſed ne hæc quidem tigna ſtatuta omnia paribus interuallis
diſtinguuntur, ſed primum à ſecundo diſtat pedibus duobus, palmis tribus,
digito uno: atque ſimiliter tertium à quarto diſtat. Secundum uerò à tertio
pede uno et palmis tribus ac totidem digitos: quo modo etiam reliquorum
tignorum interualla pariter & impariter diſtinguuntur. Cuique præterea ti­
gno ſtatuto quà ſpectat, oppoſitum tignum ſtatutum forma eſt ſupra partem
capitis cauam ad pedem & digitum: inque quatuor ſtatutorum formis unum
includitur tignum: quod etiam ipſum quatuor habet formas: itaque formæ in
formis incluſæ faciunt, ut melius coniungi, clauisque ligneis transfigi poſſint.
Id autem tignum longum eſt pedes tredecim, palmos tres, digitum unum:
nam extat è primo tigno palmos duos & digitos duos: atque totidem palmos
& digitos è quarto: latum uerò eſt palmos duos & totidem digitos, craſſum
item palmos duos. Quia uerò duodecim ſunt ſtatuta, tria ſint eiuſmodi tigna
neceſſe eſt: uerùm in ſingulis id genus tignis & ſingulis trabibus, quæ mi­
1noribus ſtatutis ſunt impoſitæ, collocantur quatuor tigilla: quorum quodque
longum eſt pedes nouem, latum palmos duos & digitos tres, craſſum pal­
mos duos & digitum. Primum aut tigillum diſtat à ſecundo pedibus quinque,
palmo uno, digito uno: & quidem tam priore quàm poſteriore parte: nam
ibi extra ſtatuta tigna locantur ſingula tigilla: pari ſpacio tertium diſtat à
quarto: ſed ſecundum abeſt à tertio pedem & digitos tres: atque eodem mo­
do reliqua octo tigilla interuallis diſtinguuntur: quintum enim à ſexto, &
ſeptimum ab octauo diſtat tanto ſpacio, quanto primum à ſecundo & terti
um à quarto. At ſextum à ſeptimo tanto ſpacio, quanto ſecundum à tertio.
Bina autem tigilla ſuſtinent tabulam unam tranſuerſam, longam pedes ſex,
latam pedem, craſſam palmum: quæ à duobus poſterioribus tignis ſtatutis
diſtat pedibus tribus & palmis duobus. Cùm uerò tabulæ ſex numero ſint,
in ſingulis collocantur bini folles: quorum inferius tabulatum ex eis extat
palmum. Vtriuſque uerò tabulati annulus ferreus per ſuum tabulæ foramen
deſcendit: atque in eum adigitur peſſulus ligneus, ut ipſum, ſicuti ſupra dixi,
permaneat immotum: at uterque follis procedit per ſui tigilli tergum in fiſtu
lam æneam, in qua utriuſque naris collocatur capitibus eorum arctè coniun­
ctis. Sed fiſtula lamina ænea uel ferrea eſt complicata, longa pedem & pal­
mos duos ac totidem digitos, craſſa ſemidigitum, inferiore tamen eius par­
te digitum: cuius prior caua pars eſt lata digitos tres, alta digitos duos & di
midium: nam prorſus teres non eſt: poſterior uerò lata eſt pedem, palmos
duos, digitos tres. Lamina autem ſuperiore parte, qua complicatur, omni­
no non coniungitur, ſed rima manet lata ſemidigitum: quæ poſteriore par
te ad tres digitos dilatatur. Hæc fiſtula imponitur in fornacis foramen, quod
in medio muro & fornice eſſe dixi: ſed nares follium, in hac fiſtula collocatæ,
diſtant à priore eius parte ad digitos quinque.
Tignum prius humi ſtratum A. Tignum poſterius in ſolo lo­
catum B. Priora tigna ſtatuta C. Eorum foramina D.
Trabs immiſſa E. Posteriora tigna ſtatuta F. Eorum fo
ramina G. Trabs immiſſa H. Tignum in eorum ſtatuto
rum formis incluſum I. Tigilla K. Tabulæ L. Earum
foramina M. Fiſtula N. Eius poſterior pars O.
Eius prior pars P.
1 143[Figure 143]
At tigilla quæ longis axis dentibus depreſſa folles comprimunt, tot ſunt
numero quot folles. Quodque uerò incluſum in binorum tignorum ſtatuto­
rum foraminibus, longum eſt pedes octo & palmos tres, latum & craſſum
palmum. Extat autem è priore tigno palmos duos & tantundem è poſterio
re, ut ibi id ipſum bini axis dentes deprimere poſſint: qui non modo pene­
trant in poſterioris tigni ſtatuti foramen, ſed extra ad tres digitos extant. Per
prioris præterea tigni ſtatuti foramen rotundum, quod ad eius latera eſt ſur­
ſum uerſus ad palmos tres & totidem digitos, atque per foramen tigilli in ipſo
incluſi penetrat axiculus ferreus: circa quem, quod uoluatur, tigillum depri
mi & attolli poteſt: quinetiam ipſe axiculus uerſatur. Cuiuſque uerò tigilli pars
poſterior ad cubiti longitudinem palmo & digito latior eſt quàm reliqua,
ibique perforata: in quo foramine includitur uectis longus pedes ſex & pal­
mos duos, latus tres digitos, craſſus ferè ſeſquidigitum, ſuperiore parte ali­
quantum curuus, ut ad follis caudam poſſit accedere. Verùm ſub tigillo per
uectis foramen iccirco penetrat clauus, ut ipſe tigillum ſecum attollat. Vectis
autem à ſuperiore parte deorſum uerſus ad digitos ſex perforatus eſt: quod
foramen longum eſt palmos duos, latius digito: in ipſum inijcitur uncus in
ſtrumenti ferrei, quod craſſum eſt digitum: ſuperiore parte formatum in fi­
guram annuli uel rotundi, uel quadranguli, cuius pars caua eſt, lata duos di
1gitos: inferiore uncinatum. Eiuſmodi uerò annulus altus & latus eſt digitos
duos: at uncus altus eſt digitos tres. Talis autem inſtrumenti pars media in­
ter annulum & uncum longa eſt palmos tres, & digitos duos. Sed in annu­
lo huius inſtrumenti incluſa eſt uel cauda follis, uel annulus magnus eam pre
hendens, qui craſſus eſt digitum: eiuſdem ſuperior caua pars lata eſt palmos
duos, inferior digitos duos: alter annulus ferreus, priori non diſſimilis, retro
caudam follis prehendit: is anguſtiorem partem ſurſum uerſus habet: in qua
incluſus eſt annellus alterius inſtrumenti ferrei ſimilis priori: cuius uncus ad
ſuperiora tendens prehendit funem religatum ab annulo ferreo prehenden­
te caput tigni, de quo mox dicturus ſum. Vel contra ferreus annulus caput
tigni prehendit, in unco autem incluſus eſt annellus alterius inſtrumenti fer
rei, cuius annulus caudam follis cingit: quo modo carent fune. Porrò trabi­
bus in duobus muris collocatis imponitur trabs à tignis ſuperioribus ſtatu
tis diſtans pedibus quatuor & dimidio: quæ lata eſt palmos duos, craſſa ſeſ­
quipalmum: in cuius forma includitur inferius caput tigni ſtatuti, longi ex­
ceptis capitibus pedes ſex & palmos duos, lati palmos tres, craſſi duos. Eiuſ
modi uerò caput ſuperius includitur in forma alterius tigni: quod arctè ſub
ijcitur tignis, quæ ex ſtatutis ad obliqua pertinent. Id uerò tignum latum eſt
palmos duos, craſſum unum. Tignum præterea ſtatutum ſurſum uerſus ad
duos pedes perforatum eſt: quod foramen altum eſt pedes duos, latum di­
gitos ſex. Per eiuſdem tigni foramen rotundum, quod ad ipſius latera eſt ſur­
ſum uerſus ad tres pedes & palmum, atque per foramen tigni, in ipſo incluſi,
penetrat axiculus ferreus: circa quem, quia uerſatur tignum, deprimi & attol­
li poteſt: quod longum eſt pedes octo. Eius alterum caput ſuperiore parte
altius eſt reliquo corpore ad tres digitos, ſub qua eminentia formam habet
latam digitos duos, altam tres, in qua incluſus eſt annulus ferreus, à quo fu­
nem religatum eſſe dixi. Is longus eſt palmos quinque. Superior eius pars ca
ua eſt lata palmos duos & totidem digitos, inferior palmum & digitum: ei­
uſdem tigni dimidia pars, de cuius capite iam feci mentionem, alta eſt palmos
tres, craſſa unum: extatque è tigni ſtatuti foramine, in quo incluſum eſt, tres
pedes. Dimidia uerò, cuius caput ſpectat tergum muri fornacum, alta eſt pe
dem & palmum, craſſa pedem: ſupra quam partem ſtatuta & affixa eſt capſa
longa pedes tres & dimidium, lata pedem & palmum, alta ſemipedem. Ea
uerò uariat: nam inferius aut anguſtior eſt, aut æquè ac ſuperius lata: utraque
lapidibus & terra completur, ut ponderoſa fiat. Hoc autem excoctori cauen­
dum & prouidendum eſt, ne lapides crebro motu ex capſa excidant: quod
ipſum efficiet bacillo ferreo ex utraque parte cuneato, ſi id capſæ ſuperiniectum
utrinque in tignum egerit: lapides enim retinere poteſt. Quidam capſæ loco
in tignum infigunt bacilla quatuor, pluráue, atque inter ea lutum interijciunt, ut
quoties res poſtulauerit, toties ad pondus addere, uel de eo adimere poſſint.
Tigillum quod axis dentibus depreſſum follem comprimit A. Foramina tignorum
ſtatutorum B. Vectis C. Ferreum inſtrumentum cui annulus quadrangulus D.
Ferreum inſtrumentum cui annulus rotundus E. Cauda follis F.
Tignum ſtatutum G. Tignum incluſum H. Capſa æqualiter
lata I. Capſa inferius anguſta K. Bacilla tigno infixa L.
1 144[Figure 144]
Reſtat de uſu, in quo eſt hoc organum. Tigillum ab axis dentibus depreſ­
ſum comprimit follem: is compreſſus flatum per narem emittit: rurſus uerò
ipſius capſæ pondere leuatus concipit flatum, qui per foramen ſpiritale in i­
pſum penetrat. Sed machina, cuius dentes tigilla deprimunt, ita ſe habet.
Primo fit axis, ad cuius alterum caput extra domicilium eſt rota, ad alterum
intra domicilium tympanum è fuſis conſtans: quod conficitur ex duobus or­
bibus duplicatis inter ſe diſtantibus pede, craſſis digitos quinque, altis circum­
circa pedem & digitos duos. Duplicia autem ſunt: nam uterque ex binis orbi
bus æquè craſſis compoſitus eſt: atque clauis ligneis conglutinatus: quineti­
am interdum uterque ſuperius circumcirca laminis ferreis obductus eſt: fuſi
uerò ſunt numero triginta, longi pedem & palmos duos ac totidem digitos:
utrinque in orbe includuntur: teretes ſunt & lati digitos tres. Diſtant etiam in­
ter ſe totidem digitis. Atque hoc ſane modo ſe habet tympanum quod ex fu­
ſis conſtat. Alterum uerò dentatum eſt ad alterius axis caput: cuius orbis du­
plicatus craſſus eſt palmos duos & digitum: eius orbis interior, qui compo
ſitus eſt ex quatuor curuaturis, craſſus eſt palmum: ubique latus palmos du­
os & digitum. Exterior uerò, qui eodem modo, quo interior, factus eſt ex
quatuor curuaturis, craſſus eſt palmum & digitum: non æqualiter latus, ſed
ubi in eum includitur caput radij, latus eſt pedem & palmum, & digitum,
1Deinde utrobique paulatim fit anguſtior, adeo ut anguſtiſſima eius pars tan
tummodo lata fiat palmos duos & totidem digitos. Sed curuaturæ exterio
res cum interioribus ſic committuntur, ut quæque exterior in medio interio­
ris finiatur: & contra quæque interior in medio exterioris: quali compactio­
ne tympanum firmius fieri dubium non eſt. Curuaturæ præterea exteriores
cum interiorib. conglutinantur crebris clauis ligneis. Curuatura uerò quæque,
ſi eam per tergum rotundum dimetimur, longa eſt pedes quatuor & palmos
tres. Verùm radij ſunt quatuor, lati palmos duos, craſſi palmum & digitum,
longi exceptis capitibus pedes duos & digitos tres: quorum alterum caput
includitur in axe, ibique paxillis adactis firmatur: alterum in trianguli figuram
formatum in curuaturæ exterioris, ipſi oppoſitæ, partem latiorem includi­
tur: partim ſuam ſeruans figuram tam altè quàm curuatura aſcendit, ligneoque
clauo cum ipſa coniungitur & conglutinatur: qui clauus ſub interiore orbe
infigitur in radio: ſed pars radij in trianguli figuram formata interior eſt, ſim­
plex exterior. At triangulus iſte duo latera habet æqualia, erecta ſcilicet, quæ
longa ſunt palmum. Eis uerò ſubiectum eſt inæquale, nam longum digitos
quinque. Ad eandem figuram pars ex curuatura exciſa eſt. Porrò tympanum
dentes habet numero ſexaginta: quia enim neceſſe eſt tympanum, cui ſunt
fuſi, bis uerti anteaquam hoc ipſum ſemel uertatur, tot ſint oportet: longi au
tem ſunt pedem. Extant enim ex tympani orbe interiore palmum, ex exteri
ore digitos tres: at lati ſunt palmum, craſſi digitos duos & dimidium. Vt au
tem unus ab altero diſtet digitis tribus non aliter ac fuſi, ipſa res poſtulat. A­
xis autem craſſitudo ſecundum proportionem radiorum & curuaturarum
debet confici. Quoniam uerò bini eius dentes ſingula deprimunt tigilla, i­
pſum dentes habere quatuor & uiginti neceſſe eſt: quorum quiſque ex eo exis
tet pedem & palmum ac digitum: figuram ferè habens ſemicirculi, cuius la­
tior pars lata ſit palmos tres & digitum: quæque uerò craſſa palmum. Sed den­
tes diſtribuendi ſunt ſecundum has quatuor axis partes ſuperiorem & infe
riorem atque duas quæ ſunt à lateribus: itaque axis habeat duodecim forami­
na: quorum primum ex ſuperiore parte per eum penetret in inferiorem: ſe­
cundum ex uno latere in alterum. Primum autem diſtet à ſecundo pedibus
quatuor & palmis duobus. Eodem modo bina quæque foramina, quæ ſequun
tur, ſe habeant, & ijſdem interuallis diſtinguantur: cùm præterea dentes ſin
guli ſingulis debeant eſſe oppoſiti, primus includitur in primi foraminis par
tem ſuperiorem, ſecundus in eiuſdem partem inferiorem, paxillisque adactis
firmantur ne ex eis excidant. Tertius uerò includitur in ſecundi foraminis
partem, quæ eſt à dextro latere. Quartus in eiuſdem partem, quæ eſt à ſini­
ſtro: pari modo alij dentes includuntur in ſequentia foramina: qua ratione
fit, ut dentes uiciſſim tigilla deprimant. Poſtremò ne hoc quidem omitten­
dum, multis unum tantummodo eſſe axem, cui dentes ſimul & rota ſint.
Axis A. Rota B. Tympanum ex fuſis conſtans C.
Alter axis D. Tympanum dentatum E. Eius radij F.
Eiuſdem curuaturæ G. Eiuſdem dentes H. Axis dentes I.
1 145[Figure 145]
Hæc hactenus pluribus uerbis: quæ tamen non intempeſtiue hoc loco
perſecutus uideri poſſum, quod ſine his omnibus metallorum conflatura,
ad quam nunc aggrediar, fieri non poſſit. Venarum autem auri, argenti, æ­
ris, plumbi nigri in fornacibus excoquendarum quatuor ſunt rationes: una
auri uel argenti diuitum, altera mediocrium, tertia pauperum, quarta earum,
quæ æs uel plumbum in ſe continent: ſiue precioſum metallum in eis inſit,
ſiue illo careant. Prima uenarum excoctio perficitur in fornace, cuius os ad
tempus clauſum eſt: reliquæ tres in fornacibus, quarum os ſemper patet. Sed
primò dicam quomodo fornaces ad excoquendas uenas ſint præparandæ:
& de prima excoquendi ratione. Puluis quidem è quo focus & catinus con
fici ſolent, fit ex carbonibus & terra: carbones pilis ſubiecti contunduntur in
capſa: quæ priore parte ſuperius occluditur tabella, inferius ex eius parte pa
tente carbones in puluerem contriti excidunt. Pila uerò non ſunt præferra­
ta, ſed lignea prorſus. Attamen ima parte lato circulo ferreo cinguntur.
Carbones A. Capſa B. Pila C.
1 146[Figure 146]
Puluis autem in quem carbones ſunt contriti, uel ab ijſdem reſolutus con
ijcitur in cribrum, cuius fundum eſt bracteis contextum ligneis: quod cri­
brum ducitur & reducitur, aut in duobus ligneis uel ferreis bacillis ad trian
guli ſimilitudinem ſuper uas locatis, aut in ſcamno excauato & poſito in of­
ficinæ ſolo: puluis qui decidit in uas uel in officinæ ſolum ad hanc tempera­
turam utilis eſt: carbunculi uerò, qui in cribro remanſerunt, ex eo effundun
tur, rurſusque ſubijciuntur ſub pila.
Vas A. Bacilla B. Cribrum C. Scamnum excauatum D.
1 147[Figure 147]
At terra effoſſa primò in ſole exponitur ut ſicceſcat: deinde batillo inijci­
tur in cratem colurnis uiminibus craſſis, ſed non contiguis, contextam & ob
liquè erectam, & perticæ innixam: quo modo terra minuta & eius glebulæ
per cratis foramina penetrant, glebæ & lapides non penetrantes deorſum
feruntur in ſolum: terra, quæ per cratem penetrauit, ciſio biroto inuehitur
in officinam, ibique cribratur. Cribrum autem, quod ſuperiori non eſt diſſi­
mile, ducitur & reducitur in tabellis æqualiter capſæ longæ impoſitis: pul­
uis, qui è cribro decidit in capſam, ad hanc compoſitionem aptus eſt. Glebas
uerò, quæ in eo remanſerunt, alij abijciunt, alij ſub pila ſubijciunt: talis pul­
uis terrenus cum puluere carbonum permiſcendus & madefaciendus in fo
ueam quandam, ut diutius bonus permaneat, conijcitur: & aſſeribus, ut im
purus non fiat, contegitur.
Crates A. Pertica B. Batillum C. Ciſium birotum D.
Cribrum E. Tabellæ F. Capſa G. Fouea contecta H.
1 148[Figure 148]
Duas autem pulueris carbonum partes accipito, & unam pulueris terræ
contuſæ, eosque pulueres inter ſe raſtello bene miſceto: tum aquam infundens
ita madefacito, ut in pilæ figuram niuis inſtar facile formari poſſit. Talis qui
dem puluis ſi leuis fuerit, magis madefiat aqua: ſi grauis, minus. Sed fornaci
nouæ tantummodo lutum interius illinatur: cùm ut hiantium parietum ca
ua, ſi quæ fuerint, compleantur, tum maxime ut id ſaxa tueatur ab iniuria i­
gnium. At quia ueteris fornacis, in qua uena excocta fuit, ſaxa cum, poſtquam
refrixit, miniſter cadmias, quæ ad parietes adhæſerunt, ferrea ſpatha decu­
tit, atque ferreo rutro & raſtro quinquedenti extrahit, franguntur, ipſius caua
ſunt primò fragmentis ſaxorum uel laterum complenda. Faciat autem id i­
pſum manus in fornacem per eius os immittens, aut ſcalis ad eandem appo­
ſitis earum gradibus aſcendens per ſuperiorem partem patentem: quibus ſca
lis ſuperius aſſeris pars ſit affixa, ut ad eam ſe applicare & reclinare posſit: de
inde ijſdem ſcalis uſus, parietibus lutum illinat ſpatha lignea pedes quatuor
longa, craſſa digitum, inferius ad altitudinem pedis lata palmum, uel etiam
latior: alioqui digitos duos & dimidium. Hac eadem lutum, parietibus for
nacis interius illitum æquet. Attamen æneæ fiſtulæ os ex luto non emineat,
ne materia circa id ferruminata impediat excoctionem. Folles enim per eam
fornaci inſpirare non poſſunt. Tum idem miniſter paucum puluerem carbo­
1num in foueam inijciat, eumque terreno puluere conſpergat: mox uaſculo in­
fundat aquam: ſcopis undique foueam uerrat: ijſdem eandem aquam turbidam
impellens in focum fornacis ipſum etiam uerrat: deinde puluerem miſtum
& madefactum in fornacem inijciat: iterumque ſcalarum gradibus aſcendens
pilo in fornacem immiſſo puluerem tundat, ut focus fiat ſolidus. Pilum aut
teres ſit & longum palmos tres: inferius latum digitos quinque, ſuperius tres
& dimidium. Nam in metæ ſuperius reciſæ figuram formatum eſſe debet:
Manubrium pili teres longum ſit pedes quinque, craſſum digitos duos & di­
midium. Pilum præterea ſuperiore parte, qua in ipſo includitur manubrium, cir
culo ferreo duos digitos lato cingatur. Sunt qui eius loco utuntur duobus
pilis teretibus tam inferius quàm ſuperius latis digitos tres & dimidium: ſunt
qui duabus ſpathis ligneis, ſed pila ſpathis præſtant. Simili modo in fo­
ueam, quæ eſt extra fornacem, inijciat puluerem compoſitum & madefa­
ctum, eumque pilo tundat: in quam ferè completam rurſus conijciat pulue­
rem, atque eum ſurſum uerſus fiſtulam æneam pilo protrudat, ut ad digitum
ſub eius ore focus decliuis deſcendat in foueam catini: poſſitque metallum
defluere. Iteret autem eadem uſque dum fouea fuerit completa: quam mox
curuata lamina ferrea, longa palmos duos & totidem digitos, lata tres di­
gitos, ſuperius hebete, inferius acuta excindat, ut catinus fiat rotundus &
latus pedem, altus palmos duos, ſi centumpondium plumbi continere de­
bet: ſin libras tantum ſeptuaginta, latus palmos tres, altus æque ac prior pal
mos duos. Foueam uerò exciſam rurſus tundat pilo æneo terete, altos di­
gitos quinque, lato totidem: cui ſit manubrium teres, curuatum, craſſum ſeſ­
quidigitum: aut altero pilo æneo, formato in figuram metæ ſuperius reci­
ſæ: cui impoſitus ſit turbo inferius reciſus, ut media pili pars manu prehendi
poſſit: quod altum ſit digitos ſex, inferiore parte latum digitos quinque, ſupe
riore quatuor: alij eius loco uſurpant ſpátham ligneam inferius latam pal­
mos duos & dimidium, craſſam unum. Catino præparato redeat ad forna­
cem, & oris utrique lateri ac ſuperiori eius parti lutum ſimplex illinat. In infe­
riorem uerò ponat lutum, quod inferius intinxit in puluerem à carbonib. reſolutum:
quo cauere poterit ne lutum, foci puluerem ad ſe trahens, eum uitiet: tum in
os fornacis imponat bacillum rectum et teres, longum dodrantem, craſſum
digitos tres. Poſtea ad lutum apponat carbonem ita longum et latum, ut os
totum occludat. Quod ſi unus carbo tam magnus in promptu non fuerit,
duos in eius locum ſupponat. Ore ſic obſtructo tot carbones, quot capit al
ueus bracteis ligneis contextus, inijciat in fornacem. Ne uerò carbo, quo oc
cluſum eſt os fornacis, tunc excidat, eum magiſter manu teneat. Sint autem
carbones, qui in fornacem inijciuntur, mediocres: magni enim follium fla­
tum impediunt, ne per fornacis os exire poſſit in catinum, eumque calefacere.
Tum idem magiſter carboni ad os fornacis appoſito lutum illinat, atque ba­
cillum ex ipſo extrahat: ſicque fornax eſt præparata. At miniſter rurſus tot car­
bones maiores, quot aluei quatuor uel quinque capiunt, in fornacem inijci­
at, & eam totam compleat carbonibus: paucos etiam carbones conijciat in
catinum, atque ſuperinijciat prunas ut calefiat. Ne uerò ignis flamma per os
fornacis ingreſſa carbones incendat, id ipſum luto oblinat, uel claudat ollæ
1fragmento. Veruntamen aliqui ueſperi non calefaciunt catinum, ſed ma­
gnos carbones ad marginem eius ſic ponunt, ut alius alio nitatur: qui prio­
rem rationem ſequuntur, mane uerrunt catinum, purgantque à carbunculis
& cineribus: qui poſteriorem, mane titiones ardentes, quos cuſtos officinæ
parauit, carbonibus ſuperinijciunt.
Fornax A. Scalæ B. Aſſeris pars ad eas affixa C. Ru­
trum D. Raſtrum quinquedens E. Spatha lignea F. Sco
pæ G. Pilum H. Pila æqualiter lata I. Duæ ſpathæ li­
gneæ K. Curuata lamina L. Pilum æneum M. Alterum
pilum æneum N. Spatha lata O. Bacillum P. Alueus bræ
cteis ligneis contextus Q. Vaſa e corio facta duo, quibus a­
qua ad reſtinguendum incendium, ſi quo officina conflagrare
cœperit, hauritur R. Siphunculus orichalceus, quo eadem hau­
ſta exprimitur S. Vnci duo T. Rutrum unum V. Opera­
rius terram ferreo inſtrumento uerberans X.
149[Figure 149]
Quarta uerò hora magiſter exordiatur operam, primoque carbunculum ar­
dentem per fiſtulam æneam inter nares follium immittat in fornacem: atque follibus
1ignem excitet: quo modo tam catinus quàm focus dimidiæ horæ ſpacio ſa­
tis calefiunt: ac certe quidem ſi præcedente die uena in eadem fornace fue­
rit excocta citius calefiunt: ſi non fuerit excocta, tardius. Focus uerò & ca­
tinus ni ante calefiant quàm inijciatur uena excoquenda, ipſi uitium facient,
metalla damnum. Nam ſi puluis, ex quo uterque eſt confectus, fuerit æſtiuo
tempore humidus, hyberno congelauerit, uterque ruptus unà cum metallis
& alijs tonitru inſtar ſonum fundens diſſipatur non ſine magno hominum
periculo. Deinde magiſter inijciat in fornacem recrementa: quæ liquefacta
ex ore defluent in catinum: mox obſtruat os luto, cum quo puluis carbonum
eſt permiſtus: id autem manu apponat ad pilum ligneum teres, craſſum di­
gitos quinque, altum palmos duos: cuius manubrium ſit longum pedes tres.
Tum conto uncinato recrementa extrahat ex catino: et ſi uenam auri uel ar­
genti diuitem excocturus eſt, plumbi centumpondium in ipſum imponat:
ſin pauperem, dimidium: ad illam enim ei multo plumbo opus eſt: ad hanc,
pauco. Mox plumbo ſuperinijciat titiones, ut liqueſcat: poſtea ritè faciat o­
mnia & ordine quodam inijciat in fornacem, primo tantam panum, ex pyri
te conflatorum, portionem, quanta ad uenam excoquendam opus eſt: de­
inde uenæ, cum ſpuma argenti & molybdæna atque lapidibus qui facile igni
liqueſcunt ſecundi generis miſtæ tantum, quantum duo aluei capiunt: tum
tot carbones, quot recipit alueus bracteis ligneis contextus: poſtremò re­
crementa: fornace iam dictis rebus repleta uenam paulatim excoquat: ſed eam
non nimis ad poſteriorem fornacis parietem adijciat, ne circa nares follium fer­
ruminata ſpiritui impedimento ſit, ignisque minus luculenter ardeat. Is certe
in præſtantium excoctorum numero ſemper habitus eſt, qui quatuor elemen
ta poteſt temperare. Temperat autem qui uenæ, quæ terræ particeps eſt, non
plus quàm conuenit, in fornacem inijcit: qui aquam, quoties hanc res poſtu
lat, infundit: qui flatus follium moderatur arte: qui in ignem, qua parte lucu
lenter ardet, uenam iacit. Magiſter quidem aquam in utranque fornacis par­
tem paulatim infundens carbones madefaciat, ut ad eos adhæreſcant tenu­
iſſimæ uenarum partes, quæ alioqui flatu follium, & ui ignium agitatæ &
ſublatæ cum fumo euolarent. Sed quia diuerſa uenarum excoquendarum na
tura eſt, excoctores neceſſe habent focum nunc altum nunc humilem para­
re, & fiſtulam, in qua nares follium ſitæ ſunt, interdum ualde, interdum pa­
rum decliuem ponere: atque fornaci flatum follium modò lenem, modò uehe
mentem inſpirare. Etenim ad uenas, quæ cito calefiunt & liqueſcunt, exco­
ctoribus opus eſt humili foco, fiſtula, quæ parum decliuis ſit poſita, flatu fol
lium leni: contrà ad eas, quæ tardè calefiunt & liqueſcunt alto foco, fiſtula,
quæ multum decliuis ſit collocata, flatu follium uehemente: ad has etiam o­
pus ipſis eſt fornace multum calfacta, & in qua prius recrementa ſunt reco­
cta, uel panes ex pyrite conflati, uel lapides, qui facile igni liqueſcunt, cocti:
quæ ni fiant uenæ inſidentes in foco fornacis, os obſtruunt & quaſi ſuffo­
cant: quod etiam minutulæ particulæ metallicæ, quæ, dum uenæ lauarentur,
ſubſederunt, facere ſolent. Magni præterea folles habeant latas nares: ſi enim
anguſtæ fuerint, multus & magnus flatus nimis arctè & acutè inſpiratur
fornaci: unde materia liquefacta refrigeratur, & circa nares ferruminatur.
1atque obſtruit os fornacis: qua re domini magnum damnum faciunt. Quod
ſi uena cumuletur & non liqueſcat, excoctor ſcalis ad latus fornacis appoſi­
tis aſcendens eam cuſpidato uel uncinato conto diuidat: quo etiam in fiſtu­
lam, in qua follium nares iacent, immiſſo deorſum uerſus uenam circa eam
ferruminatam dimoueat. Poſt autem quartam horæ partem cum iam plum
bum, quod miniſter in catinum poſuit, liquefactum fuerit, magiſter conto
aperiat os fornacis: bacillum eſt ferreum, longum pedes tres & dimidium, pri
ore parte cuſpidatum & parum curuatum, poſteriore cauum, ut manubrium
ligneum in ipſum includi queat: quod longum eſt pedes tres: ita craſſum ut
manu bene teneri poſſit. Tunc uerò è fornace primò in catinum defluunt re
crementa: in quæ lapis cum metallo permiſtus, uel ad quem illud adhæret,
mutatus eſt: itemque terra & ſuccus concretus: deinde materia, ex pyrite con
flata, defluit: tum aurum uel argentum, quod plumbum liquidum, quod con
tinet catinus, combibit. Cùm autem ea, quæ effluxerunt, aliquandiu in cati­
no ſteterint, ut unum ab alio ſeparari poſſit, tunc magiſter prius recrementa
uel conto uncinato detrahat, uel furcilla ferrea tollat: quæ, quod leuiſſima
ſint, ſupernatant. Poſterius panes, ex pyrite conflatos, detrahit: qui, quod me
diocriter graues ſint, medium locum tenent. At miſturam auri uel argenti
cum plumbo, quæ, quia grauiſſima eſt, infimum locum obtinet, in catino re­
linquat. Quoniam uerò differentia eſt in recrementis, quod ſuprema paucum
metallum in ſe contineant: media eius plus: infima multum, quæque ſeparatim
ab alijs in aliquo loco reponat, ut ad ſingulos aceruos, cum ea recocturus ſit,
additamenta adijcere poſſit accommodata, & tantum plumbi pondus, quan­
tum metallum, quod in recrementis ineſt, poſtulat, imponere. In recremen­
tis autem recoctis ſi multum olent, aliquid metalli ineſt: ſi non olent, nihil
quicquam: ſeparatim etiam panes, ex pyrite conflatos reponat: qui, quia pro­
ximi fuerunt metallo, eius pluſculum in ipſis quàm in recrementis ineſt: ex
his autem omnibus panibus conficitur meta: nam latiſſimus quiſque ſemper
inferius locatur. Sed contus uncinatus priore parte habet uncum, ex quo no­
men inuenit: cætera conto aſſimilis eſt. Mox magiſter rurſus claudat os for
nacis, eamque rebus ſupra dictis compleat: iterumque uena excocta os aperiat
& recrementa, quæ defluxerunt in catinum, atque panes ex pyrite conflatos,
ex eo extrahat conto uncinato: eundem laborem iteret uſque dum certa & de
finita uenæ pars fuerit excocta, & tempus operæ præterierit. Verùm ſi ue­
na diues fuerit, opera perficitur octo horis: ſi pauper, longiore tempore. At
tamen ſi uena fuerit ditiſſima, quia ocyus quàm octo horis excoquitur, inter­
dum altera opera cum prima coniungitur, ambæque perficiuntur decem ho­
rarum ſpacio. Sed cùm uena omnis iam fuerit excocta ſpumæ argenti et mo
lybdænæ tantum, quantum capit alueus, in fornacem inijciat, ut metallum,
quod alio qui in cadmijs remaneret, cum ipſis liquefactis effluat. At cùm po
ſtremò recrementa & panes ex pyrite conflatos ex catino extraxerit, tum ex
eo plumbum cum auro uel argento permiſtum cochleari effundat in catil­
los æneos uel ferreos, latos palmos tres, altos totidem digitos, ſed interius
luto prius oblitos & calfaciendo rurſus ſiccatos, ne candens colliquefactos
perrumpat. Cochlear uerò ferreum ſit latum palmos duos: quod ad cætera
1attinet alijs aſſimile: quæ omnia iccirco tam longa bacilla habent ferrea, ne
ignis ligneum manubrium comburat. Porrò cùm iam ſtannum fuerit ex
catino effuſum, tum præfectus rationibus, & præſes fodinæ panes appen­
dant. Magiſter uerò conto totum fornacis os perfringat: atque ex ea altero
conto uncinato & rutro ac raſtro quinquedenti cadmias & carbones extra
hat. Contus ille non diſſimilis ſit altero uncinato, ſed maior & latior. Rutri
uerò manubrium longum ſex pedes, ex dimidia parte ferreum exiſtat, ex di
midia ligneum. Fornace autem refrigerata magiſter cadmias ad parietes ad­
huc adhærentes decutiat ſpatha quadrangula, longa digitos ſex, lata palmum,
priore parte acuta: quæ teres manubrium habeat longum pedes quatuor,
dimidia ex parte ferreum, ligneum ex dimidia. Atque hæc prima uenarum ex
coquendarum ratio eſt. Venæ autem auri & argenti diuites, quia plerunque
ex inæqualibus partibus conſtant, quorum aliæ ocyus, aliæ tardius liquan­
tur, tribus potiſſimum de cauſis non poſſunt alia ratione citius & commo­
dius excoqui: quarum una eſt: quoties os fornacis oppilatum conto aperi­
tur, toties excoctor poteſt conſiderare utrum uena nimis lente uel cito lique­
ſcat, an ſparſim feruens non coeat in unum: primo modo uena tardius exco
quitur non ſine maiore impendio: altero metallum, cum recrementis permi
ſtum, ex fornace effluit in catinum, in quod recoquendum rurſus impenſa
facienda eſt: tertio metallum ignis ardore conſumitur. His uerò incommodis
hæc remedia ſunt: ſi uena lente liqueſcit aut non coit, oportet aliquam por­
tionem ad additamenti, quod uenam liquefacit, pondus adijcere: ſi nimis
cito liqueſcit, aliquam de eo detrahere. Altera cauſa eſt: toties miſturam au­
ri cum plumbo, uel argenti cum eodem, quod ſtannum nominatur, experi­
ri poſſumus, quoties ea ex fornace, conto aperta, effluxerit, & in catino reſe­
derit: quod experimentum nos docet de miſtura auro uel argento ne ſit di­
uitior facta, cùm os fornacis aut ſecundo recluditur aut tertio: an debilis &
uiribus carens nullum amplius aurum uel argentum ſorbuerit. Etenim ſi di
uitior facta fuerit, aliqua plumbi portione ad eam adiecta uires eius refici de
bent: ſi non, ex catino eſt effundenda ut aliud plumbum recens imponi
poſſit. Tertia cauſa de tribus eſt: quando quidem fornacum os, cum uenæ
cæteris rationibus excoquuntur, ſemper patet, anteaquam auri uel argenti
diuites, quæ eiuſmodi ſunt ut diutius repugnent & reſiſtant ignis ardori, ca
lefiant & liquentur, additamenta facile liqueſcentia ex fornacibus effluunt.
Sequitur igitur, ut aliqua talium uenarum pars aut comburatur aut cadmia
commiſceatur: quo modo interdum uenarum maſſulæ, prorſus non lique­
factæ, in cadmia ſolent inueniri: contra cùm eædem ore fornacis ad tempus
clauſo excoquuntur, neceſſe eſt ipſas & additamenta ſimul coqui & permi­
ſceri. Quanquam enim additamenta citius quàm uenæ liqueſcunt, tamen ea
liquefacta, quia ſunt in fornace concluſa, uenam quæ non facile liquatur, li­
quefaciunt & cum plumbo permiſcent. Id enim combibit aurum uel argen
tum non aliter ac plumbum candidum uel nigrum, in catino liquefactum,
ſorbet aliud non liquefactum, cùm in ipſum coniectum fuerit. Si uerò lique
factum non liquefacto ſuperfunditur, id, quia undique defluit, ſimiliter non
liquefacit. Ex his igitur omnibus ſequitur uenas auri uel argenti diuites
1in fornace, cuius os ſemper patet, tam utiliter excoqui non poſſe, quàm in ea,
cuius os ad tempus iccirco clauſum eſt ut interea uena cum additamentis li­
quatis coqui poſſit: atque poſtea ore aperto unà effluere in catinum, & cum
plumbo ibi liquefacto permiſceri. Hæc autem uenarum excoquendarum ra­
tio noſtris & Boemis eſt uſitata.
Tres fornaces A B C. Ad primam ſtat excoctor & cochle
ari miſturam ex catino effundit in catillos: Catinus D. Co­
chlear E. Catilli F. Pilum ligneum teres G. Ad alteram
fornacem ſtat excoctor, & conto eius os aperit: Contus H.
Miniſter ſcalis, ad tertiam fornacem effractam appoſitis, pedi­
bus inſiſtens cadmias decutit: Scalæ I. Spatha K. Alter
contus uncinatus L. Præſes fodinæ panem, in quem ligonem
infixit, appenſurus ad libram portat M. Alter fodinæ præſes
ciſtam, in qua res ſuas concluſit, aperit N.
1 150[Figure 150]
Etſi uerò in reliquis tribus uenarum excoquendarum rationibus quædam
eſt ſimilitudo, quod ora fornacum ſemper pateant, ut metalla liquefacta con­
tinenter effluere poſſint, tamen multum inter ſe differunt: nam os primæ al­
1ius in fornace & anguſtius eſt quam tertiæ: atque præterea occultum & la­
ens: quod mox excipit catinus, altior quàm ſolum officinæ ſeſquipedem,
ut ad læuam inferius fieri poſſit catinus: in quem, poſtquam recrementa, quæ
fornax occulto ore eructauit, conto uncinato ſubleuata fuerint, ex ſuperio­
re catino, cùm iam ferè plenus fuerit, aperto miſtura auri uel argenti cum plum­
bo, & pyrites liquefactus, ex quo ſciſſo conficiuntur panes, defluant: ſed pa
nes fracti rurſus conijciuntur in fornacem, ut omne metallum excoqui poſ­
ſit. Miſtura uerò in catillos ferreos effunditur: excoctor autem, præter plum­
bum eique cognata, utitur additamentis quæ cuique uenæ conueniunt: de qui­
bus libro ſeptimo ſatis ſuperque dixi. Iſta metallorum conflatura uenis, quæ
facile igni liqueſcunt, utilis eſt, quod breui tempore excoquantur: quæ diffi
culter, inutilis, quod longo: cùm enim additamenta liquata in fornace non re
maneant, alteris accommodata eſſe non poteſt: hac certe ratione cadmiæ atque
recrementa commodiſſime, quod cito liqueſcant, excoquuntur. Sed excocto
rem induſtrium & experientem eſſe oportet, ac in primis prouidere, ne uenæ,
cum additamentis permiſtæ, plus quàm fornaci conueniat, in eam infundat.
Puluis autem, ex quo huius fornacis & ſequentis focus & catini confici ſo­
lent, plerunque fit ex paribus pulueris carbonum & terræ, uel eorundem & ci­
neris partibus: uerùm cùm huius fornacis focus paratur, bacillum, quod ad
ſuperiorem uſque catinum pertinet, in ipſum imponitur: & quidem altius ſi ue­
na excoquenda facile liqueſcit: minus alte, ſi difficulter: tam aut catino quàm
foco præparato bacillum retro tractum ex fornace eximitur, ut os pateat: per
quod materia liquata continenter effluit in catinum: qui proximus fornaci
ſit, ut ipſe magis caleat, miſtura fiat purior. Quod ſi uena excoquenda non fa­
cile liquatur, focus fornacis neque nimium decliuis fiat, ut & additamenta li­
quefacta non defluant in catinum priuſquam uena excoquatur, & metallum
non reſideat in cadmia, quæ eſt in lateribus fornacis: nec unquam excoctor
adeo tundat focum ut ualde durus fiat: nec committat, ut inferior oris pars tun­
dendo dura fiat: etenim nec ipſa expirare poteſt, nec materia liquata libere
ex fornace effluere. Vena præterea, quæ non facile liqueſcit, conijciatur in po
ſteriorem ferè fornacis partem, ut diutius excoquatur: quæuis uerò in eam
partem, uerſus quam ignis luculenter ardet: qua ratione excoctor eum, quò
uelit, ducet. Sed utra tandem naris lucida fuerit, ea ſignificat omnem uenam,
quæ eſt ad fornacis latus, in quo naris illa collocatur, coniecta, eſſe excoctam.
Si uerò uena facile liqueſcit, tantum eius, quantum capit alueus unus & al­
ter inijciatur in priorem fornacis partem, ut ignis hinc repulſus etiam uenam
circa nares follium ferruminatam excoquat. Hæc autem excoquendi ratio
apud Rhetos perantiqua eſt, apud Boemos non ita ſane uetus.
Fornaces duæ A B. Catinus ſuperior C. Catinus inferior D. Exco­
ctor ad priorem fornacem ſtans uncinato conte recrementa detrahit:
Contus uncinatus E. Recrementa F. Miniſter ſitula aquam hauriens,
inque candentia recrementa infundens ea reſtinguit G. Alueus bracteis
ligneis contextus H. Rutrum uſitatum I. Vena excoquenda K. Ad
alteram fornacem magiſter ſtans, & catinum parans eum duobus pilis
tundit: Pila L. Contus M.
1 151[Figure 151]
Altera uenarum excoctio quodammodo eſt media inter eam quæ fit in forna­
ce, cuius os ad tempus clauditur, & primam earum quæ fiunt in fornace, cuius os
1ſemper eſt apertum: hac ratione excoquuntur uenæ auri uel argenti nimis
neque diuites neque pauperes, ſed mediocres, quæ facile liqueſcunt, & quas plum
bum procliuius combibit: ea iccirco inuenta eſt ut plurima uenæ pars una
opera ſine multo labore, ſine magna impenſa excoqui, et mox cum plumbo
permiſceri poſſit. Fornax duos habet catinos, unum, cuius pars dimidia eſt
extra fornacem, dimidia intra eam, ut plumbum in ipſum iniectum, quod ei
us pars contineatur in fornace, metalla uenarum facile liqueſcentium ſorbe
at: alterum, ut proxima, inferiorem, in quem miſtura & pyrites liquefactus
effluant: qui hac excoquen di ratione utuntur, auri uel argenti miſturam cum
plumbo, ſi res poſtulauerit, ſemel atque iterum ex catino effundunt, & aliud
plumbum uel ſpumam argenti in eum inijciunt: ipſi quoque ad hanc addita­
menta eadem, quæ proximi, adhibent. Hæc autem excoquendi ratio eſt in
uſu Norico.
Fornaces duæ A B. Catinus ſuperior C. Inferior D.
Ad alteram fornacem ſtat magiſter, & furcilla ferrea de­
trahit recrementa: Furcilla E. Rutrum ligneum quo pa­
nes ex pyrite conflati detrahuntur F. Catini ſuperioris
dimidia pars conſpicitur in altera fornace aperta G. Di­
midia extra fornacem eſt H. Miniſter parat catinum, ſed
a fornace ſeparatum ut uideri poſsit I. Contus K. Pila
lignea L. Scalæ M. Cochlear N.
1 152[Figure 152]
At tertiæ uenarum excoctionis fornax, cuius os item patet, altior eſt & la
tior quàm aliarum fornacum: ut eius etiam folles ſunt grandiores: & quidem
1iccirco ut maior uenarum pars in eam inijci poſſit. Quod ſi fodinæ excocto
ribus uenarum copiam ſuppeditent, eas in eadem fornace, ſi nec ipſa nec ei­
us uel focus, uel catinus uitium fecerit, tribus diebus continuis interdiu &
noctu excoquunt: quocirca in iſtiuſmodi fornacibus plerunque omnes cad­
miarum ſpecies reperiuntur. Etſi uerò id genus fornaci catinus eſt catino for­
nacis omnium primæ non diſſimilis, præterquam quod os habeat, tamen quia
magna uenæ moles continenter & in ea excoquitur, & liquefacta effluit, &
recrementa ſunt detrahenda, opus eſt altero catino, in quem ore prioris, cùm
plenus fuerit, aperto materia liquida influat. Cùm autem aliquis excoctor
in hoc labore operam duodecim horarum ſpacio conſumpſerit, ſemper ali­
us in eius locum ſuccedit: hac ratione uenæ æris & plumbi nigri, atque auri et
argenti pauperrimæ excoquuntur: nam reliquis tribus propter impenſas,
quæ ſunt in eas faciendæ, excoqui nequeunt: etenim tametſi uenæ centum­
pondium tantummodo auri drachmam unam uel duas, aut argenti ſemun­
ciam uel unciam in ſe continet, tamen magna eius pars continenter excoqui­
tur ſine caris additamentis: qualia ſunt plumbum, ſpuma argenti, molybdæ
na. Nam ad hanc excoctionem nobis ſolo pyrite, in quo aliqua æris portio inſit,
uel qui facile igni liqueſcit, opus eſt: quinetiam panes inde conflati, ſi nullum
amplius aurum uel argentum ſorbuerint, rurſus reficiuntur ſolo pyrite cru­
do. Attamen ſi ex eiuſmodi uenis pauperibus cum pyrite tantummodo ex­
coctis materia, ex qua panes conflantur, confici non poterit, adijciantur alia
additamenta prius non excocta: utpote lapis plumbarius, lapides qui facile
igni liqueſcunt ſecundi generis, & arenæ ab eis reſolutæ, ſaxum calcarium,
tofus candidus, ſaxum fiſſile album, uena ferri, uel arida lutei coloris. Quan
quam autem hæc uenas excoquendi ratio rudis & nobis non magno uſui
eſſe uideri poteſt, tamen eſt artificioſa & utilis: ea enim magnum uenarum pon­
dus, in quo auri & argenti & æris exigua portio ineſt, ad paucos panes, qui
metallum in ſe contineant, redigit: qui etſi primo cocti propter cruditatem
habiles non ſunt ſecundæ coctioni, qua uel plumbum metalla precioſa, quæ
in panibus inſunt, combibit, uel ex eis æs conflatur, tamen ut ad eam apti fi­
ant: ſæpius, & quidem interdum ſepties aut octies, ut proximo libro expli­
caui, cremantur. Iſtiuſmodi autem excoctores adeo acuti & ſolertes ſunt, ut
omne aurum uel argentum, quod artifex uenæ experiundæ in ea dixerit in­
eſſe, ex ipſa excoquendo eliciant: quod ſi, cùm quis prima opera panes ex ue­
na conficit, ei auri drachma uel argenti ſemuncia defuerit, eam ſecunda ex re
crementis elicit. Atque hæc uenarum excoquendarum ratio uetus eſt & apud
eos pleroſque omnes, qui alijs utuntur, peruulgata.
Fornaces duæ A B. Os fornacis C. Catinus propior fornaci D. Eius os E. Alter ca
tinus F. Ad alteram fornacem accedit excoctor, geſtans alueum bracteis ligneis con­
textum carbonibus plenum G. Ad alteram fornacem ſtat excocter, & tertio couto
uncinato materiam, quæ circa fornacis os ferruminatur, amouet: Contus uncinatus
H. Aceruus carbonum I. Ciſium cui est ciſta craſſis uiminibus contexta, qua di­
metimur carbones K. Batillum ferreum L.
1 153[Figure 153]
Quanquam autem uena plumbi nigri in tertia fornace, cuius os ſemper
patet, excoqui ſolet, tamen non pauci eam in proprijs quibuſdam forna­
1cibus excoquunt: quorum rationes breuiter exponam. Carni uenam iſti­
us plumbi primò urunt: deinde malleis teretibus, ſed admodum latis, fran­
gunt & comminuunt: tum in duos humiles muros foci, qui eſt in fornace, ex
ſaxis, quæ iniurijs ignium reſiſtunt, & ambuſti in calcem non abeunt, facta
& concamerata imponunt ligna uiridia, eisque arida ſuperimponunt, atque in
ipſa uenam conijciunt: quæ lignis incenſis ſtillat plumbo: quod defluit in ſub­
iectum focum decliuem: is ex puluere carbonum & terreno conſtat: inque eo
eſt magnus catinus, cuius dimidia pars ſubit ſub fornacem, dimidia ex ea ex
tat: in hunc influit plumbum: quod excoctor, recrementis & cæteris prius
rutro detractis, cochleari effundit in proximos catinos: ex quibus plumbeæ
maſſæ, poſtquam refrixerunt, extrahuntur. Fornacis autem tergo eſt fora­
men quadrang̀ulum, ut ignis plus flatus concipere, utque excoctor per id in
fornacem ſerpere, quoties res poſtulat, poſſit. Saxones quoque, qui Gitelum
in colunt, uenam plumbi in fornace, furno non diſſimili, excoquentes ligna
per foramen, quod eſt in tergo fornacis, imponunt: quæ cùm uehementer ar­
dere cœperint, plumbum ex uena deſtillat in catinum: quem eo repletum ex­
cocto conto aperit: quo modo plumbum unà cum recrementis influit in al­
terum catinum ſubiectum: mox hæc detrahit. Poſtremò plumbeam maſſam
refrigeratam ex catino eximit. At Veſtofali ad decem carbonum plauſtra ſic
accumulant in aliquo decliui montis loco, quò uallem attingit, ut cumulus
ſuperius fiat planus: cui ſtramina ad trium uel quatuor digitorum craſſitudi
nem inijciunt: quibus tantam uenam plumbi puram, quantam cumulus fer
re poteſt, ſuperinijciunt. Deinde carbones, cùm flauerit uentus, accendunt:
is urget ignem ut uenam excoquat: quomodo plumbum deſtillans ex cumu­
lo effluit in uallis planiciem, latæque maſſæ, ſed non admodum craſſæ, fiunt:
in promptu autem ſunt aliquot uenæ plumbi centumpondia: quam, ſi res be­
ne procedit, cumulo inſpergunt: maſſas illas latas, quod impuræ ſint, impo­
nunt lignis aridis, quæ ſuſtinent uiridia catino magno impoſita, eisque incen
ſis illas recoquunt. Poloni uerò focis utuntur ex luto, quod lateres cin­
gunt, factis altitudine pedum quatuor: hi utrinque ſunt decliues. In ſuperiore
foci parte plana collocant magna ligna: eisque parua ſuperimponunt luto in­
ter ipſa interiecto: quibus tenuia lignorum reſegmina ſuperinijciunt, atque eis
rurſus uenam plumbi puram, eamque lignis magnis contegunt: quibus incen­
ſis uena liqueſcit & defluit in ligna inferiora: ea cùm ignis etiam conſumpſe­
rit, materiam metallicam colligunt: ipſamque, ſi res poſtulauerit, iterum atque
iterum iſto modo excoquunt: ex qua tandem lignis, quæ catino magno ſu­
perimpoſita ſunt, ſuperiniecta conflantur maſſæ plumbeæ. Recrementa ue
rò unà cum ramentis lotura collectis in tertia fornace, cuius os ſemper patet.
excoquuntur.
Carnorum fornax A. Alter murus humilis B. Ligna C. Vena ſtillans
plumbo D. Catinus magnus E. Alij catini F. Cochlear G. Plumbeæ maſſæ
H. Tergi fornacis foramen quadrangulum I. Saxonum fornax K. Foramen
in tergo fornacis L. Ligna M. Catinus ſuperior N. Catinus inferior O.
Veſtofalorum excoquendi ratio P. Cumuli carbouum Q. Stramina R.
Maſſa lata S. Catinus T. Polonorum focus V.
1 154[Figure 154]
Quinetiam operæ precium eſt fornacum, maxime earum in quibus uenæ
precioſæ excoquuntur, cameras, quæ craſſiorem fumi partem, metallis non
1carentem, concipiant & coerceant, conſtruere: quo ſane modo duæ plerunque
fornaces coniunguntur ſub unam teſtudinem: quam murus, ad quem illæ
ſunt extructæ, & quatuor pilæ ſuſtinent: ſub qua uenarum excoctores ſuum
munus perficiunt: eadem teſtudo habet duo foramina, per quæ fumus è for­
nacibus aſcendit in latam illam cameram: quæ quò latior eſt, eò plus ſumi con
cipit. In huius media ſupra teſtudinem parte eſt foramen, altum palmos tres,
latum duos: Id utriuſque fornacis fumum, ad cameræ latera aſcendentem uſque
ad eius teſtudinem, & cùm eluctari non poſſit rurſus deſcendentem, excipit:
& per caminum, quem Græci kapnodoxh\n, nomine ex re inuento, appellant,
emittit: qui totus in muro incluſus habet aliquot bracteas ferreas, ad quas
materia metallica, cum fumo ſublata, tenuior adhæreſcit, ut craſſior, ex qua
fit cadmia, ad cameram, quæ non raro in ſtirias concreſcit: in altero cameræ
latere eſt feneſtra, in quam uitrea ſpecularia ſunt impoſita, ut lumen tranſmit­
tere, fumum coercere poſſit: in altero ianua, quæ, cùm uenæ in fornacibus ex­
coquuntur, tota clauditur, ut nullus fumus exire poſſit: cùm fuligo & pom
pholyx abſtergendæ ſunt, aut cadmia decutienda, aperitur, ut operarius aſcen
dens per eam in cameram ingredi poſſit: ea uerò fuligo cum pompholyge per
miſta, bis ſingulis annis undique abſterſa, & cadmia decuſſa per canalem lon
gum, ex quatuor aſſeribus coniunctis in quadranguli figuram formatum, ne
auolet, deijcitur in ſolum officinæ, & aquis ſalſis aſpergitur: rurſuſque cum ue
na & ſpuma argenti excocta dominis emolumento eſt. Tales autem came­
ræ, quæ materiam metallicam cum fumo ſublatam excipiunt, utiles ſunt, cùm
ad omnes uenas metalli diuites, tum maxime ad minutulas particulas me­
tallicas, ex uenis ſaxisque contuſis & lauatis collectas: quod hæ ipſæ ex igni
fornacum ſoleant euolare.
Fornaces A. Teſtudo B. Pilæ C. Camera D. Fora­
men E. Caminus F. Feneſtra G. Ianua H. Canalis I.
1 155[Figure 155]
Expoſui generatim quarundam uenarum excoquendarum rationem: nunc ſingu­
latim dicam de cuiuſque metalli uenis q̊modo excoquendæ, uel ex ipſis metalla
conficienda ſint, orſus ab auro: eius arena & ramenta lotura, uel puluis alio mo
1do collectus ſæpius excoqui non debet, ſed aut cum argento uiuo permiſceri
& aqua tepida affuſa omnis ſpurcicia elui: quam rationem ſeptimo libro ex
plicaui: aut in aquam, quæ aurum ſecernit ab argento, conijci, quæ etiam ipſa
illud ſeparat à ſpurcicia. Cernimus enim aurum in ampullam uitrcam delabi:
ſed poſtquam omnis aqua ex puluere deſtillarit, is non raro fuluus in ampul
læ fundo reſidet: qui ſæpius oleo, ex fece uini ſicca confecto, madefactus ſic
cetur: & in catinum coniectus cum nitro facticio, quod chryſocollam nomi
namus, uel halinitro & ſale excoquatur: aut idem puluis comminutus in argen­
tum liquefactum, quod ipſum combibit, inijciatur: à quo rurſus id aqua illa ua­
lens ſeparet. Sed auri uenam excoquere oportet, uel extra fornacem in cati­
no, uel in fornace: in illo paruam eius portionem, in hac grandem: etenim auri ru­
dis, quicunque color ei inſederit, comminuti, ſulfuris, ſalis ſingulorum libra, æ­
ris triens, aridæ uini fecis quadrans tribus horis lento igni coqui debent in
catino: deinde acriori ut liqueſcant: miſtura in argentum liquefactum inijci.
Eiuſdem auri rudis comminuti libra, & ſtibij, item comminuti, ſelibra permiſcean
tur: & in catinum coniecta ſimul cum ſcobis æris elimatæ, eis ſubiectæ, ſemun
cia coquantur uſque dum liqueſcant: tum globulorum plumbeorum ſextans in­
ijciatur in eundem catinum. Quam primum uerò miſtura expirat odorem ſcobs
ferri elimata ad eam adijciatur: uel, ſi ea in promptu non fuerit, eius ſquama:
utraque enim frangit uires ſtibij. Quod cùm ignis conſumit non modo unà cum
eo, quæ ipſius ſtibij uis eſt, aliqua auri particula, ſed etiam argenti, ſi cum au
ro fuerit permiſtum, conſumitur: maſſa ex catino fictili exempta & refrigerata
in catino cinereo excoquatur, primo uſque dum ſtibium exhalet: deinde do­
nec plumbum ab eo ſeparetur. Eodem modo pyrites, qui aurum in ſe conti­
net, comminutus coquatur: ſed ipſe & ſtibium par pondus habere debent: ue
rùm ex eo multis alijs modis aurum confici poteſt. Nam comminuti pars per
miſcetur cum æris partibus ſex, ſulfuris parte una, ſalis parte dimidia, omni­
busque in ollam iniectis ſuperfunditur uinum, quod è fecibus uini liquidis,
in ampulla excoctis, deſtillauit. Olla operculata et luto oblita in loco calido
reponitur, ut miſtura, uino madefacta, ſex dierum ſpacio ſiccetur: deinde tri
bus horis igni leni coquitur: tum cum plumbo miſta acriori. Poſtremò con
ijcitur in catinum cinereum, & aurum à plumbo ſeparatur. Aut ramenti ex py
rite alioúe lapide, ad quem aurum adhæret, lotura collecti libra miſcetur cum
ſalis ſelibra, aridæ uini fecis ſelibra, recrementorum uitri triente, recremento
rum auri uel argenti ſextante, æris ſicilico. Catinus, in quem hæc coniecta ſunt,
operculo tectus oblinitur luto, & imponitur in fornaculam quæ modicis fo­
raminibus flatu inſpiratur: atque coquitur donec ipſa rubeſcat, & res iniectæ
commiſceantur: quod ipſis quatuor uel quinque horarum ſpacio ſolet accidere. Mi­
ſtura refrigerata rurſus teritur in puluerem, & ad eam ſpumæ argenti libra
adijcitur, rurſusque in altero catino coquitur uſque ad eum finem dum lique­
ſcat. Maſſa exempta & à recrementis purgata inijcitur in catillum cinereum
atque aurum à plumbo ſeparatur. Aut puluis qui habet talis ramenti metal­
lici lotura collecti & præparati, ſalis, halinitri, aridæ uini fecis, recremen­
torum uitri ſingulorum libram, coquitur donec liqueſcat. Refrigeratus &
comminutus lauatur: mox ad cum adijcitur argenti libra, ſcobis æris eli­
matæ triens, ſpumæ argenti ſextans: & iterum coquitur uſque dum
1liquetur. Pòſt maſſa à recrementis purgata conijcitur in catinum, & aurum
atque argentum à plumbo ſeparantur: aurum denique ab argento aqua illa ua­
lenti ſecernitur. Aut puluis, qui conſtat ex talis ramenti metallici lotura col­
lecti & præparati libra, ſcobis æris elimatæ quadrante, pulueris ſecundi, qui
uenas liquefacit, libris duabus, coquitur donec liqueſcat. Miſtura refrigera­
ta denuo in puluerem reſoluitur, torretur, lauatur: quo modo fit puluis cæ­
ruleus: cuius & argenti & pulueris ſecundi, qui uenas liquefacit, ſingulorum
libra, plumbi libræ tres, æris quadrans, ſimul coquuntur donec liqueſcant.
Deinde maſſa, ut proxima, tractatur. Aut puluis, qui fit ex talis ramenti me­
tallici lotura collecti & præparati libra, halinitri ſelibra, ſalis quadrante co­
quitur uſque dum liqueſcat. Miſtura refrigerata denuo teritur in puluerem:
cuius libra argenti liquefacti libræ quatuor combibunt. Aut puluis, qui confi
citur ex id genus ramenti libra, ſulfuris libra, ſalis ſeſquilibra, ſalis ex arida ui
ni fece facti triente, æris cum ſulfure reſoluti in puluerem triente, coquitur do nec
liqueſcat. Poſtea plumbo recoquitur: & aurum à reliquis metallis ſeparatur.
Aut puluis, qui habet id genus ramenti libram, ſalis libras duas, ſulfuris ſe­
libram, ſpumæ argenti libram, coquitur & ex eo conflatur aurum. His & ſi­
milibus modis ramentum aurum in ſe continens, extra fornacem excoqui de­
bet, ſi uel paucum, uel ualde diues erit. Si uerò multum fuerit, aut pauper, in
fornace: magis uerò uena quæ non teritur in puluerem: præſertim cùm eius
copiam auraria ſuppeditauerint. Sed ramentum auri particeps cum ſpuma
argenti & molybdæna permiſtum, adiecta ferri ſquama excoquatur in for­
nace, cuius os ad tempus clauditur, aut in prima uel ſecunda, cuius os ſemper
patet: quo modo mox ex auro & plumbo fit miſtura, quæ in ſecundas for­
naces inferatur. At pyritæ uel cadmiæ, quæ aurum in ſe continet, duæ par­
tes uſtæ conijciantur in unam non uſtam & ſimul excoquantur in tertia for
nace, cuius os ſemper patet, fiantque ex eis panes: qui ſæpius cremati recoquan
tur in fornace cuius os ad tempus clauditur, uel in alijs duabus, quarum os
ſemper patet: quo modo plumbum ſorbet aurum, ſiue purum fuerit, ſiue ar
gentoſum, ſiue æroſum: quæ miſtura etiam in ſecundas fornaces inferatur.
Pyrites uerò, uel alia auri uena cum multa materia, quæ igni conſumpta è for
nace euolat, permiſta excoquatur cum lapide, ex quo conflatur ferrum, ſi is
in promptu fuerit. Sex autem partes talis pyritæ, uel auri uenæ in puluerem
reſolutæ & cribratæ, quatuor lapidis, ex quo ferrum conflatur, item commi­
nuti, tres calcis aqua reſtinctæ permiſceantur, & aqua madefiant: ad quas ad
ijciantur partes duæ & dimidia panis, qui aliquid æris in ſe continet: & re­
crementorum pars una & dimidia: ſed tot panum fragmenta, quot alueus ca­
pit, inijciantur in fornacem: deinde res permiſtæ & recrementa. Cùm uerò
iam media catini pars liquoribus, qui è fornace defluxerunt, referta fuerit,
tunc primò recrementa detrahantur: deinde panes ex pyrite conflati: poſtre
mò miſtura æris, & auri, & argenti, quæ in fundo reſidet: ſed panes leniter
toſti cum plumbo recoquantur, fiantque panes qui in alias officinas inferan­
tur. Miſtura uerò æris & auri ac argenti non torreatur, ſed etiam ipſa cum pa
ri portione plumbi recoquatur: & quidem in catino: atque conficiantur panes
multo magis quam iam dicti æris & auri diuites. Verùm ut miſtura auri &
1argenti diuitior fiat, ad eius libras decem & octo adijciantur, uenæ crudæ li
bræ octo & quadraginta, lapidis, ex quo ferrum conflatur, libræ tres, panis
ex pyrite confecti, uel cum plumbo permiſti dodrans: & ſimul coquantur in
catino donec liqueſcant: detractis recrementis & panibus, ex pyrite confla­
tis, miſtura inferatur in alias fornaces. Sequitur argentum, cuius puri uel præ­
ſtantiſſimi rudis effoſſæ maſſulæ non ſunt excoquendæ in primis fornaci­
bus, ſed in catillis ferreis, ut ſuo loco dicam, calfactæ, & cùm in ſecundis for­
nacibus argentum à plumbo ſeparatur in ſtannum liquefactum iniectæ, pur
gandæ: ſed eiuſdem tenuiſſimæ bracteæ, uel minutæ maſſulæ ad lapides aut
marmora aut ſaxa adhæreſcentes, item eædem maſſulæ cum terris permiſtæ,
aut non ſatis puræ, ſimul cum panibus, ex pyrite conflatis, & argenti recre­
mentis, atque lapidibus, qui facile igni liqueſcunt, ſecundi generis excoqui de­
bent in fornace, cuius os ad exiguum tempus clauditur: at glomis, qui totus
è minutis argenti puri filis conſtat, & eiuſdem rudisque uirgulæ in olla, ne e­
uolent, incluſæ, ac in eandem fornacem coniectæ unà cum reliquis argenti
uenis excoquendæ ſunt. Quidam etiam rudis argenti maſſulas non ſatis pu
ras in ollis uel catinis triangularibus, operculatis & luto oblitis, incluſas ex­
coquunt: uerùm eas ollas in fornacem non conijciunt, ſed collocant in for­
nacula, quæ flatu uenti modicis foraminibus inſpiratur: atque hi adijciunt ad
argenti rudis partem unam ſpumæ argenti comminutæ partes tres, & totidem
molybdænæ partes, lapidis plumbarij facile liqueſcentis, partem dimidiam,
atque exiguam ſalis & ſquamæ ferri portionem. Stannum quidem, quod in fun
do uaſis reſidet, ut aliud, in ſecundas fornaces infertur: recrementa uerò re­
coquuntur cum cæteris argenti recrementis. Sed ollæ uel catini, ad quos ſtan­
num aut recrementum adhæſerit, ſub pila ſubiecti tunduntur & lauantur:
atque ramentum inde collectum unà cum recrementis excoquitur: quæ ratio
argenti rudis excoquendi, ſi modicum fuerit, optima eſt: quòd ne minima qui­
dem argenti portio ex olla uel catino euolare & perire poſſit. Sed uena plum
bi cinerei & ſtibij ac molybdæna, ſi argentum in ſe continent, cum reliquis
argenti uenis excoquantur: ſimiliter lapis plumbarius, ſi paucus fuerit, & item
pyrites. Si uerò lapis plumbarius fuerit multus, ſiue magna, ſiue parua argen­
ti portio in eo ineſt, ſeparatim ab alijs excoquatur: quam rationem paulo poſt
explicabo: quia enim nigri plumbi, ſicut etiam æris uenæ, eis metallis plerunque
communes ſunt cum argento, & nunc & poſtea de ipſis dicere multum refert:
pari modo pyrites, ſi multus fuerit, ſeorſum excoquatur. Ex eius toſti tribus
partibus & crudi una, addito ramento, ſi quod lotura fuerit ex ipſo confe­
ctum, & recrementis in tertia fornace, cuius os ſemper patet, panes conflen­
tur: qui aqua reſtincti crementur: atque eorum partes plerunque quatuor cum
una pyritæ crudi parte rurſus commiſtæ, in eadem fornace recoquantur: ite­
rumque ex eis conflentur panes: ex quibus, ſi multa æris portio in eis fuerit,
crematis & recoctis ſtatim æs conficiatur: ſin exigua, crementur quidem, ſed
recoquantur cum paucis recrementis mollibus: quo ſane modo plumbum,
quod eſt in catino liquefactum, ſorbet argentum: ex materia uerò pyritæ, quæ
ſupernatat, tertio conficiuntur panes: atque ex eis crematis & recoctis æs. Si­
militer ex cadmiæ, in qua ineſt argentum, uſtæ tribus partibus permiſtis cum
1pyritæ crudi parte una & recrementis conflentur panes: qui cremati in eadem
fornace recoquantur: quo modo etiam plumbum, quod catinus in ſe conti­
net, argentum combibit: quod ſtannum in ſecundas fornaces inferatur. Ve
rùm crudi ſilices & lapides, qui facile igni liqueſcunt, tertij generis, ac cæte­
ri, in quibus pauca argenti portio ineſt, crudom pyritæ uel cadmiæ inſpergi de
bent: toſti uerò, crematis pyritæ uel cadmiæ panibus: quod ſeparatim utili­
ter excoqui non poſſint: ſimili modo terræ, quæ paucum argentum in ſe con
tinent, ijſdem inſpergendæ ſunt. Quod ſi pyrites & cadmia excoctorem de
fecerint, tales lapides & terras excoquat cum ſpuma argenti, molybdæna, re­
crementis, lapidibus qui facile igni liqueſcunt. Sed ramentum, ſi lotura ex ar­
gento rudi fuerit ortum, excoquatur, uel cum ſpuma argenti & molybdæ­
na permiſsunt, & prius uſtum donec liquatum fuerit: uel aqua madefactum cum
panibus ex pyrite & cadmia conflatis: neutro modo delabitur ex fornace,
aut ex eadem euolat ui flatus follium & ignis agitatum. Sin ortum fuerit ex
lapide plumbario, toſtum cum eo excoquatur: ſi ex pyrite, cum pyrite. At
æs purum ſiue proprius ei color inſederit, ſiue chryſocolla uel cæruleo fue­
rit tinctum, & rude plumbei coloris, aut fuſci, aut nigri, excoquantur in for­
nace, cuius os uel ad exiguum tempus clauditur, uel ſemper patet: & tunc qui­
dem in prima: in eo ſi magna argenti portio fuerit, maiorem ipſius partem
plumbum in catinum iniectum & liquatum ſorbet, reliqua ſimul cum ære uen­
ditur dominis officinæ, in qua argentum ab ære ſecernitur: ſin exigua, nullum
plumbum in catinum conijcitur, quod argentum combibat, ſed id unà cum
ære domini iam commemorati mercantur: ſi nulla, æs ſtatim perficitur. Quod
ſi tale æs in ſe continet aliquam rem foſſilem non facile liqueſcentem, ſiue py­
rites fuerit, ſiue cadmia metallica foſſilis, ſiue lapis, ex quo conflatur ferrum,
ad eam adijciatur pyrites crudus facile liqueſcens, & recrementa, atque ex eis
excoctis conflentur panes, ex quibus toties crematis, quoties res poſtulat,
& recoctis æs conficiatur. Attamen ſi aliqua argenti portio in panibus fue­
rit, in quam plumbi impenſa facienda ſit, prius etiam id in catinum iniectum
& liquefactum ipſam combibat. Æs uerò rude minus ſyncerum, quale, cùm
plerunque ſit cinereum uel purpureum, nigricat & interdum partim cæruleum
eſt, hoc modo apud Rhetos excoquitur in prima fornace, cuius os ſemper
patet. Primus excoctor (tres enim ſunt) ad tantum æs rude, quantum recipi
unt uaſa decem & octo, quorum quodque capax eſt modiorum Romanorum
ferè ſeptem, adijcit tantam plumbi recrementorum partem, quantam capiunt
ciſia tria: tantam lapidis fiſſilis, quantam comprehendit ciſium unum: tantam
lapidis facile igni liqueſcentis, quanta pendit quintam centumpondij par­
tem: aliquam præterea particulam ramenti lotura ex diphryge & cadmia col
lecti: quæ omnia duodecim horarum ſpacio excoquit, conficitque primarios pa
nes pendentes ſex centumpondia: & miſturam, cuius dimidia pars ex ære et
argento conſtat, pendentem dimidium centumpondium: atque ea infimum ca­
tini locum occupat. In ſingulis autem panum centumpondijs ineſt argenti ſe­
libra, & interdum præterea ſemuncia: in dimidio miſturæ centumpondio
argenti bes uel dodrans, qua ratione ſingulis hebdomadis, ſi operarum di­
es ſex fuerint, efficit panum centumpondia ſex & triginta: miſturæ tria: in
1quibus plerunque inſunt argenti fere quatuor & uiginti libræ. Alter excoctor
à primarijs panibus ſeparat maximam argenti partem, quam plumbum ſor
bet: etenim ad decem & octo centumpondia panum ex ære rudi conflatorum
addit molybdænæ & ſpumæ argenti duodecim centumpondia: lapidis, ex
quo conflatur plumbum nigrum, tria: panum durorum, qui plus argenti in
ſe continent, quinque: panum æreorum fatiſcentium, duo: addit inſuper aliqua
recrementa, quæ cum excoqueretur æs rude, ſupernatarunt: & particulam ra­
menti ex cadmijs confecti: quæ omnia item duodecim horarum ſpacio ex­
coquit, efficitque tot ſecundarios panes, quot pendunt decem & octo centum­
pondia: atque miſturam æris, & plumbi, & argenti, pendentem duodecim cen
tumpondia: in quorum ſingulis ineſt argenti ſelibra: quam miſturam, poſt­
quam conto uncinato detraxit panes, effundit in æneos uel ferreos catinos:
quo modo quatuor fiunt panes qui inferuntur in officinam, in qua argentum
ab ære ſecernitur: idem excoctor die ſequenti ad ſecundariorum panum de
cem & octo centumpondia rurſus adijcit molybdænæ & ſpumæ argenti du
odecim centumpondia: lapidis, ex quo conflatur plumbum nigrum, tria: pa
num durorum, qui plus argenti in ſe continent, quinque: recrementa quæ, cùm
ipſe excoqueret panes primarios, ſupernatarunt: ramentum lotura ex cad­
mijs quæ tunc fieri ſolent, confectum: quæ omnia ſimiliter duodecim hora­
rum ſpacio excoquit: atque efficit tot tertiarios panes, quot pendunt tredecim
centumpondia: ac miſturam æris, & plumbi, & argenti, pendentem unde­
cim centumpondia: quorum ſingula in ſe continent argenti trientem & ſe­
munciam: quam, ubi conto uncinato detraxit tertiarios panes, effundit in ære
os catinos: qua ratione iterum quatuor fiunt panes: qui, ut priores, inferun­
tur in officinam, in qua argentum ab ære ſecernitur: hoc modo ſecundus ex­
coctor alternis diebus primarios panes, alternis ſecundarios excoquit. At ter
tius excoctor ad tot panes tertiarios, quot capiunt undecim ciſia, addit pa­
num durorum, in quibus minus argenti ineſt, tria ciſia: & recrementa, quæ,
cùm ipſe excoqueret ſecundarios panes, ſupernatarunt: & ramentum lotu­
ra ex cadmijs, quæ tunc fieri ſolent, confectum: ex quibus omnibus excoctis
efficit tot quartarios panes, quos duros nominant, quot pendunt uiginti cen
tumpondia, & tot panes duros, qui plus argenti in ſe continent, quot pen­
dunt quindecim centumpondia: in quorum ſingulis ineſt argenti triens. Hos
panes ſecundus excoctor, ut dixi, adijcit ad primarios & ſecundarios panes
cùm eos recoquit: idem ex tot quartarijs panibus ter crematis, quot recipi­
unt undecim ciſia, conficit ultimos panes, quorum centumpondium tantun­
modo ſemunciam argenti in ſe continet: & panum durorum, in quibus mi
nus argenti ineſt, quindecim centumpondia: in quorum ſingulis ineſt argen­
ti ſextans. Hos panes tertius excoctor, ut dixi, addit ad panes tertiarios cùm
eos recoquit. Sed ex ultimis panibus ter crematis & recoctis conficitur æs
nigrum. At æs rude, ex quo conficitur æs purum, quod uel paucum argen­
tum in ſe continet, uel non facile liqueſcit, primò excoquatur in tertia forna
ce cuius os ſemper patet: atque ex eo fiant panes, qui ſepties cremati deinde
recoquantur, & ex eis confletur æs: cuius panes inferantur in alterius gene
ris fornacem: in qua ſic tertiò coquantur, ut in æris parte inferiore plus argenti,
1minus in ſuperiore remaneat, quam rationem liber undecimus explicabit. Py
rytes autem, quia plerunque non modo æs, ſed etiam argentum in ſe continet,
quomodo excoquendus ſit cùm de argenti uenis ſcriberem, expoſui. Sed ſi
in eo argenti minimum fuerit, & æs, quod ex eo conflatur, non facile tracta­
ri poterit, ratione, quam proxime explicaui, excoquatur. Poſtremò lapis fiſſi­
lis æroſus, ſiue bitumen, ſiue ſulfur in ſe contineat, uſtus excoquatur cum la­
pidibus, qui facile igni liqueſcunt, ſecundi generis, conficianturque panes, qui­
bus recrementa ſupernatant. Ex panibus ſepties plerunque crematis & reco­
ctis conflentur recrementa & duplices panes: quorum alteri ærei ſunt, & in­
fimum in catino locum occupant: atque hi uenduntur dominis officinarum,
in quibus argentum ab ære ſecernitur: alteri cum primarijs panibus recoqui
ſolent. Si uerò lapis fiſſilis paruam æris portionem in ſe contineat, uratur, ſub
pila ſubiectus comminuatur, lauetur, cribretur: ramentum inde confectum ex­
coquatur: & ex eo fiant panes: ex quibus crematis æs conficiatur: uerùm ſi ad
lapidem fiſſilem chryſocolla, uel cæruleum, uel terra lutea aut nigra adhæ­
ſerit, in quibus æs & argentum inſunt, non lauetur, ſed comminutus cum lapi
dibus, qui facile igni liqueſcunt, ſecundi generis eodem modo excoquatur.
At plumbi nigri uena ſiue molybdæna fuerit, ſiue pyrites, ſiue lapis, ex quo
id conflatur, plerunque excoquitur in proprijs fornacibus, de quibus ſupra di
xi, ſed non minus ſæpe in tertia, cuius os ſemper patet. Focus & catinus con
ficiuntur ex puluere, in quo parua quædam ſquamæ ferri portio ineſt: recre
menta ferri potiſſimum talis uenæ additamentum ſunt: quorum utrunque ſo
lertes excoctores utile arbitrantur, & ère dominorum eſſe: quòd ea ferro na­
tura ſit, ut nigrum plumbum in unum cogat. Si molybdæna uel lapis, ex quo
id conflatur, excoquitur, mox è fornace in catinum effluit plumbum: quod
recrementis detractis cochleari hauſtum effunditur: ſi uerò pyrites, primò è
fornace, ut Goſelariæ uidere licet, in catinum defluit liquor quidam candi­
dus, argento inimicus & nociuus: id enim comburit: quocirca recrementis,
quæ ſupernatant, detractis effunditur: uel induratus conto uncinato extra­
hitur: eundem liquorem parietes fornacis exudant: deinde ex fornace in ca­
tinum defluit ſtannum, hoc eſt miſtura plumbi nigri cum argento: de quo
ſtanno prius detrahuntur recrementa, non raro, ut nonnulli pyritæ ſunt, can
dida, poſterius pyritæ panes, ſi quos habet: in his aliqua æris portio ſolet in
eſſe: ſed quia perexigua & ſyluæ carbonum copiam non ſuppeditant, æs ex
ipſis non conflatur. Ex ſtanno aut in catillos ferreos infuſo, item fiunt panes:
qui, cùm in ſecunda fornace coquuntur, argentum ſeparatur à plumbo: quod
partim in ſpumam argenti, partim in molybdænam mutatur: ex quibus in pri
ma fornace recoctis conficitur plumbum depauperatum: nam eius centum
pondium unam tantummodo argenti drachmam in ſe continet: cùm antea­
quam argentum ab eo ſepararetur in eius centumpondio argenti plus minus
unciæ tres inerant. Sed lapilli nigri & cæteri, ex quibus conficitur plumbum
candidum, excoquantur in ſui generis fornacibus: quæ anguſtiores quam re­
liquæ fornaces eſſe debent, ut ignis paruus, quem poſtulat uena, paretur: ſed
altiores, ut anguſtiam ſua altitudine compenſent: & ferè eadem capacitas, quæ
aliarum eſt fornacum, fiat: ſuperius à fronte clauſæ ſint, ab altero latere pateant,
1& ad ipſum gradus habeant: nam eos ad frontem propter catinos habere non
poſſunt: quibus gradibus excoctores aſcendentes lapillos in ipſas conijci­
ant: cuiuſque fornacis fundum nullo puluere, ex terra & carbonibus comminu
tis facto, paretur, ſed in ipſo officinæ ſolo ſaxum arenarium non nimis durum
locetur: & quidem paululum decliue: quod longum ſit pedes duos & do­
drantem, latum totidem pedes, craſſum pedes duos: quanto enim craſſius fu
erit, tanto diutius in igni durat. Circum id quadrangula fornax alta ad pedes
octo uel nouem futura extruatur ex latis arenarijs ſaxis uel ex iſtis uilibus,
quæ natura de diuerſa materia compoſuit: interius undique æquabiliter luto
oblinatur, ut pars caua ſuperius fiat longa pedes duos, lata unum, deorſum
uerò uerſus paulo minus & longa & lata: ſupra eam duo ſint parietes: inter
quos fumus ex fornace aſcendat in ſolarij pauimentum, atque tandem per an
guſtum tecti foramen eluctetur. Saxum autem arenarium iccirco in fundo
fornacis decliue locetur, ut plumbum ex lapillis conflatum per os fornacis
in catinum defluere poſſit. Quoniam uerò excoctoribus acri igni opus non
eſt, nec neceſſe habent follium nares in æneam uel ferream fiſtulam impone
re, ſed tantum in muri foramen. Attamen folles poſteriore parte altius collo
centur, ut naribus flatum recta uerſus os fornacis expirent: ut uerò non acrem,
nares latæ ſint: acrior enim ignis ex lapillis nigris plumbum conflare non ſo
let, ſed eos coficere & in cinerem mutare: prope gradus ſaxum ponatur ex­
cauatum: in quod conijciantur lapilli nigri excoquendi: quorum quoties tot
in fornacem excoctor inijciet, quot batillum ferreum capere poteſt, toties ſu
perinijciat carbones: qui omnes prius in uas coniecti, & aquis abluti ab are­
nis atque lapillis, ſi qui ad eos adhæſerint, purgentur: ne ſimul cum lapillis ni­
gris liqueſcentes os obſtruant, & plumbi liquidi ex fornace effluuium ſiſtant:
os fornacis ſemper pateat: ante quod ſit catinus paulo ſemipede altior, lon­
gus dodrantes duos, latus unum. In eum luto oblitum ex ore influit plum­
bum: ad cuius catini alterum latus ſit humilis murus: latior dodrante, longi­
or pede, in quo puluis carbonum iaceat: ad alterum, officinæ ſolum decliue,
ut eo commodius recrementa defluere & detrahi poſſint: quamprimum aut
plumbum ex ore fornacis in catinum defluere cœperit, excoctor partem pul­
ueris à muro in eum detrahat, ut à calido recrementa ſeparentur: utque eo con­
tegatur, ne pars ipſius calore reſoluta cum fumo euolet. Si uerò poſt detra­
cta recrementa puluis totum plumbum non conteget, eius pluſculum rutro
detrahat: idem faciat cùm os catini, quod conto recluſit ut plumbum in alte
rum catinum rotundum, item luto oblitum, effluere poſſit, rurſus luto uel pu­
ro, uel cum puluere carbonum permiſto, obſtruet. Habeat etiam excoctor
in promptu ſcopas, quibus uerrat parietes, qui ſunt ſupra fornacem: ad eos
enim & ad ſolarij pauimentum aliqui minutuli lapilli, ut excoctor diligens
& experiens ſit, partim cum fumo adhæreſcere ſolent. Si quis uerò harum re­
rum non ſatis expertus, lapillos, qui plerunque triplices ſunt, maiuſculi ſcilicet,
mediocres, minutuli, ſimul excoxerit, domini non exiguam plumbi iacturam
facient: etenim antea quàm maiuſculi uel mediocres liqueſcunt, minutuli uel
exuruntur in fornace, uel ex eo euolantes non modo ad parietes adhæreſcunt,
ſed etiam in ſolarij pauimentum decidunt: quos dominus officinæ, uenarum
1dominis ſuo quodam iure abripit: qua de cauſa experientiſſimus quiſque ex­
coctor alios ſeparatim ab alijs excoquit: & quidem minutulos in latiore for
nace: mediocres, in media: maiuſculos, in anguſtiore. Quinetiam cùm minu
tulos excoquit, leni follium flatu utitur: cùm mediocres, mediocri: cùm ma­
iuſculos, uehementi. Nam ſi primos excoquit, lento igni indiget: ſi alteros,
mediocri: ſi tertios, acri. Multo tamen minus acri quàm cùm uenas uel auri
uel argenti, uel æris excoquit. Cùm autem in hoc labore continenter tres di
es & noctes, ut fieri ſolet, excoctores operam conſumpſerint, lapillorum mi­
nutulorum maius pondus conflare poſſunt, quod cito liqueſcant: maiuſcu­
lorum minus, quod tardè: mediocrium mediocre, quod medio modo ſe ha
beant: qui tamen in fornace, modò latiore, modò mediocri, nunc uerò angu
ſtiore non facta, lapillos omnes excoquunt, hi, ut magnum damnum non fa­
ciant, primò in eam minutulos inijciunt, deinde mediocres, tum maiuſculos,
poſtremò non ſatis puros: atque, ut conuenit, follium flatum immutant. Ne ue­
rò lapilli prius ex magnis carbonibus, in fornacem iniectis, deuoluantur in
catinum quàm ex eis plumbum confletur, excoctor paruis utitur: atque primò
tales carbones, aqua madefactos, inijcit in fornacem, deinde lapillos, tum i­
terum ac ſæpius uiciſſim carbones et lapillos. Sed lapilli collecti ex materia,
quæ diebus æſtiuis in foſſa, in quam immittitur riuus, lauatur, hybernis in
laminam ferream foraminum plenam coniecta, excoquantur in fornace pal
mum latiore quàm ea eſt in qua minutuli lapilli, ex terra effoſſi, conflantur:
ſed ad eos excoquendos uehementiore flatu follium, & acriore igni opus eſt
quàm ad maiuſculos excoquendos. Verùm quicunque lapilli coquuntur, ſi
prius plumbum ex fornace effluit, multum ex eis conficitur: ſi recrementa, pau
cum. Cum ipſis enim permiſcetur: quod tunc accidere ſolet, cùm lapilli uel
minus puri, uel ferrugine, quæ ſatis cremata non fuit, infecti in fornacem con
iecti fuerint, uel plures quàm oportet: tunc enim, quanquam puri ſunt & fa­
cile liqueſcunt, ſimul cum recrementis, cum quibus miſcentur, aut effluunt,
aut in fornace adeo ſubſidunt, ut munere excoquendi neceſſariò intermiſſo
refringenda ſit. Quoties aut: recrementa de plumbo per decliue officinæ ſo
lum defluxerint, & rutro detracta fuerint, toties os catini aperiatur, & plum
bum deriuetur in alterum catinum: quod quamprimum effluxerit os luto
cum puluere carbonum permiſto rurſus obturetur. In hoc catino prunæ in­
ſint, ne plumbum mox effundendum refrigeſcat: ex eo, ſi tam impurum fue­
rit, ut opera inde formari non poſſint, effuſo conficiantur panes recoquen­
di in foco, de quo paulo poſt dicam: ſi purum, ſtatim æreæ laminæ craſſæ ſu
perfundatur prius rectis lineis, deinde ſuper eas tranſuerſis ut cancelli fiant:
quorum ſinguli ferro ſignatorio in eos impreſſo ſignentur, ſi plumbum ex
lapillis effoſſis conflatum fuerit, unum tantummodo ſignum, magiſtratus
ſcilicet imprimi ſolet: ſi ex lapillis ſola lotura collectis, duo magiſtratus &
furca, qua lotores utuntur: tum ex id genus cancellis plerunque tribus ligneo
malleo compactis & coagmentatis formetur una maſſa. Recrementa uerò
detracta mox batillo ferreo conijciantur in lacuſculum ex una arbore caua­
tum, & agitata purgentur à carbonibus: tum exempta contundantur malleo
ferreo quadrangulo: deinde cum lapillis proxime coquendis recoquantur.
1Sed quidam recrementa ter uda pilis ſubiecta tundunt, terque recoquunt: quo­
rum adhuc humidorum ſi magnus aceruus fuerit coctus, ex eis paucum plum
bum propterea conflatur, quòd mox liquefacta rurſus ex ſornace defluant
in catinum. Sed lutum & glareæ, quibus tales fornaces incruſtantur, item cad
miæ, quia non raro concipiunt lapillos prorſus non liquatos uel ſemiliqua
tos, & plumbi guttas combibunt, pilis udis ſubiecta tundantur: quo modo
lapilli prorſus non liquati per cancellos effluunt in canalem, & ut reliqui la­
pilli lauantur: ſemiliquati uerò & plumbi guttæ ex capſa exemptæ primum
cribro, in quo non exigua earum portio remanet, lauentur: deinde in area, lin
teis extenſis contecta. At fuligo ad partem camini, quæ fumum emittit, ad­
hæreſcens, quia etiam ipſa ſæpius in ſe continet lapillos minutulos, qui cum
fumo ex fornace euolarunt, in area iam dicta, & alterius canalis lauetur: ue­
rùm plumbi guttæ & ſemiliquati lapilli, quos lutum & lapides, quibus in­
cruſtantur fornaces, combiberunt, atque reliquiæ plumbi, ex utroque catino ex­
empti, ſimul cum lapillis excoquantur. Cùm autem lapilli nigri tribus die­
bus & totidem noctibus in fornace, ſicuti ſupra dixi parata, excocti fuerint,
nonnullæ particulæ ſaxorum, ex quibus fornax eſt extructa, igni labefacta­
tæ decidunt: quare follibus ſublatis fornax poſteriore parte perfringatur, et
cadmia primo malleis decutiatur, deinde fornax interius tota eorundem ſa
xorum glareis, ad id aptatis, & luto rurſus æquabiliter incruſtetur: ſaxum e­
tiam arenarium, in ſolo fornacis locatum, ſi fecerit uitium, eximatur, & in ei­
us locum reponatur alterum: quod ei ſupereſt, excoctor acuto malleo reſe­
cet atque aptet.
Fornax A. Eius os B. Catinus C. Eius os D. Recre­
menta E. Rutrum F. Alter catinus G. Parietes cami­
ni H. Scopæ I. Lamina ærea K. Cancelli L.
Ferrum ſignatorium M. Malleus N.
1 156[Figure 156]
Alij ad murum extruunt duas fornaces, iam à me deſcriptis prorſus aſſi­
miles, & ſupra eas teſtudinem: quam murus & quatuor pilæ ſuſtinent, per cuius
1teſtudinis foramina fumus è fornacibus aſcendit in latam cameram, ei, quam
ſupra deſcripſi, ſimilem, niſi quod in utroque latere habeat feneſtram, oſtio ca
reat. Excoctores enim fuliginem abſterſuri primò gradibus, qui ſunt ad la­
tera fornacum aſcendunt, deinde ſcalis per teſtudinis foramina, quæ ſunt ſu
pra fornaces, in cameram, ubi fuliginem abſtergunt, conuerrunt, in alueos
colligunt: quos alius alio deportandos & effundendos tradit: ea camera eti
am ab altera differt caminis: quos duos habet domi uſitatis non diſſimiles:
hi fumum, qui per ſuperiorem partem concameratam eluctari non poteſt, re­
fractum & repercuſſum excipiunt, & inanem plumbi tandem emittunt: nam
plumbum calore ignis reſolutum & in cinerem mutatum, atque lapilli minu­
tuli cum fumo euolantes in camera remanent, aut ad laminas æreas, quæ ſunt
in camino adhærent.
Fornaces A. Catinus propior fornaci B. Eius os C.
Alter catinus D. Pilæ E. Camera F. Feneſtra G.
Camini H. Vas in quo carbones abluuntur I.
1 157[Figure 157]
Si plumbum candidum adeo fuerit impurum, ut, cum malleo percuſ­
ſum ducitur, rimis fathiſcat, ſtatim ex eo cancelli non fiunt, ſed panes, ut ſu­
1pra dixi, qui in foco denuo cocti purgantur. Is conſtat ex ſaxis arenarijs me
diam eius partem & catinum uerſus paululum decliuibus, & quà coniungun
tur luto oblitis: in eo utrinque arida ligna uiciſſim recta & tranſuerſa collocan
tur, item in medio craſſiora: quibus imponuntur plumbei panes quinque uel
ſex, qui centumpondia circiter ſex uniuerſi pendunt: hi lignis incenſis ſtillant
plumbo, quod continenter defluit in catinum, qui in officinæ ſolo eſt: in cu
ius catini fundo plumbum impurum ſubſidet, purum ſupernatat: utrunque ma
giſter cochleari haurit: ſed prius purum haurire poteſt: ex quo æreæ laminæ
craſſæ ſuperfuſo efficit cancellos: poſterius impurum, ex quo panem. Diſcri
men autem quod inter ea eſt dum et haurit & effundit fluendi facilitate atque
difficultate dignoſcit: cancellati centumpondium pluris, in panis figuram formati,
minoris uenditur. Nam precium illius, precium huius aureo nummo ſuperat, ex
cancellis quinque, quod alijs leuiores ſint, ligneo malleo compactis & coagmen
tatis formatur una maſſa, & ferro ſignatorio, in ipſam impreſſo, ſignatur.
Quidam nullum in officinæ ſolo catinum, in quem defluat plumbum, faci­
unt, ſed in ipſo foco: ex quo magiſter carbonibus remotis plumbum hau­
ſtum laminæ æreæ ſuperfundit. Purgamenta uerò, quæ ad ligna & carbo­
nes adhærent, collecta in fornace recoquuntur.
Focus A. Catinus B. Ligna C. Panes D. Cochleare E. Aerea lamina F. Cancelli
G. Ferrum ſignatorium H. Malleus ligneus I. Maſſa plumbi cancellati K. Batillum L.
158[Figure 158]
1
Quidam uerò Luſitani ex lapillis nigris plumbum candidum in paruis
fornacibus conflare ſolent. Vtuntur autem follibus teretibus è corio factis:
quibus priore parte eſt orbis ferreus, poſteriore ligneus: in illius foramine
naris eſt incluſa, in huius medio foramen ſpiritale: ſuperius autem manubri
um uel anſa, qua follis teres diductus accipit auras, compreſſus eaſdem red­
dit: is inter orbes habet aliquot annulos ferreos, ad quos corium ſic eſt affi­
xum, ut tales ſinus fiant, quales uidentur in his laternis chartaceis, quæ com
plicari poſſunt. Cùm autem iſtiuſmodi folles flatum uehementem non expi­
rent, atque tardius diducantur & comprimantur, excoctor toto die paulo plus
quàm dimidium plumbi candidi centumpondium conflare poteſt.
Fornax A. Folles B. Orbis ferreus C. Naris D. Orbis ligneus E.
Foramen ſpiritale F. Manubrium G. Anſa H. Annuli I.
Maſſæ plumbi candidi K.
159[Figure 159]
At ferri uena, cui præcipua bonitas, excoquatur in fornace, quæ ſecundæ
ferè ſimilis ſit: etenim focus exiſtat altus pedes tres & dimidium, latus & lon­
gus ad pedes quinque: in cuius medio ſit catinus altus pedem, latus ſeſquipe­
dem. Quanquam altior uel humilior, atque latior uel anguſtior eſſe poteſt, pro
ut ex uena plus minusué ferri conficitur. Magiſtro certa uenæ ferri menſu­
ra detur, ſiue ex ea ferrum multum ſiue paucum conflare poſſit: is operam &
1rem in hac re inſumpturus primò in catinum conijciat carbones, atque ipſis tan
tam ferri uenam comminutam & cum calce, aquis nondum reſtincta, permi­
ſtam inſpergat, quantam batillum ferreum capit. Tum iterum ac ſæpius &
carbones inijciat, & eis uenam inſpergat: & quidem uſque dum aceruum cle­
menter aſſurgentem conſtruat: quem tandem carbonibus incenſis igni, fol­
lium, artificioſe in fiſtula collocatorum, flatu ad ardendum excitato, exco­
quat: quod opus perficere poteſt modò horis octo, modò decem, nunc ue­
rò duodecim. Ne autem ignis ardor ei faciem, ut ſolet, adurat, totam pileo te­
gat: cui tamen ſint foramina per quæ cernere & ſpirare poſſit: ad fornacem
ſit pertica, qua quoties res poſtulat, poſtulat autem cùm folles nimis acrem
flatum inſpirant, uel ipſe uenam reliquam & carbones adijcit, aut recremen
ta detrahit, fores canalis, per quem aquæ defluunt in rotam, axem, qui folles
comprimit, mouentem ſiſtat, uel uerſari permittat: quo ſane modo ferrum con­
fluit, & maſſa pendens duo triaué centumpondia, pro ut uena ferri fuerit di
ues, poterit confici: mox magiſter uiam recrementorum conto aperiat: quæ
cùm tota defluxerint, maſſam ferream refrigerari ſinat: poſtea ipſe & mini­
ſtri trudibus ferreis commotam de fornace in terram deijciant: eamque marcu­
lis ligneis, quibus manubria ſint tenuia, ſed quinque pedes longa, percutiant,
ut & recrementa, quæ adhuc ad eam adhæreſcunt, decutiant, ac ipſam adu­
nent ſimul & dilatent. Etenim ſi ſtatim incudi impoſitam percutiet magnus
malleus ferreus, ab axis, quem uerſat rota, dentibus ſublatus, diſſipetur: atta
men non multo poſt forcipibus ſublata, & eidem malleo ſubiecta acuto fer
ro in partes quatuor, uel quinque, uel ſex, prout magna fuerit aut parua, ſece­
tur: ex quibus in altero camini foco recoctis, & rurſus incudi impoſitis fabri
formant maſſas quadrangulas, uomeres, canthos, ſed in primis bacilla: quo­
rum quatuor, aut ſex, aut octo pendunt quintam centumpondij partem: atque
ex his denuo uaria inſtrumenta confici ſolent. Ad quanque autem mallei per
cuſſionem adoleſcens cochliari aquam in candens ferrum, quod formant fa
bri, infundit: atque hinc eſt quod percuſſiones tam magnum ſonum edunt, ut
longe ab officina audiatur. Maſſa autem de fornace, in qua ferri uena exco­
quitur, deiecta in catino remanere ſolet ferrum durum, & quod difficulter
ducitur: ex quo confici poſſunt præferrata pilorum capita, & duriſſima quæque
opera.
Focus A. Aceruus B. Via recrementeorum C. Maſſa D.
Marculi lignei E. Malleus F. Incus G.
1 160[Figure 160]
Sed ad ferri uenam, quæ uel æroſa eſt, uel cocta difficulter liqueſcit, maio
re opera & acriore igni nobis opus eſt: etenim eius partes, in quibus metal­
1lum ineſt, non modo à reliquis, quæ nullum in ſe continent metallum, opor
tet ſecernere, & pilis ſiccis frangere: ſed & urere, ut alia metalla atque fuccos
nociuos exhalent: & lauare, ut leuia quæque ab eis ſeparentur. Excoquantur
uerò in fornace primæ aſſimili, uerùm multo ampliore & altiore, ut multam
uenam, multosque carbones continere poſſit: nam partim uenæ fragmentis,
quæ maiora nuce non ſint, partim carbonibus compleatur: quas res exco­
ctores gradibus, qui ſint ad alterum latus fornacis, aſcendentes inijciant. At
ex tali uena modò ſemel, modò bis cocta conflatur ferrum, quod idoneum
eſt ut in foco fornacis ferrariæ recalfiat, & magno illo malleo ferreo ſubie­
ctum dilatetur, atque ferro acuto in partes ſecetur.
Fornax A. Gradus B. Venæ C. Carbones D.
1 161[Figure 161]
At ars hoc modo ferrum igni & additamentis perficit, & ex eo efficit aciem,
quam Græci so/mwma nominant, Eligatur ferrum, quod ad liqueſcendum eſt aptum:
1& præterea durum, atque quod facile duci poteſt. Nam etſi ex uenis, quæ ipſi
cum alijs metallis communes ſunt, conflatum liqueſcat, tamen aut molle eſt
aut fragile. Tale uerò candens primò in minutas particulas ſecetur, & cum
lapidibus liqueſcentibus comminutis permiſceatur: deinde in foco fornacis
ferrariæ fiat catinus ex eodem puluere madido, ex quo fiunt catini, qui ſunt
ante fornaces in quibus uenæ auri uel argenti excoquuntur: cuius latitudo
ſit ad ſeſquipedem, altitudo ad pedem. Folles autem ſic collocentur, ut uen­
tum medio catino per narem inſpirent: tum catinus totus optimis carboni­
bus compleatur & circumcirca ponantur ſaxorum fragmenta, quæ ferri par
ticulas & carbones ſuperfuſos coerceant: ſed quamprimum carbones omnes
arſerint, & catinus excanduerit, folles uentum inſpirent, atque magiſter ſenſim
infundat tantam ferri & lapidis liqueſcentis miſturam, quanta ſibi infunden­
da uidebitur: in quam, cùm liquefacta fuerit, mediam quatuor ferri maſſas,
quarum ſingulæ pendant libras triginta, imponat: & acri igni quinque uel ſex
horis coquat, & bacillo immiſſo ferrum liquatum ſæpius agitet, ut eius tenu­
iſſimam quanque particulam maſſarum parua foramina combibant: quæ par
ticulæ ſua ui conſumunt & dilatant craſſas maſſarum particulas: quæ molles
& fermento ſimiles fiunt. Poſtea magiſter miniſtro adiutus maſſam unam for
cipe extractam incudi imponat, ut malleus à rota uiciſſim ſublatus et demiſ­
ſus ipſam dilatet: quam confeſtim adhuc calidam in aquam inijciat & tem­
peret: temperatam rurſus incudi imponat, eamque eodem malleo percuſſam
frangat: mox inſpiciens fragmenta conſideret, utrum aliqua ex parte ferrum
adhuc appareat, an totum quodammodo ſit denſatum & mutatum in aciem.
Deinde aliam atque aliam maſſam forcipe prehenſam & extractam in partes
ſecet, tum miſturam recalfaciat, & ad eam addat recentis partem: quæ & in
locum illius, quam combiberunt maſſæ, ſuccedit, & uires eius, quæ reliqua
fuit, reficit, & maſſarum particulas, rurſus in catinum impoſitas, facit purio­
res: quarum quanque, ut primum excalfacta fuerit, forcipe prehenſam malleo
ſubijciat, & in bacilli figuram formet. Quod, cùm adhuc excandeſcit, in frigi­
diſſimam aquam profluentem, quæ prope ſit, inijciat: quomodo repente den
ſatum in meram aciem uertitur: quæ ferro eſt multo durior & candidior.
Catinus A. Folles B. Forcipes C. Malleus D. Flumen E.
1 162[Figure 162]
Reliquorum aut metallorum uenæ in fornacib. non excoquuntur, ſed argenti ui
ui, ut etiam ſtibij, in ollis: plumbi cinerei, in canalibus. Sed primò dicam de argento
1uiuo: id in lacunis, in quas ex uenis fibrisque confluxit, repertum colligatur:
aceto ſaleque purgetur: in linteum lino xylino contextum, uel in alutam infun­
datur: per quam complicatam & compreſſam argentum uiuum penetrans
purum in ollam uel patinam ſubiectam delabitur. Vena uerò argenti uiui in
ollis excoquitur binis uel ſingulis: ſi in binis, ſuperiores figura non multum
diſſimiles ſunt uitreis ampullis, in quas urinæ, medicis inſpectandæ, infun­
di ſolent: continuo tamen recta ſurſum uerſus anguſtiores: Inferiores uerò
ſimiles ſunt catillis, in quibus uiri uel mulieres caſeos conficiunt: ſed utræque
utriſque maiores. Inferiores uſque ad margines in terra, uel arena, uel cinere de­
fodere oportet, in ſuperiores uenam in particulas fractam inijcere, eaque com
pletas obturare muſco, & inuerſas in ora inferiorum imponere, qua coniun
guntur oblinire luto, ne argentum uiuum, quod in eas confugit, exhalet. Quan­
quam ſunt qui, propterea quod defoſſæ ſint, nihil tale metuentes eas non ob
linunt: quique glorientur ſe non minus argenti uiui pondus conficere quàm
eos qui ipſas oblinunt: ueruntamen oblitæ luto ab exhalando magis tutæ
ſunt: quo ſane modo ſeptingenta ollarum paria in ſolo uel foco collocen­
tur, & undique miſtura, quæ conſtat ex puluere terræ comminutæ, & à carbo­
nibus reſoluto, circumfundantur, ut ex ea ſuperiores palmum modo extent:
ad utrunque foci latus ſaxa prius poſita ſint, eisque ſuperimpoſita tigna, quibus
operarij longa ligna inijciant tranſuerſa. Etſi uerò ligna non attingunt ollas,
acris tamen ignis ardor eas calfaciens argentum uiuum caloris impatiens per
muſcum in ollas inferiores defluere cogit. Nam ſi uena excoquitur in ſupe­
rioribus ollis, de eis, quà datur exitus, fugit in inferiores: ſi contra in inferio­
ribus, fertur in ſuperiores, uel in opercula, quæ ſimul cum uaſis cucurbitinis
ollarum ſuperiorum locum obtinent. Sed ollæ, ne uitium faciant, ex optima
argilla fingantur: ſi enim uitium fecerint, argentum uiuum ex eis unà cum fu
mo euolat: qui ſi magna dulcedine odoratum commouerit, id ipſum conſumi
ſignificat. Quoniam uerò is dentes mobiles efficit, excoctores & cæteri aſtan
tes huius mali admoniti terga obuertunt in uentos, qui fumum in contrari­
am partem pellunt. Etenim officina circa frontem atque latera patere, & uen­
tis expoſita eſſe debet: tales autem ollæ, ſi ex ære caldario factæ fuerint, in lon­
gum tempus in igni poterunt durare. Hæc ratio uenæ argenti uiui excoquen
dæ plurimis eſt uſitata.
Focus ardens A. Ligna B. Focus non ardens in quo ollæ
ſunt collocatæ C. Saxa D. Ollarum ordines E.
Ollæ ſuperiores F. Ollæ inferiores G.
1 163[Figure 163]
Simili modo ſtibij uena, ſi reliquorum metallorum expers fuerit, exco­
quitur in ſuperioribus ollis: quæ duplo ſunt maiores quàm inferiores. Sed
quantæ illæ fuerunt, ex panibus cognoſcitur: quibus non omnibus in locis
idem eſt pondus: nam alibi conficiuntur pendentes ſex libras, alibi decem,
alibi uiginti: cùm excoctor in eo labore operam conſumpſerit, ignem aqua
reſtinguit: opercula de ollis remouet: circum & ſuper eas terram, cum cine­
re permiſtam, conijcit: panes, ubi refrigerati fuerint, ex ollis eximit. Altera ue­
rò uenæ argenti uiui excoquendæ ratio hæc eſt. Ollæ uentroſæ in ſuperio­
rem fornacis quadrangulæ partem patentem impoſitæ uena comminuta com­
plentur, atque operculis, quibus ſingulis eius tintinabuli, quod uulgus cam­
panam nominat, figura eſt ac naris oblonga, teguntur & oblinuntur: ſingu­
la uaſa fictilia, quæ parua ſunt, & in cucurbitæ figuram formata, binas nares
recipiunt, itemque oblinuntur: mox aridis lignis in inferiore fornacis parte col
locatis, & accenſis uena coquitur, donec omne argentum uiuum in opercu­
lum, quod ſuperioris ollæ loco eſt, feratur: id deinde ex naribus defluens,
uaſa fictilia cucurbitina recipiunt.
Ollæ A. Opercula B. Naris C. Vaſa fictilia cucurbitina D.
1 164[Figure 164]
Alij conclaue concameratum extruunt: cuius ſolum pauimentatum faci­
unt medium uerſus concauum, & in muro eiuſdem conclauis craſſo forna­
ces, quarum ora, per quæ in eas ligna imponuntur, exteriore ipſius muri par­
te ſunt: fornacibus ollas ſuperponunt, & eas uena comminuta complent: circa
uerò ollas ſic fornaces undique lateribus luto conglutinatis claudunt, ut nul­
lus fumus eluctari poſſit: ſed eum totum cuiuſque fornacis os emittat. Dein­
de inter teſtudinem & pauimentum collocant arbores uirides: tum oſtium
claudunt, & feneſtellas ſpecularibus obducunt, atque ſic undique muſco & li­
mo obturant, ut conclaue nullum argentum uiuum exhalare poſſit: poſtea
lignis accenſis uenam coquunt: quæ tandem exudat argentum uiuum: quod
caloris impatiens, frigoris amans in arborum folia, quibus refrigeratoria uis
eſt, fertur. Excoctor, cùm opus perfecit, ignem reſtinguit, & omnibus refri­
geratis oſtium & feneſtellas recludit, atque colligit argentum: quod, quia gra
ue, magnam partem ſua ſponte ex arboribus decidit: & in concauam ſoli par
tem confluit: attamen ſi totum non deciderit arboribus commotis decidet.
Conclaue A. Oſtium B. Feneſtellæ C. Ora fornacum D.
Fornax qualis in conclaui E. Ollæ F.
1 165[Figure 165]
Quarta ratio uenæ argenti uiui excoquendæ ita ſe habet. Olla maior ſu­
per tripodem ſtatuta, completur uena comminuta: cui ſuperfunditur arena
uel cinis duos digitos craſſus, & tunditur: mox huius ollæ ori alterius ollæ
minoris os imponitur, & luto obturatur, ne ſpiritum emittat: uena igni co­
cta exhalat argentum uiuum: quod per arenam uel cinerem penetrans fer­
tur in ollam ſuperiorem: ubi in guttas concreſcens, recidit in arenam uel ci­
nerem: quo lauato, argentum uiuum colligitur.
Olla maior A. Minor B. Tripus C. Vas
in quo lauatur arena D.
1 166[Figure 166]
Quinta ratio eſt quartæ non multum diſſimilis: etenim in locum ollarum
ollæ, ſiue uaſa item fictilia reponuntur: quorum fundum eſt anguſtum, os am
plum: ea ferè complentur uena comminuta: cui ſimiliter ſuperfunditur ci­
nis duos digitos craſſus & tunditur. Vaſa uerò teguntur operculis digitum
craſſis, & interius ſpuma argenti liquata obductis: quibus lapis grauis ſuper­
ponitur: uaſa in fornace collocantur: in quibus uena cocta ſimili modo ex­
halat argentum uiuum: quod fugiens calorem fertur in operculum: ubi con
gelatum recidit in cinerem: quo item lauato argentum uiuum colligitur.
Ollæ A. Opercula B. Lapides C. Fornax D.
1 167[Figure 167]
His quinque rationibus argentum uiuum confici poteſt: quarum nulla ſper­
nenda & repudianda eſt: ueruntamen, ſi fodina magnam uenæ copiam ſup
peditat, prima eſt expeditiſſima & utiliſſima: quod multa uena ſimul ſine
magno impendio excoqui poſſit. At plumbum cinereum ex ſui generis ue­
nis argenti expertibus, conflatur uarijs modis. Primò fouea in ſolo ſicco fo­
ditur, & puluere carbonum iniecto pilis tunditur: deinde carbonibus can­
dentibus ſiccatur: mox foueæ ligna fagina lata & arida ſuperponuntur: atque in
ea plumbi cinerei uena conijcitur: quamprimum autem ligna incenſa arſe­
rint, uena excalfacta ſtillat plumbo in foueam defluente: cuius panis refrige
ratus ex ea eximitur: quoniam uerò lignis igni aduſtis ſæpe carbones, inter
dum recrementa decidunt in plumbum, quod fouea concepit, & ipſum faci
unt impurum, rurſus liquefaciendum eſt in aliquo catino, ut panis purus fie
ri poſſit: quam rem nonnulli conſiderantes foueam in decliui loco fodiunt,
& ſub eo catinum, in quem plumbum ex fouea ſtatim effluens manet purum:
atque inde cochliari hauſtum infundunt in ferreos catillos luto interius obli­
tos, & ex eo conficiunt panes. Talem autem foueam planis lapidibus ſter­
nunt, eorumque commiſſuris, ne liquidum plumbum ſorbeant, lutum cum pul
uere, ex carbonibus comminutis facto, permiſtum illinunt. Alij uenam in
canales, è piceaſtris factos, & loco decliui poſitos, cùm lenis uentus flauerit,
inijciunt, & lignis paruis ſuperimpoſitis & incenſis coquunt: quo modo plum
bum cinereum liquatum ex canalibus defluit in ſubiectam foueam. Recre­
menta uerò, ſiue lapides, croceo colore in eis, ut etiam in lignis latis foueæ ſu­
1perpoſitis, remanent: qui ipſi quoque diuenduntur.
Fouea cui ligna ſuperpoſita ſunt A. Catinus B. Cochliare C. Catinus
ferreus D. Panes E. Inanis fouea lapidibus ſtrata F. Canales G. Fo
ueæ canalibus ſubiectæ H. Ligna parua canalibus ſuperpoſita I. Ventus K.
168[Figure 168]
1
Alij uenam in ferreis catillis excoquunt hoc modo. Arida, & quidem exi
gua, ligna in lateres circiter ſeſquipedem inter ſe diſtantes uiciſſim recta &
tranſuerſa imponunt & incendunt: ad quæ apponunt catillos ferreos luto
interius oblitos, & uena fracta plenos. Itaque cùm uentus acris ignis flammam
perfert in catillos, tunc uena ſtillat plumbo: quod ut confluere poſſit, uena
forcipe agitatur: quàm primum autem conijciunt eam omne plumbum exu
daſſe, catillos forcipe prehendentes auferunt, & plumbum in uacuos catil­
los effundunt: atque ſic ex multo unà confuſo panes efficiunt. Alij uenam,
cum qua cadmia non eſt miſta, excoquunt in fornace ferrariæ ſimillima: in
cuius fouea catinum ex terra comminuta, & cum puluere carbonum permiſta
faciunt: atque in eum conijciunt uenam fractam, uel eius ramenta lotura col­
lecta, ex quibus plus plumbi conficitur: ſi uenam, eam unà cum carbonibus
& paruis lignis aridis excoquunt: ſi ramenta, cum carbonibus tantum: utranque
uerò materiam, leni follium flatu. Catino eſt canaliculus, per quem liquidum
plumbum defluit in catinum ſubiectum, atque ex eo fit panis.
Ligna A. Lateres B. Catilli C. Fornax D.
Catinus E. Canaliculus F. Catinus ſubiectus G.
169[Figure 169]
Alij in tumulo, è fodinis egeſto, & uentis expoſito focum conſtruunt. al
tum pedem, latum pedes tres, longum quatuor & dimidium: eumque qua­
1tuor aſſerum complexu coercent & continent, atque totum luto craſſo ſuperi
us obducunt: in hunc primo imponunt arida & parua piceaſtri ligna, dein­
de ſuper ea uenam fractam inijciunt: tum ei ſuperimponunt ligna, &, quò ſpi
rat uentus, incendunt: quo modo uena ſtillat plumbo: lignis igni conſum­
ptis cineres & carbones deuerrunt. Guttas uerò plumbi, quæ ceciderunt in
focum & iam frigore concreuerunt, forcipe exemptas in alueum conijciunt,
atque ex liquatis in catino ferreo panem conficiunt.
Focus in quo uena excoquitur A. Focus in quo plumbi guttæ iacent B.
Forceps C. Alueus D. Ventus E.
170[Figure 170]
Alij denique capſam longam pedes octo, latam quatuor, altam duos, totam
ferè arena complent & lateribus ſternunt, atque ſic focum efficiunt. Capſa in
medio habet ligneum codacem, qui uerſatur in forma duorum tignorum in­
ter ſe tranſuerſorum: ea ſunt dura, craſſa, in terra defoſſa, utrinque perforata: in
quæ foramina pali cuneati adiguntur, ut tigna immobilia maneant: capſa cir­
cumagi & in uentum, ex quacunque cœli parte flantem, obuerti poſſit. In tali
foco locant ferream cratem, tam longam & latam quàm ipſe eſt, altam uerò
dodrantem: cui pedes ſex ſunt, bacilla autem tranſuerſa tam multa ut fer­
me contigua ſint: crati ligna tedæ imponunt, & ſuper ea uenæ fragmenta: ſu
per quæ rurſus ligna tedæ, his accenſis uenam excoquunt: cuius plumbum ci
nereum, quo ſtillat, quia minime comburitur, hæc excoquendi ratio utiliſſima
1eſt: nam plumbum per cratem in focum deſtillat, reliquiæ ſimul cum carbo
nibus in ea remanent. Opere ſemel perfecto excoctores cratem pertica de
foco deponentes euertunt, atque reliquias accumulant. Scopis uerò plumbum
cinereum conuerrentes in alueum colligunt: & ex eo, in catillis ferreis colli
que facto, panes conficiunt: quos, quamprimum refrixerint furca bicorni, cu
ius alterum cornu rurſus eſt bicorne, ſubuertunt, ut panes ex eis excidant:
atque ſubinde ad eundem laborem redeunt.
Capſa A. Codax B. Ligna inter ſe tranſuerſa C. Cra/
tes D. Eius pedes E. Ligna ardentia F. Pertica G.
Catillus in quo plumbum cinereum collique fit H. Catilli I.
Panes K. Furca L. Scopæ M.
171[Figure 171]
De re Metallica Libri IX. FINIS.
1
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER DECIMVS.
Qvoniam nono libro uenarum excoquendarum &
metallorum conficiendorum rationem explicaui,
conſequens eſt ut explicem, quomodo metallum pre
cioſum à uili, uel contrà uile à precioſo ſecernatur:
ſæpius enim duo metalla, rarius plura ex una ea­
demque uena conflari ſolent. Naturaliter autem po­
tiſſimum auri quædam portio ineſt in argento & in
ære: argenti quædam in auro, in ære, in plumbo ni
gro, in ferro: æris aliqua in auro, in argento, in plum
bo nigro, in ferro: plumbi nigri aliqua in argento: ferri denique quædam in
ære. Sed ordiar ab auro: id ab argento, uel hoc etiam ab illo, ſeu natura, ſeu
ars permiſcuerit ea, ſeparatur aqua ualenti, & puluere, qui ferè ex ijſdem re­
bus, ex quibus aqua, conſtat. Verùm, ut hic etiam ordinem conſeruem, dicam
primò de compoſitionibus rerum, ex quibus aqua illa conficitur: deinde de
conficiendi ratione: tum de modo, quo aurum ſecernitur ab argento, uel ar­
gentum ab auro. In omnibus autem ferè compoſitionibus ineſt atramentum
ſutorium uel alumen, quod ſola per ſe, magis tamen cum halinitro coniun­
cta ualeant ad ſeparandum argentum ab auro: cùm cæteræ res, ut eis adiumen
to ſint, ſolæ ſua ui, ſuaque natura ea metalla ſecernere non poſſunt: ſed uix mul­
tæ coniunctæ. Verùm cùm plures compoſitiones exiſtant, aliquas ſubijciam.
In prima quidem, cuius uſus communis eſt & uulgaris, eſt atramenti ſutorij li
bra & tantundem ſalis ac aquæ fontanæ triens. Secunda habet atramenti ſu
torij libras duas, halinitri unam, tantum aquæ fontanæ, uel fluuialis pondus,
quantum atramenti ſutorij, dum ignis ui in puluerem reſolueretur, perijt. Ter
tia conſtat ex atramenti ſutorij libris quatuor, halinitri duabus & dimidia,
aluminis ſelibra, aquæ fontanæ ſeſquilibra. Quarta ex atramenti ſutorij li­
bris duabus, halinitri totidem libris, aluminis quadrante, aquæ fontanæ do
drante. Quinta ex halinitri libra, aluminis libris tribus, lateris comminuti ſeli
bra, aquæ fontanæ dodrante. Sexta ex atramenti ſutorij libris quatuor, ha­
linitri tribus, aluminis una, lapidis, qui in fornaces ardentes coniectus facile
igni liqueſcit tertij generis item una, aquæ fontanæ ſeſquilibra. Septima fit
ex atramenti ſutorij libris duabus, halinitri ſeſquilibra, aluminis ſelibra, lapi
dis, qui in fornaces ardentes coniectus facile igni liqueſcit, tertij generis li­
bra, aquæ fontanæ dextante. Octaua conficitur ex atramenti ſutorij libris du
abus, halinitri totidem libris, aluminis ſeſquilibra, fecis aquarum, quæ aurum
ab argento ſecernunt, libra: ad ſingulas autem libras affunditur aquæ puti­
dæ ſextans. In nona inſunt laterum coctorum libræ duæ, atramenti ſutorij
una, halinitri item una, ſalis tantum, quantum manu comprehendi poteſt, aquæ
fontanæ dodrans. Decima ſola caret atramento ſutorio & alumine: Habet
1uerò halinitri libras tres, lapidis, qui in fornaces ardentes coniectus facile i­
gni liqueſcit tertij generis duas, æruginis, ſtibij, ſcobis ferri elimatæ, amian­
ti ſingulorum ſelibram, aquæ fontanæ libram & ſextantem. Atramentum
autem ſutorium, ex quo hæ aquæ confici ſolent, omne prius reſoluatur in pul
uerem hoc modo. Ipſum inijciatur in catinum fictilem interius ſpuma argenti
obductum, & coquatur donec liqueſcat: tum filo æreo agitetur: poſtea refri
geratum teratur in puluerem: eodem modo halinitrum ui ignis liquatum et
refrigeratum conteratur in puluerem: quin alumen: quod tamen quidam bræ
cteæ ferreæ impoſitum urunt, ac in puluerem reſoluunt. Quan quam autem
omnes illæ aquæ auri etiam ramentum uel puluerem ſeparant à ſpurcicía, ta
men ſunt quædam compoſitiones, quæ ſingularem uim habent: earum prima
conſtat ex æruginis libra, atramenti ſutorij dodrante. Ad ſingulas uerò libras
affunditur aquæ fontanæ uel fluuialis ſextans: de qua re, ad omnes compoſitio­
nes pertinente, ſemel dixiſſe ſatis eſt. Altera compoſitio conficitur ex auripig­
menti facticij, atramenti ſutorij, calcis, aluminis, cineris qua lanarum infecto
res utuntur ſingulorum libra, æruginis quadrante, ſtibij ſeſcuntia. Tertia ex
atramenti ſutorij libris tribus, halinitri una, amianti ſelibra, lateris cocti item
ſelibra. Quarta ex halinitri libra, aluminis item libra, ſalis ammoniaci ſelibra.
Fornax autem, in qua ualens aqua conficitur, latericia ſit & quadrangula,
longa quidem & lata pedes duos, alta totidem pedes & ſemiſſem præterea.
Laminis uerò ferreis, quas ſuſtineant bacilla ferrea, tegatur. Hæ laminæ ſu­
perius luto obductæ in medio eorum loco habeant tantum foramen rotun
dum, quantum capere poſſit catinum fictilem, in quo ampulla uitrea collo­
catur: & ab utroque eius foraminis latere bina foramina ſpiritalia, quæ par­
ua ſint & ſimiliter rotunda: infima fornacis pars, ubi ad altitudinem palmi
aſſurrexit, rurſus laminas habeat ferreas, quas item bacilla ferrea ſuſtineant,
ut ipſæ laminæ carbones ardentes: poſt à fronte media habeat os, ignis in for
nacem inijciendi cauſa factum, altum atque latum ſemipedem, atque ſuperius ro­
tundum: ſub quo ſit os ſpiritale. In catinum autem fictilem, in foramen collo­
catum, inijciatur arena pura: cuius altitudo ſit ad digitum tranſuerſum: in quam
ampulla uitrea imponatur tam altè quàm eſt obducta luto. Etenim eius par
ti paulo plus quàm quartæ, & quidem infimæ lutum ferè liquidum octies
aut decies uix cultelli craſſitudine illinitur, & toties rurſus exiccatur, ut eius
luti craſſitudo ſit ad pollicem tranſuerſum: eiuſmodi lutum cum pilis & lino
xylino, uel floccis à panno abraſis, & ſale, ne rimis fatiſcat, permiſtum ſit, &
bacillo ferreo ſæpius uerberatum. Tam autem multæ res, ex quibus compoſi
tio conſtat, in ampullam non concludantur ut prorſus plena fiat, ne non ex­
coctæ ferantur ad operculum: id item uitreum cum ampulla linteolis, farina
triticea, oui albumine & aqua madefacta, illitis arctiſſime coniungatur: & ea
parte eis lutum, quod careat ſale, illinatur. Simili modo naris operculi cum al­
tera ampulla uitrea, quæ aquam, qua ipſa ſtillat, recipit, linteolis coniunga­
tur, & ea parte luto obducatur. Attamen admodum tenuis clauus ferreus, uel
cuneolus ligneus, paulo craſſior acu, inter utranque figatur, ut quoties ad hanc
deſtillandi rationem artifici opus fuerit aura, extrahi poſſit. Ea uerò opus eſt
cùm halitus ualentiſſimi nimis feruntur ad ſuperiora. Quatuor etiam fora­
1mina ſpiritalia, quæ ſuperius, ut dixi, eſſe debent, ad latera magni foraminis,
in quo ampulla collocatur, luto occludantur. His autem omnibus rite factis
res in ampullam coniectæ uſque eò carbonibus ardentibus paulatim coquan­
tur, dum ipſæ uaporem exhalare cœperint, & ampulla ſudore manare uide
atur. Sed cùm iam ea propter humorem ſublatum rubeſcit, & operculi na­
ris aqua ſtillat, ſummam operam dare oportet, ne una gutta cadat citius quam
quinque horologij momenta præterierint, ſeu potius tot ſoni, cùm eius tinti
nabulum pulſatur, auditi fuerint, tardius quàm decem: etenim ſi citius ceci­
derit, uitra rumpuntur: ſi tardius, ſuſceptum munus certo, definitoque tempo
re, hoc eſt quatuor & uiginti horarum ſpacio, non perficitur: quorum alte­
rum ne fiat carbones partim ferramento uulſellæ ſimili extrahantur: alterum
ut fieri poſſit, paruula & arida ligna querna carbonibus ſupraponantur: atque
res in ampullam coniectæ acriori igni coquantur: ſuperioribus etiam fora­
minibus ſpiritalibus, ſi res poſtulauerit, recluſis. Quamprimum autem de­
ſtillauerint guttæ ampulla uitrea, quæ eas recipit, linteo aquis madefacto te
gatur, ut halitus ualentiſſimos, qui ſurſum feruntur, repercutiat: ſed cum re­
bus excoctis ampulla, in quam coniectæ fuerunt, humore albeſcit, acriori i­
gni coquatur, uſque dum omnes guttæ deſtillauerint: poſteaquam fornax re
frigerata fuerit, aqua coletur & infundatur in paruam uitream ampullam: atque
in eandem inijciatur dimidia argenti drachma: quod diſſolutum aquam tur
bidam efficit liquidam: quæ in ampullam, omnem reliquam aquam conti­
nentem, infundatur: & quamprimum feces in fundo reſederint, aquis effu­
ſis auferantur: aquæ uerò ad uſum reſeruentur.
Fornax A. Eius foramen rotundum B. Foramina ſpiritalia
C. Os fornacis D. Os ſpiritale ſub eo E. Catinus F.
Ampulla G. Operculum H. Eius naris I. Altera ampulla
K. Corbis in qua hæc, ne frangatur, collocari ſolet L.
1 172[Figure 172]
At aurum ab argento hac ratione ſecernitur. Temperatura primum adie
cto plumbo coquatur in catino cinereo uſque dum omne plumbum exhalet,
atque eius bes æris tantummodo drachmas quinque, aut ſummum ſex, in ſe con
tineat: nam ſi plus æris in ipſa fuerit, argentum ab auro ſeparatum mox rur­
ſus cum eo coniungitur: tale argentum, in quo aurum ineſt, liquatum uel for­
metur in globulos bacillo inferius diffiſſo agitatum, uel in canaliculum fer­
reum infundatur, & ex refrigerato efficiatur tenuis bractea. Quoniam uerò
ratio faciendi globulos ex auro argentoſo acriorem curam & diligentiam
quàm ex alijs metallis deſiderat, eam nunc paucis exponam: id primò conij
ciendum eſt in catinum: qui deinde operculo tegendus & imponendus eſt
in alterum catinum fictilem, modicum cinerem continentem: tum ita ſunt in
fornace collocandi, ut ignis, flatu follis, inſpirari poſſit. Poſtea eis carbones
circundandi ſunt: hisque, ne cadant, lapides uel lateres: mox catino ſuperiori
carbones inijciendi ſunt, & eis prunæ ſuperinijciendæ: quibus rurſus carbo
nes, ut catinus undique eis circundetur & contegatur: quem ſinere oportet ſe
mihora, uel paulo longiore ſpacio carbonibus candentibus calefieri: & pro­
uidere, ne deficientibus ijſdem refrigeſcat: poſthæc per follis narem flatus in­
ſpirandus eſt, ut aurum incipiat liqueſcere: mox uerſandum, & experimen­
to rapto conſiderandum an liquatum ſit. Si fuerit liquatum, additamento ad
ipſum adiecto catinum rurſus confeſtim operculare conuenit, ne id exha­
1let: & ſimul coquere tantulo temporis ſpacio, quantulo quis quindecim paſ­
ſus ambulare poſſit: tum catillo forcipe prehenſo hauriendum eſt aurum, &
in uas oblongum, quod aquam frigidiſſimam contineat, ex alto infunden­
dum paulatim, ne globuli nimis craſſi fiant: quanto enim magis fuerint ina­
nes & tenues, minus rotundi, tanto magis ſunt idonei: qua de cauſa bacillo,
ab imo ad medium in quatuor partes ſciſſo, aqua ſæpius eſt commouenda. Sed
bractea ſecetur in particulas & inijciatur, ut etiam globuli argentei, in ampul
lam uitream: & tanta aqua eis affuſa, quanta ad digiti altitudinem ſuperet ar
gentum, ampulla tegatur ueſica, uel linteo incerato ne exhalet: mox calefiat,
donec argentum diſſoluatur: cuius rei ſignum eſt aqua ebulliens. Reſidet au­
tem in fundo aurum colore nigricans, argentum cum aqua permiſtum ſuper­
natat: quam alij effundunt in catinum æreum, & ei affundunt frigidam, quæ
argentum ſtatim congelat: id aqua effuſa exemptum ſiccant: ſiccatum coquunt
in catino fictili donec liqueſcat: liquatum infundunt in canaliculum ferreum.
Aurum uerò, quod in ampulla remanſit, eluunt calida, colant, ſiccant, cum
pauca chryſocolla, quam boracem uocant, in catino coquunt: liquatum item
infundunt in canaliculum ferreum. Alij in ampullam, quæ continet aurum &
argentum, & aquam, quæ eam ſeparauit, calidam illius ualentis duplam uel
triplam infundunt, & in eandem ampullam, uel in catinum, in quem omnia
effuſa fuerint, conijciunt bracteolas plumbi nigri & æris: quo modo aurum
ad plumbum, argentum ad æs adhæreſcit: atque ſeorſum plumbum ab auro,
ſeorſum æs ab argento ſeparant in catino cinereo. Sed neutra ratio nobis pro­
batur, quod aqua, aurum ab argento ſeparans, pereat, cùm rurſus uſui eſſe
poſſit. Itaque ampulla uitrea interius in fundo in metulam aſſurgens, exterius
luto inferiore parte, ut ſupra dixi, obducatur, & in eam inijciatur argentum,
quod pendat Romanas libras tres & dimidiam: atque aqua, quæ alterum ab
altero ſecernat, infundatur & imponatur in arenam, quam catinus fictilis aut
capſa continet: lenique igni primò calefiat. Ne uerò exhalet aquam, eius ſupe
riori extremitati undique lutum illinatur, & tegatur operculo uitreo: cuius nari
ſubijciatur altera ampulla, quæ guttas deſtillantes recipiat: ea ſimiliter in ca­
pſa, quæ contineat arenam, collocetur. Coctum autem rubeſcit: ſed cùm ru­
bor amplius non apparuerit, ampulla ex catino uel capſa exempta mouea­
tur: quo motu aqua incaleſcens iterum rubeſcit. Quod ſi bis aut ter factum fu
erit, anteaquam alia aqua affundatur, & opus citius perficitur, & aqua minus
multa conſumitur. Sed cum prima omnis deſtillauerit, in ampullam inijcia­
tur tantum argentum, quantum prius: nam ſi tam multum ſemel fuerit inie­
ctum, aurum ab eo difficulter ſecernitur: atque infundatur altera aqua, ſed ca­
lefacta: ut ipſa & ampulla pariter caleant, utque hæc frigore non diſſiliat: quæ
quoque, ſi uento frigido affletur, diſſilire ſolet: deinde tertia aqua infundatur:
atque etiam, ſi res hoc poſtulauerit, quarta, hoc eſt aqua alia atque alia infunda­
tur, donec lateris cocti color auro inſederit. Artifici autem ſint in promptu
duæ aquæ, quarum una ſit altera ualentior. Efficaciore primò utatur, dein­
de minus potente, poſtremò rurſus ualentiore. Sed cùm iam fuluus color fu
erit auro, aqua fontana affuſa ſubditis ignibus efferueſcat: quater eadem ab­
luatur: uſque eò coquatur in catino dum liqueſcat: aquæ, quibus abluitur au­
1rum, reponantur, in eis enim paululum argenti ineſt: qua de re in ampullam
infuſæ coquantur: ſed guttas prius deſtillantes altera ampulla recipiat, alte­
ra eas quæ poſterius excidunt, cùm ſcilicet operculum rubeſcere incœperit:
hæc aqua ad experiendum aurum utilis eſt, illa ad abluendum: prior etiam
rebus, ex quibus aqua illa ualens conficitur, affundi poteſt. Verum aqua cum
argento permiſta, quæ primò deſtillauit, in ampullam inferius latam infuſa
eodem modo coquatur, ut ab argento ſeparari poſſit: cuius ſuperiori extre­
mitati item lutum illinatur, & tegatur operculo. Quod ſi aqua adeo multa fue
rit ut feratur ad ſuperiora, uel inijciatur paſtillus unus & alter ex cis qui con
ſtant ex ſapone, in tenues particulas ſecto, & arida uini fece in puluerem con­
trita, atque ſimul in olla leni igni coctis & commiſtis: uel argentum commouea­
tur uirgula è corylo deſecta & inferius diffiſſa, utroque modo aqua efferue­
ſcit & paulo poſt rurſus reſidet. Sed cùm iam halitus ualentiſſimi apparent,
aqua olei ſpeciem offert, operculum rubeſcit: ne uerò halitus expirent, am­
pulla & operculum ea parte, qua eorum oræ inter ſe committuntur, luto pror
ſus obducantur, & aqua continenter acriore igni coquatur: tot demum car­
bones in fornacem imponantur, quot ardentes catinum attingant: ſed quàm
primum omnis aqua deſtillauerit, & ſolum argentum ignis calore ſiccatum,
in ampulla remanſerit, ea eximatur: decutiatur argentum: inijciatur in catinum
fictilem: coquatur donec liqueſcat: filo ferreo inferius recuruato extrahatur
uitrum liquatum, ex argento conficiatur panis: at uitrum ex catino extractum
teratur in puluerem: addatur ſpuma argenti, sex uini ſicca, uitri recrementum,
halinitrum, & in catino fictili coquatur: maſſula, quæ reſidebit, in catinum ci­
nereum translata recoquatur. Sed ſi argentum non ſatis ignis calore fuerit
ſiccatum, id, quod ſuprema ampullæ pars continet, nigrum uidetur: quod li
quatum comburitur. Quocirca ampulla luto, quo eſt inferius obducta, abla
to reponatur in catinum, & recoquatur uſque ad eum finem, dum nullus ni­
gror appareat. Quinetiam ſi priori aquæ altera, item cum argento permiſta,
affundenda fuerit, affundatur priuſquam halitus ualentiſſimi appareant, a­
qua olei ſpeciem offerat, operculum rubeſcat: nam qui poſtea aquam affude­
rit, damnum faciet: quod aqua ſoleat exilire, uitrum diſſilire. Quod ſi ampul­
la, dum aurum ab argento, aut ab hoc aqua ſecernitur, diſſiliat, & aquam uel
arena, uel lutum, uel lateres combibant, ſine ulla mora prunis ex fornace exem
ptis ignis reſtinguatur: arena & lateres comminuti conijciantur in ahenum, et
eis affundatur calida, atque duodecim horarum ſpacio reponantur: pòſt aquæ
in linteum, lini xylini contextu factum, infuſa coletur: id, quia continet argen
tum, ſolis uel ignis calore ſiccatum conijciatur in catinum fictilem, & coqua
tur, donec argentum liqueſcat: quod effundatur in canaliculum ferreum. A­
qua uerò colata infundatur in ampullam, & ab argento, cuius exigua quæ­
dam portio in ea ineſt, ſeparetur: ſed arena cum ſpuma argenti, uitri recremen
to, arida uini fece, halinitro, ſale miſceatur, & in catino fictili coquatur: quo
modo maſſula in fundo reſidebit: quæ in catinum cinereum translata reco­
quatur, ut plumbum ab argento ſeparetur: ſed lutum adiecto plumbo coqua­
tur in catino fictili, deinde recoquatur in cinereo. At argentum ſeparamus
ab auto eadem ratione, qua id ipſum experimur: etenim primò iccirco atte­
1ritur coticulæ ut ſciri poſſit quota argenti portio inſit in eo. Deinde ad au­
rum argentoſum adijcitur tantum argenti, cuius bes ſolum ſemunciam, uel
ſemunciam & ſicilicum æris in ſe continet, quantum adijcere oportet: atque
addito plumbo coquuntur in catino cinereo uſque dum ipſum & æs exhalent:
tum auri miſtura cum argento dilatatur, & fiſtulæ ex bracteis fiunt: quæ con
ijciuntur in ampullam uitream, ac eis affunduntur aquæ ualentes duæ uel
tres: fiſtulæ quæ ſuperſunt, prorſus puræ exiſtunt, unis tantummodo qua­
ternis ſiliquis exceptis, quæ argenteæ ſunt: tantum enim argentum in uno­
quoque auri beſſe remanet.
Ampullæ in catinis collocatæ A. Ampulla collocata inter bacilla ferrea
recte ſtatuta B. Ampullæ in arena, quam capſa continet, collocatæ: qua­
rum operculis exiſtunt nares ex ipſis recta pertinentes in ſubiectas ampul­
las C. Ampullæ item in arena, quam capſa continet collocatæ: quarum o­
perculis exiſtunt nares ex ipſis tranſuerſæ pertinentes in ſubiectas ampul­
las D. Alteræ ampullæ, aquam deſtillantem recipientes, etiam in arena,
quam capſæ inferiores continent, collocatæ E. Tripus ferreus, in quo am
pulla, cum exigua auri particula ab argento non multo eſt ſeparanda, ſolet
collocari F. Catinus G.
173[Figure 173]
Sed quia magna impenſa facienda eſt in talem ſecretionem illorum metal­
1lorum, qualem expoſui, & cum aqua ualens conficitur, noctu manendum in
uigilia: atque omnino in hac re multa opera, ſummaque cura ponenda, à uiris ſo­
lertibus altera ſecernendi ratio inuenta eſt minus ſumptuoſa, minus ope­
roſa, minus, ſi incuria errorem attulerit, damnoſa. Ea uerò diuiditur triparti
tò. Etenim una ſulfure perficitur, altera ſtibio, tertia aliqua compoſitione, quæ
ex his alijsque rebus conſtat. Primò autem argentum, in quo ineſt aliqua auri
portio, ſolum in catino liquefactum redigatur in globulos: quot uerò glo­
bulorum libræ fuerint, totidem ſint ſulfuris, ignem non experti, ſextantes et
ſicilici ſed id comminutum globulis madefactis inſpergatur: deinde conijcian­
tur in ollam fictilem nouam, quatuor ſextariorum capacem, aut in plures, ſi
globulorum copia extiterit. Olla repleta operculo item fictili tegatur & ob
linatur, atque imponatur in ignem circularem: qui ſeſquipedem ideo ab olla
undique diſtet, ut ſulfur argento tantum admiſceatur, non liquatum deſtillet:
tum aperiatur olla, globulique nigrore infecti eximantur: poſt in catinum fi­
ctilem inijciantur talium globulorum libræ tres & triginta, ſi tot librarum ca­
pax fuerit. Quot autem libras globuli argentei, priuſquam eis inſpergeretur
ſulfur, pendebant, totidem æreorum globulorum ſextantes & ſicilici appen­
dantur, ſi quæque libra dodrantem argenti & quadrantem æris in ſe contine
at: uel dodrantem & ſemunciam argenti, ſextantem & ſemunciam æris. Si ue
rò dextantem argenti, & ſextantem æris, uel dextantem & ſemunciam argen
ti, ſeſcuntiam æris appendantur globulorum æreorum quadrantes: ſi deun
cem argenti, unciam æris: uel deuncem & ſemunciam argenti, ſemunciam æ­
ris appendantur totidem globulorum æreorum quadrantes & ſemunciæ atque
ſicilici: ſi denique argentum purum fuerit, totidem globulorum æreorum tri­
entes & ſemunciæ appendantur: ſed dimidia eorum globulorum æreorum
pars mox adijciatur ad globulos argenteos nigrore infectos. Catinum autem
ſtatim operculare & oblinire, & in fornacem, quæ foraminibus uento inſpi
ratur, imponere conuenit: quamprimum uerò argentum liquefactum fuerit,
aperiatur catinus, & in eum inijciatur cochlear cumulatum reliquorum glo
bulorum æreorum, itemque cochlear cumulatum pulueris, qui habet pares por
tiones ſpumæ argenti, globulorum plumbeorum, ſalis, recrementorum ui­
tri: atque catinus rurſus operculo tegatur: qui globuli ærei cùm liquati fue­
rint, alij inijciantur cum puluere, uſque dum omnes iniecti fuerint: tum de ca­
tino pauca miſtura, non tamen aurea maſſula quæ in eius fundo reſidet, ca­
tillo hauſta effundatur, ipſiusque drachma conijciatur in quenque catillum ci­
nereum, qui plumbi liquefacti unciam in ſe continet: nam plures ſint: quo
modo dimidia argenti drachma conficitur. Quàm primum autem plumbum
& æs ab argento ſeparata fuerint, eius triens inijciatur in ampullam uitream,
et affundatur aqua ualens: eo enim modo percipitur, an ſulfur aurum omne
ſecreuerit ab argento necne. At ſi quis ſcire uoluerit, quantula auri maſſula
in catini fundo reſideat, is filo ferreo craſſo cretam aquis madefactam illinat:
cum ea ſiccata fuerit, filum rectà demittat in catinum: quod tam alte, quàm
alta eſt auri maſſula, remanet candidum: reliquam eius partem miſtura nigro­
re inficit: quæ ad filum, ni cito retrahatur, adhæreſcit. Itaque ſi extracto filo au
rum uiſum fuerit, ab argento ſatis eſſe ſecretum, miſtura effuſa auri maſſula
1è catino eximatur, & ex ea in aliquo loco puro decutiatur miſtura: nam diſſi
lire ſolet. Ipſa uerò maſſula redigatur in globulos: atque hi quot libras auri
pendunt, totidem comminuti ſulfuris, itemque globulorum æreorum quadran­
tes appendantur, & omnia ſimul conijciantur in catinum fictilem, non in ol
lam: cùm iam liqueſcunt, ut aurum citius in catini fundo reſideat, adijciatur
puluis, de quo proxime dixi. Quanquam autem in tali miſtura æris & argen­
ti minutiſſimæ auri particulæ quaſi quædam ſcintillæ apparent, tamen, ſi o­
mnes, quæ in libra inſunt, nummulum ſimplum non pendunt, ſatis bene ſul­
fur ſecreuit aurum ab argento: ſi uerò nummulum pendunt aut plus, miſtura
rurſus inijciatur in catinum fictilem: ad quam ſulfur adijcere non conuenit,
ſed tantummodo paucum æs & puluerem: quo modo iterum auri maſſula re
ſidebit in fundo: quæ cum altera maſſula auri non diuite coniungatur: ſed
cùm aurum ab argenti libris ſex & ſexaginta ſecernitur, argentique & æris, &
ſulfuris miſtura fit, quæ pendit libras centum triginta duas, ad æs ſeparan­
dum ab argento nobis opus eſt plumbi libris plus minus quingentis: cum
quibus miſtura in ſecundis fornacibus coquitur: quomodo fit ſpuma argen­
ti & molybdæna, quæ recoquantur in primis fornacibus. Panes ex eis con­
flati in tertias fornaces imponantur, ut plumbum, quod paululum argenti
in ſe continet, ab ære ſeparatum rurſus uſui ſit: quinetiam catini et eorum o­
percula contundantur, lauentur, ſedimen unà cum ſpuma argenti & moly­
bdæna coquatur. Qui autem iſta ratione omne argentum ab auro ſeparare uo­
lunt, hi unam auri, tres argenti portiones relinquunt: miſturam in globulos
redigunt: eos in ampullam conijciunt: aqua ualenti affuſa aurum ab argen­
to ſecernunt: quam rationem libro ſeptimo explicaui. Quinetiam ſi ſulfur ex
lixiuio, quo conficitur ſal artificioſus, tam ualido, ut ouum iniectum ſuper­
natet, coctum uſque dum fumum non emittat, & ardenti carboni impoſitum
liqueſcat, conijciatur in argentum liquefactum, ab eo aurum ſecernit.
Olla A. Ignis circularis B. Catinus C. Eius operculum D.
Ollæ operculum E. Fornax P. Filum ferreum G.
1 174[Figure 174]
At ſtibio ſic argentum ab auro ſeparetur. Si in beſſe auri fuerint argenti
ſeptem, uel ſex, uel quinque binæ ſextulæ, ad unam auri partem adijciantur tres
ſtibij partes: ſed ne ſtibium conſumat aurum in catino fictili igneſcente co­
quatur cum ære: quod ſi aurum aliquam æris portionem in ſe continet, ad
ſtibij beſſem adijciatur æris ſicilicus: ſi nullam, ſemuncia: nam æs ſtibio ad
aurum ab argento ſeparandum eſt adiumento. Aurum autem primò inijcia
tur in catinum fictilem igneſcentem: atque quàm primum liquatum in orbem
fertur ad ipſum paucum ſtibium adijciatur ne exiliat: id liquefactum breui
temporis ſpacio etiam in circum fertur: quod cùm factum fuerit omne reli­
quum ſtibium inijcere conuenit, catinum operculo tegere, miſturam coque
re, donec quis iter longum paſſus quinque & triginta facere poſſit: mox effun­
datur in alterum catinum ferreum, ſuperius latum, inferius anguſtum, in fer
reo uel ligneo trunco collocatum, ſed prius calefactum, & ſeuo uel cera illi­
tum: atque is concutiatur: quo modo aurea maſſa in ipſius fundo reſidebit:
quæ catino refrigerato decutiatur, eademque ratione adhuc quater coquatur:
ſed ſingulis uicibus minore ſtibij pondere ad aurum adiecto: ſitque ultima ſti
bium auri tantummodo duplum, aut paulo amplius. Tum aurea quidem maſ
ſa in catino cinereo coquatur, ſtibium uerò rurſus ter uel quater in fictili: ſin
gulis autem uicibus reſidebit aurea maſſula: ſed ſiue tres ſiue quatuor maſſu
1læ fuerint, coniunctæ coquantur in catino cinereo. Ad talis autem ſtibij li­
bras duas & dimidiam adijciantur aridæ uini fecis libræ duæ, & recremen­
torum uitri libra una, atque coquantur in catino fictili: atque etiam maſſula reſi
debit in fundo: quæ in catino cinereo coquatur. Poſtremò ſtibium adiecto
pauco plumbo, coquatur in catino cinereo, in quo cæteris omnibus igni con
ſumptis ſolum remanebit argentum. Quod ſi ſtibium priuſquam in cinereo
coquatur cum arida uini fece & recremento uitri in fictili coctum non fue­
rit, partem argenti conſumit, & cinerem atque pulueres, ex quibus catinus fa­
ctus eſt, ad ſe allicit. Catinus autem, in quo aurum argento miſtum coquitur
cum ſtibio, ut etiam cinereus, collocetur in fornace, qualis uel uento forami
nibus inſpiratur, uel aurificum eſſe ſolet.
Fornax quæ uento foraminibus inſpiratur A. Fornax aurificum B.
Catinus fictilis C. Catinus ferreus D. Truncus E.
175[Figure 175]
Vt autem aqua ualens, ſi argentum, à quo aurum ſulfur ſecreuit, in eam in­
ijciatur, nobis oſtendit utrum omne fuerit ſecretum, an aliqua huius particu­
la in illo reſtet, ita quædam rerum compoſitiones ſi alternis ipſæ, alternis au­
rum, à quo argentum ſtibio ſeparatum fuit, in olla uel catino poſitæ coquan­
tur, nobis declarant, omne ſeparauerit necne ſeparauerit: quinetiam ijſdem
1compoſitionibus utimur, cùm abſque ſtibio argentum uel æs, uel utrunque ab
auro illæſo ingeniosè & admirabiliter ſecernimus. Sunt uerò uariæ: nam a­
lia conſtat ex pulueris latericij ſelibra, ſalis quadrante, halinitri uncia, ſalis am
moniaci ſemuncia, ſalis foſſilis item ſemuncia. Tales autem lateres uel iſtius
generis tegulas, ex quibus puluis conficitur, ex terra pingui & arenæ, ſabuli,
lapillorum experte ductos eſſe oportet, atque modice uſtos, & admodum ue
teres: idque perpetuum eſt. Alia compoſitio fit ex pulueris latericij beſſe, ſalis
foſſilis triente, halinitri uncia, ſalis facticij ſemuncia: alia ex pulueris latericij
beſſe, ſalis factitij quadrante, halinitri ſeſcuncia, ſalis ammoniaci uncia, ſalis
foſſilis ſemuncia. Quædam habet pulueris latericij libram, ſalis foſſilis ſeli­
bram, quibus nonnulli adijciunt atramenti ſutorij ſextantem & ſicilicum.
Quædam conficitur ex pulueris latericij ſelibra, ſalis foſſilis triente, atramen­
ti ſutorij ſeſcuncia, halinitri uncia. Quædam conſtat ex pulueris latericij beſ­
ſe, ſalis factitij triente, atramenti ſutorij candidi ſextante, æruginis ſemuncia,
halinitri item ſemuncia. Aliqua fit ex pulueris latericij libra & triente, ſalis foſ
ſilis beſſe, falis ammoniaci ſextante & ſemuncia, atramenti ſutorij item ſextan
te & ſemuncia, halinitri ſextante. Aliqua denique habet pulueris latericij libram,
ſalis factitij trientem, atramenti ſutorij ſeſcunciam. Atque hæc cuiuſque compo­
ſitionis propria ſunt: quæ uerò ſequuntur, communiter ad omnes pertinent.
Singulæ res primò ſeparatim conterendæ ſunt in puluerem: lateres quidem ſu
per marmor uel ſaxun: durum impoſiti ferramento, reliquæ in mortarium
piſtillo: ſingulæ quoque ſeorſum cribrandæ: deinde uniuerſæ commiſcendæ:
& aceto uel hominis urina, qua paucus ſal ammoniacus, ſi compoſitio eum
non habuerit, reſolutus ſit, madefaciendæ. Quidam tamen aureos globulos
aut bracteolas eadem madefacere malunt: tum alternatim in ollis nouis &
puris, & in quas nulla unquam aqua infuſa fuit, collocari debent: in ima par
te res compoſitæ, quæ mox ferramento æquandæ ſunt: poſtea globuli uel
bracteolæ, quarum aliæ iuxta alias ponendæ, ut illæ eas undique poſſint attin­
gere: tum rurſus res compoſitæ tantæ, quantæ manu comprehendi poſſunt,
aut amplius, ſi ollæ amplæ fuerint, inijciendæ ſunt, & ferramento æquandæ,
atque ijſdem eodem modo globuli uel bracteolæ ſuperponendæ. Hæc autem
iterare conuenit, donec ollæ utriſque compleantur: dein operculis tegere, &
qua inter ſe committuntur lutum artificioſum illinire: quod cùm ſiccatum fuerit
ollas in fornacem imponere: ea tres cameras habeat, quarum infima ſit alta
pedem: in hanc & aura per os eius penetrat, & cinis decidit è lignis combu­
ſtis, quæ ſuſtinent bacilla ferrea ſic collocata, ut cratis figuram repræſentent.
Mediæ ſit altitudo duorum pedum: per cuius os in eam immittuntur ligna:
quæ uel querna, uel roborea, uel ilignea, uel cerrea eſſe debent: ex his enim i­
gnis lentus & diuturnus, quali ad hanc rem nobis opus eſt. At ſuprema ca­
mera ſuperius pateat, ut ollæ in eam demitti poſſint: quarum altitudinem habeat:
eiuſdem fundum conſtet ex bacillis ferreis tam ualidis, ut ollarum pondus & uim
ignis ſuſtinere queant: tanto inter ſe ſpacio diſtantibus, ut hic bene penetra
re, & ollas calefacere poſſit: quæ etiam ipſæ inferius ſint anguſtæ, ut igni in
medium inter eas interuallum recepto incaleſcant: ſuperius amplæ, ut coniunctæ
eundem aliquantum arceant: quinetiam fornax ſuperius laterculis non ad­
modum craſſis uel tegulis & luto obturetur: relictis tantummodo duobus uel
1tribus ſpiramentis, per quæ fumus & flammæ eluctari poſſint. Auriaut glo
buli uel bracteolæ & res compoſitæ alternis collocatæ, ſi fornax antea, quam
ollæ his plenæ in ea ſtatuantur, duabus horis excalfacta fuerit, quatuor & ui­
ginti leni igni, & paulatim aucto coquendæ ſunt: ſi non fuerit, ſex & uiginti:
ueruntamen ignis ſic auctibus creſcat, ut auri particulæ & res, in quibus uis
argenti & æris ab auro ſeparandi ineſt, non colliqueſcant: ne fruſtra ſuſcipiatur
labor, & ſumptus impendatur: itaque ſatis eſt tantum ignis eſſe calorem, quan­
to ollæ ſemper rubræ maneant. Poſt tot horas omnia ligna ardentia è forna­
ce ſunt extrahenda: ipſa fornax laterculis uel tegulis refractis ſuperius aperien­
da, ollæ calentes forcipibus eximendæ: opercula remouenda: tum ſi otium da­
tur, aurum ſinere oportet per ſe refrigeſcere, minus enim damnum faciet: ſi ue­
rò negotium ad eam rem tempus non concedit, aureæ particulæ ſingulæ mox in
uaſculo ligneo aut aheno ſunt urina uel aqua reſtinguendæ ſenſim, ne res con­
poſitæ, quæ argentum in ſe traxerunt, id exhalent. Sed aureæ particulæ & res com
poſitæ ad eas adhærentes refrigeratæ aut reſtinctæ rutello ſunt uerſandæ,
ut harum glebulæ comminui, illæ ab ipſis nudari poſſint: dein anguſto cribro,
cui ſuppoſitum ſit ahenum, incernendæ ſunt: quo modo compoſitæ res cum argen­
to uel ære, uel utroque permiſtæ è cribro decidunt in ahenum, aurei globuli uel
bracteolæ in eo remanent: quæ in uaſculum proijciendæ ſunt et iterum rutello uer
ſandæ, ut à rebus, quæ argentum uel æs in ſe traxerunt, purgentur. Res uerò i­
pſæ quæ de cribri foraminibus in ahenum delapſæ ſunt, in alueo, ſuper uaſe li
gneo manibus agitato, lauandæ ſunt, ut minutæ auri particulæ, quæ ſimul
ex cribro deciderunt, ab eis ſeparari poſſint: quæ rurſus in uaſculo aqua cali­
da lauandæ ſunt, & ligno uel ſcopis uerſandæ, ut res madefactæ ab ipſis de­
labantur: poſtea omne aurum denuo calida lauari, & ſetis ſuillis colligatis pur
gari debet in aheno foraminum pleno, cui uaſculum ſit ſubiectum: tum idem
in orbem ferreum, cui item ſuppoſitum ſit uaſculum, proijcere oportet, atque
calida lauare. Ad extremum ipſum conuenit conijcere in alueum, & ſiccati
globulum uel bracteolam coticulæ atterere unà cum acu, & conſiderare u­
trum purum an temperatum ſit: ſi nondum purum fuerit, globuli uel bracte­
olæ cum rebus compoſitis, quæ argentum & æs in ſe trahunt, ſimili modo
alternatim collocatis coquantur iterum: imo uerò toties, quoties ipſa res hoc
poſtulat. Sed nouiſſime tot horis, quot ad cas expurgandas opus erunt: &
tum quidem una aliqua compoſitione ad globulos uel bracteolas adiecta
quæ careat rebus à metallis ortis: quales ſunt ærugo & atramentum ſutorium: ſi
enim hæc fuerint in compoſitione aurum aliquam uilis metalli particulam ſolet
concipere, uel, ſi eo caruerint, ipſis infici. Quamobrem quidam nunque talibus
compoſitionibus, in quibus iſta ſunt, utuntur: & recte ſane illi: nam ſolus pul­
uis latericius & ſal, maxime foſſilis, totum argentum & æs ex auro elicere et in
ſe trahere poſſunt. At monetarij non neceſſe habent aurum prorſus purum
efficere, ſed coquere, donec talis temperatura ſit, qualis eſſe debeat aureorum
nummûm quos cudunt. Verùm cùm iam fuluus ille color auro inſederit, &
omnino fuerit purum, aut tale quale præparant monetarij, cum ea chryſo­
colla, quam Mauri boracem nominant, uel cum ſale confecto ex lixiuio, ex
cinere anthyllidis uel alterius herbæ ſalſæ facto, coquatur, & ex eo liquefa­
cto bacilla fiant. Sed res compoſitæ, quæ in ſe traxerunt argentum, uel æs,
1aqua effuſa ſiccentur, ligno terantur: cum molybdæna & plumbo depaupe
rato permiſtæ excoquantur in prima fornace: miſtura argenti & plumbi, uel
argenti & æris & plumbi, quæ effluxit, denuo coquatur in ſecunda fornace,
ut plumbum & æs ab argento ſeparentur: hoc poſtremò in uſtrina perpur­
getur: quo ſane modo argenti nulla, uel perexigua particula perit.
Fornax A. Olla B. Operculum C. Spiramenta D.
176[Figure 176]
Sunt præterea rerum, quæ aurum ab argento ſeparant, aliæ quædam con­
poſitiones ex ſulfure & ſtibio alijsque confectæ: quarum una conſtat ex atramen
ti ſutorij ignis calore ſiccati & in puluerem reſoluti ſemuncia, ſalis facticij pur
gati ſextante, ſtibij triente, ſulfuris ignem non experti & præparati ſelibra, uitri
ſicilico, halinitri item ſicilico, ſalis ammoniaci drachma. Sulfur uerò ſic præ­
paratur. Primò conteritur in puluerem: deinde ſex horis ex acri aceto coquitur:
tum effuſum in uaſculum aqua calida abluitur: poſtremo quod reſedit in uaſculi
fundo ſiccatur: at ſal coniectus in aquam fluuialem, coquitur, ut purgetur, & rur­
ſus exiccatur. Altera compoſitio habet ſulfuris ignem non experti libram unam, ſalis
purgati libras duas. Tertia fit ex ſulfuris ignem non experti libra, ſalis facti­
tij purgati ſelibra, ſalis ammoniaci quadrante, minij è plumbo facti uncia.
Quarta conficitur ex ſalis factitij, ſulfuris ignem non experti, aridæ uini fecis,
lingulorum libra, chryſocollæ, quam Mauri boracem uocant, ſelibra. Quinta
1habet pares portiones ſulfuris ignem non experti, ſalis ammoniaci, halini­
tri, æruginis. Argentum autem, in quo ineſt aliqua auri portio, primò unà
cum plumbo liquefiat in catino fictili, atque ſimul coquantur uſque dum argentum ex
halet plumbum: ſi argenti fuerit libra, plumbi ſint drachmæ ſex: tum argentum
aſpergatur aliquo de iſtis pulueribus compoſitis, qui pendat uncias duas: de­
in agitetur: poſtea effundatur in alterum catinum prius calefactum & ſeuo
illitum: isque concutiatur: cætera perficiantur ratione iam explicata. Quineti
am aurum ab argenteis poculis, alijsque uaſculis & operibus inauratis inte­
gris manentibus ſeparatur puluere, qui conſtat ex ſalis ammoniaci parte u­
na, ſulfuris dimidia: poculum, ſiue aliud opus, inauratum oleo illinitur: ei in
ſpergitur puluis: manu uel forcipe prehenſum admouetur igni, concutitur:
quo modo aurum decidit in aquam uaſis ſubiecti, poculum manet illæſum.
Separatur etiam aurum ab argenteis operibus inauratis argento uiuo: id in
fundatur in catinum fictilem, & igni ſic calefiat ut digitus, in ipſum immiſſus,
calorem ſuſtinere poſſit: in eo argenteum opus inauratum collocetur: cùm
ad ipſum argentum uiuum adhæſerit exemptum imponatur in lancem: in quam
aurum refrigeratum unà cum argento uiuo decidit. Iterum uerò & ſæpius
idem argenteum opus inauratum in argento uiuo calefacto collocetur: idemque
labor ſuſcipiatur uſque ad eum finem dum nullum aurum appareat in opere,
cùm in ignem impoſitum fuerit, & ex eo argentum uiuum, quod ad ipſum
adhæſit, euolarit: mox artiſex capiat pedem leporinum, atque conuerrat argen­
tum uiuum & aurum: quæ ſimul ex opere argenteo deciderunt in lancem:
caque infundat in linteum, lini xylini contextu factum, uel in alutam: per illum
uel hanc argentum uiuum expreſſum altera lance excipiatur. Aurum uerò
in linteo uel aluta remanebit: quod collectum in carbonem excauatum inij
ciat & coquat donec liqueſcat, & ex eo maſſula fiat: quam cum pauco ſtibio
coquat in catino fictili: eaque in alterum uaſculum infundat: quo modo aurum
in fundo reſidere, ſtibium tenere ſuperiorem locum uidebit: tum eundem la
borem ſumat: poſtremò aureas maſſulas in laterem excauatum conijciat, eumque
in igni collocet: qua ratione aurum fit purum. Atque his modis aurum ab
argento, uel contra argentum ab auro ſecernitur: nunc exponam rationes,
quibus æs ab auro ſeparatur. Sal, quem uocamus artificioſum, conficitur ex
atramenti ſutorij, aluminis, halinitri, ſulfuris ignem non experti ſingulorum li
bra, ſalis ammoniaci ſelibra: quæ res comminutæ coquantur ex lixiuio facto
ex cineris, quo lanarum infectores utuntur, parte una, calcis aqua non reſtin
ctæ item parte una, cineris fagini partibus quatuor. Res autem ex hoc lixi­
uio coquantur uſque dum totum conſumatur: mox ſiccentur & reponantur
in loco calido, ne in oleum uertantur: deinde cum eis comminutis plumbi, in
cinerem reſoluti, libra permiſceatur: atque huius pulueris compoſiti ſingulæ
ſeſcunciæ ſingulis æris, in catino calefacti, libris paulatim inſpergantur: ac ſi
lo ferreo multum & celeriter agitentur: catino refrigerato & confracto au­
rea maſſula reperitur. Altera ſecernendi ratio hæc eſt: ſulfuris ignem non ex
perti libræ duæ, ſalis facticij purgati quatuor comminuantur & commiſcean­
tur: huius pulueris ſextans & ſemuncia adijciantur ad beſſem globulorum
confectorum ex plumbo, et ære, in quo ineſt aurum, plumbi duplo: ſimulque
1coquantur in catino fictili donec liquentur: quo refrigerato eximatur maſ­
ſula, & à recremento purgetur: ex qua rurſus conficiantur globuli, ad quos,
ſi pendunt trientem, pulueris iam dicti ſelibra addatur, alternatimque collo­
centur in catino: quem operculare & oblinire conuenit: mox leni igni coquan­
tur donec globuli liqueſcant: paulo poſt catinus ex igni eximatur: ex refri­
gerato maſſula extrahatur: ex qua purgata et denuo liquefacta tertio globu
li fiant: ad quos, ſi pendunt ſextantem, pulueris ſemuncia & ſicilicus adijci­
antur, eodemque modo coquantur, & in catini fundo aurea maſſula reſidebit.
Tertia ratio eſt: in æris liquefacti libras ſex, ſubinde inijciantur ſulfuris cera
inuoluti, uel cum ea permiſti, particulæ, et comburantur: pendat uerò ſulfur
ſemunciam & ſicilicum: deinde halinitri, in puluerem contriti, ſicilicus unus
& dimidius proijciantur in idem æs, itemque comburantur: tum denuo ſulfu
ris cera inuoluti ſemuncia & ſicilicus: poſtea plumbi in cinerem reſoluti, &
cera inuoluti, uel minij, ex plumbo facti, ſicilicus et dimidius: mox auferatur
æs, & ad auream maſſulam adhuc cum ære pauco permiſtum adijciatur ſti­
bium, quod maſſulæ ſit duplum: & ſimul uſque eò coquantur, dum eadem ex­
halet ſtibium: tum maſſula & plumbum, quod ſit maſſulæ dimidium, coquan
tur in catino cinereo. Poſtremò aurum ex eo eximatur, & hominis urina re­
ſtinguatur: quod ſi color nigricans ei inſederit cum pauca chryſocolla, quam
Mauri boracem uocant: ſi pallidus, cum ſtibio recoctum, fuluum illum tra­
het. Sunt qui æs liquefactum cochleari ferreo hauriunt & effundunt in alte
rum catinum, qui foramen habet oblitum luto, eumque imponunt in carbo­
nes ardentes, & iniectis pulueribus iam dictis maſſam filo ferreo celeriter uer
ſant: atque hi aurum ab ære ſecernunt: illud in catini fundo reſidet, hoc ſuper­
natat: mox forcipe ignita catini foramen aperiunt, & effluit æs. Aurum ue­
rò, quod remanſit, cum ſtibio recoquunt: id cùm exhalauerit, aurum tertiò
cum quarta plumbi parte coquunt in catino cinereo, & hominis urina reſtin
guunt. Quarta ratio eſt, æris libra & triens, atque plumbi ſextans liquefiunt &
effunduntur in alterum catinum, intrinſecus oblitum ſeuo uel gypſo: & ad
ea adijcitur puluis, qui conſtat ex ſulfuris præparati, æruginis, halinitri ſin­
gulorum ſemuncia, ſalis cocti ſeſcuncia. Quinta, æris libra & globulorum plum
beorum libræ duæ, atque ſalis artificio ſi ſeſcuncia inijciuntur in catinum, & pri
mò coquantur leni igni, deinde acriori. Sexta, æris bes, ſulfuris, ſalis, ſtibij, ſin
gulorum ſextans ſimul coquuntur. Septima, æris bes, ſcobis ferri elimatæ,
ſalis, ſtibij, recrementorum uitri ſingulorum ſextans unà coquuntur. Octa­
ua æris libra, ſulfuris ſeſquilibra, æruginis ſelibra, ſalis purgati libra, ſimul
coquuntur. Nona in æris liquefacti libram inijcitur ſulfuris ignem non ex­
perti & comminuti tantundem, & filo ferreo celeriter uerſantur: miſtura con­
teritur in puluerem: in quem argentum uiuum infunditur: quod aurum ad
ſe allicit & trahit. At æs inauratum aqua madefactum igni imponitur: igni­
tum frigida reſtinguitur: aurum filis orichalceis colligatis abraditur. His ſa­
ne rationibus aurum ab ære ſecernitur: at idem, uel plumbum ab argento ratione,
quam nunc exponam, ſeparatur. Officina uerò, ſiue domicilium in quo id ipſum
fit, prope officinam, in qua uenæ auri, uel argenti, uel miſtæ excoquuntur,
conſtruatur: cuius murus medius ſit longus pedes unum & uiginti, altus quin­
1decim: à quo primus, qui eſt ad flumen, diſtet pedibus quindecim, poſtre­
mus decem & nouem: uterque longus ſit pedes ſex & triginta, altus quatuor­
decim: ſed ex primi muri capite murus tranſuerſus pertineat ad caput poſtre­
mi muri: deinde poſt pedes quindecim ex eodem muro primò alter murus
tranſuerſus ductus ſit ad caput muri medij. In hoc ſpacio, quod eſt inter du­
os iſtos muros tranſuerſos, collocentur pila, quibus uenæ & alia ad eas ex­
coquendas neceſſaria frangantur: à primi quoque muri poſteriore capite ter
tius murus tranſuerſus perductus ſit ad alterum caput muri medij, & ab eo­
dem ad caput muri poſtremi. Spacium autem, quod eſt inter ſecundum &
tertium murum tranſuerſum, & inter poſtremum & medium murum lon­
gum, contineat ſecundam fornacem, in qua plumbum ſeparatur ab auro uel
argento, cuius camini paries rectus ſtatuatur ſuper medium murum, obliquus
ſuper trabem, quæ ex ſecundo muro tranſuerſo pertineat ad tertium: ea ita
locata ſit, ut pedibus tredecim diſtet à medio muro longo, quatuor à poſtre
mo: ipſa uerò craſſa & lata ſit pedes duos: à terra ſurſum uerſus ad trabem hanc
longam ſint pedes duodecim. Quinetiam ne paries obliquus incidat in re­
ctum: caueatur partim crebris bacillis ferreis, partim raris tignis luto obdu­
ctis, quæ utraque è tignis parietis obliqui ad tigna recti pertineant. Poſtremò
tectum eodem modo ſe habeat, quo tectum officinæ, in qua uenæ excoquun
tur: ſed in ſpacio, quod eſt inter medium & primum murum longum, & in­
ter primum & tertium murum tranſuerſum ſint folles, machina, quæ eos de
primit, organum, quod eoſdem diducit. Vnum etiam tympanum, quod eſt
ad axem rotæ, habens fuſos moueat tympanum dentatum axis, cuius den­
tes longi follium tigilla deprimunt, & tympanum dentatum axis, cuius den
tes longi, pilorum dentes longos attollunt: ſed contrario modo: ut ſi dentes
deprimentes tigilla follium uoluantur à ſeptentrione ad meridiem: contrà
dentes longi attollentes pilorum dentes longos uerſentur à meridie in ſepten
trionem. Verùm plumbum ab auro uel argento ſecernitur in hac ſecunda
fornace: cuius ſtructura conſtat ex ſaxis quadrangulis, ex duobus muris in­
terioribus, quorum alter alterum tranſuerſus ſecat, ex orbe, ex operculo. Ipſe
uerò catinus conficitur ex puluere terreno & cinere: ſed primò de ſtructura
atque adeo de ſaxis quadrangulis dicam: ea ſint alta pedes quatuor, & palmos
tres, craſſa pedem: ab imo ſurſum uerſus ad pedes duos, & palmos tres, inte
riore & ſuprema parte ad palmum prorſus exciſa ſint, ut ſaxeus orbis in ipſis
iacere poſſit. Solent autem plerunque eſſe numero quatuordecim: atque lata ex­
teriore parte pedem & palmum, interiore anguſtiora: quod interior circulus
multo ſit anguſtior exteriore. Quod ſi latiora fuerint, minus multa eſſe ne­
ceſſe eſt: ſi anguſtiora, plura. In terram fodiantur altitudine pedis & palmi:
ſuperius ſemper bina quæque proxima fibula ferrea connectantur: cuius cu­
ſpides in eorum foramina includantur, & in eadem plumbum liquidum in
fundatur: ſed ea ſtructura ſaxea habeat ſpiritalia foramina ſex à terra, ſurſum
uerſus ad pedem: atque ita ab ima ſaxorum parte ad pedes duos & palmum:
quorum quodque ſit inter bina ſaxa altum palmos duos, latum palmum & di­
gitos tres. Vnum ſit à dextro latere inter murum, qui murum principalem ab
igni tuetur, & canaliculum, per quem ſpuma argenti ex fornacis catino effluit.
1Cætera quinque ſint circumcirca paribus, quoad fieri poteſt, interuallis diſtin­
cta: per ea exit halitus, quem terra concalefacta expirat: quæ ni eſſent eum ca­
tinus ad ſe traheret, ac uitium faceret: hoc eſt talis cumulus fieret, qualis fieri
ſolet cùm talpa terram egerit: cinisque ſupernataret, atque catinus ſtannum ab
ſorberet. Aliqui eadem de cauſa poſteriorem ſtructuræ partem prorſus pa­
tentem faciunt. At duo muri interiores conſtruantur lateribus, latitudinemque
habeant lateris: atque alter alterum tranſuerſus ſecet: quibus etiam ipſis qua­
tuor ſint foramina ſpiritalia: in quaque parte unum: quæ circiter digitum ſint
altiora et latiora alijs: in ea quatuor templa inijciatur tantum recrementorum,
quantum capit ciſium, eisque ſuperfundatur tantus puluis, à carbonibus re­
ſolutus, quantum capit alueus maior bracteis lignis contextus. Muri autem
extent è terra cubitum: quibus & ſaxorum quadrangulorum parti exciſæ ſu­
perponatur orbis è ſaxo formatus, craſſus palmum & digitos tres: qui undique
pertingat ad ſaxa quadrangula. Quod ſi rima aliqua fuerit, ea fragmentis ſa
xorum uel laterum expleatur. Orbis autem priore parte decliuis ſit, ut cana
liculus, per quem effluet ſpuma argenti, confici poſſit: attamen orbis ſaxei
loco quidam ponunt tabulas æneas, ut miſtura uel ſtannum citius calefi­
at. Sed operculum, quod globi dimidiati figuram habens tegit catinum, con­
ſtet ex ferreis circulis & bacillis, atque operimento. Circuli numero ſint tres,
lati circiter palmum, craſſi digitum: infimus à medio diſtet pede: medius à ſu­
premo pedibus duobus: ſub eis ſint bacilla ferrea decem & octo, ad ipſos cla
uis ferreis affixa: quæ bacilla eandem quam circuli latitudinem & craſſitudi
nem habeant: ſed ita longa ſint, ut curuata ab infimo circulo ad ſupremum per­
tingant: hoc eſt pedes duos et palmos tres: cùm alio qui altitudo operculi ſit
tantummodo ad pedem & palmos tres: ad omnia operculi bacilla & circu­
los interius bracteæ ferreæ filis ferreis ſint alligatæ. Operculum quoque habe­
at foramina quatuor: quorum poſtremum, quod è regione ſit canaliculi, per
quem ſpuma argenti effluet, inferius latum ſit pedes duos: ſuperius, quia cle
menter aſſurget, anguſtius, nempe latum pedem & palmos tres atque digitum:
careat bacillo: nam id ex ſuperiore circulo ad medium tantummodo, non etiam
ad infimum, pertineat. Alterum uerò foramen, quod exiſtat ſuper canalicu­
lo latum ſit inferius pedes duos & dimidium, ſuperius pedes duos & palmum:
quod etiam careat bacillo. Etenim non bacillum modo non pertineat ad in­
fimum circulum, ſed ipſe etiam infimus circulus ad eam partem non pertine
at, ut magiſter ſpumam argenti ex catino poſſit extrahere. Ad murum præ­
terea, quo murus principalis munitur contra uim caloris, ubi follium nares
ſituantur, ſint duo foramina lata palmos tres, alta circiter pedem: in quorum
medio duo bacilla deſcendant bractea interius contecta. Fiſtulæ aut, in qui
bus nares follium collocentur, uſque ad ea foramina pertineant: quæ fiſtulæ ex
laminis ferreis complicatis factæ longæ ſint palmos II. & digitos III. Earum uerò
pars caua ſit lata digitos tres & dimidium, in quas duas fiſtulas nares follium ſic
condantur, ut ab earum foriculis diſtent digitis trib. At operimentum conficiatur ex
circulo ferreo lato digitos II. qui inferius ſit, et ex tribus bacillis ferreis incur
uatis, quæ ab una circuli parte ad alteram ei oppoſitam pertingant. Aliud aut alij
ſuperpoſitum ſit ſuperiore parte, ibique per ea clauus ferreus infixus penetret:
1ſub quibus item ſint bracteæ clauis ad ea alligatæ. Poſtremò quæque bractea
habeat parua foramina, in quæ tamen digitus immitti poſſit, ut lutum, quod
interius illiniri debet, adhærere poſſit. Operculum præterea habeat tres an
nulos ferreos incluſos in clauorum ferreorum foraminibus, quæ ſint in eo­
rum capitibus admodum latis. Hi claui ea parte connectant bacilla cum cir
culo medio: annulis uerò inijciantur unci catenæ, qua operculum ſubleua­
tur, quod fit, cùm magiſter catinum præparat.
Saxa quadrangula A. Saxeus orbis B. Spiritalia foramina C. Muri
interiores D. Catinus E. Operculum F. Circuli G. Bacilla H. Fo
ramina operculi I. Operimentum K. Annuli L. Fiſtulæ M.
Foriculæ N. Catenæ O.
177[Figure 177]
In fornacis autem orbem uel tabulas æneas & ſaxa inijciatur lutum cum ſtra­
mentis permiſtum, altum tres digitos: atque tundatur pilo ligneo uſque eo dum
ad digiti altitudinem deprimatur. Pilum uerò ſit teres et altum palmos tres,
inferius latum duos, ſurſum uerſus anguſtius: cuius manubrium longum ſit
pedes tres: quà in pilum includitur, circulo ferreo cingatur. Quinetiam ſa­
xis ſuperius illinatur lutum, etiam cum ſtraminibus miſtum craſſitudine pal­
mi: in quod occumbat operculum. Hæc omnia quamprimum labefactata fue
rint, reficiantur. Artifex, qui hoc ſeparandorum metallorum munus ſuſtinet,
laborem in duas duorum dierum operas diſtribuit: altero mane paucum pri­
1mò cinerem inſpergit luto, & aquam affundens ſcopis uerrit: deinde inijcit
cinerem cribratum, & aqua ſic madefactum, ut niuis inſtar in piſæ figuram
formari poſſit: cinis uerò ſit ex quo lixiuium aqua percolata fuerit factum: nam ali
us, quia pinguis eſt, denuo urendus eſſet, ut macer fieret. Eum autem cinerem
manibus compreſſis æquat, catinumque medium uerſus decliuem facit: tum
pilo iam deſcripto ipſum tundit: poſtea duobus pilis paruis, item ligneis, for­
mat canaliculum, per quem effluit ſpuma argenti: una enim manu compre­
hendit unum, altera alterum: utrunque latum eſt palmum, craſſum digitos du
os, altum pedem. Vtriuſque manubrium aliquantum teres ad ſeſquidigitum
minus quàm ipſum latum eſt, ſed longum pedes tres: tam uerò pilum quàm
manubrium ex uno ligno factum eſt. Mox calceatus inſcendit in catinum,
& eum undique pedibus calcat: quo modo ſubſidit & fit decliuis. Deinde ite
rum eundem tundit pilo magno: tum exuto dextri pedis calceo catini circu
lum eo deſignat, & deſignatum excindit lamina ferrea utrinque curuata, atque
longa palmos tres, lata totidem digitos: cui ſunt manubria lignea, alta pal­
mum & digitos duos, craſſa item digitos duos. Per ea penetrat utrinque pars
laminæ ferreæ cuſpidata & ſuperius recuruata. Quidam parte ligneæ bra­
cteæ, cribrum cingentis, laminæ loco utuntur. Ea uerò lata eſt tres digitos,
utrinque ad extremum ſic inciſa, ut manibus teneri poſſit. Poſtea tundit cana
liculum per quem effluit ſpuma argenti. Ne uerò cinis delabatur, aperturam
ſaxo, ad hanc formato, obſtruit: ad quod apponit tabellam: cui rurſus ne de­
cidat, trudem opponit: tum cineris alueum infundit, eumque pilo magno tun
dit: iterum deinde iterumque cinerem inijcit, & eum pilo tundit. Canaliculo
facto ſiccum cinerem catino undique ſuperinijcit cribro, ac eum manibus con­
planat & atterit: tum madefacti cineris alueos tres in marginem catini circum­
circa inijcit, & operculum demittit. Mox inſcendens in catinum, id undique
cinere obſtruit, ne miſtura liquefacta effluat. Deinde operculi operimento
ſublato in catinum carbones alueo inijcit, prunas uerò batillo ferreo: & has
quidem etiam per foramina, quæ operculum in lateribus habet, easque eodem
batillo adæquat: atque tantum laborem & munus duarum horarum ſpacio per
ficit: tum paruum truncum ſuperponit laminæ ferreæ, quæ in terra poſita eſt
ſub canaliculo: ea longa eſt pedes tres & palmum, lata poſteriore parte pe­
dem & palmos duos atque totidem digitos, priore palmos duos, & iterum to­
tidem digitos: at trunco ſuperponit ſaxum, ac ipſi laminam ferream aſſimi­
lem inferiori: in quam conijcit carbonum alueum bracteis ligneis contextum:
inque eos tot prunas, quot batillo ferreo conijcere poteſt: atque catinus unius
horæ ſpacio calefit: deinde conto uncinato, quo detrahit ſpumam argenti,
commouet reliquias carbonum. Vncus aut longus palmum, & latus digitos tres
habet figuram duorum triangulorum: cuius manubrium ferreum longum eſt
pedes quatuor, ligneum uerò, in ferreum incluſum, ſex. Verùm aliqui ſim­
plicem contum uncinatum uſurpant. Poſt horæ ferè unius ſpacium rurſus
eodem conto uncinato commouet reliquias prunarum, & batillo eas, quæ in
canaliculo iacent, in catinum inijcit. Tum iterum poſt horæ ſpacium eodem
conto commouet prunas: quas ni ita commoueat, in catino aliquis nigror ma­
net, atque ea parte uitium facit: utpote non ſatis exiccatus: etenim miniſter com
1mouendo uertit prunas ut prorſus comburantur, beneque calefiat catinus: quod
ipſum fit tribus horis: reliquis duabus iterum catinus quieſcit. Cùm autem
ſonitus horæ undecimæ fuerit auditus, tunc cinerem, ex carbonibus factum,
ſcopis uerrit & de catino deijcit: mox aſcendit ſuper operculum, & linteum
tritum intingens in aquam, cum cinere permiſtam, quam uaſculum continet,
totum catinum eo madefacit, & uerrit per foramen operculi manum immit
tens. Conſumit autem interdum duo aquæ ſic miſtæ uaſcula: quorum utrunque
capit ſextarios Romanos quinque: quod iccirco fit, ne catinus, cùm ſeparan­
tur metalla, diſrumpatur: tum corio ceruino eundem terens, rimas oblinit.
Quinetiam ad ſiniſtrum canaliculi latus collocat duo molybdænæ fragmen­
ta, alterum alteri ſuperponens: quæ aliqua ex parte liquefacta conſidunt, &
obſtaculo ſunt, ne ſpuma argenti à flatu follium in orbem moueatur, ſed ibi
ſubſiſtat: uerùm expedit in loco molybdænæ ponere laterem: citius enim,
quod is ualidius calefiat, oritur argenti ſpuma. Catinus autem iuxta mediam
eius partem profundior fit palmis duobus & totidem digitis: ipſa uerò me­
dia pars præterea digito. Sunt qui catino ſic præparato illinunt albumen o­
ui ſpongia conceptum, et ex ea rurſus expreſſum, quo reſolutum ſit thus in
puluerem contritum. Quidam ei illinunt liquorem, qui conſtat ex oui albu
mine, & eius duplo ſanguine taurino, uel medulla: nonnulli eidem catino cal
cem cribro ſuperinijciunt. Poſtea magiſter officinæ ponderat plumbum, cum
quo aurum uel argentum, uel utrunque eſt permiſtum: cuius interdum centum
pondia centum imponuntur in catinum: ſed frequenter ſexaginta uel quin­
quaginta, uel minus multa: quo facto tres ſtraminum manipulos circumcir
ca inſpergit catino, ne plumbum ſua grauitate inæquabilem efficiat: mox per
canaliculum imponit aliquot plumbi miſti panes, & aliquot ad latera per fo­
ramen operculi poſtremum: deinde per eiuſdem operculi ſuperius foramen
inſcendens in catinum panes, quos ei miniſter porrigit, circumcirca apponit
ad operculum: tum aſcendens rurſus manibus immiſſis per idem foramen
etiam aliquot panes imponit in catinum. Eos uerò qui remanſerunt, ſecun­
do die furca ferrea lignis per poſtremum operculi foramen ſuperimponit.
Panibus ſic collocatis carbonum alueum bracteis ligneis contextum per ſu
perius operculi foramen inijcit, ac imponit operimentum operculo: quorum
iuncturam miniſter luto illinit: ipſe magiſter dimidium carbonum alueum per
foramen, quod eſt ad fiſtulas narium, inijcit in catinum, ac folles præparat,
ut ſequenti die mane ſecundam operam inchoare poſſit. Tale autem labo­
randi munus horæ unius ſpacio perficit, duodecimaque omnia ſunt præpa­
rata: quæ horæ omnes collectæ conficiunt ſummam horarum octo.
Artifex pilo tundit catinum A. Pilum maius B. Scopæ C. Duo pila minora D. La
mina ferrea curuata E. Pars bracteæ ligneæ F. Cribrum G. Cinis H. Batillum
ferreum I. Lamina ferrea K. Truncus L. Saxum M. Alueus bracteis lignis con
textus N. Contus uncinatus O. Alter contus uncinatus P. Linteum tritum Q.
Vaſculum R. Corium ceruinum S. Manipuli ſtraminum T. Ligna V. Panes plum
bi miſtae X. Furca Y. Alter artifex luto extrinſecus obducit fornacem, qua ei oper­
culum eſt impoſitum Z. Alueus cineribus refertus AA. Operculi operimentum BB.
Miniſter pedibus inſiſtens ſcalis carbones per ſuperius operculi foramen inijcit in catinum CC.
1Ferramentum quo lutum uerberatur DD. Lutum EE. Cochleare quo artifex ſiue ma
giſter experimentum rapit FF. Rutrum quo plumbi cutis impura detrahitur GG.
Cuneus ferreus quo argenti maſſa ſubleuatur HH.
178[Figure 178]
1
Sed iam tempus eſt ut ad ſecundam operam ueniamus. Mane artifex pri
mò accipiens batilla prunarum duo, ea inijcit in catinum iuxta fiſtulas nari­
um per foramen: deinde per idem foramen imponit ligna abiegna uel picea
ſtri parua, qualia ſolent ea eſſe, quibus piſces coquimus: tum machinæ, depri
mentis tigilla follium, fores attollit ut uerſari poſſit: atque ita ſpacio unius ho
ræ plumbum miſtum liqueſcit: quod cùm factum fuerit quatuor ligna, lon­
ga pedes duodecim, per poſtremum operculi foramen imponit, & totidem
per canaliculum: quæ ligna, ne catinum uitient, premendo utrinque ſuſtinent
ſcamna: ea ſunt tigna longa pedes tres, lata palmos duos et totidem digitos,
craſſa palmos duos: quibus utrinque ſunt duo pedes diuaricati. Ad ſcamnum
præterea ante canaliculum locatum apponit laminam ferream, ne ſpuma ar
genti, cùm ipſam ex catino extrahit, ei in calceos inſiliat, pedesque & crura of
fendat: quinetiam reliquos panes batillo uel furca ferrea lignis iam dictis im
ponit per poſtremum operculi foramen. At argentum rude purum, aut
plumbei coloris uel cinerei, uel rubri, uel denique alterius dilatatum & conci
ſum atque calefactum in catinis ferreis, tunc in liquidum plumbum, cui argen
tum immiſtum eſt, quod, ut ſæpius dixi, nominatur ſtannum, infunditur: ac
ſic quod impurum eſt, ab eo ſeparatur. Verùm cùm ligna oblonga priore
parte fuerint combuſta, tum cuneos ferreos longos pedes quatuor, priore par
te latos digitos duos, deinde ſeſquidigitum latos & craſſos, magiſter mal­
leo in ea impellit, atque ipſis promouet: iacent uerò cunei in ſcamnis. At alij
cùm ſeparant metalla, duo eiuſmodi ligna imponunt in catinum per foramen,
quod eſt inter folles: totidem per poſtremum foramen, unum per canalicu­
lum: ſed his maiore lignorum numero, nempe ſexaginta, opus eſt: cùm illi li
gnis quadraginta operam perficere poſſint. Cùm uerò plumbum duabus
horis ita fuerit calefactum, tum id ipſum commouet conto uncinato, ut magis
calefiat. Quod ſi difficulter ſeparatur ab argento, in ſtannum liquefactum in­
ijcit æs & puluerem carbonum. Si uerò miſtura auri argentoſi cum plum­
bo uel ſtannum ex uena contraxit impurum quiddam, in id inijcit portio­
nes, aut pares, uel ergo aridæ uini fecis & uitri Veneti, ſiue ſalis ammoniaci,
uel uitri Veneti, & ſaponis item Veneti: aut impares, nempe aridæ uini fecis
duas, ferruginis unam. Sunt qui ſingulis compoſitionibus admiſcent halini
tri particulam. Ad miſturæ autem centumpondium adijcitur pulueris bes,
aut libra, aut libra & triens: prout magis uel minus impura fuerit. Puluis cer
te id, quod impurum eſt, ab ipſa miſtura ſeparat. Tunc uerò plumbi, cum car­
bonibus permiſti, quaſi cutem quandam rutro per canaliculum extrahit: eam
plumbum cùm calefit, gignit, ſed ut minus multam gignat, conto frequenter
commouendum eſt: deinde ad horæ partis quartæ ſpacium catinus combibit
plumbum. Eo autem tempore, quo penetrat in ipſum, ſalit & bullit: tum ma
giſter cochleari ferreo haurit paucum plumbum, quod experitur atque ex eo
cognoſcit, quanta argenti portio in ea miſtura tota inſit. Cochleare uerò la­
tum eſt digitos quinque: eius manubrij pars ferrea longa eſt pedes tres, lignea
totidem. Poſtea conto extrahit ſpumam argenti: quæ fit ex plumbo & ære,
ſi id quoque inerit in miſtura, uſtis: quare rectius ſpuma plumbi quàm argen
ti diceretur. Etenim uitium argenti tunc nullum eſt, ſed plumbum & æs ab
1eo ſeparantur. Verùm plumbum magis etiam in alterius fornacis catino, in
quo argentum perpurgatum fit purum. Quondam, Plinio autore, ſub cati­
ni canaliculo alter erat catinus: defluebatque ſpuma argenti ex ſuperiore in in
feriorem: ex quo ueruculo ſublata conuoluebatur, ut eſſet modici ponderis:
quo circa ex ea olim fiebant tubuli: nunc, quia non conuoluitur ueruculo,
conficiuntur maſſæ.
Fornax A. Ligna B. Spuma argenti C. Lamina D. Magiſter ieiunus
edit butyrum, ne uenenum, quod catinus exhalat, ei neceat, peculiare enim
illius remedium eſt. E.
179[Figure 179]
Si periculum fuerit, ne miſtura ſimul cum ſpuma argenti effluat, magiſter in
promptu habet lutum in cylindri, qui utrinque acutus ſit, figuram formatum: id ad
contum uncinatum apponens miſturæ, ne effluat, opponit. At cùm iam ſu­
us argento inſidebit color, tum apparent maculæ lucentes, &, quaſi quidam
colores, albæ. Articulo temporis poſt prorſus fit candidum: mox miniſter de
mittit fores, ut canali clauſo rota non uerſetur, & folles quieſcant. Sed magi
ſter aliquot aquæ uaſcula infundit in argentum ut refrigeſcat. Alij infundunt
ceruiſiam ut albidius fiat: ſed hoc nihil habet momenti, cùm argentum adhuc
ſit perpurgandum: poſtea ferramento, cui figura cunei data, panem argente
um attollit, quod longum eſt pedes tres, latum digitos duos. In eius partem cauam
1incluſum eſt manubrium ligneum longum circiter pedes quatuor. Extractum ue
rò ex catino panem argenteum lapidi imponit, & altera eius parte molybdæ­
nam, altera ſpumam argenti malleo decutit. Tum orichalceis ſilis colligatis, et in
aquam intinctis eum purgat. Cùm aut plumbum ſeparatur ab argento plus
argenti plerunque reperitur, quàm cùm experimentum fieret: etenim ſi ante
in centumpondio inerant unciæ tres, & totidem drachmæ, inueniuntur un
ciæ tres & dimidia. Sed molybdæna remanens in catino plerunque, alta eſt pal­
mum: qua ſublata cinis reliquus rurſus cribratur: quod reſidet in cribro, quia
molybdæna eſt, ad molybdænam adijcitur. Cinis uerò, qui decidit per cri­
brum, eundem, quem prius, præbet uſum: quinetiam ex eo & puluere oſſium
catilli fiunt cinerei. Poſtremò ad parietem, ad quem fornax eſt extructa, pom­
pholyx lutea adhæret: atque etiam ad operculi annulos, qui prope foramina
ſunt: ea, poſtquam multa adhæſerit, abſtergitur.
Panis A. Lapis B. Malleus C. Fila orichalcea D. Vas aquam
continens E. Fornsx ex qua panis exemptus eſt, adhuc fumans
F. Baiulus panem ex officina deportans G.
180[Figure 180]
Sed grus, ut etiam hoc organum deſcribam, quo operculum leuatur, ita
ſe habet. Primò eſt ſtatutus axis quadrangulus undique latus pedem, longus
pedes XII. eius codax inferior uertitur in catillo æneo, incluſo in alterum
1tignum quernum: duo enim ſunt ſic tranſuerſa locata, ut unius forma, quæ
in eius parte media eſt, in alterius formam, quæ item in eius parte media eſt,
includatur, crucisque ſpeciem præbeant: quorum tignorum utrunque longum
eſt pedes tres, latum & craſſum pedem. At ſuperius axis caput teres eſt: nam
ſic exciſum, ut latum ſit palmos tres: id uertitur in dimidiata armilla, utrinque
infixa in trabe, cui paries camini obliquus innititur. Ad axem uerò affixum
eſt loculamentum: etenim primò ſurſum uerſus ad cubiti altitudinem in for
ma axis incluſum eſt tigillum, longum, exceptis capitulis, cubitum & digi­
tos tres, latum & craſſum palmos duos: deinde iterum ſurſum uerſus ad alti
tudinem pedum quinque, alterum tigillum æque longum, latum, craſſum eſt
incluſum in axe. Eorum autem duorum tigillorum altera capitula incluſa ſunt
in formis tigni ſtatuti longi pedes ſex & palmos tres, lati & craſſi dodrantem:
atque clauis ligneis transfixa: tum ab inferiore tigillo ſurſum uerſus ad trium
palmorum altitudinem in axis formis, quæ ſunt à lateribus, incluſa ſunt ite­
rum duo tigilla longa, exceptis capitulis, pedem & palmum, lata palmum &
digitos tres, craſſa palmum. Pari modo ſub ſuperiore tigillo ſunt duo eiuſ­
dem magnitudinis tigilla: quinetiam in ſtatuti tigni formis totidem tigilla
incluſa ſunt eiuſdem, cuius proxima longitudinis, ſed craſſa digitos tres, la­
ta palmum & digitos duos: & duo quidem inferiora ſupra inferius tigillum
tranſuerſum, ſuperiora uerò è regione duorum ſuperiorum tigillorum in a­
xis lateribus incluſorum. Exterius autem ad tigilla aſſeres ſunt affixi: ſed pars
loculamenti prior fores habet: atque etiam poſterior: quorum cardines infixi
ſunt in aſſeribus, affixis ad tigilla in lateribus axis incluſa: tum inferiori tigil
lo tranſuerſo aſſeres ſunt ſuperpoſiti: à quibus ſurſus uerſus ad duorum pal
morum altitudinem eſt axiculus ferreus quadrangulus: cuius latera ſunt la­
ta digitos duos: capitula, quorum utrunque teres, in armillis æneis aut ferreis
uoluuntur: earum altera eſt in axe, altera in tigno ſtatuto incluſa. Circa uerò
axiculum utrinque eſt orbis ligneus, altus palmos tres & digitum, craſſus pal
mum, ſuperius bractea ferrea tectus: hi duo orbes inter ſe diſtant palmis du
obus & totidem digitis: habentque fuſos quinque: qui craſſi digitos duos & di
midium diſtant inter ſe digitis tribus: quo modo tympanum ſui generis effi
citur, quod ipſum à tigno ſtatuto abeſt palmum & digitum: longius uerò ab
axe, nempe palmum & digitos tres. Deinde ab hoc axiculo ſurſum uerſus ad
pedis & palmi altitudinem eſt alter axiculus ferreus quadrangulus, cuius
quodque latus eſt, latum digitos tres. Ipſe æque ac prior in armillis æneis uel
ferreis uerſatur: circa eum eſt tympanum dentatum, duobus orbibus compa­
ctum, latum pedem & palmos tres, craſſum palmum & digitos duos: cui in
fronte ſunt dentes tres & uiginti, lati palmum, craſſi digitos duos: extantè
tympano palmum: diſtant inter ſe digitis tribus: atque etiam circa eundem a­
xiculum uerſus tignum ſtatutum ad duorum palmorum & totidem digito
rum longitudinem eſt alter orbis æque ac tympani orbis latus, ſed craſſus pal
mum. Is uertitur in tigno ſtatuto ea parte exciſo. Ex hoc orbe & tympani or
be ſit alterum tympanum fuſos habens item quinque. Ab hoc altero præterea
axiculo ſurſum uerſus ad altitudinem cubiti eſt axiculus ligneus: cui ferrei
ſunt codaces, cuiuſque capitula circulis ferreis ſunt cincta, ut codaces in eis fir
1mi maneant: qui æque ac axiculi ferrei uoluuntur in armillis æreis uel ferre­
is. Hic axiculus diſtat à ſuperiore tigillo tranſuerſo circiter cubitum: & pro­
pe tignum ſtatutum habet tympanum dentatum, latum pedes duos & di­
midium: cui in fronte ſunt dentes ſeptem & uiginti: at altera axiculi pars a­
xem uerſus bracteis ferreis eſt tecta, ne à catena, quæ circa eam uoluitur, exe
datur. Eius catenæ annulus extremus incluſus eſt in fibula ferrea, & in axi­
culum infixa: ipſa catena ex loculamento exiens in orbiculo, qui eſt inter roſtri
tigna, uerſatur. Etenim à loculamento ſurſum uerſus ad pedis & palmi altitu
dinem eſt gruis roſtrum: quod conſtat ex duobus tignis incluſis in axe, lon
gis pedes quindecim, latis palmos tres, craſſis duos: quæ à tergo axis emi­
nent cubitum: ibique fibulantur, ligneo præterea clauo, qui per ipſa & axem
penetrat, connectuntur: is clauus altera parte capitulum habet latum, altera
foramen, in quod infigitur paxillus ferreus, ut tigna cum axe arcte conſtrin­
gat. Ea uerò roſtri tigna, fulciuntur & ſuſtinentur alteris duobus tignis lon
gis pedes ſex & palmos duos, latis & craſſis item palmos duos: quæ inferi­
us incluſa ſunt in formis axis, ſuperius ad tigna roſtri, qua abſunt ab axe cir
citer pedes quatuor, clauis ferreis affixa. Poſt ſuperiora horum tignorum ca­
pita uerſus axem eſt fibula ferrea, inferius in tigna roſtri infixa, ut ea coerce­
at & conſtringat. Vtriuſque tigni caput prius incluſum eſt in lamina ferrea
quadrangula, inter quas eſt tertia lamina ferrea quadrangula interiecta: qua
ratione fit, ut tigna roſtri neque dilabi poſſint, nec alterum in alterum incide­
re: quæ tigna ſuperiore parte bracteis ferreis ſunt tecta, ad pedum ſex lon­
gitudinem, ut lingua in eis promoueri poſſit: quæ lignum eſt ex oſtrya uel
alia quadam arbore dura factum, longum cubitum, latum pedem, craſſum
palmos tres: ex quo utrinque ad altitudinem & latitudinem palmi, pars inferi
us exciſa eſt, ut reliqua inter duo roſtri tigna ire & redire poſſit. Priore autem
parte media exciſum eſt ad palmorum duorum & totidem digitorum lon­
gitudinem, ut orbiculus æneus, qui eſt circa axiculum ferreum, in eo uolui
poſſit. Habet præterea lingua prope angulos quatuor foramina: in quibus
totidem orbiculi circumacti promouentur in roſtri tignis: ſed quia lingua,
cùm trahitur & retrahitur, ſonitum edit quodammodo ſimilem latratui canum,
apud nos ex eo nomen inuenit. Vecti quidem promouetur, catina retrahi­
tur. Vncus eſt ferreus, cuius annulus uertitur in fibula ferrea, in dextrum lin
guæ latus infixa: qui uncus includitur in unum aliquem ferreum clauum, qui
dextro roſtri tigno infixus eſt. At à fronte axis orbiculus eſt æneus, cuius a­
xiculus ferreus incluſus eſt in roſtri tignis: in quo orbiculo catena, exiens ex
loculamento, uoluitur: atque per dorſum linguæ excauatum penetrans ad or­
biculum eius æneum, in ipſo circumacto uerſatur, deque eo deſcendentis un­
cus implicatur annulo, in quo incluſi ſunt annuli ſupremi trium catenarum
longarum pedes ſex, quæ penetrant per tres annulos ferreos, quos in fora­
minibus clauorum infixorum in medio operculi annulo eſſe dixi. Itaque cùm
magiſter operculum grue uoluerit leuare, tunc miniſter in uecte ferreo inclu­
dit axiculum ferreum inferiorem, qui extat è tigno ſtatuto palmum & digi­
tos duos: eſtque ea parte axiculus etiam quadrangulus, latus ſeſquidigitum,
craſſus digitum. Pari modo uectis foramen, in quo includitur, quadrangu­
1lum eſt & longum digitos duos, latum paulo plus quàm digitum. Vectis au­
tem ſemicirculus longus eſt pedem, palmos tres, digitos duos, latus totidem
digitos, craſſus digitum. Manubrium uerò eius rectum, & teres longum eſt
palmos tres, craſſum ſeſquidigitum. In axiculi capite foramen eſt, in quo cla
uus ferreus infigitur ne uectis excidat. Hic autem grus, quia quatuor habet
tympana, duo quibus ſunt fuſi, & totidem dentata, facilius mouetur quàm
alij, quibus tantum duo tympana ſunt, alterum ſcilicet quod fuſos habet, al­
terum dentatum. Multis autem ſimplex eſt organum: cuius axis ſtatuti co­
daces eodem modo uerſantur, alter in catillo ferreo, alter in armilla. Ei axi
tranſuerſum exiſtit tignum, quod obliquum ſuſtinet. Ad caput tranſuerſi ua­
lidus annulus ferreus eſt affixus, ex quo alter annulus ferreus, in eo incluſus
eminet: in quo ualidus uectis ligneus arcte rurſus eſt incluſus: cuius caput
cingit tertius annulus ferreus: ex quo dependet uncus ferreus, ſupremo ca­
tenæ operculi annuli iniectus. Ad alterum uerò uectis caput eſt catena: quæ
cùm deprimitur, alteram uectis partem attollit, atque ipſa operculum: cùm re
laxatur, eandem demittit ſimul cum operculo.
Axis ſtatutus A. Catillus B. Tigna querna C. Dimidiata armilla D.
Trabs E. Loculamentum F. Tigilla G. Tignum ſtatutum H. Ti­
gilla quæ ſunt a lateribus axis I. Tigilla quæ ſunt a lateribus tigni ſta­
tuti K. Tympana quæ ex fuſis conſtant L. Tympana dentata M. Ca
tena N. Orbiculus O. Roſtri tigna P. Tigna quæ ſuſtinent roſtri
tigna Q. Laminæ quadrangulæ R. Ligna S. Operculum fornacis
T. Annulus V. Tres catenæ X. Vectis Y. Alterius organi axis ſta
tutus Z. Tignum tranſuerſum AA. Tignum obliquum BB. Tigni
tranſuerſi annulus CC. Alter annulus DD. Vectis EE. Tertius
annulus FF. Vncus GG. Catena operculi HH. Catena uectis II.
1 181[Figure 181]
At in nonnullis locis, ut in Miſena Fribergi, ſecunda fornax ſuperius la­
teribus concamerata ferè ſimilis eſt furno. Ea camera pedes quatuor alta ha
1bet foramina duo uel tria: quorum primum à fronte eſt altum ſeſquipedem,
latum pedem: ex quo effluit ſpuma argenti. Alterum, atque etiam tertium, ſi tria
fuerint, à lateribus ſunt alta ſeſquipedem, lata pedes duos & dimidium: ut is,
qui catinum parat, in fornacem poſſit irrepere: ſed baſis eius circularis ex ce
mentis effecta duas habet uias, halitum expirantes, altas pedes duos, latas
unum: quæ ab una parte ad ei aduerſam ductæ ac directæ ſic penetrant, ut
altera alteram tranſuerſa ſecare, & foramina quatuor eſſe uideantur: eædem
ſuperius tectæ ſunt ſaxis latis, ſed tantummodo palmum craſſis: in quæ &
reliquam baſis partem interiorem, ex cementis effectam, ut etiam in prioris
fornacis orbem, uel tabulas æneas & ſaxa inijcitur lutum cum ſtramentis per­
miſtum, altum tres digitos. Tam autem id quàm cinerem iniectum magiſter
ſiue miniſter, qui præparat catinum, genibus innixus tundit curtis pilis li­
gneis, & marculis item ligneis.
Fornacis camera A. Eiuſdem baſis B. Viæ C. Pilum D.
Marculus E. Artifex Romano more ex argenti ſpuma tru­
bulos conficit F. Canaliculus G. Argenti ſpuma E.
Catinus inferior I. Veruculum K. Tubuli L.
1 182[Figure 182]
At Polonis & Vngaris ſecunda fornax item ſuperius lateribus concame
rata ferè furno ſimilis eſt: inferius autem baſim habet ſolidam, & halitus re­
1ceptaculo carentem. Sed ad eius alterum latus eſt murus, inter quem & ba­
ſim catini uia receptaculi loco eſt: ſuperius bacillis ferreis ex muro pertinen
tibus ad catinum, & duobus digitis inter ſe diſtantibus, tecta. In catinum præ
paratum primò ſtramina inijciunt: inque ea panes ſtanneos imponunt: in ba­
cilla uerò ligna, quæ accenſa catinum calefaciant, & panes, octoginta modo
centumpondia, modò centum pendentes, colliquefaciant. Deinde ignem le
ni follium flatu excitant: tum bacillis tam multa ligna ſuperinijciunt, ut tan­
ta flamma fiat, quanta ſola in catinum pertinens, plumbum ab argento ſepa
rare poſſit. Sed argenti ſpuma detrahitur ex alterius lateris foramine tam am
plo, ut magiſter per id in catinum ſerpere queat. At Maraui & Carni, qui
perraro plus quàm argenti beſſem uel dextantem conficiunt, ab eo nec in for
nace furno simili plumbum ſeparant, nec in catino, qui tectus eſt operculo,
ſed qui uento expoſitus eo caret, in quem panes ſtanneos imponunt, ipſisque
ſuperimponunt arida ligna: quibus rurſus craſſa uiridia. Lignis autem accen
ſis ignem primò follis flatu excitant.
Fornax furno ſimilis A. Via B. Bacilla ferrea C. Foramen
per quod argenti ſpuma detrahitur D. Catinus operculo ca­
rens E. Ligna craſſa F. Follis G.
183[Figure 183]
Dixi de ratione, qua plumbum ab auro uel argento ſeparatur: nunc dicam
1de ea, qua argentum perpurgatur: nam auri perpurgandi rationem ante ex­
plicaui. Argentum autem perpurgatur in uſtrina: cuius fornacis focum ſu­
ſtinet teſtudo lateribus concamerata: eius fornix, qui priore parte exiſtit, al­
tus eſt pedes tres. Sed ipſe focus longus pedes quinque, latus quatuor: à late­
ribus & poſteriore parte muri ſunt integri: à priore uerò alter fornix alteri
ſuperpoſitus eſt: ſuper quem & murum caminus ſtatutus eſt. Focus foueam
habet rotundam, latam cubitum, altam palmos duos: in quam inijcitur cinis cri­
bratus, & in eum teſta præparata ſic imponitur, ut cinis undique æque altus ac
ipſa ſit. Teſta autem, quæ fictilis eſt, repletur puluere, qui conſtat ex paribus
portionibus oſſium in puluerem contritorum, & cineris ſumpti de catino, in
quo plumbum ab auro uel argento ſeparatur: alij ad cinerem admiſcent late
rem comminutum: quo modo neuter puluis argentum ad ſe allicit: puluis con­
poſitus, & aqua madefactus paucus inijcitur in teſtam, et tunditur pilo ligneo
terete, longo pedem, lato palmum & digitum: ex quo extant dentes nume­
ro ſex, craſſi digitum, lati & alti digitum & tertiam eius partem, inter ſe diſtantes
ferè digito. Hi ſex dentes circulum efficiunt, in cuius medio eſt ſeptimus dens
teres æque altus ac cæteri, ſed craſſus ſeſquidigitum. Pilum uerò paulatim ab
inferiore parte ſurſum uerſus fit anguſtius, ut ultima manubrij pars teres ſit,
craſſa tres digitos. Quidam utuntur terete pilo quod dentibus caret.
Pilum cui dentes A. Pilum quod dentibus caret B. Alueus cinerum plenus C. Teſtæ præpa
ratæ & aſſeribus impoſitæ D. Teſtæ uacuæ E. Ligna ſecanda F. Serra G.
184[Figure 184]
1
Deinde iterum paucus puluis madefactus inijcitur in teſtam, & tunditur:
qui labor iteratur uſque dum teſta tota tali puluere fuerit completa: quam ma­
giſter excindit cultello utrinque acuto, & utrinque directo ſurſum uerſus acto,
ut media pars caua ſit, lata palmum & digitum: quæ modò recta eſt, modò
curuata. Ipſe uerò cultellus latus ſit ſeſquidigitum, utrinque ſurſum uerſus lon
gus palmos duos, quæ manubria ad altitudinem palmi careant acie, uel in li
gneis manubrijs includantur. Magiſter autem una manu cultellum prehen
dens teſtæ puluerem excindit, ut circumcirca craſſus maneat tres digitos: tum
ei puluerem oſſium ſiccum cribro ſuperinijcit: cuius fundum ſetis admo dum
anguſte collo catis eſt contextum. Poſtea globo ex ligno duriſſimo facto, et
craſſo ſex digitos, iniecto teſtam utraque manu commotam æquat, & denuo ſo
lidam efficit: quinetiam altera manu globum agitat. Teſtæ autem diuerſæ ſunt
capacitatis: earum enim præparatarum aliæ capiunt argenti libras plus mi­
nus quindecim, aliæ uiginti, partim triginta, quædam quadraginta, aliæ quin
quaginta. Sed quæque teſta ſic præparata in ſole ſiccatur, uel in loco calido et
tecto repoſita. Quanto autem fuerit ſiccior & antiquior, tanto eſt melior: o­
mnes uerò, cùm argentum perpurgandum eſt, prunis iniectis calefiunt. Alij
loco teſtæ utuntur circulo ferreo, ſed utilior eſt teſta. Nam ſi puluis uitium
fecerit, argentum in illa remanet, ex hoc fundi experte dilabitur. Teſta præ­
terea in focum facilius quàm circulus imponi poteſt, & minus multi pulue­
ris indiget: attamen, ne teſta dilabi poſſit, & argentum damnum facere, qui­
dam recte eam circulo ferreo cingunt.
Cultellus rectus cui lignea manubria ſunt. A. Cultellus cur
uus cui item lignea manubria B. Cultellus curuus ligneis ma­
nubrijs carens C. Cribrum D. Globus E. Foris ferrea,
quam magiſter cum perpurgat argentum, demittit, ne calor i­
gnis oculos lædat F. Ferramentum cui imponuntur ligna cum
argentum iam liquatum perpurgandum est G. Huius altera
pars penetrat in circulum alterius ferramenti in fornacis muro
incluſi H. Teſtæ in quas prunæ ſunt iniectæ I.
1 185[Figure 185]
Purgator autem in promptu habet cratem ferream, cui panes argenteos
ſuperimponit, eosque prunis ſubiectis calefacit, ut facilius frangi poſſint. Ha­
bet item ſellam orichalceam, latam & longam palmos duos, & digitos du­
os, ac in eius medio cauam: eam imponit trunco ex oſtrya facto, atque panes
argenteos in ipſa locatos ancipiti malleo percutit, & in partes diuidit: qui
malleus longus eſt pedem & digitos duos, latus palmum. Alij uſurpant tan
tummodo truncum ligneum in medio cauatum. Panum uerò fragmenta ad
huc calida forcipe prehenſa in alueum, foraminum plenum, inijcit, eisque
aquam affundit, ut refrigerata in teſtam ſcite imponere poſſit. Imponit ue­
rò ea, ut erecta ſtent, emineantque ex teſta interdum ad duorum palmorum al­
titudinem. Inter ipſa uerò, ne unum in aliud incidat, carbunculos collocat:
deinde inijcit in teſtam prunas: mox carbonum duos alueos bracteis ligneis con
textos: tum folle uentum inſpirat. Is duplicatus longus eſt pedes quatuor & pal
mos duos, poſteriore parte latus pedes duos, & totidem palmos. Cætera ſimi
lia ſunt ei, que libro VII. deſcripſi. Eius follis naris ſita eſt in fiſtula ænea, lon­
ga pedem: cuius foramen priore parte prorſus teres, eſt latius digito: poſteriore
latum duos palmos. Follem quidem magiſter, quod ad hoc munus argenti perpurgan­
di acris ignis, atque iccirco uehementis flatus indigeat, ualde decliuem ponit, ut
in mediam teſtam ſiue argentum liquefactum inſpiret. Id efferueſcens depri­
mit paruo trunco ad ferrei inſtrumenti, cuius extima pars ſurſum uerſus emi­
1net, affixo, & aqua madefacto. Liqueſcit uerò argentum cùm ſuerit circiter
horam in teſta coctum: quo liquato carbones ardentes ex teſta remouet, atque
ei ſuperponit duo ligna abiegna longa pedem & palmos tres, lata palmum
& digitos duos, craſſa ſuperiore parte palmum, inferiore ad tres digitos. In­
feriores autem partes coniungit: in quæ ligna rurſus conijcit carbones: nam
acri igni ſemper ipſi opus eſt ad purgandum argentum. Purgatur uerò ho­
ris duabus uel tribus, prout fuerit purum uel impurum: hoc globulis æreis
aut plumbeis in teſtam ſimul iniectis efficit purius. Vt autem, dum argentum
purgat, tantum ignis calorem ſuſtinere poſſit, forem ferream, longam pedes
tres, altam pedem, & palmos tres demittit. Hæc utrinque incluſa eſt in bracte
is ferreis: quam cùm operam in hac re conſumpſerit, batillo ferreo rurſus at­
tollit, ut eius cultellus in ferrum uncinatum, quod eſt in fornice, incidens ipſam
apertam teneat. Sed cùm argentum iam fere fuerit purgatum, quam conie­
cturam de eo facit ex temporis ſpacio, tunc in ipſum infigit contum totum fer
reum: qui aciem habet chalybeatam & teres eſt, atque longus pedes tres & di
midium, craſſus digitum. Bracteam autem argenteam adhærentem ad con­
tum orichalco impoſitam malleo decutit: ac ex eius colore conijcit an argen
tum ſatis purgatum ſit necne. Si fuerit perpurgatum, albiſſimum eſt, & eius
bes, drachma excepta, purus exiſtit. Quidam uerò argentum hauriunt fer­
rei inſtrumenti cauo: ſed cuiuſque beſſis argenti ſicilicus comburitur: interdum
etiam, cùm ualde fuerit impurum, drachmæ tres uel ſemuncia. At purgator
ignem gubernat, & argentum liquidum commouet inſtrumento ferreo, lon­
go pedes nouem, craſſo digitum, priore parte primò ad latus dextrum cur­
uato, deinde recuruato, ut efficiatur circulus, cuius caua pars ad palmum la­
ta ſit. Alij utuntur inſtrumento ferreo, cuius extima pars recta ſurſum uerſus
extat. Quin idem ferreum habet inſtrumentum ſiue forcipem uulſellæ figu
ra, quo carbones prehendit, & ipſo manu compreſſo eos ponit ac reponit:
id longum eſt pedes duos, latum ſeſquidigitum, craſſum tertiam digiti partem.
Crates A. Sella orichalcea B. Truncus C. Panis argen
teus D. Malleus E. Truncus ligneus in medio cauatus F.
Alueus foraminum plenus G. Truncus ad ferreum inſtru­
mentum affixus H. Ligna abiegna I. Contus ferreus K.
Ferrei inſtrumenti cauum L. Inſtrumentum, cui circulus, ſe­
quens pictura continet: Inſtrumentum cuius extima pars ſur­
ſus uerſus extat M. Inſtrumentum uulſellæ figura N.
1 186[Figure 186]
Cùm autem argentum uidetur ipſi eſſe perpurgatum, tunc batillo carbo
nes ex teſta amouet: paulo pòſt aquam haurit cochleari æneo, cui manubri
um ligneum eſt, longum pedes quatuor: quodque ex altera parte in fundi &
marginis medio habet paruum foramen, per quod ferè canabis ſemen pene
trat. Hoc cochleare ter replet aqua, ter ea per foramen tota effluens in argen
tum, paulatim ipſum reſtinguit: ſi enim repente aquam multam in id infun­
deret, diſſiliret atque læderet aſtantes. Deinde artifici ferreus eſt contus cuſpi
datus, longus pedes tres: cui manubrium ligneum totidem pedes longum:
hunc contum in teſtam infigit, ut eam commoueat. Idem efficit conto ferreo
uncinato, lato digitos duos, alto palmum: cuius pars ferrea item longa eſt
tres pedes, lignea, ſiue manubrium, totidem. Tum teſtam ex foco amotam ba
tillo uel furca ſubuertit: quo modo argentum dimidiati globi figura in ſolum
cadit: quod batillo rurſus ſublatum inijcit in uas, in quo ineſt aqua: ubi ad­
huc magnum ſonitum reddit, uel panem argenteum furca ſublatum ſuperim­
ponit, inſtrumento ferreo uulſellæ ſimili, in uas aqua refertum impoſito. Mox
refrigeratum rurſus ex uaſe, exprimens trunco, ex oſtrya fracto ſuperponit,
& malleo percutit, ut, ſi puluis in teſtam iniectus, ad ipſum adhæſerit, de eo
decidat. Purgat etiam argentum eodem inſtrumento, in uas aquæ plenum im
poſito ſuperimpoſitum, filis orichalceis colligatis, & in aquam intinctis: quem
laborem percutiendi & purgandi iterat, uſque dum omnino fuerit purum. Po­
1ſtea id imponit tripodi, uel crati ferreæ. Tripus altus eſt palmum & digitos
duos, latus ſeſquidigitum, cuius caua pars eſt lata palmos duos: tum ſubijcit
tripodi uel crati prunas, ut argentum aqua madefactum rurſus exiccetur. Po­
ſtremò præfectus rebus regis, uel principis, uel dominorum ipſum argen­
tum imponit trunco, & cælo excindit duas particulas, unam inferiore par­
te, alteram ſuperiore: quas igni experitur, ut certe ſcire poſſit utrum argentum
perpurgatum ſit necne, & quo precio mercatoribus uendi debeat: mox ſi­
gillum regis uel principis, uel dominorum in id imprimit, & prope ipſum
ponderis numerum.
Inſtrumentum cui circulus A. Cochleare B. Eius foramen C. Contus
cuſpidatus D. Furca E. Panis argenteus inſtrumento uulſellæ figura
impoſitus F. Vas aqua refertum G. Truncus cui panis impoſitus H.
Malleus I. Argentum rurſus inſtrumento uulſellæ ſimili ſuperimpoſitum
K. Alterum uas aquæ plenum L. Fila orichalcea M. Tripus N. Al­
ter truncus O. Cælum P. Fornacis catinus Q. Testa adhuc fumans R.
187[Figure 187]
Sunt qui argentum in teſta, ſub tegula ferrea uel fictili collocata, perpur­
gant: ijs item fornax eſt: in cuius foco locant teſtam, in qua inſunt argenti frag
menta, eique ſuperimponunt tegulam, à lateribus feneſtellas habentem, à fron
1te ponticulum: ad tegulæ latera lateres apponunt: quibus & tegulæ carbo­
nes ſuperinij ciunt: ponticulo titiones ardentes, ut argentum colliqueſcat. For
naci eſt foris ferrea luto, qua ſpectatignem, obducta, ne ei noceat: ea clauſa
ignis ardorem continet: ueruntamen feneſtellam habet, ut artifices in teſtam
inſpicere, & interdum ignem flatu follis excitare poſſint: qui quanquam tar
dius quàm cæteri argentum perpurgant, tamen utilius, quod minus detrimen­
ti accipiat. Lenis enim ignis particulam eius minorem, quam acris ille perpe
tuo follis flatu excitatus conſumit: ijdem recte panem argenteum, ſi propter
magnitudinem difficulter aſportari poteſt, cùm tegula fuerit ſublata, ipſe
adhuc caleat, cuneo uel ſecuri, in eo impreſſa, ſecant in duas uel tres partes:
nam qui refrigeratun: diſſecant, non raro minutas aliquot particulas diſſi­
lientes perdunt.
Tegula A. Eius feneſtellæ B. Eiuſdem ponticulus C. La
teres D. Foris ferrea E. Eius ſeneſtella F. Follis G.
Securis H. Annulus ferreus quo quidam pro teſta utuntur I.
Piſtillum quo cinis in annulum iniectus tunditur K.
188[Figure 188]
De re Metallica Libri X. FINIS.
1
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER VNDECIMVS.
Dixi de modo, quo aurum ab argento ſecernitur,
quo contrà argentum ab auro, quo æs ab eodem, quo
plumbum tam ab auro quàm ab argento, quo denique
duo illa precioſa metalla perpurgantur: nunc dicam
de ratione, qua argentum ab ære, qua idem à ferro
ſeparari debeat. Officina autem, ſiue domicilium ne­
ceſſarium ad opportunitatem, & uſum eorum, qui
argentum ab ære ſecernunt, ita ſe habeat. Primò qua­
tuor muri longi ducantur: quorum primus, qui ad
alueum fluminis exiſtat, & ſecundus longi ſint pedes ducentos ſexaginta qua
tuor: ſed ſecundus ubi longus fuerit pedes centum quinquaginta unum de
ſinat, & quaſi interciſus poſt pedes quatuor & uiginti rurſus uſque eo duca­
tur, dum primi longitudinem exæquet. Tertius autem longus ſit pedes cen
tum & uiginti: qui ex pede aliorum murorum ſeptimo ex ſexageſimo uſque
ad centeſimum octogeſimum ſextum pertineat. Quarti uerò longitudo ſit
pedum centum quinquaginta unius. At cuiuſque muri, ut etiam duorum reli
quorum & tranſuerſorum, de quibus poſthac dicam, altitudo ſit pedum de
cem, craſſitudo duorum & totidem palmorum. Solus tamen ſecundus mu­
rus longus propter fornaces, ad eum conſtruendas, altus ſit pedes quinde­
cim: uerùm primus murus longus à ſecundo diſtet pedibus quindecim, &
totidem pedibus tertius à quarto: ſed ſecundus à tertio pedibus nouem &
triginta. Deinde muri tranſuerſi ducantur: quorum primus à capite primi
muri longi ad caput ſecundi muri longi perducatur: ſecundus uerò à capite
ſecundi muri longi ad caput quarti: nam tertius murus longus eo non perti
net. Tum ex capite tertij muri longi ducantur duo muri: alter ad ſecundi mu
ri longi pedem ſeptimum & ſexageſimum: alter ad eundem numero pedem
quarti muri longi: ſed à quarto muro tranſuerſo ad decem pedes uerſus ſe­
cundum murum tranſuerſum, ex quarto muro longo ducatur quintus mu­
rus tranſuerſus longus pedes uiginti. Ac uerò etiam ex eodem quarto mu­
ro longo, qua diſtat ab altera parte quarti muri tranſuerſi pedibus triginta
ducatur ſextus murus tranſuerſus uſque ad tergum tertij muri longi. Septi­
mus uerò murus tranſuerſus à ſecundo capite ſecundi muri longi, ubi pri­
mò deſinit, perducatur ad tertium murum longum: & ab eius tergo octauus
ad inferius quarti muri longi caput: deinde à ſeptimo muro tranſuerſo, qua
diſtat à ſecundo muro longo pedibus decem & nouem perducatur quin­
tus murus longus: cuius longitudo ſit pedum centum & nouem: ex quo ad
pedes quatuor & uiginti ducatur nonus murus tranſuerſus ad tertium ca­
put ſecundi muri longi: & ex eiuſdem quinti muri longi capite inferiore du
catur decimus murus tranſuerſus ad poſtremum caput ſecundi muri longi:
1& ex eo undecimus ad inferius caput primi muri longi. Poſtremò ab hoc
quinto muro longo uerſus tertium murum longum ad pedes quinque, item
ex ſeptimo muro tranſuerſo ducatur ſextus murus longus: cuius longitudo
ſit quinque & triginta pedum: à cuius inferiore capite duodecimus murus trans­
uerſus perducatur ad tertium murum longum: et decimustertius ab eodem
ad quintum murum longum: at ſpacium, quod eſt inter ſeptimum murum
tranſuerſum & duodecimum, diuidat in æquales partes decimus quartus
murus tranſuerſus.
Muri longi ſex: Primus A. Secundi prior pars B. Secun/
di poſterior pars C. Tertius D. Quartus E. Quintus F.
Sextus G. Muri tranſuerſi quatuordecim: Primus H. Se­
cundus I. Tertius K. Quartus L. Quintus M. Sextus
N. Septimus O. Octauus P. Nonus Q. Decimus R.
Vndecimus S. Duodecimus T. Decimus tertius V.
Decimus quartus X.
1 189[Figure 189]
Atque ſic ſe habeat murorum longitudo, altitudo, craſſitudo, poſitio: quorum
fornices, oſtia, foramina quamuis in initio, cùm muri ducuntur, facienda ſint,
1magis tamen poſtea, quanta et qualia eſſe dedeant, poterit intelligi: nunc de
parietibus quibuſdam & tectis dicam. Primò ſuper ſecundum murum lon­
gum ſtatuatur paries omnino ſimilis ei, cuius ſtructuram libro nono expli­
caui, cùm deſcriberem officinam, in cuius fornacibus uenæ auri, argenti, æ­
ris excoquuntur: ex hoc pariete tectum, quod conſtet è tegulis coctilibus, ad
primum murum longum pertineat: ea uerò domicilij pars in ſe contineat fol­
les, machinas eos comprimentes, organa eoſdem diducentia: deinde in me­
dio ſpacio, quod eſt inter ſecundum & tertium murum tranſuerſum, ſubſtra­
tis ſaxis erigatur tignum altum pedes octo, craſſum & latum duos: quod di
ſtet à ſecundo muro longo pedibus tredecim. In hoc tigno ſtatuto & ſecun
do muro tranſuerſo, qui ea parte habeat foramen quadratum, altum & latum
pedes duos, locetur trabs longa pedes quatuor & triginta atque palmum. Al
tera quoque trabs eiuſdem longitudinis, latitudinis, craſſitudinis collocetur
in eodem tigno ſtatuto, & tertio muro tranſuerſo. Earum uerò duarum tra­
bium capita, quà coeunt, fibulis ferreis copulentur. Simili modo à tigno ſta
tuto uerſus murum quartum ad decem pedes alterum tignum erigatur, &
duæ trabes ipſi ac muris imponantur: quæ ſimillimæ ſint iam dictis. In his
duabus trabibus & quarto muro longo locentur trabes numero decem &
ſeptem, longæ pedes tres & quadraginta, atque palmos tres, latæ pedem, craſ
ſæ palmos tres: quarum prima ſuperponatur ſecundo muro tranſuerſo, ulti
ma continenter ad tertium & quartum murum tranſuerſum, cæteræ in me­
dio eorum ſpacio. Diſtet autem una ab altera pedibus tribus. In ipſarum for­
mis, quæ ſunt in capitibus, quæ ſpectant ſecundum murum longum, inclu­
dantur capita totidem tignorum obliquè erectorum in aduerſa illa, quæ re­
cta ſuper ſecundum murum longum ſtatuta ſunt: fiatque hoc modo alter ca­
mini paries obliquus, aſſimilis ei, quem nono libro deſcripſi. Ne uerò hic i
cidar in parietem rectum, cauetur bacillis ferreis, ſed raris: & quidem propte­
rea quod quatuor camini latericij, qui in hoc ſpacio conſtruentur, cum par­
um ſuſtineant: retro ad pedes duodecim itenim in formis trabium, in dua­
bus illis & quarto muro longo collocatarum, includantur capita totidem ti
gnorum obliquè erectorum in alia totidem tigna item obliquè erecta, quo
rum capita inferiora quoque includantur in formis trabium, qua in quarto mu
ro longo collocatæ ſunt. Illorum uerò tignorum obliquorum capita ſuperi
ora cum horum capitibus ſuperioribus coniungantur. Sed cùm tigna obli­
qua primi ordinis à tignis ſecundi ordinis abſint pedes duodecim, ut cana­
lis in medio ſpacio bene locari poſſit, inter bina quæque denuo bina obliquè
erigantur: quorum capita inferiora etiam includantur in formis trabium, in
duabus illis trabibus et quarto muro longo collocatarum: diſtentque inter ſe
cubito. Superius uerò caput alterius longi pedes quindecim incumbat in ter­
gum tigni primi ordinis alterius, longi pedes decem & octo, in tergum tigni
ſecundi ordinis, quod abeſt longius. Eiuſmodi autem medijs tignis obliquis
tales ſint ſubſtructiones: ſuper alteram quanque trabem in duabus illis trabibus
& quarto muro longo collo catam ſtatuatur tignum rectum: quod etiam i­
pſum, ut ſatis habeat firmitatis, fulciatur obliquo tigno. His rectis impona­
tur trabs longa, in quam incumbant unius ordinis media tigna obliqua. Si­
1mili modo alterius ordinis media tigna obliqua incumbant in trabem lon­
gam, quæ alijs rectis imponatur. Ab unaquaque præterea trabe, in duabus il
lis & quarto muro longo collocata, ſurſum uerſus ad duos pedes ponatur
tignum tranſuerſum: quod ex medio tigno obliquo primi ordinis ad medi
um tignum obliquum ſecundi ordinis pertineat: quibus tignis tranſuerſis
imponatur canalis ex una arbore cauatus: tum à cuiuſque tigni medij primi or­
dinis tergo tignum, longum pedes ſex, pertingat ferè ad canalem: cuius tigni
caput inferius ſuſtineat tigillum longum duos pedes. Id uerò inſiſtat in eo­
dem tigno medio primi ordinis: ſimiliter à cuiuſque tigni medij ſecundi ordi
nis tergo tignum ferè pertingat ad canalem, ſed longum pedes ſeptem: cuius
item caput inferius ſuſtineat tigillum, quod inſiſtat in eodem tigno medio
ſecundi ordinis: itaque ſuprema parte ad primi & ſecundi ordinis principalia
tigna obliqua affigantur aſſerculi longi, ad quos appendantur tegulæ cocti
les: media, ad primi & ſecundi ordinis media tigna: infima, ad tigna, quæ à
tergo cuiuſque tigni medij primi & ſecundi ordinis fere pertingunt ad cana­
lem: attamen ad aſſerculos, ad hæc tigna affixos, inferiores affigantur ſcan­
dulæ abiegnæ in canalem penetrantes: minus enim imber maximus, uel nix
liquefacta permanat in domicilium. At interiores ſubſtructiones, quæ ſuſti
neant obliqua tigna ſecundi ordinis, & aduerſa tertij, quod inſolentes non
ſint, non neceſſe habeo explicare. In hac autem domicilij parte ad ſecundum
murum longum ſint fornaces, in quibus panes ærei fathiſcentes iam torre fa
cti coquuntur, ut denuo æris colorem & ſpeciem habeant, ſicuti re uera ſunt
ærei: reliquum ſpacium occupent aliæ duæ fornaces: una, in qua calefiunt æ­
rei panes integri: altera, in qua ignis calore torrentur fathiſcentes: & uia, quæ
à ianua eſt ad fornaces. Tum in medio tertij & quinti muri tranſuerſi ſpacio
ſimiliter duo tigna ſubſtratis ſaxis erigantur: quorum utrunque ſit altum pe­
des octo, latum & craſſum duos. Alterum à ſecundo muro longo diſtet pe­
dibus tredecim, alterum totidem à tertio muro longo. Ipſa uero inter ſe di­
ſtent pedibus item tredecim: his duobus tignis & tertio muro tranſuerſo ſu
perponantur duæ trabes longæ pedes unum & quadraginta ac palmum, la
tæ & craſſæ pedes duos. Aliæ item duæ trabes eiuſdem longitudinis, latitu
dinis, craſſitudinis ſuperponantur alijs duobus tignis ſtatutis, & ſeptimo mu
ro tranſuerſo: capita binarum trabium, qua coeunt, fibulis ferreis copulen­
tur. In eis autem trabibus rurſus collocentur trabes una & uiginti, longæ pe
des tredecim, latæ pedem, craſſæ palmos tres: quarum prima locetur in ter­
tio muro tranſuerſo, ultima in ſeptimo muro tranſuerſo, reliquæ in medio
eorum ſpacio: diſtetque una ab altera pedibus tribus. In harum formis, qua ſpe­
ctant ſecundum murum longum includantur capita totidem tignorum ob
liquè erectorum in aduerſa, quæ recta ſuper ſecundum murum longum ſunt
ſtatuta: fiatque hoc modo alter camini paries obliquus. At qua ſpectant terti­
um murum longum in earundem trabium formis includantur capita toti­
dem tignorum obliquè erectorum, in aduerſa tertij parietis obliqui tigna:
fiatque hoc modo alter alterius camini paries obliquus. Ne uerò hic incidat
in contrarium obliquum, ille in contrarium rectum, caueatur partim crebris
bacillis ferreis, ex nonnullis tignis ad eis oppoſita pertinentibus: partim ti­
1gnis raris, quæ è tergo tignorum obliquorum ad tergum obliquorum, quæ
retro ſunt, pertinent: ea craſſa & lata ſunt palmos duos, utrinque perforata. V­
traque tigna obliqua cingantur laminis ferreis, latis digitos tres, craſſis ſemi­
digitum, quæ complexu ſuo contineant capita tignorum, de quibus iam di
xi: quæ copulationes ut firmæ ſint: in cuiuſque capitis tignorum foramine in
figatur clauus ferreus utrinque per laminam penetrans. Quia enim pondus
ponderi renititur, tigna utrinque oblique erecta, in oppoſita incidere non poſ
ſunt. Sed trabes & tigna media, quæ canales & tectum ſuſtinere debent, o­
mnino ſe habeant, ut ſupra dicta, niſi quod media obliqua ſecundi ordinis
non ſint longiora medijs primi ordinis: & quod tigna, quæ à tergo cuiuſque
 medij tigni obliqui, ſecundi ordinis pertingent ferè ad canalem non ſint lon­
giora tignis, quæ à tergo cuiuſque medij tigni obliqui primi ordinis pertin­
gent ferè ad canalem. In hac domicilij parte ad ſecundum murum longum ſint
fornaces, in quibus æs cum plumbo miſcetur, & recrementa recoquuntur.
Ad tertium uerò murum longum fornaces, in quibus argentum & plumbum
ab ære ſecernuntur. Medium ſpacium occupent duæ machinæ, quarum al­
tera panes ærei de catino leuati in terra reponuntur: altera de terra in ſecun­
da fornace. In tertio præterea & quarto muro longo collocentur trabes item
una & uiginti, longæ pedes decem & octo, ac palmos tres: in quarum formis
quæ à tergo tertij muri longi ſunt ad duos pedes, includantur capita totidem
tignorum oblique erectorum, in aduerſa tigna obliqua alterius obliqui pa­
rietis ſecundi camini: fiatque iſto modo tertius paries obliquus, alijs prorſus
aſſimilis. Totidem quoque tignorum capita includantur in formis earundem
trabium, qua collocatæ ſunt in quarto muro longo: quæ tigna etiam ipſa ob­
lique erecta incumbant in terga proximorum, & ſuſtineant tectum, quod to
tum conſtet è tegulis coctilibus, & ſubſtructiones habeant uſitatas. In hac
parte domicilij ſint duo conclauia: in quorum priore concluduntur panes
ærei, in altero plumbei. Deinde in medio noni muri tranſuerſi & decimi ſpa
cio, quod ad latera habet ſecundum & quintum murum longum, ſubſtratis
ſaxis iterum erigatur tignum altum pedes duodecim, latum & craſſum du­
os: id diſtet à ſecundo muro longo pedes tredecim, à quinto muro longo,
ſex. Ei tigno ſtatuto & nono muro tranſuerſo ſuperponatur trabs longa pe
des tres & triginta, atque palmos tres, lata & craſſa palmos duos. Altera q̊que
trabs eiuſdem longitudinis, latitudinis, craſſitudinis eidem tigno ſtatuto, et
decimo muro tranſuerſo ſuperponatur: quarum duarum trabium capita, quà
coeunt, fibulis ferreis copulentur. In his trabibus & quinto muro longo col­
locentur trabes numero decem, longa pedes octo, et palmos tres: quarum pri
ma locetur in nono muro tranſuerſo, ultima in decimo, reliquæ in medio e­
orum ſpacio. Alia ab alia abſit pedes tres: in ipſarum formis, quà ſpectant ſe
cundum murum longum, etiam includantur capita totidem tignorum ob­
liquorum erectorum in aduerſa, quæ ſuper ſecundum murum longum re­
cta ſunt ſtatuta: fiatque rurſus hoc modo camini paries obliquus, cæteris o­
mnino ſimilis: qui ſuprema parte, qua fumus eluctatur, à recto diſtet pedi­
bus duobus. Totidem quoque tignorum capita includantur in earum trabi­
um formis, qua collocatæ ſunt in quinto muro longo: quæ etiam oblique
1erecta in terga proximorum incumbant, ſuſtineantque tectum è tegulis coctili
bus factum. In hac domicilij parte ad ſecundum murum longum ſint quatuor forna
ces, in quibus plumbum ab argento ſeparatur: atque machinæ, quibus earum
opercula de catinis leuantur: quinetiam domicilij pars, quæ eſt inter primum
murum longum, & partem ſecundi muri longi interciſam, in qua eſt pilum, quo
panes ærei franguntur: & quatuor pila, quibus cadmiæ, quæ decutiuntur è
parietibus fornacum, ſubiectæ franguntur & comminuuntur: atque lateres, ſu­
per quos panes ærei fathiſcentes ſtatuti torre fiunt, tectum habeat uſitatum: ut
etiam ea quæ eſt inter ſeptimum murum tranſuerſum, & duo decimum atque de­
cimum tertium: ac cui à lateribus ſunt quintus murus longus, & ſextus & terti
us. Quæ domicilij pars diſtribuatur in duas partes: in quarum priore ſtatua
tur fornacula, in qua artifex experiatur metalla, & puluerem oſſium comminu­
torum unà cum alijs conſeruet: in altera conficiatur puluis, ex quo foci & ca
tini fornacum fiunt. Sed extra domicilium ad tergum quarti muri longi prope o­
ſtium officinæ ad ingredientis læuam ſit focus, in quo ex magnis plumbi maſſis
liquefactis fiant minores, ut facilius appendi poſſint. Tam enim plumbeæ
maſſæ quàm ærei panes debent primò præparari, ut appendi, & certo pon­
dere in fornacibus coqui & commiſceri poſſint. Sed focus, ut inde ordiar, in
quo liquandæ ſunt maſſæ plumbeæ, longus ſit pedes ſex, latus quinque, ab
utroque latere, munito ſaxis in terra partim defoſſis, ſed altioribus quàm fo­
cus palmo, & interius luto oblitis, uerſus mediam & priorem partem decli­
uis, ut plumbum liquidum defluere, & in catinum effluere poſſit. Poſteriore ei­
us parte murus exiſtat, qui murum quartum longum muniat contra uim i­
gnis. Is, ex lateribus & luto factus, altus ſit pedes quatuor, craſſus palmos
tres, in ferius latus pedes quinque, ſuperius tres & palmos duos. Etenim pau­
latim fiat anguſtior: cui parti ſuperiori ſeptem lateres imponantur: quorum
medij recta erigantur, extremi oblique: toti lutum craſſum illinatur. Ante fo­
cum ſit catinus: cuius fouea lata pedem & palmos tres, alta pedem, ſenſim fi­
at anguſtior. Itaque cùm maſſæ plumbeæ ſunt liquandæ, tunc operarius pri­
mò ligna ſic imponat in focum, ut eorum caput alterum ſpectet murum, alte
rum catinum. Deinde, ab alijs operarijs adiutus, maſſam trudibus in uehicu
lum promoueat, & ad gruem trahat. Vehiculum aut conſtet ex aſſeribus,
qui coagmentati ſunt lati pedes duos & dimidium, longi quinque: id habeat
duos axiculos ferreos: circum quos utrinque uoluantur orbiculi ferrei, lati pal­
mos duos, craſſi totidem digitos. Habeat temonem, & in eo incluſum funem,
quo pertrahatur ad gruem: qui prorſus ſimilis eſt eis, qui in ſecunda officinæ
parte ſunt, niſi quod roſtrum tam longum non habeat. Forceps, cuius chelæ
prehendent maſſam plumbeam, longa ſit pedes duos, & palmum ac digitos
duos. Eius utraque chela uncinata malleo percuſſa, maſſæ impingatur & infi
gatur: utrunque manubrium ſuperiore parte ſit recuruum, alterum dextram
uerſus, alterum ſiniſtram: in quorum utroque infimi duarum catellarum annu­
li, tres uerò eis ſint, includantur, ſupremi autem in magno annulo rotundo:
in quo etiam includatur uncus catenæ, à roſtri orbiculo demiſſæ: grus uecti
uerſatus maſſam ſubleuat: roſtro ductus ad focum eam lignis imponit: dein
de aliam atque aliam maſſam operarij aduehant, & ſimili modo in lignis ſoci
1collocent. Etenim maſſæ quæ pendunt circiter centum & ſexaginta centum­
pondia ſimul in ea imponi & liquari ſolent. Tum operarius carbones in maſ­
ſas conijciat: quæ omnia ueſperi parentur: quare, ſi metuerit pluuias, ea te­
cto, quod huc atque illuc portari poteſt, operiat. Id poſteriore parte duos ha­
beat pedes, ut pluuiæ, quas excepit, è decliui defluant in aream: ſequenti die
mane prunas batillo in carbones conijciat: quo modo maſſæ plumbeæ car­
bonibus ſubinde adiectis liqueſcunt. Plumbum, quàm primum id ipſum con
ceperit catinus, cochleari ferreo effundat in catillos æreos, qualibus ſecretor
uti ſolet. Quod ſi ſtatim refrigeratum non fuerit, tum aquam affundat & mal­
leo cuſpidato, in ipſum infixo, extrahat: cuius mallei pars cuſpidata ſit, lon­
ga palmos tres: teres, digitos duos. Sed catillis aquam lutoſam illinire opor
tet, ut ex eis inuerſis, & mallei parte terete, quæ lata eſt, percuſſis panes plum­
bei facile excidant: qualis aqua ni catillis illinatur, periculum eſt, ne plumbum
per colliquefactos penetret. Alij in ſiniſtram ſumunt lignum inferiore par­
te graue, coque catillum percutiunt: dextra uerò mallei aciem in panem plum
beum infigunt, atque ſic ipſum extrahunt. Mox operarius aliud plumbum in
catillos uacuos infundat: idque faciat, donec munus plumbi liquandi perfe­
cerit. Cùm autem plumbum liquatur, quiddam ſpumæ argenti ſimile naſci­
tur: nec mirum, cùm ea quondam Puteolis ex ſolo plumbo, in ſecundis for
nacibus acri igni cocto, facta ſit, & nunc fieri poſſit. Iſti porrò plumbei pa­
nes in conclaue plumbarium inuehantur.
Focus A. Saxa in terra defeſſa B. Murus qui quartum mu­
rum longum ab iniuria ignis tuetur C. Catinus D. Maſſæ
plumbeæ E. Vehiculum F. Eius orbiculi G. Grus H.
Forceps I. Ligna K. Catilli L. Cochlear M.
Malleus N. Panes O.
1 190[Figure 190]
At panes ærei ciſijs iniecti inuehantur in tertiam officinæ partem, ibique
ſinguli maſſis ſuperpoſiti, & crebris pili præ ferrati ictibus ſellæ impacti fran
1gantur: qualis machina ſic ſe habeat. Truncus quernus humi locetur longus
pedes quinque, latus et craſſus tres: cuius capſa, in media eius parte priore pa
tens, longa ſit pedes duos & totidem palmos, lata pedes duos, alta palmos
tres & digitos duos: cuius pars extuberans ſupina exiſtat, lata iaceat in trun
co. In eorum medio locetur ſella ænea: cuius pars ſenſim depreſſa & lata pal
mum, ac digitos duos interiecta ſit inter duas maſſas plumbeas, altior utrinque
lata palmum, eiuſdem ſubiecta. Itaque tota ſella ſit lata palmos tres & digitos
duos, longa pedem, craſſa palmos duos. At ſuper truncum utrinque ad latus
capſæ ſtatuatur tignum latum & craſſum cubitum: eorum capita ſuperiora
aliquantum reciſa includantur in formis trabium domicilij: à trunco ſurſum
uerſus ad pedes quatuor, & digitos duos, duo tigna tranſuerſa continenter
coniungantur: quorum utrunque latum & craſſum ſit palmos tres: eorum ca
pita intrin ſecus reciſa includantur in formis exterioribus tignorum ſtatuto
rum, unaque cum eis terebrentur: in quæ foramina infigantur claui ferrei, pri
ore parte cornuti: quorum alterum cornu ſurſum uerſus ad tignum ſtatutum
adigatur, alterum deorſum: poſteriore uerò parte perforati, ut ferreis paxil­
lis latis in foramina infixis, & adactis tigna tranſuerſa coercere poſſint: ea ti­
gna in medio habeant foramen quadrangulum, quaqua uerſus latum palmos
tres & ſemidigitum: in quod pilum præferratum immittatur. Ab his tignis
tranſuerſis ſurſum uerſus ad pedes tres, & palmos duos: iterum eiuſmodi duo
tigna ſint, habeantque foramen quadrangulum in ſe continens idem pilum: quod
quadrangulum ſit, & longum pedes undecim, latum & craſſum palmos tres:
Eius ferri, longi pedem & palmum, caput longum & latum ſit palmos du­
os, craſſum ſuperius palmum et digitos duos, inferius totidem digitos: nam
paulatim fiat anguſtius. Cauda uerò longa palmos tres, lata et craſſa, quà de
capite oritur, palmos duos: quò longius ab ipſo diſcedet, eò etiam fiat angu
ſtius. Superiore parte includatur in pilo perforata, ut paxillus ferreus infigi
poſſit: tribus laminis ferreis quadrangulis uinciatur: quarum infima latum
palmum ſit inter caput ferri et caput pili: media lata digitos tres deinceps ca
put pili cingat: à quo ſuprema totidem digitos lata abſit digitos duos. Ab in­
fima ferri parte ſurſum uerſus ad pedes duos, & totidem digitos ſit dens qua­
drangulus, è pilo pedem & palmum extans, craſſus palmos duos: attamen,
cum à pilo diſceſſerit ſex digitos, inferius ad duos digitos fiat tenuior: à den­
te ſurſum uerſus ad palmos tres, pilum in medio habeat foramen rotundum:
in quod infigatur clauus ferreus, teres, longus pedes duos, latus ſeſquidigi­
tum: in cuius poſteriore parte caua incluſum ſit manubrium ligneum longum
palmos duos & totidem digitos. Is clauus in inferiora tigna tranſuerſa incum
bens obſtat, ne ipſum, cùm res hoc non poſtulat, decidat. Axis autem, qui pi­
lum attollit, utrinque habeat binos dentes: qui inter ſe diſtent palmis duobus
& digitis tribus: qui ex eo extent pedem & palmum, ac digitos duos: qui per
eum penetrantes paxillis adactis firmentur: qui lati & craſſi ſint palmum ac
digitos duos: quorum capita rotundata tegantur lamina ferrea æque ac ipſa
lata, utrinque pedem demiſſa, clauis ferreis ad ea affixa: quæ capita habeant fo
ramina rotunda: in quæ includatur axiculus ferreus per axiculum æneum pe­
netrans. Illi ab altera parte caput ſit latum, ab altera foramen, in quod infiga
1tur clauus ferreus, ne ipſe axiculus è dentibus excidat. Ænea præterea fi­
ſtula ſit longa palmos duos, lata unum: per cuius foramen rotundum latum
digitos duos, ferreus axiculus penetret in ea incluſus. Nec æneus ſolum uol
uatur circa ferreum, ſed ipſe quoque ferreus uerſetur. Itaque cùm axis uoluitur,
axiculi ænei uiciſſim leuant dentem pili. Quoniam uerò axiculis ferreis &
æneis ex dentibus extractis, hic pili dens non attollitur, alterius organi pila
ſine hoc ſubleuantur. Porrò unum idemque tympanum, quod circa axem ro
tæ eſt, cuique fuſi ſunt, & huius axis tympanum dentatum moueat, & alteri­
us, qui tigilla follium ſequentis quartæ domicilij partis deprimit: ſed contra­
rio motu. Nam tympanum axis, qui pila attollit, uerſus ſeptentrionem cir­
cumagit: eius, qui tigilla follium deprimit, uerſus meridiem.
Truncus A. Tigna ſtatuta B. Tigna tranſuerſa C. Pili caput D.
Eius dens E. Eiuſdem foramen F. Clauus ferreus G. Maſſæ
plumbeæ H. Sella ænea I. Axis K. Dentes eius L.
Axiculus ferreus M. Fiſtula ænea N.
191[Figure 191]
Sed panes qui craſſiores ſunt, quàm ut ictibus pili præferrati cito frangi
poſſint, quales potiſſimum ſunt hi, qui in infimo catini loco reſederunt, in­
uehantur in primam officinæ partem: atque ibi calefiant in fornace, quæ à ſe­
cundo muro longo diſter pedibus octo & uiginti: à ſecundo tranſuerſo du
1odecim: cuius tres parietes ſaxis quadrangulis, quibus ſuperpoſiti ſint late­
res, extruantur. Poſterior altus exiſtat pedes tres & palmum: quæ altitudo
etiam ſit his, qui ſunt à lateribus. Eorum tamen uterque priore parte, qua pa­
tet fornax, decliuis, altus ſit tantummodo pedes duos, & palmos tres: omnes
uerò craſſi pedem & palmum: ſuper hos parietes, ne ipſi minus craſſi, nimis
graue onus impoſitum ferre non poſſint, ſtatuantur quatuor tigna, lutoque
oblinantur. Ea ſuſtineant caminum aſſurgentem, & per tectum penetrantem:
cuius camini non modo cratibus, ſed etiam tignis lutum craſſum illinatur.
Focus autem fornacis quaquauerſus ſit longus pedes ſex, lateribus ſtratus,
decliuis. Panes ærei in hac fornace collocati calefiant hoc modo: in fornacem
primo continenter ponantur, tantummodo lapillis oui magnitudine inter­
poſitis, ut ignis calor in medium inter eos ſpacium penetrare poſſit: quineti
ain qui in infimo catini loco reſederunt, in dimidium laterem eadem de cau
ſa impoſiti exaltentur. Ne uerò ultimi, qui ſunt ad oſtium fornacis, cadant,
ad eos laminæ ferreæ, uel panes ærei, cùm æs rurſus perficitur, ex catino pri
mum extracti apponantur: atque ad hos panes ærei fathiſcentes, aut ſaxa. De
inde in panes inijciantur carbones: tum prunæ. Primò autem panes caleſcant
à leni igni: mox ad eos adijciantur plures carbones: interdum altitudine do
drantis. Acriori certe igni nobis opus eſt ad duros æreos panes calefacien­
dos quàm ad fragiles: panibus ſatis calefactis, quod ſpacio horarum ferè du
arum fieri ſolet, ex oſtio fornacis remoueantur laminæ ferreæ, et panes ærei
fathiſcentes uel ſaxa. Deinde panes calefacti ordine extrahantur raſtro bi­
denti, quali is, qui panes fathiſcentes torrefacit, utitur. Tum primus pani fa­
thiſcenti ſuperponatur: & malleis à duobus operarijs percutiatur donec diſ
ſiliat. Quo uerò quiſque panis magis calet, hoc frangitur citius: quo minus,
hoc tardius: nam ærei uaſis inſtar huc & illuc flectitur. Primò pane fracto ſe
cundus in eius fragmentis collocetur & percutiatur, uſque dum etiam ipſe diffiſ­
ſus diſſiliat: ſimili modo reliqui panes ex ordine frangantur. Verùm mallei
ſint longi palmos tres, lati unum, utrinque acuti: eorum uerò manubria lignea
tres pedes longa: fragmenta ærea, ſiue panes frigidi pilo fuerint fracti, ſiue
calefacti malleis, in conclaue ærarium inuehantur.
Paries poſterior A. Parietes qui ſunt a lateribus B. Tigna
ſtatuta C. Caminus D. Panes collocati E. Laminæ
ferreæ F. Saxa G. Raſtrum bidens H. Malleus I.
1 192[Figure 192]
At præſes oſſicinæ æs ſecundum diuerſas argenti portiones, quæ in eius
centumpondio inſunt, cum plumbo temperet, ſine quo argentum ab ære ſe
parari non poteſt. Si mediocris argenti portio inerit in ære, id quadrifariam
temperet. Etenim ſi in tribus quartis centumpondij æris partibus argenti ſe­
libra, uel ſelibra & ſicilicus, uel ſelibra & ſemuncia, uel ſelibra & ſemuncia et
ſicilicus non fuerint, tum diuitis plumbi, hoc eſt eius, à quo nondum argen­
tum ſeparatum ſit, dimidium centumpondium, uel totum, uel totum & dimi­
dium addat, ut in æris & plumbi miſtura inſit unum aliquod ex iam dictis argenti
ponderibus: quæ prima temperatura eſt: ad quam adijciat tantum plumbi depaupe
rati, uel ſpumæ argenti pondus, quantum ad hanc rem ſatis ſit, ut ex his omnibus
panis confletur, qui in ſe contineat fere duo plumbi centumpondia. Quoniam uerò
ex ſpumæ argenti libris centum & triginta plerunque conficiuntur plumbi tantum
modo centum libræ, pro complemento ſpumæ argenti plus quam plumbi de­
pauperati adijciat. Sed quia quatuor iſtiuſmodi panes ſimul collocantur in
fornace, in qua argentum cum plumbo miſtum ab ære ſecernitur, in tot pani­
bus erunt æris tria, plumbi octo centumpondia. Sed plumbum cùm fuerit
ab ære ſecretum, pendat ſex centumpondia: in quorum ſingulis argenti qua
drans & ſere ſicilicus inſit. Eiuſdem uerò argenti ſeptunx, remaneat in æreis
panibus fathiſcentibus, & in ea æris ac plumbi miſtura, quam noſtri ſpi­
nas, non tam quod non careat aculeis, quam quod uilis, nominant. Sin au­
1tem in tribus quartis centumpondij æris partibus non fuerit argenti ſeptunx,
& ſemuncia, uel bes, tum plumbum diues tantum addat, ut æris & plumbi
miſturæ alterum ex iam dictis argenti ponderibus inſit: quæ ſecunda tem­
peratura eſt: ad quam rurſus adijciat tantum plumbi depauperati, uel ſpumæ
argenti pondus, ut ex miſtura conflari poſſit panis, qui plumbi duo centum­
pondia, & quartam centumpondij partem in ſe contineat: quo modo in qua­
tuor iſtius generis panibus inerunt æris tria, plumbi nouem centumpondia.
Plumbum, quod ex illis panibus deſtillat, centumpondia ſeptem pendat: in
quorum ſingulis argenti quadrans, & paulo plus quam ſicilicus inſint: fere
ſeptunx, remaneat in panibus fathiſcentibus & ſpinis: liceat nobis uetus no
men, nouæ rei impoſitum, terere. Si uerò in tribus quartis centumpondij
æris partibus argenti dodrans, aut dodrans & ſemuncia non inſunt, tum plum
bum diues tam graue addat, ut æris & plumbi miſtura alterum ex iam dictis
argenti ponderibus in ſe contineat: quæ tertia temperatura eſt: ad quam ad
ijciat tantum plumbi depauperati, uel ſpumæ argenti pondus, ut panis, ex
his omnibus conflatus, duo plumbi centumpondia, & tres quartas centum
pondij partes in ſe contineat: quo modo in quatuor id genus panibus æris
tria, plumbi undecim centumpondia inerunt. Plumbum, quo hi panes in for­
nace recocti ſtillant, centumpondia ferme nouem pendat: in quorum ſingu
lis argenti quadrans & plus quàm ſicilicus inſint: ſeptunx in panibus fathi­
ſcentibus & ſpinis reliquus ſit. Si denique in tribus quartis centumpondij
æris partibus argenti dextans, aut dextans & ſemuncia non inſunt, tum tan
tam diuitis plumbi portionem addat, ut æris & plumbi miſtura alterum ex
iam dictis argenti ponderibus in ſe contineat: quæ quarta temperatura eſt:
ad quam adijciat tantum plumbi depauperati uel ſpumæ argenti pondus,
ut panis inde factus tria plumbi centumpondia in ſe contineat: quo modo
in quatuor iſtius generis panibus æris tria, plumbi duodecim centumpon­
dia inerunt. Plumbum, quod inde manat, centumpondia ferè decem pendat:
in quorum ſingulis argenti quadrans, & plus quàm ſemuncia inſunt, aut ſe­
ptunx: in panibus fathiſcentibus, & ſpinis, bes, uel ſeptunx & ſemuncia reſi­
deant. In ſecunda aut domicilij parte, cuius ſpacium eſt longum pedes octo
ginta, latum nouem & triginta, ad ſecundum murum longum ſint fornaces
quatuor, in quibus æs cum plumbo coctum permiſcebitur: et ſex, in quibus
recrementa recoquentur: harum pars caua lata ſit pedem & palmos tres, lon
ga pedes duos & digitos tres: illarum lata pedem & palmum, longa pedem
& palmos tres ac digitum. Parietibus ſit altitudo fornacum, in quibus auri
uel argenti uenæ excoquuntur. Cùm aut ſpacium definitum in duas partes
tignis ſtatutis diuidatur, prior habeat primo loco duas fornaces, in quibus
recrementa recoquentur: ſecundo duas, in quibus æs cum plumbo miſcebi
tur, tertio unam, in qua recrementa recoquentur. Poſterior uerò primò lo­
co unam, in qua recrementa recoquentur: ſecundo duas, in quibus æs cum
plumbo commiſcebitur: tertio duas, in quibus recrementa recoquentur: una­
quæque ab alia diſtet pedibus ſex. Primæ dextrum latus occupet pedes tres,
& palinos duos: ultimæ ſiniſtrum pedes ſeptem. Binæ fornaces habeant com
mune oſtium altum pedes ſex, latum cubitum: attamen prima habeat propri­
um, itemque decima: cuique fornacum ſit ſuus fornix in muri tergo: ſua à fron­
1te fouea, quæ repleta puluere compoſito fiſtucatione ſpiſſetur, ut catinus fiat:
& ſub eo latens humoris receptaculum: ex quo canalis ſtructilis per muri,
ad quem eſt fornax, tergum dextrorſum penetrans halitus expiret, ſuus de­
nique catinus æreus ad dextrum frontis latus, in quem ex altero catino æs cum
plumbo miſtum fundatur, ut panes æque graues confici poſſint. Hic cati­
nus æreus ſit craſſus digitum, eius caua pars lata pedes duos, alta digitos ſex.
Poſt uerò ſecundum murum longum ſint follium paria decem, duæ machi­
næ eos comprimentes, uiginti organa eoſdem diducentia: quæ omnia cuiuſ­
modi eſſe debeant, ex nono libro poteſt intelligi. Excoctor aut miſturus
æs cum plumbo in fornacem, excalfactam primò maiora æris fragmenta, in
manus ſumpta, inijciat: deinde alueum carbonum: tum minora æris fragmen­
ta. Cùm uerò æs liquatum cœperit ex ore fornacis defluere in catinum, tunc
in eandem inijciat ſpumam argenti, ac, ne ex fornace pars eius euolet, carbo
nes ſuperinijciat: poſtremò plumbum. Sed quamprimum æs & plumbum,
ex quibus miſtis panis poteſt confici, in fornacem coniecerit, rurſus inijciat
alueum carbonum, & mox æris fragmenta, ex quibus ſecundus panis con­
flari poterit, cis ſuperinijciat: mox æs & plumbum, quæ influxerunt in cati­
num, rutro purget à recremento. Rutrum autem tale eſt aſſerculus, in quo
contus ferreus eſt infixus: aſſerculus ex alno uel ſalice factus, longus eſt di­
gitos decem, latus ſex, craſſus ſeſquidigitum. Contus uerò longus pedes tres:
ſed eius manubrium ligneum in eo incluſum, longum eſt pedes duos & di­
midium. Dum autem miſturam purgat & cochleari effundit in catinum æ­
reum, interea æris fragmenta, ex quibus ſecundus panis fiet, liquantur. Quod
ubi cœperit defluere, rurſus ſpumam argenti inijciat, & carbonibus ſuper­
iniectis ſtatim plumbum: quem laborem iteret, uſque dum panes triginta con­
fecerit: in quo operam & ſpacium horarum nouem, aut ſummùm decem con
ſumet. Si panes plures quàm triginta conflauerit, cùm extraordinarios tri­
ginta confecerit, ei unius operæ precium perſoluatur: uerùm ſimul ut æris &
plumbi miſturam in catinum æreum infuderit, aquam ſuperiori catini parti
paulatim affundat: deinde ligno fiſſo & hiante prehendat uncum, & eius par
tem rectam in panem adhuc liquidum immittat. Vncus ipſe craſſus ſit ſeſqui­
digitum, eius recta pars longa palmos duos, lata & craſſa digitos duos: po­
ſtea etiam pani aquam ſuperfundat: quo refrigerato includat uncum cate­
næ ab orbiculo linguæ gruis demiſſæ, in annulo ferreo: cuius pars caua ſit
lata ſex digitos, ipſe craſſus fere ſeſquidigitum: atque eundem annulum in un
co, cuius pars recta in panem immiſſa eſt: atque ſic panem de catino leuatum in
ſuo loco reponat. Æs autem & plumbum, cùm ita recoquuntur, paucum re
crementum exudant, ſpuma argenti multum: quod non cohæret, ſed ſicuti
reliquiæ hordei, ex quo ceruiſia ſit facta, dilabitur. Ad murum & parietem
ei ſuperpoſitum pompholyx in candido cinerea adhæreſcit, ad latera for­
nacum ſpodos.
Fornax in qua recrementa recoquuntur A. Fornax in qua aes
cum plumbo miſcetur B. Oſtium C. Catinus qui est in terra
D. Catinus æreus E. Rutrum F. Vncus G. Lignum fiſ/
ſum H. Coruis roſtrum I. Vncus eius catenæ K.
1 193[Figure 193]
Atque hoc ſane modo plumbum miſceatur cum ære, in quo mediocris ar­
genti portio fuerit. Si uerò magna in eo inerit, utpote libræ duæ, uel duæ &
bes in centumpondio, quod pendat libras centum triginta tres et trientem,
aut centum quadraginta ſex & beſſem, tunc præſes officinæ ad talis æris cen
tumpondium addat plumbi tria centumpondia: in quorum ſingulis ſit ar­
genti triens, uel triens et ſemuncia: quo modo tres fiant panes: in quibus æ­
ris tria, plumbi nouem centumpondia inerunt. Plumbum, cùm fuerit ab æ­
re ſecretum, centumpondia ſeptem pendat: in quorum ſingulis, ſi æris cen­
tumpondium duas argenti libras, plumbi trientem in ſe continebat, argen­
ti libra & ſextans, ac plus quàm ſemuncia inerunt: in panibus uerò fathiſcen
tibus & ſpinis remanebit triens. Sin autem æris centumpondium duas argen
ti libras & beſſem, plumbi trientem & ſemunciam in ſe continebat, in ſingu
lis panibus argenti ſeſquilibra & ſemuncia, atque plus quam ſicilicus inerunt:
in panibus uerò fathiſcentibus triens & ſemuncia remanebunt. At ſi exi­
gua argenti portio in ære fuerit, ea ab ipſo ſecerni utiliter non poteſt, priuſ­
quam in alia fornace ita ſit recoctum, ut in eius parte inferiore plus argenti,
minus in ſuperiore remaneat. Ea fornax crudis lateribus concamerata ſimi­
lis eſt furno æque ac altera, in qua plumbum ab argento ſeparatur, à nobis
proximo libro deſcripta. Eius catinus codem modo, quo illius ex cinere con
ficitur à fronte fornacis eſt os, ex quo æs recoctum in duos catinos, qui tribus
1pedibus alte ſunt à ſolo officinæ, deriuatur: à ſiniſtro uerò latere iccirco fo­
ramen, ut ligna fagina, quibus ignis alitur, in eam imponi poſſint. Itaque ſiue
in æris centumpondio argenti ſextans & ſemuncia fuerint, ſiue quadrans, ſi
ue quadrans & ſemuncia, eius octo & triginta centumpondia ſimul in hac
fornace recoquuntur, uſque dum in unoquoque æris reſidui centumpondio re­
maneat argenti triens & ſemuncia: uerbi cauſa: Si in æris nondum recocti cen
tumpondio argenti quadrans & ſemuncia fuerint, octo & triginta eiuſdem
centumpondia, quæ ſimul recoqui ſolent, undecim argenti libras & unciam
in ſe continebunt. Quoniam uerò à tanta æris maſſa recocta quindecim cen
tumpondia, quibus de libris argenti quatuor ac triente & ſemuncia reſtant
duæ libræ ac triens, auferuntur, tria & uiginti centumpondia, in quibus in­
ſunt argenti libræ octo & dimidia atque quadrans, remanent: quorum quodque
argenti trientem, ſemunciam, drachmam, drachmæ partem tertiam & uiceſi
mam in ſe continet. Atque à tali ære argentum ſecernere fructuoſum eſt. Vt au­
tem magiſter de numero centumpondiorum æris reſidui certior fieri poſſit,
ab eo abſtractum ponderet: primo enim deriuatur in catinum fornaci ſubie
ctum, & ex eo panes fiunt: atque in ære ſic diuidendo operam & ſpacium ho­
rarum quatuordecim conſumit: æs quidem reſiduum, cùm ad ipſum certum
plumbi pondus, de qua temperatura mox dicam, adiectum fuerit, denuo co
quitur in prima fornace, ac conflantur panes, & ab ære argentum ſecernitur.
Abſtractum uerò etiam iterum coquitur in prima fornace: deinde in ſecun­
da recoquitur, ut reſiduum rubrum fiat: at tunc abſtractum etiam denuo co
quitur in prima fornace, ac in ſecunda recoquitur, ut inde conficiatur æs cal
darium. Cùm autem æs uel fuluum, uel rubrum, uel caldarium, in ſecunda for
nace recoquitur, cuiusque quadraginta centumpondia in ea collocantur: atque
ex ipſis conficiuntur minimùm uiginti, ſummùm quinque & triginta centun­
pondia. Quinetiam panum fathiſcentium circiter duo & uiginti centumpon
dia, & æris fului decem, rubri octo ſimul in hac fornace collocata recoquun
tur, ut inde fiat æs perfectum.
Fornax A. Catinus ſuperior B. Catinus
inferior C. Panes D.
1 194[Figure 194]
Itaque tale æs reſiduum trifariam miſcetur cum plumbo. Etenim primò æ­
ris quinque centumpondij octauæ, & plumbi centumpondia duo & tres, quar
tæ ſumuntur: ex quibus, quia unus conflatur panis, ex æris centumpondijs
duobus & dimidio, atque plumbi undecim conficiuntur quatuor panes. Quod
ſi in ſingulis æris centumpondijs fuerit argenti triens, in tot æris centumpon­
dijs inerit dextans: ad quæ adijciuntur plumbi, ex recrementis recocti, cen­
tumpondia quatuor: quorum quodque in ſe continet argenti ſicilicum & dra­
chmam: quæ pondera efficiunt ſeſcuntiam: item plumbi depauperati ſeptem
centumpondia: in quorum unoquoque ſit drachma: quo modo in quatuor pa­
nibus ex ære & plumbo miſtis argenti libra & ſicilicus, ac drachma: atque ſic
in ſingulis plumbi, poſtquam ab ære fuerit ſecretum, centumpondijs argen
ti uncia & drachma: quam miſturam appellamus ſtannum pauper, quod pau
cum argentum in ſe contineat. Quoniam uerò quinque id genus panes ſimul
in fornace collocantur, ex eis conflantur ſtanni pauperis centumpondia ple­
runque nouem & tres quartæ: in quorum ſingulis argenti uncia & drachma
inſunt, in uniuerſis uerò de uo minus drachmæ quarta: ſpinarum autem re
manent centumpondia tria: in quorum ſingulis argenti tres ſicilici ſunt. At
panum fathiſcentium centumpondia quatuor: quorum ſingula in ſe conti­
nent ſemunciam, & drachmæ quartam & dimidiam. Quod ſi in æris reſidui
centumpondio præter argenti trientem fuerit ſemuncia, in quinque panibus qui­
1buſque inſuper argenti ſeſcuncia & drachma dimidia inerunt. Deinde rurſus
ex æris reſidui alijs centumpondijs duobus & dimidio, ac plumbi centumpon­
dijs undecim conficiuntur quatuor panes. Quod ſi in ſingulis æris centumpon
dijs fuerit argenti triens, in tot uilioris metalli centumpondijs precioſioris
dextans inest: ad quod æs adijciuntur ſtanni pauperis octo centumpondia:
quorum ſingula argenti unciam & drachmam in ſe continent, uniuerſa do­
drantem: item plumbi depauperati centumpondia tria: in quorum ſingulis
ineſt drachma: quo modo quatuor id genus panes argenti libram, ſeptun­
cem, ſicilicum, drachmam in ſe continent: atque ſic ſingula plumbi, cùm ab æ­
re fuerit ſecretum, centumpondia argenti ſeſcunciam & ſicilicum: quam mi
ſturam ſtannum mediocre nominamus. Tum iterum ex æris reſidui alijs cen­
rtumpondijs duobus & dimidio, ac plumbi centumpondijs undecim con­
flantur quatuor panes. Quod ſi in ſingulis æris centumpondijs etiam fuerit
argenti triens, in tot uilioris metalli centumpondijs precioſioris dextans in
eſt: ad quod æs adijciuntur ſtanni mediocris nouem centumpondia: quorum
ſingula argenti ſeſcunciam & ſicilicum in ſe continent: uniuerſa libram, qua­
drantem, ſemunciam, ſicilicum: item ſtanni pauperis centumpondia duo: in
quorum utroque argenti uncia & drachma inſunt: quo modo quatuor id ge­
nus panes argenti libras duas & trientem in ſe continent: atque ſic ſingula plum­
bi, cùm ab ære fuerit ſecretum, centumpondia argenti ſextantem & ſemun­
ciam ac drachmam: quam miſturam ſtannum diues appellamus: id infertur
in ſecundas ſornaces, in quibus plumbum ab argento ſeparatur. Quot rati­
onibus æs pro diuerſa argenti portione, quæ in eo ineſt, cum plumbo miſcea
tur, utroque in fornace liquefacto, & in catinum defluente, dixi: nunc dicam de
modo, quo plumbum unà cum argento rurſus ab ære ſecernatur. Panes pri
mo ſic grue de terra leuati in æneis fornacum laminis collocentur: uncus ca
tenæ à roſtro gruis demiſſæ includatur in annulo forcipis, altera chela haben
tis uncum: in cuius forcipis utroque manubrio annulus eſt incluſus: atque hi duo
annuli rurſus in tertio, in quo deinceps uncus catenæ. At uncus chelæ mal­
leo percuſſus penetret in id ipſum panis foramen, in quod pes unci erat im­
miſſus, cùm de catino æreo leuaretur. Altera uerò forcipis chela non uncina­
ta panem comprimat, ne illius uncus ex eo excidat. Forceps autem longus ſit
ſeſquipedem, annulus quiſque craſſus ſeſquidigitum, pars eius lata palmum &
digitos duos. Tales autem grues, quibus panes ex catinis æreis leuati in ter
ra reponuntur, & ex ea rurſus ſublati collocantur in fornacibus, duo ſint: u­
nus in medio ſpacio, quod eſt inter tertium murum tranſuerſum, & duo ti­
gna ſtatuta: alter in medio ſpacio, quod eſt inter eadem tigna & ſeptimum mu
rum tranſuerſum. Vtriuſque axis quadrangulus, latus & craſſus pedes duos,
diſtet à tertio muro longo pedibus decem & octo, à ſecundo decem & no­
uem. Vtriuſque loculamento duo tympana ſufficiant: alterum ex fuſis conſtet:
alterum ſit dentatum: utriuſque roſtrum ex axe extet pedes decem & ſeptem,
atque palmos tres, & totidem digitos. Vtriuſque lingua ſit longa pedes duos,
& totidem palmos, lata pedem & digitos duos, craſſa ab utroque latere pal­
mum & digitos duos: qua uerò inter roſtri tigna fertur, lata digitos tres,
craſſa palmum: quinque habeat foramina, in quibus quinque orbiculi orichal
1cei uerſentur: quorum quatuor parui ſint, quintus cæteris multo maior. Fora­
mina, in quibus parui uerſentur, longa ſint palmos duos, aliquanto latiora
palmo: quod orbiculi craſſi ſint palmum, ſed lati palmum & digitos duos. Qua
tuor foramina ſint prope quatuor linguæ angulos, quintum in medio duo
rum priorum: à fronte tamen abſit duos palmos. Orbiculus cæteris maior,
qui in eo foramine uoluetur, latus ſit palmos tres, craſſus palmum, circumcir­
ca cauus, ut catena ferrea uoluatur in ea parte caua. Eadem lingua duos ha­
beat axiculos: ad eorum alterum priores tres orbiculi ſint affixi, ad alterum po­
ſteriores duo. Duo promoueantur in uno roſtri tigno: duo in altero: quin­
tus, cæteris maior, inter hæc duo tigna. Qui uerò carent gruibus panes in aſ
ſerem triangularem imponunt: ad eum bacilla ferrea ſunt affixa, ut diutius
durare poſſit. Eidem ſunt tres catenæ ferreæ ſuperius in annulo ferreo inclu
ſæ. Operarij duo perticam, per eundem annulum penetrantem humeris ſu­
ſtinentes panem ad fornacem, in qua argentum ſeparatur, ab ære deportant.
Grus A. Tympanum quod ex fuſis conſtat B. Tympanum dentatum C.
Lingua eiusque orbiculi D. Aſſer triangularis E. Panes F. Catenæ
gruis G. Eius uncus H. Annulus I. Forceps K.
195[Figure 195]
At è regione fornacum, in quibus æs cum plumbo miſcetur, & recremen
ta recoquuntur, ad tertium murum longum ſint item fornaces decem, in qui­
1bus argentum cum plumbo permiſtum ab ære ſecernetur. Cùm autem hoc
ſpacium ſit longum pedes octoginta & palmos duos, atque in eius medio ter
tius murus longus habeat oſtium latum pedes tres & palmos duos, ex u­
traque ipſius parte reliquæ erunt pedes octò & triginta, atque palmi duo: cumque
fornacum quæque occupet pedes quatuor & palmum, interuallum, quod
ab una ad aliam eſt, latum ſit pedem & palmos tres, latitudo quinque forna­
cum, & quatuor interuallorum, efficiet pedes octo & uiginti ac palmum,
reſtant ergo pedes decem & palmus: quæ menſura ſic diuidatur, ut quinque
pedes & duo digiti ſint à prima fornace uſque ad murum tranſuerſum, &
totidem pedes ac digiti, à quinta fornace uſque ad oſtium. Simili modo in
altera ſpacij parte ab oſtio ad ſextam fornacem ſint quinque pedes & duo
digiti, & à decima fornace uſque ad ſeptimum murum tranſuerſum, item
quinque pedes & duo digiti. Oſtium uerò ſit altum pedes ſex, & palmos du­
os: per id officinæ præſes & operarij ingredientur in conclaue, in quo plum­
bum, cum argento permiſtum, reponetur. Quæque fornacum habeat baſim,
focum, murum, parietes, catinum. Baſis conſtet ex duabus ſoleis ſaxeis, qua­
tuor ſaxis, quadrangulis, duabus laminis æneis. Soleæ ſint ſaxa longa pe­
des quinque & palmum, lata cubitum, craſſa pedem & palmum: hæ in terra
defodiantur, ut extent palmum & digitos duos: diſtentque inter ſe palmis fe­
rè tribus: quod tamen ſpacium poſteriore parte ſit anguſtius. At ſaxorum qua­
drangulorum quodque longum ſit pedes duos & totidem palmos, latum cu
bitum, craſſum exteriore parte cubitum, interiore, qua ſpectat focum, pedem
& palmum. Decliuia enim formentur ut laminæ æreæ, quæ ipſis imponen­
tur, decliues locari poſſint: eorum enim duo in una ſolea collocentur: inque
ea ſuperius foramina incidantur, & immiſſis fibulis ferreis copulentur: plum
bo etiam infuſo. Verùm ſic in ſoleis collocentur, ut ipſa à lateribus extent pal
mum, ſoleæ priore parte tantundem emineant: ſi ſaxa quadrangula non fue
rint in promptu, lateres in eorum locum ſupponantur. Sed laminæ æreæ ſint
longæ pedes quatuor & palmos duos ac totidem digitos, latæ cubitum, craſ­
ſæ palmum: utraque habeat particulam eminentem: altera priore parte, altera
poſteriore: quæ longa ſit palmum & digitos tres, lata & craſſa palmum. Hæ
laminæ ſic imponantur ſaxis quadrangulis, ut ipſæ parte poſteriore abſint
à tertio muro longo tres digitos: ſaxa priore extent totidem digitos, à lateri
bus palmum atque tres digitos: cùm laminæ coniunctæ fuerint, caua pars, quæ
eſt inter particulas eminentes, & per quam ſtannum, quo ſtillant panes, de­
fluet, lata ſit palmum & digitos tres, longa pedes quatuor. Laminæ uerò uel
igni uel decuſſu ſtanni, quod ad eas ſtiriarum figura adhærere ſolet, corru­
ptæ permutentur, dextra in locum ſiniſtræ repoſita, contraque ſiniſtra in locum
dextræ. Earum enim pars læuis, quæ dum æris fuſura fierent, arenam conti­
git, eſſe debet ſupina. Sed, quia, cùm laminarum permutatio facta fuerit, emi
nentes particulæ, quæ tunc exteriorem locum tenent, à ſaxis extant, ne ſecre
tori ſint impedimento, ex eis decutiatur aliquantulum. In utriuſque uerò lo­
cum ſupponatur ferrum longum palmos tres, craſſum utrinque digitum, ſed
palmum media eius parte: quæ longa ſit palmum & tres digitos. Pars caua,
quæ eſt ſub ipſis laminis, inter utriuſque lateris ſaxa quadrangula poſteriore
1parte lata ſit pedem, priore pedem & palmum: paulatim enim dilatetur. At
focus, qui eſt intra baſim, ſtratus ſit molybdæna, ex catino, in quo plumbum
ab argento ſeparatur, ſumpta. Poſtrema parte, quæ ſumma eſt, tam altus, ut
digitos tantummodo ſex abſit à laminis: à qua æqualiter decliuis ad imam,
ut ſtannum, quo ſtillant panes, in catinum defluere poſſit. Sed murus ad ter
tium murum longum, ut eum ab iniuria ignium tueatur, lateribus ſuper la­
minas æreas ſtatutis, & luto conglutinatis ducatur, altus pedes duos & pal
mum, ac digitos duos, craſſus palmos duos, inferius latus pedes tres & pal­
mum, atque digitos tres, nam utranque laminam ibidem contegat: ſuperius pe
des tres, etenim utrinque oblique aſſurgat. Ad utrunque iſtius muri latus, qua
ſub ſumma eius parte ſuberit altitudine palmi & duorum digitorum, ſit ba­
cillum ferreum uncinatum, in foramine tertij muri longi incluſum: plumbo
etiam infuſo: ex quo muro extet palmos duos. Ipſum latum ſit digitos duos,
craſſum digitum: habeat uncos duos: alterum ad latus, alterum parte poſtre
ma, & quidem ſuperiore: quorum uterque ſpectet murum: uterque craſſus ſit
digitum: uterque includatur in ultimum aut ſequentem aliquem annellum ca
tellæ ferreæ, quæ conſtet ex quatuor annellis: quorum quiſque longus ſit pal
mum & digitum, craſſus ſemidigitum. Sed primus in foramine anteceden­
tis bacilli ferrei includatur: in uno autem aliquo ex reliquis tribus annellis al­
teruter ſequentis bacilli ferrei uncus. Bacilla uerò duo antecedentia ſint lon
ga pedes tres et totidem palmos ac digitum, lata digitos duos, craſſa unum.
Vtrunque utriuſque caput habeat foramen: quorum poſterius teres ſit, & latum
digitum, in quo primus annellus, ut dixi, includendus eſt: prius longum di­
gitos duos, & dimidium, latum ſeſquidigitum. Etenim hoc bacilli caput la­
tum ſit digitos tres, cùm reliquum eius corpus tantummodo digitos duos
ſit latum: poſterius caput digitos duos & dimidium. In priora bacillorum fo­
ramina repagulum ferreum infigatur, longum pedes tres & palmos duos,
latum digitos duos, craſſum unum. Id priore eius parte quinque parua fora­
mina quadrangula, undique lata duas tertias digiti partes, habeat: quorum ali­
ud ab alio diſtet ſemidigito: ſed primum à capite circiter digitum: in ea ſecre
tor clauum ferreum infigat: ſi fornacem anguſtare uoluerit, in poſtremum:
ſi dilatare, in primum: ſi mediocriter contrahere, in aliquod medium: eadem
cauſa eſt, cur alteruter bacilli uncus, modò in ultimo catellæ annello, modò in
tertio, nunc uerò in ſecundo includatur. Dilatatur autem fornax, cùm panes
multi in ea collocantur: contrahitur, cùm pauci. Veruntamen plures quàm
quinque collocari neque ſolent neque poſſunt: quinetiam panes tenues cauſa ſunt
cur paries introrſus ponatur: idem repagulum poſteriore parte utrinque cor
nu eiuſdem latitudinis & craſſitudinis, cuius ipſum eſt, habeat: quod extet
digitum. Ea cornua obſtant, ne repagulum per foramen dextri bacilli pene­
tret: in quo infixum etiam tunc manet, cùm ipſum ac bacilla, parietes forna­
cis complexu ſuo non coercent & continent. Porrò parietes fornacis tres ſint,
duo à lateribus, unus à fronte: nam à tergo murus alter eſt: qui à lateribus exi­
ſtunt, longi ſint pedes tres, & totidem palmos ac digitos duos, alti pedes du
os: prior uerò longus pedes duos, & palmum, atque digitos tres, altus, æque
ac parietes à lateribus, pedes duos: quiſque conſtet ex ferreis bacillis, pedibus,
1bracteis: ijs, qui à lateribus exiſtunt, ſeptem ſint bacilla: quorum inferius &
ſaeperius habeant longitudinem parietis: illud ſtatuta ſuſtineat, hoc eis impo­
natur. Statuta quinque numero altitudinem habeant eandem quam parietes:
eorum media incluſa ſint in foraminibus inferioris & ſuperioris bacilli, exti
ma ex uno eodemque bacillo, ex quo inferius & ſuperius facta: quodque latum
ſit digitos duos, craſſum unum. At paries prior quinque habeat bacilla: inferi
us, quod item ſtatuta, ſed tria tantum, ſuſtineat: ſuperius, quod eis impona­
tur. Singulis autem parietibus bini ſint pedes, ad inferius bacillum utrinque
affixi longi palmos duos, lati unum, craſſi digitum. Sed bracteæ ferreæ ad
interiorem bacillorum partem filis ferreis alligentur, & lutum eis illinatur,
ut diutius in igne durent, & incorruptæ permaneant. Sint præterea lateres
ferrei longi palmos tres, lati unum, craſſi ſeſquidigitum. Superiore parte ali
quantum caui, ut panes in eis ſtatuí poſſint. Hi lateres in uas, in quo eſt terra
cum aquis miſta, intincti ſupponantur tantummodo panibus, qui fiunt ex
ære cum plumbo in fornacibus permiſto: nam in eis plus argenti ineſt quàm
in alijs qui conficiuntur ex ſpinis uel cadmijs, uel recrementis recoctis. Sin­
gulis uerò panibus bini lateres ſubijciantur, ut ignis in exaltatos maiorem
uim conferre poſſit: eorum alter in dextra lamina, alter in ſiniſtra collocetur.
Poſtremò extra focum ſit catinus, latus pedem, altus palmos tres: is corru­
ptus solo luto, quod facile continet ſtannum, reficitur.
Soleæ A. Saxa quadrangula B. Laminæ C. Paries prior D.
Parietes qui ſunt a lateribus E. Repagulum F. Bacilla antece­
dentia G. Catenula H. Bacillum uncinatum I. Murus qui ab
iniuria ignium tuetur tertium murum longum K. Tertius murus
longus L. Pedes parietum M. Lateres N.
Panes O. Focus P. Catinus Q.
1 196[Figure 196]
Sed panes quatuor numero in unius fornacis laminis collocentur, eisque
ſubijciantur lateres ferrei. Quod ſi fuerin: panes conflati, uel ex ære reſiduo,
uel ex ſpinis, uel ex cadmijs, uel ex recrementis, de quibus partim ſupra ſcri­
pſi, partim paulo poſt ſcribam, quinque numero, quod tam magni et graues non
1ſint, ſimul in æreis laminis collocentur, nec eis ſubijciantur lateres. Verùm
ne panis alius in alium, aut ultimus in murum, qui tertium murum longum ab iniuria
ignis tuetur, incidat, carbones longi digitos ſex interponantur: medijsque lo
cis uacuis item longi & magni. Deinde parietibus appoſitis, & repagulo ob­
dito fornax carbonibus paruis compleatur: tum tot carbones, quot capit alueus
bracteis ligneis contextus, inijciantur in catinum: & ſuperinijciantur prunæ: pau
lo poſt carbones ardentes batillo ſublati in omnes fornacis partes diſpergantur
ut carbones, qui in ea ſunt, æqualiter accendant. Qui uerò remanſerunt in ca
tino, inijciantur in focum, ut etiam ipſe calefiat: quod ni factum fuerit ſtannum, quo
ſtillant panes, foci frigore congelans non defluit in catinum. Incipiunt aut poſt
quartam horæ partem ſtillare ſtanno: quod, quà non coeunt laminæ, defluit in fo­
cum: carbonibus longis combuſtis, ſi panes inclinant ad murum, conto uncinato
erigantur: ſin ad repagulum, carbonibus ſuffulciantur. Si præterea panis ali­
quis magis quàm cæteri ſubſidet, ad illum carbones addantur, ad hos non addan­
tur. Argentum quidem unà cum plumbo deſtillat: nam utrunque citius quam æs li­
queſcit: ſpinas, quæ non effluunt, ſed reſident in foco, crebrius conto uncinato
uerſare oportet, ut etiam ipſæ ſtillent ſtanno, mox in catinum defluente: etenim
id, quod in eis remanet, rurſus excoquendum eſt in primis fornacibus: quod in
catinum defluit, ſtatim cum reliquo in ſecundas fornaces infertur, & plumbum ab
argento ſeparatur. Contus aut uncinatus manubrium ferreum habeat, longum pe
des duos: in quo ligneum incluſum ſit longum pedes quatuor. Stannum, quod
effluxit in catinum, ſecretor cochleari æneo effundat in octo catillos æreos, la
tos palmos duos & digitos tres: quibus prius aqua lutoſa illinatur, ut eò fa­
cilius ex euerſis ſtannei panes excidant: uerum ſi eum catilli propterea deficiunt,
quod ſtannum nimis celeriter defluit in catinum, tunc in ipſos aquam infundat, ut
panes refrigerati citius ex eis elabantur: utque mox rurſus ijſdem catillis uti
poſſit: niſi enim talis neceſſitas urgeat ſecretorem, catillis uacuis aquam luto­
ſam illinat. Cochleare aut prorſus eius eſt ſimile, cuius uſus eſt in effunden­
dis metallis, quæ in primis fornacibus colliquefacta ſunt. Sed cum omne ſtan
num è foco defluxerit in catinum, & in catillos æreos effuſum fuerit, tunc pri­
mò ſpinæ rutro trahantur è foco in catinum: deinde ex catino in ſolum: tum
batillo conijciantur in ciſium: quo auectæ coaceruentur atque recoquantur,
Rutrum uerò ſit longum palmos duos & totidem digitos, latum palmos duos
& digitum, cumque eius poſteriore parte coniunctum ſit manubrium ferreum longum
pedes tres: In quod incluſum ſit ligneum totidem pedes longum. Poſtquam
ſtannum ab ære fuerit ſecretum, panes reſiduos appellamus fathiſcentes, quod
ſic excocti ſint, ut exucti eſſe uideantur. Hi ſpatha ſub ipſos acta ſubleuentur,
& forcipe prehenſi conijciantur in ciſium, atque aduehantur ad fornacem, in
qua torrentur. Spatha quidem aſſimilis ſit eius, qua cadmiæ, quæ ad parietes
primarum fornacum adhæſerunt, decuti ſolent: forceps uerò longus pedes
duos & dimidium. Eadem ſpatha ſtiriæ decutiantur è laminis, ex quibus pen
dent: eadem ferrei lateres è panibus fathiſcentibus, ad quos adhærent. Secre­
tor autem opus diurnum perfecit, cùm à panibus maioribus quater quater­
nis, à minoribus quater quinis ſtannum ſecreuit: ſin à pluribus, extraordina
riæ operæ precium ipſi ſeorſum perſoluatur.
1
Fornax in qua opus ſecernendi perficitur A. Fornax in qua non perfici­
tur B. Catinus C. Catilli D. Panes E. Spinæ F.
197[Figure 197]
1
Atque argenti quidem, ſiue plumbi cum argento permiſti, quod ſtannum
appellamus, ab ære ſecernendi hæc ratio eſt. Stannum uero in ſecundas for
naces infertur, in quibus plumbum ab argento ſeparatur: de qua ratione, quod
eam proximo libro pluribus uerbis expoſui, unum illud dicam. Apud nos
abhinc aliquot annos ſtanni tantummodo quatuor & quadraginta centun
pondia, & æris unum ſimul in ſecundis fornacibus fuerunt cocta, nunc ſtan
ni ſex & quadraginta, æris unum & dimidium coquuntur: alibi uerò ſtanni
plerunque centum & uiginti, æris ſex: quo modo ſpumæ argenti centumpon­
dia plus minus centum & decem, molybdænæ triginta conflantur. Omnibus
autem his modis argentum, quod ineſt in ære iniecto, cum reliquo argento
permiſcetur, ipſum æs, æque ac plumbum, partim in argenti ſpumam, par­
tim in molybdænam mutatur. Stannum, quod non liqueſcit, è margine in
catinum conto uncinato trahatur. At munus torrendi, in quatuor operas
diſtributum, quatuor perficiatur diebus. Primò, ut etiam cæteris tribus, ma
giſter mane hora quarta ordiatur, & unà cum miniſtro ſtirias è panibus fa­
thiſcentibus decutiat, & hos aduehat ad fornacem, illas auctas ſpinis ſuper
inijciat. Malleus uerò longus ſit palmos tres & totidem digitos, acuta eius
pars lata palmum, teres craſſa digitos tres, manubrium ligneum longum qua
tuor pedes.
Panes A. Malleus B.
198[Figure 198]
1
Deinde magiſter puluerem terrenum conijciat in uaſculum, & eum cum
aqua affuſa permiſceat: qua totum fornacis focum perfundat, eique digiti craſſì
tudine puluerem carbonum inſpergat. Quod ſi facere neglexerit, æs in uijs
inſidens, ad laminas æreas adhæret, è quibus difficulter decutitur: aut ad la­
teres, ſi focus eis ſtratus fuerit, qui ære ex eis decuſſo facile franguntur. Se­
cundo die idem magiſter lateres ordinibus decem diſponat: quo modo du
odecim fiunt uiæ. Primi autem duo laterum ordines ſint inter primum for­
nacis foramen, quod eſt ad dextram, & ſecundum: tres inter ſecundum & ter­
tium foramen: rurſus tres inter tertium & quartum: duo inter quartum & quin­
tum. Lateres iſtiuſmodi ſint longi pedem & palmum, lati palmos duos &
digitum, craſſi palmum & digitos duos: ſeptem in latere craſſo ex ordine col­
locentur: ſint enim ſeptuaginta numero. Mox tribus cuiuſque ordinis priori
bus lateribus imponat panes fathiſcentes, & tot carbones magnos in eos con­
ijciat, ut ad altitudinem digitorum quinque aſſurgant: deinde ſimiliter panes fa
thiſcentes ſuper alios lateres ſtatuat, eisque carbones ſuperinijciat, hoc modo
ſeptuaginta panum centumpondia in foco fornacis collocantur. Si uerò di
midia tot ponderum pars, aut paulo maior fuerit torren da, cuique ordini late
res quatuor ſufficiunt: attamen qui panes fathiſcentes, ex ære reſiduo confla
tos, torrent, hi centumpondia nonaginta, uel centum ſimul in fornace collo
cant. Priore fornacis parte locus relinquatur ſupremis panibus ex catino, in
quo æs perficitur, exemptis: quos ſuſtinere panes fathiſcentes ſatius eſt, quàm
laminas ferreas. Etenim ſi panes illi calore liquefacti ſtillauerint ære, id cum
ſpinis in primas fornaces referri poteſt: ferrum liquatum his in rebus nullo
nobis eſt uſui. Panibus iſtiuſmodi ante panes fathiſcentes collocatis, torre
factor repagulum ferreum includat in muri interioribus foraminibus, quæ
à foco ſurſum uerſus ſunt ad palmos tres, & digitos duos: quorum ſiniſtrum
longius penetrat in murum, ut repagulum in ipſum immitti & retrahi poſſit:
id teres ſit longum pedes octo, craſſum digitos duos. Ad dextrum latus
habeat anſam item ferream, quæ à dextro capite abſit pedem: eius pars caua
ſit, lata palmum, alta digitos duos, ipſa craſſa digitum. Repagulum aut ob­
ſtat, ne panes fathiſcentibus oppoſiti, unà cum eis decidant: id, cùm munus
torrendi fuerit perfectum, torrefactor conto uncinato, in ipſius anſa inclu­
ſo, ut poſtea dicam, extrahat. Sed, ut ea, quæ dixi, quæque dicturus ſum, intel­
ligi poſſint, etiam de hac fornace, qualis eſſe debeat, præcipere oportet. A
quarto muro longo abſit pedes nouem, & totidem à muro qui eſt inter ſe­
cundum & quartum murum tranſuerſum: conſtet ex parietibus, fornicibus,
camino, interiore muro, foco. Parietes duo ſint à lateribus, longi pedes un­
decim, palmos tres, digitos duos. Alti, qua ſuſtinent caminum, pedes octo
& palmum: qua prior fornix eſt, tantummodo pedes ſeptem: craſſi pedes du­
os, palmos tres, digitos duos: conficiantur ex ſaxis uel lateribus: diſtent in­
ter ſe pedibus octo, & palmo, atque duobus digitis. Fornices quoque duo ſint:
etenim ſpacium etiam poſtremum inter parietes ſtatim à ſolo fornicatum ſit,
ut caminum ſuſtinere poſſit. Eius fornicis fundamentum ſit in parietibus:
pars caua inferius eandem longitudinem habeat, quam ſpacium, quod eſt in­
ter parietes, habet: ſuprema parte ſit alta pedes quinque & palmum, ac duos
1digitos. In huius fornicis parte caua: exiſtat murus ex lateribus calce conglu­
tinatis factus: qui ſurſum uerſus à ſolo pedem & palmos tres habeat quinque
foramina ſpiritalia, alta palmos duos & digitum, lata palmum & digitum:
quorum primum ſit ad dextrum murum interiorem, ultimum ad ſiniſtrum,
reliqua tria in medio eorum ſpacio: quinetiam ea ſoramina per murum inte
riorem, qui eſt ad fornicem, penetrent. In eiuſmodi foramina lateres dimidi
ati imponantur, ut fornax nimia aura non inſpiretur: & eximantur interdum,
ut is, qui panes æreos fathiſcentes torrefacit, in uias, quas uocant, inſpicere
poſſit, & contemplari, an recte torreantur. At prior fornix à poſteriore diſtet
pedibus tribus: & palmis duobus: cuius pars caua æque longa ſit, ac poſte
rioris fornicis: ſed lata pedes ſex. Ipſe fornix eandem habeat altitudinem, quam
ibidem habent parietes. Fornicibus autem & parietibus caminus, ex lateri­
bus calce conglutinatis factus, ſuperſtruatur, altus pedes ſex & triginta: is per
tectum penetret. Murus uerò interior ad poſteriorem fornicem & utrunque
parietem appoſitus, ex quibus extat ad pedem, altus ſit pedes tres, & totidem
palmos, craſſus item palmos tres: ex lateribus luto conglutinatis confectus
undique luto craſſo illinatur, adeo ut id ipſi ſuperius illitum clementer aſſur­
gat ad altitudinem pedis. Murus hic quidam quaſi clypeus eſt aliorum mu­
rorum: eos enim tuetur ab ignis calore muros labefactante: qui non facile re­
fici poſſunt, cùm iſte leui opera reparari poſſit. Focus uerò fiat ex luto, & te­
gatur uel laminis æneis, quales ſunt fornaci, in qua argentum ab ære ſecerni
tur, ſed quæ particulis eminentibus careant: uel lateribus, ſi domini in tabu­
las æneas impenſam facere noluerint. Horum latior pars ponatur decliuis:
quo modo focus poſteriore parte tam altus fit, ut uſque ad quinque foramina
ſpiritalia pertingat: priore tam humilis, ut poſterior prioris fornicis pars ca
ua ſit, alta pedes quatuor, & palmos tres, ac totidem digitos, prior pedes
quinque, palmos tres, & totidem digitos. Quinetiam focus extra ſornacem ad
pedes ſex tectus ſit lateribus. Prope hanc fornacem ad quartum murum lon­
gum, eſt lacus longus pedes tredecim et palmum, latus pedes quatuor, altus
pedem & palmos tres: aſſeribus undique munitus, ne terra in cum incidat: in
quem altera parte per fiſtulas aqua influit, altera eandem, ſi turbo fuerit ex­
tractus, terra ſorbet. In huius lacus aquam conijciuntur panes ærei, à quibus
argentum & plumbum ſunt ſeparata: prioris fornicis pars prior partim clau­
di ſolet fore ferrea, inferius lata ſex pedes & duos digitos, ſuperius aliquan­
tum rotundata, altiſſima parte, quæ media eſt, alta pedes tres & palmos du­
os. Compoſita uerò eſt ex ferreis bacillis & bracteis, ad ea filis item ferreis
affixis. Bacilla numero ſunt ſeptem, tria tranſuerſa, quatuor ſtatuta: quorum
quodque latum eſt duos digitos, craſſum ſemidigitum: ſed infimum tranſuer
ſum longum eſt pedes ſex, & duos palmos, medium eandem habet longitu
dinem, ſupremum incuruatum media parte altius eſt, atque ſic longius alijs du­
obus. Statutorum aliud ab alio diſtat pedibus duobus: quorum utrunque ex
tremum altum eſt pedes duos, & totidem palmos, media uerò, alta pedes tres
& palmos duos, ex ſupremo tranſuerſo curuato extant, & foramina habent,
in quæ incluſi ſunt unci catellarum longarum duos pedes: quarum ſupremi
annelli incluſi in unum aliquem annellum tertiæ catellæ: quæ extenſa tigilli
1caput aliquantum exciſum complectitur, & ei circumuoluitur, rurſusque de­
miſſæ uncus uni alicui ipſius annello iniectus hæret. Tigillum autem lon­
gum pedes undecim, latum palmum & digitos duos, craſſum palmum, cir­
ca ferreum axem, in proxima trabe infixum, uoluitur. Poſteriore parte ferre
um habet clauum: qui longus palmos tres, & digitum per tigillum, qua ſub
it ſub trabem, penetrat: & ex ipſa extat altera parte palmum & digitos duos,
altera digitos tres, qua perforatus eſt, ut anne'lus, in eo infixus, ipſi obſtet,
ne ex tigillo excidat: nam ea pars uix craſſa eſt digitum, cùm altera teres craſ
ſior ſit digito. Is clauus, cùm foris demittitur, ſub trabem ſubit, & facit, ut ibi
retenta prorſus non decidat. Idem obſtat, ne ferrea lamina quadrangula, quæ
ante ipſum complectitur tigillum, & cui iniectus eſt annulus longi unci, de
capite decidat. Catenæ autem ferreæ, longæ pedes ſex, infimus annulus in­
cluſus eſt in annulo fibulæ utrinque in dextrum fornacis parietem actæ, &
plumbo, in foramina infuſo, firmatæ. Vncus uerò ſuperius ex annulo pen­
dens, in uno aliquo annulo, cùm foris attollitur, includi ſolet: cùm demitti­
tur, & ex eo eximi, & in ſupremum imponi.
Parietes A. Fornix prior B. Fornix poſterior C. Murus
in eius parte caua D. Murus interior E. Foramina F.
Caminus G. Focus H. Lacus I. Fiſtula K. Turbo L.
Foris ferrea M. Becilla tranſuerſa N. Bacilla ſtatuta O.
Bracteæ P. Bacillorum foramina Q. Catellæ R. Ordi/
nes laterum S. Repagulum T. Eius anſa V.
Tabulæ æneæ X.
1 199[Figure 199]
Tertio die magiſter aggrediatur opus principale perficere. Primo tot car
bones, q̊t capit alueus, in ſolum, quod eſt ante focum, conijciat, & prunis, ad eos
additis, accendat: Candentes carbonibus, in panes iniectis, batillo ferreo ſu
1perinijciat, æqualiterque diſpergat. Batillum longum ſit palmos tres & digitum,
latum palmos tres: eius manubrium ferreum longum palmos duos, ligneum pedes de
cem, ut ad poſteriorem fornacis parietem pertingat. Cum panes fathiſcentes iam ex­
candeſcunt, quod eis, ſi æs bonum & durum fuerit, ſeſquihoræ ſpacio accidit: ſi ma
lum & fragile, poſt duas horas, tunc torrefactor ad ipſos addat carbones, qua
eos deficcre uidentur: quos carbones poſtea per patens ſpacium, quod utrinque
eſt inter parietem & forem demiſſam, in fornacem inijciat: id uerò latum ſit pedem &
palmum. Forem aut demittat, cum recrementis primum effluentibus uiam conto a­
perit: quod fit, poſtque horæ quin que abierint: & iccirco quidem foris ſub ſupre
mam fornicis partem cauam ad pedes duos & totidem digitos demittitur, ut magi­
ſter uim caloris ſuſtinere poſſit. Sed qua panes deſident, ea carbones non ſunt
adijciendi, ne liquentur. Quod ſi panes, ex malo & fragili ære conflati, cum pa­
nibus, ex bono & duro ære confectis, torrentur, ſæpenumero æs adeo in uijs
inſidere ſolet, ut contus adactus in eas penetrare non poſſit. Is ferreus ſit, &
longus pedes ſex atque palmos duos: in quo manubrium ligneum includatur lon
gum pedes quinque. Deinde rutro recrementa detrahat de foco ad dextram: id
ex bractea ferrea factum priore parte: latum ſit pedem & palmum: mox pal
latim anguſtius fiat manubrium uerſus. Altum uerò exiſtat palmos duos: ei
us manubrium ferreum ſit longum pedes duos, ligneum, in hoc incluſum, decem.
Foris demiſſa A. Contus B. Panes fathiſcentes C. Lateres D. Forceps E.
200[Figure 200]
1
Cùm autem panes fathiſcentes fuerint torrefacti, magiſter forem eo, quo
dixi modo, ſubleuet: repagulum quoque conto uncinato, in eius anſa inclu­
ſo, ex dextri muri foramine trahat in foramen ſiniſtri: atque inde retractum re
ponat: tum contis uncinatis ipſe & magiſter extrahant panes fathiſcentibus
oppoſitos: mox de lateribus detrahant panes fathiſcentes. Vncus aut quiſque
ſit altus palmos duos, latus totidem digitos, craſſus unum: eius manubrium
ferreum ſit longum pedes duos, ligneum undecim. Sunt etiam ipſis raſtri bi
dentes, quibus torrefacti panes extracti trahantur ad latus ſiniſtrum, ut for­
cipe prehendi poſſint: eorum dentes cuſpidati exiſtant, alti palmos duos, la
ti totidem digitos, craſſi unum. Eorundem manubrij pars ferrea ſit longa pe­
dem, lignea pedes nouem. Panes torrefactos, à magiſtro & miniſtris e foco
exemptos, alij forcipibus prehendentes in lacum quadrangulum, aqua ferè
plenum, inijciant: qui forceps longus ſit pedes duos & palmos tres. Eius ma­
nubrium utrunque teres & digito craſſius, poſteriore parte ad latus rectà ex­
tet palmum & digitos duos: utraque chela priore parte lata ſit ſeſquidigitum
& acuta, poſteriore craſſa digitum, deinde paulatim tenuior. Hæ cùm coe­
unt, pars caua ſit, lata palmos duos & totidem digitos. Panes autem torrefa
cti, qui ſtillant ære, ſtatim in lacum inijciendi non ſunt: quod diſſiliant, & to
nitur inſtar ſonitum reddant: ijdem panes rurſus ex lacu, duobus aſſeribus
tranſuerſis, in quibus ſtent operarij, ſuperiniectis ipſi, forcipibus mox exi­
mantur: quanto enim citius ex eo fuerint exempti, tanto facilius ex ipſis æs,
quod cinereum colorem contraxit, decutitur. Poſtremò magiſter ſpatha la­
teres adhuc calentes de foco parumper leuet: ea longa ſit palmum & digitos
duos, inferius acuta, & lata palmum & digitum, ſuperius palmum: qua ma­
nubrium uerſus fiat teres: cuius pars ferrea ſit, longa pedes duos, lignea ſe­
ptem & ſemiſſem.
Foris ſublata A. Contus uncinatus B. Raſtrum
bidens C. Forceps D. Lacus E.
1 201[Figure 201]
Quarto die magiſter primò extrahat ſpinas, quæ in uijs ſubſederunt: hæ
magis diuites ſunt argenti, quàm quæ confectæ ſunt, cùm ſtannum ab ære ſe­
cerneretur. Etenim panes torrefacti ſtillant ære pauco, ſed reliquo ſtanno fe
rè toto, ex quo ſpinæ conſtant: certe quidem cum æris torrefacti centumpondio ar
genti tantummodo ſemuncia remanere debeat, interdum drachmæ tres rema­
nent. Deinde torrefactor de lateribus metalla, quæ ad eos adhærent, malleo
decutiat, ut recoquantur. Alij uerò lateres ſub pila ſubiectos contundant & la
uent: æs & plumbum ſic etiam collecta recoquantur: magiſter, cùm has res aue­
ctas, in ſuis locis repoſuerit, opus diurnum perfecit. At miniſtri panes torrefa
ctos, proximo die ex lacu exemptos, truncis quernis impoſitos, primò mal­
leis teretibus percutiant, ut æs cinereum de ipſis decidat: deinde eorundem par
ua foramina, in quibus idem æs ineſt, malleis cuſpidatis excauent. Mallei tere­
tes longi ſint palmos tres & digitum: quorum altera pars ſit teres, & lata ac craſ­
ſa duos digitos: altera, quæ acuta ſit, lata digitos duos & dimidium. Mallei ue
rò cuſpidati, cùm eandem habeant longitudinem, quam teretes, altera parte ſint
cuſpidati, altera acuti. Sed cuſpis ex quadrangula ſuperiore parte paulatim
fiat tenuior. Hæc aut eſt natura æris, ut, cum torretur, colorem cinereum contrahat:
quia uerò tale æs in ſe continet argentum, recoquatur in primis fornacibus.
Lacus A. Aſſer B. Forceps C. Panes torrefacti ex lacu extracti D.
Truncus E. Malleus teres F. Malleus cuſpidatus G.
1 202[Figure 202]
De ratione, qua panes ærei fathiſcentes torrentur, ſatis dixi: nunc dicam
de modo, quo ex ijſdem torrefactis rurſus æs conficitur. Hi autem, ut æris
ſpeciem quodammodo amiſſam recuperent, coquantur in fornacibus, quarum
quatuor ſint ad ſecundum murum longum in ea domicilij parte, quæ eſt inter
ſecundum et tertium murum tranſuerſum: cuius ſpacium longum eſt pedes
tres & ſexaginta, atque palmos duos. Cùm uerò quæque fornacum occupet pe­
des tredecim, utrunque ſpacium, quorum alterum eſt ad dextrum latus primæ
fornacis, alterum ad ſiniſtrum quartæ, latum ſit pedes & palmos tres, medi­
um ſpacium, quod eſt inter ſecundam & tertiam fornacem, longum erit pe­
des ſex. In cuiuſque horum trium ſpaciorum medio ſit oſtium latum ſeſquipe
dem, altum pedes ſex: quorum medium commune ſit utriuſque fornacis magi­
ſtro: quæque fornax proprium caminum habeat: qui inter duos camini lon­
gi, ſupra deſcripti, parietes aſſurgens innitatur duobus fornicibus & muro
communi. Is ſit in medio duarum fornacum longus pedes quinque, altus decem,
craſſus duos. Ante hunc murum ſit pila communis duobus duarum fornacum
prioribus fornicibus, craſſa pedes duos & totidem palmos, lata pedes tres
& dimidium. Itaque fornicum prior ex hac pila communi pertineat ad alteram
pilam ei communem cum altero eiuſdem fornacis fornice: is uerò ex ſecundo
muro longo dextrorſum ad eandem pilam pertineat: quæ inferius craſſa &
lata ſit pedes duos, & totidem palmos. Sed prioris fornicis ſpacium uacuum
1ſit longum pedes nouem & palmum: altiore eius parte altum pedes octo.
Eius uerò, qui à latere dextro eſt, ſpacium ſit longum pedes quinque & pal­
mum, altitudo alteri æqualis: uterque autem fornix æque altus exiſtat ac mu­
rus communis. His certe fornicibus et muro communi, muri camini innixi obli
que aſſurgentes ſic contrahuntur ut ſuprema parte, qua fumus ductatur, ſpa­
cium fiat longum pedes octo, latum pedem & palmos tres. Quartus uerò
camini paries eſt rectus ille ſuper ſecundum murum longum ſtatutus. Vt au­
tem murus medius communis eſt duabus fornacibus, ita murus ſuperſtructus
duobus caminis: atque hoc ſane modo ſe habeant alij camini. Ac primò quæque
fornax longa ſit pedes ſex, & palmos duos, lata pedes tres & palmos duos,
alta cubitum. Cuiuſque etiam pars poſterior, ad ſecundum murum longum:
prior, uacua. Primæ latus dextrum item uacuum & decliue, ut recrementa
detrahi poſſint: ſiniſtrum ad murum communem, ubi murum, ex lateribus lu
to conglutinatis factum, habeat, qui murum communem ab iniuria ignis tuea­
tur atque defendat: contra ſecundæ fornacis latus ſiniſtrum uacuum ſit, dextrum
ad murum communem: ubi etiam ipſi ſuus murus, qui igni tutamentum ſit. De­
inde cuiuſque fornacis pars prior extruatur ſaxis quadrangulis, media terris
compleatur: tum quæque ſornacum ad ſeeundum murum longum, qua in ei­
us foramine & fornice, qui à tergo eſt, collocatur fiſtula ærea, foueam habe­
at rotundam, latam pedes duos & totidem palmos, quæ à muro communi ab
ſit pedes tres. Poſtremò ſub cuiuſque fornacis fouea ad altitudinem cubiti ſit
latens humoris receptaculum, alijs aſſimile: cuius canalis ſtructilis penetrans
in ſecundum murum longum declinet ad latus, dextrum quidem primæ for­
nacis, ſiniſtrum uerò ſecundæ. Magiſter autem primò catinum, ſi æs proxi­
mis diebus in eo fuit confectum, excindat ſpatha lata digitos tres, longa to­
tidem palmos: cui manubrium ferreum ſit longum pedes duos, craſſum ſeſ­
quidigitum: ligneum uerò, in eo incluſum, teres, & longum pedes quinque,
craſſum ad digitos duos. Deinde altera ſpatha exciſoria eundem catinum æ­
quet: ipſa ſit lata palmum, longa palmos duos. Eius manubrium, partim fer
reum, partim ligneum, omnino ſimile priori. Tum puluerem terrenum & car
bonum in eum inijciat, aquam affundat, ſcopis, quibus pertica eſt infixa, uer
rat. Mox in eundem catinum conijciat puluerem compoſitum: qui habeat
pulueris carbonum cribrati ciſia duo, pulueris terreni item cribrati totidem
ciſia, arenæ fluuiatilis, quam cribrum anguſtiſſimum tranſmiſit, alueos ſex.
Is puluis æque ac ille, quo excoctores utuntur, aqua conſperſus, priuſquam
conijciatur in catinum, madefiat, ut manibus niuis inſtar in pilæ figuram for­
mari poſſit. Iniectum primò magiſter pugnis æquet atque tundat: deinde du
obus piſtillis ligneis: quorum utrunque longum ſit cubitum: utrunque habeat
utrinque caput teres, ſed alterum latum palmum, alterum tres digitos: utrunque
in medio ſit anguſtius, ut manu teneri poſſit. Tum iterum in catinum conij­
ciat puluerem madefactum, iterumque eum pugnis æquet, ac ijſdem & piſtil­
lis tundat: quinetiam aſcendens & digitis inſiſtens, marginem catini plantis
æquet. Poſtea catino æquato, ſiccum puluerem carbonum inſpergat, & ite­
rum eundem piſtillis tundat: ſed prius anguſtioribus eorum capitibus, po­
ſterius latioribus. Deinde catinum percutiat marculo ligneo, longo pedes
1duos: cuius utrunque caput teres ſit, & latum digitos tres: manubrium ligne­
um longum palmos duos, craſſum ſeſquidigitum. Poſtremò in catinum in­
ijciat tantum cinerem purum & cribratum, quantus utraque manu compre­
hendi poteſt: ac in eum infundat aquam: & ſumpto panno lineo trito, eun­
dem cinere madido oblinat. Catinus autem rotundus & decliuis fiat: atque,
ſi æs ex optimis panibus torrefactis conficitur, latus pedes duos, altus unum:
ſin ex alijs, latus cubitum, altus palmos duos. Magiſter præterea habeat la­
minam ferream utrinque recuruatam, longam palmos duos, latam totidem
digitos: ea marginem catini, ſi fuerit altior quàm par ſit, amputet. At fiſtulæ
æneæ, quæ decliuis poſita ex muro eminet & extat palmos tres, ſuperiori
parti & utrique eius lateri, ne aduratur, lutum craſſum illinat: inferiori, tenue:
nam eam margo catini ferè attingit: æs, cùm catinus ipſo liquefacto fuerit ple­
nus, tangit: quin muro, qui eſt ſupra fiſtulam, ue uitium faciat, lutum illinat.
Item alteri parti laminæ ferreæ, longæ pedem & palmos tres, altæ pedem:
quam prope catinum ad latus foci decliue ſupra lapillos ſtatuat, ut recremen­
ta ſub ipſa effluere poſſint. Alij laminæ non ſupponunt lapillos, ſed ex ea
inferius excindunt particulam longam digitos tres, altam totidem. Verùm
laminam, ne decidat, bacillum ferreum muro, ſurſum uerſus ad palmos du­
os & totidem digitos, infixum teneat: id extet ex muro palmos tres.
Fornacis focus A. Caminus B. Pila communis C. Alte­
ra columna D. Murus communis post pilam communem est, &
uideri non potest: Fornices E. Murus qui communem murum
ab iniuria ignium tuetur F. Fouea G. Secundus murus lon­
gus H. Oſtium I. Spatha K. Altera ſpatha L. Scopæ
quibus pertica est infixa M. Piſtilla N. Marculus li­
gneus O. Lamina P. Lapilli Q. Bacillum ferreum R.
1 203[Figure 203]
Tum batillo ferreo, cui manubrium ligneum longius ſex pedibus, prunas
in catinum inijciat, uel carbones, quos paucis prunis, ad eos adiectis, accen­
dat: & prunis ſuperponat panes torrefactos, qui, ſi ex ære fuerint, cui prima
bonitas, centumpondia tria, uel tria & dimidium pendant: ſi ex ære, cui ſe­
cunda bonitas, duo & dimidium: ſi ex eo, cui tertia, tantum duo. Qui uero æ­
ris, cui præcipua bonitas, centumpondia ſex imponunt, hi catinum latiorem &
altiorem faciunt. Sed infimus panis torrefactus à fiſtula diſtet duobus pal­
mis, cæteri longius. Etenim cùm inferiores liquati fuerint, ſuperiores dela­
pſi propius ad fiſtulam accedunt. Quod ſi non delabuntur, batillo uel alte­
ra ſpatha moueri debent. Batillum autem longum ſit pedem, latum palmos
tres & digitos duos. Eius manubrij pars ferrea, longa palmos duos, lignea
pedes nouem. Circum panes torrefactos carbones longi & magni locandi
ſunt: in fiſtula mediocres. His omnibus ordine diſpoſitis ignis acrior flatu
follium excitetur. Cùm uerò ære iam liqueſcente carbones flammant, tunc
magiſter contum ferreum in medios infigat, ut ipſi flatum concipere, flam­
ma eluctari poſſit: qui contus cuſpidatus longus ſit pedes duos & dimidium.
Eius uerò manubrium ligneum, quatuor. Panibus partim liqueſactis magi
ſter egreſſus oſtio per fiſtulam æneam inſpectet catinum: ſi aduerterit recte
menta nimis ad os fiſtulæ adhærere, flatumque follium impedire, contum fer
reum uncinatum in fiſtulam inter nares follium immittat, & eum circum os fiſtulæ uol­
1uens recrementa ab ipſo remoueat: qui uncus ſit altus duos digitos. Eius ma­
nubrij pars ferrea longa pedes tres, lignea totidem palmos. Atque tunc tempus
eſt contum ſub lamina infigere, ut recrementa effluere poſſint. Cum uerò panes o­
mnes liquefacti in catinum influxerint, tunc ex ære rapiat experimentum tertio
conto terete, & prorſus ferreo, longo pedes tres, craſſo digitum, habente cu
ſpidem chalybeatum, ne hiſcens æs in ſe recipiat. Hunc contum altero folle com
preſſo per fiſtulam inter utriuſque narem, quàm poteſt celerrime immittat in
catinum. Rapiat uerò experimentum bis, ter, quaterue, imo uſque dum intelligat
æs perfecte coctum eſſe. Si æs bonum fuerit, facile ad contum adhæret, tuncque du­
obus tantummodo experimentis ipſi opus eſt: ſi bonum non fuerit, pluribus.
Etenim neceſſe habet id tandiu in catino coquere, uſque dum ipſi ad contum
adhærenti orichalceus color inſidere uideatur. Atque ſi eius bracteolæ æreæ
pars tam ſuperior quàm inferior facile frangitur, æs perfecte coctum eſſe ſi­
gnificat. Conti autem cuſpidem in parua incude ferrea locet, & de ea bracte
olam malleo decutiat.
Contus cuſpidatus A. Bracteola area B. Incus C. Malleus D.
204[Figure 204]
Quinetiam ſi æs non fuerit bonum, magiſter recrementa detrahat, bis,
terque, ſi res hoc poſtulauerit: primò, cùm aliqui panes fuerint liquefacti:
1ſecundo cum omnes: tertio, cùm æs aliquandiu fuerit coctum. At ſi æs fue­
rit bonum, recrementa anteaquam opus perficiatur, detrahere neceſſe non
eſt: ſed detracturus recrementa utriuſque follis tigillum deprimat, & ſuper u­
trunque ſtatuat lignum longum cubitum, latum palmum, ſuperiore parte di­
midia exciſum, ut ſub ferreum clauum, poſteriori ligno perforato infixum,
ſubire poſſit. Idem agat, cùm æs perfecte coctum fuerit. Tunc uerò miniſter
laminam remoueat forcipe, longo pedes quatuor, & palmos tres: cuius che
læ circiter pedem longæ ſint: etenim earum pars recta palmos duos & tres
digitos, curuata palmum & digitum. Idem miniſter batillo ferreo maiores
carbones conijciat in foci partem, quæ eſt ad murum, qui alterum murum
ab iniuria ignis tuetur, & eos coaccruet, ac aquis affuſis partim reſtinguat.
Verùm magiſter æs bacillo colurno, etiam in catinum immiſſo bis agitet: po­
ſtea recrementa detrahat rutro: quod conſtat ex ſpatha ferrea lata & acuta,
& alni ligno: ſpatha ſit lata ſeſquidigitum, longa pedes tres: manubrium li­
gneum, in eius parte caua incluſum, longum totidem pedes. At alni lignum,
in quod ſpatha eſt infixa, ſpeciem quandam gerat rhombi, longum uerò ſit
palmos tres & digitum, latum palmum & digitos duos, craſſum palmum.
Mox ſcopis ſumptis cum puluere carbonum, & carbunculis catinum totum
conuerrat, ne æs, priuſquam ei conducat, refrigeretur: tum tertia ſpatha refe
cet recrementa, quæ ad marginem catini adhæſerunt: ea longa ſit palmos du­
os, lata palmum & digitum. Eius manubrij pars ferrea, longa pedem & pal­
mos tres, lignea ſex pedes. Deinde iterum recrementa detrahat de catino: quæ
miniſter nunquam aqua affuſa reſtinguat, ut alia recrementa reſtingui ſolent,
ſed eis paucam aquam inſpergat, & ſinat refrigerari: ſi æs bullauerit, bullas
ſpatha deprimat: tum aquam muro & fiſtulæ affundat, ut tepida defluat in ca­
tinum. Etenim æs, ſi frigida in ipſum calidum ſtatim fuerit infuſa, diſſipatur.
Certe ſi tunc lapillus, uel lutum, uel lignum, uel carbo madidus in id incide­
rit, catinus æs omne, magno cum ſonitu, qualis eſt tonitru, euomit, & quic­
quid tetigerit, lædit, & incendit. Poſt hæc aſſerculum excidendo curuatum
ad priorem catini partem apponat. Is longus ſit pedes duos, latus palmum &
digitos duos, craſſus digitum. Mox æs, quod ineſt in catino, cuneo ferreo
in panes ſecare debet: is longus ſit pedes tres, latus digitos duos, priore par
te ad digitos duos chalybeatus: cuius manubrium ligneum item pedes tres
ſit longum. Hunc autem cuneum aſſerculo curuato imponat, & in ære infi­
xum agitando deprimat: quo modo in uacuum æris ſpacium aqua influit,
& panem à reliquo eius corpore ſeparat. Si æs ſatis perfecte coctum non fu
erit, panes fiunt nimis craſſi, & non facile ex catino eximi poſſunt: quenque
uerò panem mox miniſter forcipe prehenſum & ſublatum in aquam, quam
contineat labrum, immergat: & hunc primum ſeorſim reponat, ut magiſter
eum ſtatim recoquat: nam, quia aliquid recrementi ad eum adhæret, tam per­
fectus non eſt, quàm qui ipſum ſubſequitur. Quin ſi æs non fuerit bonum,
duos priores panes reponat: tum iterum aquam muro, & fiſtulæ affundens
ſecundum panem excindat: quem miniſter item in aqua immerſum, in offi­
cinæ ſolo reponat, eique reliquos omnes, codem modo exciſos, ſuperimpo­
nat. Qui ſi æs fuerit bonum, erunt tredecim aut plures: ſi non fuerit, minus
1multi: atque etiam ſi æs fuerit bonum, unam operæ partem, nam in quatuor
partes diſtributa eſt, duabus horis magiſter perficit: ſi mediocre, duabus &
dimidia: ſi uile, tribus. Alternis autem in uno catino, alternis in altero panes
torrefactos recoquat: ſed miniſter quàm primum panes omnes, ex altero ca
tino exciſos, aqua reſtinxerit, laminam ferream, quæ eſt in priore fornace, for­
cipe reponat in ſuo loco, & carbones batillo in catinum reijciat: dum hoc ſu
um munus exequitur magiſter, interea remoueat ligna à tigillis follium, ut
in alijs panibus recoquendis tertiam operæ partem conſumat. Hoc præte­
reundum non eſt: ſi particula alicuius inſtrumenti ferrei caſu in catinum in­
ciderit, aut ab homine maleuolo iniecta fuerit, æs, anteaquam ferrum conſu
matur, confici non poteſt: quo modo duplicatus labor in id inſumitur. Ad
extremum miniſter carbones candentes omnes extinguat: & malleo lutum
ſiccatum ex ore fiſtulæ æneæ decutiat. Is altera parte cuſpidatus ſit, altera te
res. Manubrium habeat ligneum quinque pedes longum. Quoniam uerò pe
riculum eſt, ne æs, ſi pompholyx & ſpodos, quæ adhæſerunt ad murum &
parietem ei ſuppoſitum, decidant in catinum, diſſipetur, eas interdum abſter­
gat: ſed ſingulis hebdomadis florem æris ex labro aquis effuſis eximat: in id
enim de panibus, cùm reſtinguuntur, decidit. Porrò folles, quibus magiſter
ille utitur, ab alijs differunt magnitudine: nam eorum tabulata ſunt longa pe
des ſeptem & ſemiſſem, poſteriore parte lata pedes tres, priore, qua caput at
tingunt, pedem et palmos duos ac totidem digitos. Caput uerò longum eſt
cubitum & digitum, poſteriore parte latum cubitum & palmum, deinde pau
latim anguſtius: follium nares conſtringuntur catena ferrea: quam coercet
batillum craſſum, cuius alterum caput penetrat in terram ad ſecundi muri
longi tergum: alterum ſub tignum, quod prioribus tignis perforatis eſt im­
poſitum, ſubit. Eædem nares ſic collocantur in fiſtula ænea, ut ad palmum
unum abſint ab ore: quod latum eſſe debet digitos tres, ut flatus eo uehemen­
tius per anguſtias eluctetur.
Catinus A. Aſſerculus B. Cuneus C. Panes ex ære, cuneo
diuiſo, facti D. Forceps E. Labrum F.
1 205[Figure 205]
Reſtat de ſpinis, de ære cinereo, de recrementis, de cadmijs. Panes ex ſpinis
conficiantur hoc modo: ad tres centumpondij partes ſpinarum, quæ de panibus,
1ex ære & plumbo conflatis, dum ſtannum ab ære ſecerneretur, ortæ ſunt: & ad
totidem centumpondij partes ſpinarum, quæ de panibus, ex ſemel recoctis
ſpinis conflatis eodem modo ortæ ſunt, addatur plumbi depauperati cen­
tumpondium, molybdænæ dimidium: ſin officina abundat ſpuma argenti,
ea in locum plumbi depauperati ſupponatur. Vel ad idem pondus prima­
rum ſpinarum, & ad centumpondium dimidium ſpinarum, quæ de panibus,
ex bis recoctis ſpinis conflatis, ſimili modo ortæ ſunt: & ad quartam centun­
pondij partem ſpinarum, quæ, dum panes fathiſcentes torrerentur, natæ ſunt,
adijciatur ſeſquicentumpondium ſpumæ argenti & molybdænæ: utroque mo
do ex tribus centumpondijs fit panis unus. Eiuſmodi uerò panes, excoctor,
ſingulis diebus plus minus quindecim conficiat: qui diligenter curet ut res
metallicæ, ex quibus antecedens panis conflatur, prius recte atque ordine ef­
fluant in catinum quàm aliæ, ex quibus inſequens conficitur. Quinque autem
panes ſimul in fornace, in qua ſtannum ſeparatur ab ære, collocentur: qui cen­
tumpondia fere quatuordecim pendunt: nam recrementa, inde conflata, ple
runque centumpondium. In tot uerò panibus argenti libra et unciæ ferme duæ
inſunt: at ſtannum, quo hi par es ſtillant, centumpondia ſeptem & dimidium
pendit, quorum quodque argenti ſeſcunciam in ſe continet: ſed ſpinæ tria cen­
tumpondia, in quorum ſingulis argenti fere uncia ineſt: panes fathiſcentes
centumpondia duo & quartam partem: quæ omnia argenti ferme ſeſcunci­
am in ſe continent. Attamen hæc pro ſpinarum uarietate multum uariant:
etenim in ſpinis, quæ de panibus, ex ære & plumbo conflatis, dum ſtannum
ab ære ſecerneretur, ortæ ſunt, & quæ de panibus fathiſcentibus dum torre
rentur, argenti unciæ fere duæ inſunt, in cæteris uncia non integra. Sunt a­
liæ præterea ſpinæ, de quibus paulo poſt dicam. Sed qui ex ære reſiduo, quod
in fornace ſimili furno, cùm ſuperior æris pars ab inferiore fuerit diuiſa, re­
manet, in Carpatho monte panes conficiunt, hi ſpinas, quæ de panibus, cùm
ſtannum pauper uel mediocre ab ære ſecerneretur, ortæ ſunt: item eas, quæ
de panibus ex recoctis ſpinis, aut ſpuma argenti recocta conflatis, uno in lo
co coaceruant: ſed eas, quæ de panibus ex molybdæna conflatis in loco, à pri
mo ſeparato, locant: ſimiliter ex panibus fathiſcentibus, dum torrerentur, na­
tas ſeparatim locant. Ex his autem ſpinis ſic conficiunt panes. De primo acer
uo ſumunt quartam centumpondij partem, de altero tantundem, de tertiò
centumpondium: ad quas ſpinas addunt ſpumæ argenti ſeſqui centumpondi
um, & molybdænæ dimidium centumpondium, atque ex eis in prima forna
ce coctis panem conflare ſolent. Tales uerò panes excoctores ſinguli ſingu
lis diebus conficiunt uiginti. Hæc quoque hactenus, redeo ad noſtra. Æs ci­
nereum, quod è panibus torrefactis, ut dixi, decutitur, abhinc aliquot annis
inſperſum fuit ſpinis, quæ de panibus, ex ære & plumbo conflatis, ortæ fue
runt, quod in ipſo æque, ac in illis argenti unciæ duæ inſint: nunc uerò ramen
to, ex cadmijs, alijsque rebus lotis collecto, inſpergitur. At incolæ Carpathi
montis æs iſtiuſmodi coquunt in fornacibus, in quibus recrementa, quæ, dum
æs rurſus conficeretur, ſunt conflata, recoquuntur. Quia uerò id cito lique­
ſcit, & ex fornacibus defluit, ad ipſum coquendum opus eſt duobus exco­
ctoribus: quorum alter coquat: alter panem craſſum mox ex catino eximat:
1hi panes tantummodo torrentur, & ex torrefactis æs denuo conficitur. Sed re­
crementa, ſiue mox rutro de metallis miſtis detracta fuerint, ſiue cùm ad ca­
tinum cinereum digiti craſſitudine adhæſerint, & eum anguſtiorem fecerint,
poſtea ſpathis exacta, dies, noctesque continenter recoquantur: quo modo pa
nes duo uel tres conflantur: prout multa uel pauca recrementa, de miſtura
æris & plumbi liquefacti detracta, recoquuntur. Talis autem panis ad tria
centumpondia pendere ſolet: in quorum ſingulis ineſt argenti ſemuncia.
Quinque uerò panes ſimul in fornace, in qua ſtannum ſecernitur ab ære, col­
locentur: ex his fit plumbum, cuius centumpondium argenti ſemunciam in ſe
continet: panes fathifcentes apponantur ad reliquos panes fathiſcentes uili
ores: ex quorum utriſque æs luteum conficitur. Spinæ uiles tunc ortæ cum pau
cis recrementis uilioribus recoquantur: ramento, ex cadmijs, alijsque rebus
facto, ipſis inſperſo: quo modo ſex uel ſeptem panes conflantur: quorum quiſque
pendit ad duo centumpondia: eorum quinque ſimul in fornace, in qua ſtan­
num ab ære ſecernitur, collocentur: qui ſtillant plumbo, quod pendit tria cen
tumpondia: in quorum ſingulis ineſt argenti ſemuncia. Spinæ uiliſſimæ tunc
natæ tantummodo cum paucis recrementis recoqui debent: æs miſtum cum
plumbo, quod è fornace defluit in catinum cinereum, cochleari effundatur
in æreos catinos oblongos: hi panes cum uilibus panibus fathiſcentibus tor
rentur. Spinæ tunc ortæ, adijciantur ad ſpinas uiles, atque ex ipſis eo modo,
quo dixi, conficiantur panes, ſed ex panibus torrefactis efficiatur æs: cuius
exigua quædam portio addatur ad optimos panes torrefactos, cùm ex ipſis
æs conficitur: ut æs uile unà cum bono permiſtum, ſine detrimento, diuen­
di poſſit: recrementa ſecundo & tertio, ſi fuerit utile, recoquantur: panes in­
de facti torreantur: ex torrefactis conficiatur æs: quod æri bono immiſcea­
tur. At recrementa, quæ detrahit magiſter, qui æs ex panibus torrefactis con
ficit, cribrentur: quæ ex cribro decidunt in uas ſubiectum, lauentur: quæ in
eo remanent, in ciſium effuſa aduehantur ad primas fornaces, & recoquan­
tur unà cum alijs recrementis: quibus etiam inſpergatur ramentum quod ex
iſtis uel tunc natis cadmijs lauatis colligitur, æs quod è fornace defluit in ca
tinum cinereum, etiam cochleari effundat in æreos catinos oblongos: quo
modo conflantur panes nouem uel decem: qui ſimul cum uilibus panibus
fathiſcentibus torreantur: ex torrefactis conficiatur æs luteum. Quinetiam
cadmia, apud nos uocata, fit ex recrementis, quæ detrahit magiſter qui æs
ex panibus torrefactis conficit, unà cum alijs uilibus recrementis recoctis. E­
tenim ſi panes ærei, ex talibus recrementis conflati, franguntur, fragmenta
nominant cadmiam: ex qua & ære luteo duobus modis fit æs caldarium: uel
enim cadmiæ duæ portiones cum una æris lutei in primis fornacibus colli­
quefactæ permiſcentur: uel contrà æris lutei duæ cum una cadmiæ: æs autem
quod è fornace defluit in catinum cinereum, cochleari effunditur in æreos
catinos oblongos ante calefactos, ut cadmia & æs luteum bene commiſceantur:
ijſdem catinis, priuſquam æs caldarium futurum in ipſos infundatur, puluis
carbonum inſpergatur, & eodem puluere æs infuſum ſuperſpargatur, ne cad­
mia & æs luteum, anteaquam bene miſceantur, congelent: quenque panem ex
catino effuſum miniſter à puluere purget ligno: idem eum inijciat in labrum,
1in qua calida inſit: pulchrius enim fit æs caldarium, ſi calida reſtinguatur.
Verùm quia ſæpe mentionem feci de æreis catinis oblongis, quales eſſe de­
beant, paucis dicam. Longi ſint pedem & palmum: eorum pars caua ſuperi­
us, lata palmos tres & digitum, inferius rotundata.
Fornax A. Catinus B. Catini oblongi C.
206[Figure 206]
Verùm ramentum duplex eſt, precioſum & uile: illud fit aut ex cadmijs
primarum fornacum ortis, cùm panes conflantur uel ex ære & plumbo, uel
ex ſpinis precioſis, uel ex recrementis melioribus, uel ex ramento præſtanti­
ore: aut ex purgamentis & lateribus fornacum, in quibus panes fathiſcentes
torrentur: quæ omnia quibus modis tundenda & lauanda ſint, libro octa­
uo explicaui. Vile uerò ramentum conficitur ex cadmijs natis, cùm panes con­
flantur uel ex ſpinis uilibus, uel ex recrementis deterioribus. Excoctor aut,
qui ex ramento precioſo conficiet panes, ad tria eius ciſia ſpumæ argenti &
molybdænæ quatuor ciſia, æris cinerei unum adijciat: quo modo nouem uel
decem panes conflantur: quorum quinque ſimul in fornace, in qua ſtannum
ab ære ſecernitur, collocentur: centumpondium plumbi, quo ſtillant hi pa­
nes, argenti unciam in ſe continet: ſpinæ ſeorſim locentur: quarum alueus cum
ſpinis precioſis recoquendis commiſceatur. Panes fathiſcentes unà cum alijs
bonis panibus fathiſcentibus torreantur. At ſpinæ, quæ de plumbo, cùm
1cùm in ſecundis fornacibus ſeparatur ab argento, detrahuntur, atque molyb­
dæna, quæ in earundem fornacum media catini parte reſidet, ac focus, qui ui­
tium fecit & ſtannum combibit, ſimul cum paucis recrementis in primis for
nacibus coquantur: plumbum, ſiue potius ſtannum, quod è fornace deflu­
xit in catinum, effundatur in catillos æreos, qualibus utitur ſecretor. Talis
plumbi centumpondium argenti uncias quatuor, aut ſi focus uitium fecerit,
plures in ſe continet: cuius exigua portio addatur ad æs & plumbum, cùm
ex eis conficiuntur panes. Si enim magna adijceretur, temperatura ditior,
quàm par ſit, fieret: qua de cauſa ſolertes officinæ præſides ſpinas cum alijs
ſpinis precioſis permiſcent: molybdænam, quæ in media catini parte reſe­
dit, & focum, qui ſtannum combibit, cum alia molybdæna, quæ in catino reſe
dit. Attamen aliquot panes iſtiuſmodi diuites unà cum reliquis panibus ſtan
neis, quos ſecretor confecit, rurſus in ſecundas fornaces inferri poſſunt. Sed
incolæ Carpathi montis, ſi abundauerint particulis æris tuſi, aut plumbo ex
scrementis confecto, uel in fornace, in qua panes fathiſcentes torrentur, col
lecto, aut ſpuma argenti, ea uarijs modis temperant. Prima temperatura ha­
bet plumbi ex ſpinis conflati centumpondia duo, ſpumæ argenti, ſpinarum
ex molybdæna confectarum: plumbi in fornace, in qua panes fathiſcentes
torrentur collecti, æris minuti ſingulorum dimidium centumpondium: ex
quibus conflatur panis: quo modo excoctores, cùm debitam operam in co
quendo conſumpſerint, panes id genus quadraginta conficiunt. Altera tem­
peratura habet ſpumæ argenti centumpondia duo, plumbi depauperati, uel
ex recrementis conflati unum et quartam partem, plumbi ex ſpinis confecti
dimidium centumpondium, æris minuti tantundem. Tertia ſpumæ argen­
ti centumpondia tria, plumbi depauperati, plumbi ex ſpinis confecti, æris mi­
nutè contuſi ſingulorum dimidium centumpondium: utroque modo confla
tur panis. Excoctores cùm munus coquendi perfecerint, panes triginta con
fecerunt. Rationem aut, qua apud Rhetos panes fiunt, à quibus item ſtan­
num ſeparatur, libro nono explicaui. At argentum hoc modo à ferro ſe­
cernatur: ſcobis ferri elimatæ & ſtibij pares portiones conijciantur in cati­
num fictilem: qui operculatus & oblitus imponatur in fornacem, quæ aura
inſpiratur: his liquefactis & rurſus refrigeratis catinus frangatur. Maſſula,
quæ in eius fundo reſidet exempta, in puluerem conteratur: ad quem plum
bi tantundem addatur: in altero catino fictili cocta permiſceantur: ad ulti­
mum, maſſula inijciatur in catinum cinereum, & plumbum ab argento ſepa
retur. Atque tot & tam uariæ ſunt rationes, quibus metallum à metallo ſecer­
nitur. Modos uerò, quibus eadem miſcentur, partim in libro de natura foſſi
lium octauo expoſui, partim aliàs exponam: nunc ad reliqua pergam.
De re Metallica Libri XI. FINIS.
1
GEORGII AGRICO
LAE DE RE METALLICA
LIBER DVODECIMVS.
Praecepta argenti diſcernendi ab ære, libro pro­
ximo tradidi, ſupereſt ea pars, quæ ad ſuccos con­
cretos pertinet: quæ, cùm aliena à re metallica uide
ri poſſit, quid cauſæ ſit cur ab ea ſeparari non debe­
at, libro ſecundo explicaui. Succi autem concreti con­
ficiuntur uel ex aquis, quas natura, aut ars, ſuccis in­
fecit, uel ex ipſis ſuccis liquidis, uel ex lapidibus mi
ſtis. Initio ſolertes homines cùm uiderent aquas
quorundam lacuum, natura ſucci plenas, ſolis ardo
ribus ſiccatas conſpiſſari, atque ex eis fieri ſuccos concretos, ueriſimile eſt eos
aquas aſſimiles alijs in locis infudiſſe uel corriuaſſe in areas, ad aliquam alti­
tudinem depreſſas, ut ipſas etiam ſolis calores condenſarent. Deinde, quia
uiderent iſta ratione ſuccos concretos tantummodo æſtate confici poſſe, nec
tamen in omnibus regionibus, ſed in calidis & temperatis ſolum, in quibus
æſtiuo tempore raro pluit, eas quoque in uaſis igne ſubiecto coquere ad ſpiſ­
ſitudinem cœpiſſe: quo modo omnibus anni temporibus in omnibus regi
onibus, etiam frigidiſſimis ex aquis ſuccoſis, ſiue natura, ſiue ars eas infece­
rit, coctis ſucci concreti confici poſſunt. Poſtea cùm quoſdam lapides uſtos
ſtillare ſuccis uiderent, eos in ollis coxiſſe, ut etiam ſic aliquos ſuccos concre
tos efficerent. Sed quot & quibus rationibus, eorum quiſque confici poſſit,
operæ precium eſt cognoſcere. Itaque ordiar à ſale: qui fit aut ex aqua, quæ uel
naturaliter ſalſa eſt, uel talis hominum operis effecta: aut ex diluto ſalſo, aut ex
lixiuio item ſalſo. Atque aqua quidem naturaliter ſalſa, aut in ſalinis à ſolis ar
dore, aut in cortinis uel ollis, uel foſſis, ab ignis calore conſpiſſata uertitur in
ſalem. Quæ uerò arte ſalſa eſt, igne denſata in eundem ſalem mutatur. Sali­
næ autem, ſi loci ratio ita fert, ac ipſa res hoc poſtulat, fodiendæ ſunt multæ:
nec tamen plures quàm utile ſit. Tantum enim ſalem conficere debemus, quan
tum poſſumus diuendere. Sit uerò earum altitudo modica & planicies æ­
quata, ut omnes aquæ ſolis caloribus ſiccentur in ſalem: quinetiam areæ ſali
nariæ, ne combibant aquas, ſale primum facto cruſtentur. Vetus hoc eſt &
multis in locis uſitatum, aquas marinas infundere in ſalinas, ſiue in eaſdem deri­
uare: non minus uetus ſed minus uſitatum aquas puteales in ſalinas ingerere:
quod Babylone factum eſſe autor eſt Plinius: & in Cappadocia non modo putea
les, ingeſtas eſſe, ſed etiam fontanas. Certe in calidis regionib. omnes aquæ ſal
ſæ, lacuſtres quoque, in tales ſalinas ductæ, uel fuſæ, uel ingeſtæ, & ſolis ardo
ribus ſiccatæ in ſalem conuerti poſſunt. Dum autem aquæ ſalſæ, quas conti
nent ſalinæ, ſole coquuntur, ſi magni & crebri imbres effluxerint, ſpiſſitati
ſunt impedimento: ſi rari, ſal ſaporem grauiorem contrahit: ut etiam, cùm
ſalinæ alia aqua dulci rigantur. Sed ſal ex aqua marina hoc modo conficitur:
1qua parte mare ad litus ſtagnauerit, & ampla fuerit ac æquata campi plani­
cies, in quam marini fluctus non infunduntur, ea uel tria, uel quatuor, uel
quinque, uel ſex, incilia fiunt, lata pedes ſex, alta duodecim, longa ſexcentos:
uel longiora, ſi planicies illa ſe extendit in longius ſpacium: eorum unum ab
altero diſtat ad pedes ducentos. Rurſus inter ea fiunt tria incilia tranſuerſa: quin
foſſa principalis ſic agitur, ut aquas è ſtagno hauſtas, infundere possit in in­
cilia, atque hæc in ſalinas, quibus inter incilia planicies plena eſt. Salinæ autem
ſunt areæ ad modicam altitudinem depreſſæ: circa quas terræ, ex eis, cùm de­
primerentur, effoſſæ, uel cùm purgarentur, extractæ, aggerantur: atque etiam
inter areas fiunt aggeres pedem alti: qui retinent aquas in eas immiſſas. Inci
lia habent ora, per quæ aquas primæ quæque areæ recipiunt. Areæ quoque ha
bent ora, per quæ aquæ rurſus ex alijs in alias permanant. Præcipitur autem
libramento, ut aquæ ex area in aream influere, & eam replere poſſint. His o­
mnibus recte & ordine factis, ſepto recluſo aperitur os ſtagni, quod aquas
marinas cum aqua pluuia, uel fluuiali permiſtas continet: ac omnia incilia con­
plentur. Deinde aperitur os primæ cuiuſque areæ: quæ reliquas talibus aquis
replet: hæ cùm ſale, in quem denſantur, totas areas incruſtauerint, ipſæ de­
nuo ab omnibus rebus terrenis purgantur: tum rurſus prima quæque area in
cili proxima repletur iſtiuſmodi aquis: quæ relinquuntur, donec plurimis
earum partibus tenuibus, ardore ſolis in halitum conuerſis & diſſipatis ali­
quantum craſſeſcant: mox aperto ore ex ea emittuntur in ſecundam: ubi cum
certo temporis ſpacio manſerint, eius quoque os aperitur, ut in tertiam aream
influant: in qua tandem totæ ſpiſſantur in ſalem. Areæ uerò iterum atque ite­
rum, ſale exempto, marinis aquis complentur. Verùm ſal raſtris ligneis cor
radetur, batillis eijcitur.
Mare A. Stagnum B. Septum C. Incilia D.
Salinæ E. Raſtrum F. Batillum G.
1 207[Figure 207]
At aqua ſalſa coquitur in cortinis, quæ ſunt in caſis prope puteos, ex qui­
bus hauritur: cuique caſæ nomen alicuius animalis, aut alterius rei ſolet impo
1ni, & ad eam tabella picta illius effigiem exprimens affigi. Cuiuſque caſæ parietes,
uel ex terra fornacei ſunt, uel craticij craſſo luto illiti: quanque etiam lapidei aut
latericij fieri poſſunt: qui ſunt in lateribus alti plerunque ſunt pedes ſedecim:
itaque ſi tectum in altitudinem pedum quatuor & uiginti aſſurgit, eos, qui in fron­
te & tergo exiſtunt, altos eſſe quadraginta pedes oportet: ut etiam interio­
rem parietem intermedium. Tectum autem conſtat ex tabulis longis pedes
quatuor, latis unum, craſſis digitos duos: ad quas inferius, qua longis & an­
guſtis aſſerculis, ad tigna in imo diuaricata, & in ſummo coniuncta affixis,
imponuntur, ſtramina luto illita, & ad digiti craſſitudinem coagmentata ap
ponuntur: ſuperius uerò eis item ſtramina luto illita, & ad ſeſquipedis craſſi
tudinem coagmentata ſuperimponuntur: ut caſæ ab incendio periculum non
ſit, & ab imbribus tuta eſſe, atque calorem ad maſſas ſalis ſiccandas neceſſarium
continere poſſit. Quæque autem caſa in tres partes eſt diſtributa: in quarum
prima ligna uel ſtramina collocantur: in media, inter quam & primam pari­
es communis exiſtit, focus eſt, ſuper quem imponitur cortina: ad cuius dextram
eſt cupa, in quam ſalſa, in caſam à baiulis aſportata, infunditur: ad ſiniſtram
ſcamnum, in quo ſalis maſſæ plus minus triginta reponuntur. Sed triplo ple­
runque plures in poſtrema caſæ parte: quæ, ex luto & cinere facta, octo pedi­
bus altior eſt quàm ſolum: quam altitudinem etiam ſcamnum habet: nam ma
giſter & miniſtri, cùm ſalis maſſas de cortina deportant, ex illa in hoc eunt.
In eam uerò ad cortinæ dextram aſcendunt, non gradibus, ſed terra cliuuli
inſtar aggerata. In ſummo poſtremi parietis ſunt duæ feneſtellæ, & tertia i­
bidem in tecto, per quas fumus eluctatur: eum tam poſteriore quàm priore
foci parte emiſſum excipit operculum: ſub quo progreſſus ad feneſtellas a­
ſcendit. Hoc operculum conſtat ex aſſeribus, quorum aliud alio paululum
eſt impoſitum: eos autem duæ trabes paruæ ſuſtinent: quas trabes caſæ: in­
termedius paries è regione foci ianuam habet patentem, altam pedes octo, la
tam quatuor: per quam lenis aura, quæ fumum in poſtremam partem agat,
inſpiratur. Eiuſdem altitudinis et latitudinis ianuam habet primus paries in
altero latere: utraque igitur tanta eſt, ut per eam ligna uel ſtramina, atque ſalſæ
importari, ſalis maſſæ exportari poſſint. Sed hæc, cum uentus flauerit, ne co
ctioni impedimento ſit, claudenda eſt: quinetiam in primi iſtius parietis fene­
ſtras uitrea ſpecularia ſunt impoſita, ut uentum excludant, lumen tranſmittant.
Caſæ A. Earum tabellæ pictæ B. Earundem, Prima pars C.
Media D. Poſtrema E. Duæ feneſtellæ in poſtremo pariete
F. Tertia feneſtella in tecto G. Puteus H. Alterius generis
puteus I. Modulus K. Pertica L. Baiulorum furca in
quas defatigati perticam imponunt M.
1 208[Figure 208]
Focum plerunque conſtruunt lapidibus ſalſis, & terris cum ſale miſtis, atque
ſalſa madefactis: quales muri ualde dureſcunt igni: longum uerò faciunt pedes
1octo & dimidium, latum ſeptem & dodrantem, altum, ſi ligna cremantur,
ferè quatuor, ſi ſtramina, ſex. Tum autem bacillum ferreum, ad quatuor pe­
des longum, in foramine ferrei pedis, qui in medij oris, lati pedes tres, ſolo
inſiſtit, includunt: & in ipſum intus procedens ſtramina inijciunt: at unam­
quanque cortinam ex ferri uel plumbi nigri laminis, longis pedes tres, & toti
dem latis, minus duobus digitis quadrangulam conficiunt, longam pedes
octo, latam ſeptem, altam ſemipedem: quæ laminæ iccirco non admodum
craſſæ ſunt, ut aqua citius igni caleſcat, & decoquatur: quò uerò ſalſior fue­
rit, eò breuiore tempore denſatur in ſalem. Hanc cortinam, qua laminæ cla­
uis confixæ compinguntur, maltha, quæ habet taurinum iecur, taurinumque ſan­
guinem & cinerem, oblinunt: ne ſalſa effluat, aut exudet. Ad utrunque foci me­
dij latus bina tigilla quadrangula ad tres pedes longa, ad ſemipedem lata &
craſſa ſic defodiunt in terra, ut alterum ab altero diſtet pede: utrunque ſeſqui­
pede altius quàm cortina aſſurgat: quibus, poſtquam cortina fuerit in foci
muris locata, immittuntur duo tigilla eiuſdem latitudinis & craſſitudinis, ſed
longa pedes quatuor: quæ, ne decidant, curta tigilla excauata continent. Il­
lis autem longis tres perticas, longas pedes tres, latas digitos tres, craſſos du
os tranſuerſas imponunt: quarum alia ab alia diſtat pede. Singulis autem ter­
nos bacillorum ferreorum uncos inijciunt, binos extra tigilla, ſingulos in e­
orum medio. Hæc bacilla pedem longa utrinque ſunt uncinata: alter uncus
dextram, alter ſiniſtram ſpectat: inferiorem quenque inijciunt fibulis, quæ u­
trinque clauis fundo cortinæ affixæ in medio curuatæ eminent. Sunt præte­
rea duæ perticæ longæ pedes ſex, latæ palmum, craſſæ digitos tres: quæ pri
ori tigillo ſubditæ in poſteriore iacent: utriuſque poſteriori capiti inijciunt un
cum bacilli ferrei, longi pedes duos, & digitos tres: cuius caput inferius re­
tortum cortinam ſuſtinet: nam eius poſterior pars duobus poſterioribus fo­
ci angulis non inſiſtit, ſed ab eis abeſt ferè beſſem, ut flamma, & fumus elu­
ctari poſſint: quæ poſterior foci pars ſemipedem craſſa, ſemipede altior eſt
quàm cortina: quam craſſitudinem & altitudinem etiam habet paries inter
hunc & tertiam caſæ partem medius & utrique contiguus, ut hæc, ex terra &
cinere factus, non ut ille lapidibus ſalſis ductus: ſed cortina prioribus duo­
bus foci angulis, eiusque lateribus inſiſtit: quæ, ne flamma ex foco exiliat, ci­
nere obturant. Si ſalſæ ſitula infuſa in omnes cortinæ angulos influit, recte
eſt ſuper focum impoſita.
Focus A. Os foci B. Cortina C. Tigilla in terra defoſſa D.
Tigilla eis immiſſa E. Pertica breuiores F. Minora bacilla fer/
rea uncinata G. Fibulæ H. Perticæ longiores I. Maiora ba­
cilla ferrea uncinata K.
1 209[Figure 209]
Verùm ſitula ad decem ſextarios Romanos capit, modulus octo ſitulas.
In tales modulos ſalſæ, ex puteis hauſtæ, infunduntur, & à baiulis, ut dixi, in
1caſam aſportatæ in cupam effunduntur: & ex ea in his locis, in quibus ualde
ſalſæ fuerint, mox ſitulis in cortinam transfunduntur. In quibus uerò minus
ſalſæ prius cochliari alto, & ſimul cum manubrio ex una arbore cauato in
paruas cupas, in quas ſalſi lapides iniecti ſunt, ut acrimoniam, quæ in eis eſt,
aquis impertiant: tum effuſæ in canaliculos, per eos ducuntur in cortinam:
ex ſeptem & triginta ſalſæ ſitulis Halæ Hermundurorum magiſter, & qui ſue
cedit uicarius eius muneris uiciſſim duas ſalis maſſas, quibus eſt metæ figu­
ra, conficiunt. Vterque habet miniſtrum, aut pro eo uxorem ſociam laboris:
adeſt etiam adoleſcens, qui ligna uel ſtramina cortinæ ſubijcit: omnes hi, quod
iſtiuſmodi officinæ ualde incaleſcant, capita tantummodo pileolis ſtramineis
& uerenda ſubligaculis tegunt, cætera nudi: ſed quàm primum magiſter pri
mam ſalſæ ſitulam infuderit in cortinam, adoleſcens ligna uel ſtramina ſub­
iecta accendit, ſi ligna cremantur uel faſces ramorum aut uirgultorum, ſal fit
candidus: ſi ſtramina, non raro ſubniger: eorum enim fauillæ cum fumo in
operculum ſublatæ, rurſus decidunt in aquas, easque nigrore inficiunt. Vt au
tem ſalſæ celerius condenſentur, cùm magiſter duos ſalſæ modulos & toti­
dem ſitulas infuderit, circiter ſeſquicyathum Romanum ſanguinis bubuli,
uel uitulini, uel hircini, uel miſti in undeuigeſimam ſalſæ ſitulam effundit, eaque
diſſolutum in omnes cortinæ angulos diſtribuit. Quanquam alibi ſangui­
nem ceruiſia diſſoluunt, ſed cùm iam aquarum feruentium ſordes ſpumis mi­
ſtæ apparent, eas batillo deſpumat: quam ſpumam, ſi ipſi lapidibus ſalſis o­
pus fuerit, per foramen, quod fumum emittit, in focum infundit: ibique coqui
tur in lapides ſalſos: ſi non, in officinæ ſolum effundit: quod primum coquen
di & deſpumandi munus ſemihora perficit. Deinde eas adhuc horæ quadran­
tem decoquit: quo tempore incipiunt in ſalem denſari: quas iam calore con
creſcentes ipſe et miniſter, aſſidue ſpathis ligneis uerſant: tum hora eas ferue
re ſinit: quo tempore ſeſquicyathum ceruiſiæ infundit: &, ut aura cortinæ non
inſpiret, eius fronti miniſter imponit aſſerem longum pedes ſeptem & dimi
dium, altum pedem: utrique etiam eiuſdem lateri aſſerem longum pedes tres
& dodrantem. Ille, quod cortina in ipſius formis ſit incluſa, ſtabilis manet.
Hi duo, quod illi & priori tigillo tranſuerſo inſiſtant: poſtea aſſeribus ſubla
tis duas corbes altas pedes duos, & ſuperius totidem pedes latas, inferius tan­
tummodo palmum, tigillis tranſuerſis idem miniſter interponit: in quas magi
ſter ſalem batillo inijcit, easque ſemihora complet. Deinde rurſus aſſeribus cor
tinæ impoſitis, ſalſas feruere ſinit horæ dodrantem. Tum iterum ſalem batil
lo ſublatum, & ſali, quo utraque corbis completa eſt, ſuperiniectum accumu­
lat. In diuerſis autem locis, diuerſas ſali dant figuras: in corbibus fiunt maſſæ
figura metæ, ſed non in his ſolis, uerum etiam in inſtrumentis, quæ imagines
multarum rerum exprimunt, ut etiam tabulæ quædam, in quas item ſal con
ijcitur. Tam uerò tabulas quàm corbes in altiore caſæ loco, qui tertia, ut di­
xi, eius pars eſt, uel in ſcamno æque alto, & in quod ex eo itur, reponunt, ut
ſal aere calido magis exiccetur. Magiſter & eius uicarius, interdiu noctuque,
feſtis diebus anniuerſarijs tantummodo exceptis, ſalſas alternis coquentes ſa
lem conficiunt. Nulla cortina diutius anno dimidio ignis uim ſuſtinet: eam
magiſter ſingulis hebdomadis aqua infuſa lauat: lauatam ſtraminibus ſubie
1ctis imponit & percutit: ſed recentem primis duabus hebdomadis ter, reli­
quis bis. Quo modo cruſtæ de fundo decidunt: quæ ni decuſſæ fuerint, tardi
us uehementiore igni ſal conficitur: qui & plus ſalſæ conſumit, & cortinæ lami
nas adurit. Si tunc aliquæ rimæ, quibus cortina fathiſcit, apparent, oblinun
tur maltha. Sal, qui primis duabus hebdomadis conficitur, minus bonus eſt,
quod ferrugine fundi, nondum cruſtas contrahentis, ſoleat infici. Quanquam
uerò ſal iſto modo ex ſalſis tantum putealibus & fontanis fit, tamen etiam
eodem ex fluuialibus & lacuſtribus, & marinis poteſt confici: quin ex his e­
tiam, quæ arte ſalſæ ſunt. Etenim in locis, in quibus ſal effoditur, eius impu­
ra fragmenta & ramenta conijciuntur in aquam dulcem, ipſaque decocta ſpiſ­
ſatur in ſalem. Quidam ſalem quoque marinum, aqua dulci affuſa, recoquunt,
& in metarum paruarum figuram formant.
Situla A. Modulus B. Cupa C. Magiſter D. Adole­
ſcens E. Vxor F. Spatha lignea G. Aſſeres H.
Corbes I. Batillum K. Rutrum L. Stramina M.
Cyathus N. Vaſculum ſanguinem continens O.
Cantharus ceruiſiam continens P.
1 210[Figure 210]
Aliqui ſalem ex ſalſis, quæ feruentes ex terra effluunt, hoc modo confici­
unt. In lacunam ſcaturiginoſam imponunt ollas fictiles, inque eas tantam aquam,
1ex ſcaturigine cochlearibus hauſtam, infundunt, ut ſemiplenæ fiant: quam
perpetuus aquarum, quas lacuna continet, feruor, non aliter ac ignis ardor
ſalſam in cortinas infuſam coquit. Quamprimum autem cœperit craſſeſce­
re, quod fit cùm ad tertias aut amplius fuerit decocta, forcipibus ollas pre­
hendentes eam in ferreas cortinas paruas, & quadrangulas item in lacuna col
locatas effundunt: quarum cauum longum eſſe ſolet pedes tres, latum duos,
altum digitos tres. Quoniam uerò ſingulis quaterni ſunt pedes graues, qui
bus inſiſtunt, aqua eas ſubit & undique cingit: nec tamen influit: quæ, quia con
tinenter & ex lacuna per canales effluit, & ſcaturigines recentis copiam ſup
peditant, ſemper feruet, atque craſſeſcentem aquam in cortinas infuſam, in ſa­
lem denſare poteſt: qui mox batillis eximitur, idemque labor ſæpius iteratur.
Verùm ſi ſalſæ cum alijs ſuccis permiſtæ fuerint, ut plerunque calidæ eſſe ſo­
lent, ex eis ſal non debet confici.
Lacuna A. Ollæ B. Cochlear C. Cortinæ D. Forceps E.
211[Figure 211]
Alij aquas ſalſas, ſed maxime marinas, in magnis ollis ferreis coquunt:
qui, quia plerunque ſtramina ſolent concremare, ſalem nigriorem conficiunt:
quidam in ijſdem ollis muriam ſalſamentorum decoquunt: hi uerò ſalem ef
ficiunt, qui piſces & ſapit & olet.
1
Ollæ A. Tripus B. Cochlear altum C.
212[Figure 212]
Eos autem, qui ſalem ardentibus lignis, aquas ſalſas infundendo confici­
unt, foſſas, in quibus collocent ligna, facere oportet: quas conuenit eſſe lon­
gas pedes duodecim, latas ſeptem, altas duos & dimidium, ne aquæ infuſæ
effluant: undique lapidibus ſalſis, quamprimum haberi poſſunt, conſtructas,
ut nec aquas ſorbeant, neque terra ex earum fronte, tergo, lateribus decidat:
ſed, quoniam carbones unà cum liquore ſalſo mutantur in ſalem, Hiſpani, ut
Plinius ſcribit, etiam lignum referre arbitrantur. Quercus optima, ut quæ per
ſe cinere ſyncero uim ſalis reddat: alibi corylus laudatur. Attamen ſal, qui­
cunque ligno confit, non multum probatur, quod niger ſit & parum ſynce­
rus: quo circa iſta ſalis conficiendi ratio à Germanis & Hiſpanis repudiata.
Foſſa A. Vas in quod ſalſa deriuatur B. Cochlear C.
Situla ad perticam, in ea incluſam, affixa D.
1 213[Figure 213]
Sed dilutum, ex quo conficitur ſal, fit ex terra ſalſa, uel ſalis & halinitri fœ
cunda: lixiuium uerò ex cinere arundinis uel iunci. Verùm ex terra ſalſa ori
tur dilutum, ex quo decocto ſal tantummodo conficitur: ex altera, de qua pau
lo poſt plura dicam, ex quo ſal & halinitrum. At ex cinere naſcitur lixiuium,
ex quo etiam ſal ſolus fit. Tam autem cinis quam terra primò conijciatur in
magnam cupam: deinde aqua dulcis ei affundatur: quæ, cinere uel terra per­
ticis agitata, horarum ferme duodecim ſpacio imbibit ſalem: tum turbine ex
cupa extracto, colata excipiatur labro, mox ſiue dilutum fuerit ſalſum, ſiue
lixiuium uaſculis hauſtum infundatur in paruas cupas: ad extremum trans­
fundatur in cortinam ferream uel plumbeam, & coquatur, donec aquis ex­
halatis ſuccus denſetur in ſalem.
Cupa magna A. Turbo B. Labrum C. Cochlear
altum D. Cupæ paruæ E. Cortina F.
1 214[Figure 214]
Atque hæ ferè ſalis conficiendi rationes ſunt. Nitrum uerò item fieri ſolet uel ex
aqua nitroſa, uel ex diluto, uel ex lixiuio. Vt autem aqua maris, aut alia ſalſa,
1in ſalinas infuſa, calore ſolis coquitur & mutatur in ſalem, ita nitroſa Nili in
nitrarias infuſa ſiue deriuata, & eodem ardore ſolis decocta uertitur in ni­
trum: quinetiam ſicuti mare ſua ui influens in eiuſdem Ægypti ſolum, abit
in ſalem, ita Nilus, cùm circa caniculæ ortum exundat, in nitrarias influens,
in nitrum conuertitur.
Nilus A. Nitrariæ B. Tales uero eſſe conijcio.
215[Figure 215]
At dilutum, ex quo conficitur nitrum, fit ex aquis dulcibus terra nitroſa
percolatis: lixiuium ex ijſdem percolatis cinere roboris uel quercus: utrunque
 labris exceptum, & in æreas cortinas quadrangulas ingeſtum coquitur uſque
 ad eum finem dum in nitrum ſpiſſetur. Sed nitrum tam natiuum quàm fa
cticium in cupis pueri impubis urina temperatum decoquitur in ijſdem cor
tinis. Decoctum infunditur in cupas, quibus ſunt fila ænea: ad quæ adhære
ſcens concreſcit, & fit chryſocolla, quam boracem Maurorum uocabulo no
minamus. Quondam nitrum præter urinam Cypria ærugine temperatum
fuiſſe, & tritum Cyprio ære in Cyprijs mortarijs, Plinius autor eſt. Quineti
am quidam chryſocollam ex alumine foſſili, & ſale ammoniaco conficiunt.
Cupa in qua nitrum miſcetur cum urina A. Cortina B. Cupa in qua
chryſocolla denſatur C. Fila D. Mortarium E.
1 216[Figure 216]
Verùm halinitrum conficitur ex terra ſicca & ſubpingui: quæ, ſi aliquan­
tulum in ore retineatur, guſtatum ſalſedine, cum acrimonia quadam permi­
ſta, commouet. Ea terra & puluis miſtus altitudine palmi, alternatim ponantur
in cupis: puluis iſte habeat duas portiones calcis uſtæ & aqua non reſtin­
ctæ, atque tres cineris quernei, uel ilignei, uel roborei, uel cerrei, uel ſimilis: cum
quæque cupa his, alternatim poſitis, tota excepto dodrante fuerit completa,
tantæ aquæ affundantur ut plena fiat: quæ poſtquam terra percolatæ hali­
nitrum, quod in ea erat, combiberunt, turbine ex cupa extracto dilutum excipia
tur labro, & uaſculis hauſtum in paruas cupas infundatur. Quod ſi ſapor ei
fuerit ualde ſalſus, & aliquantum acris, probatur: ſin minus, improbatur: atque
idcirco rurſus eadem terra percoletur, uel altera recenti: quinetiam aquæ duæ
uel tres, una eademque terra halinitri plena percolentur: ſed diluta non commi­
ſceantur, niſi idem ſapor omnibus eis fuerit: quod raro, uel nunquam accidit.
Verùm prima quæque in unam cupam infundantur: in alteram ſecunda, in ter­
tiam tertia. Quodque uerò ſecundum uel tertium dilutum loco ſimplicis aquæ ter­
ra percoletur recenti: quo modo ex utroque conficitur primum dilutum: cuiusque
primum copia habetur in æream cortinam quadrangulam infundatur & decoqua­
tur ad dimidias: mox transfundatur in cupam: in qua, operculo tecta, cum id, quod
terrenum eſt, ſubſederit, & dilutum fuerit limpidum, in eandem cortinam, uel alteram
refundatur atque recoquatur. Cùm uerò efferueſcens ſpumauerit ne effluat, &
1magis purgetur, in ipſum infundantur libræ tres uel quatuor lixiuij, facti ex
tribus cinereis quernei, uel aſſimilis portionibus, & una calcis uſtæ, ſed a­
qua non reſtinctæ. Verùm aqua, prius quàm infundatur, alumen foſſile re­
ſoluatur: ſint uerò illius libræ centum & uiginti, huius quinque: paulo poſt di­
lutum uidebitur eſſe limpidum & cæruleum: ſed coquatur uſque dum aquas,
quæ ſubtiles ſunt, exhalet: maxima ſalis poſtea cochlearibus ferreis exhauri
endi pars in fundo cortinæ reſideat. Succus autem transfundatur in cupam,
in qua bacilla recta & tranſuerſa ſunt incluſa: ad quæ refrigeratus adhære­
ſcit: atque, ſi multus fuerit, tribus quatuorúe diebus denſatur in halinitrum: de­
inde dilutum, non congelatum effundatur, & reſeruetur atque recoquatur. Ha­
linitrum uerò exciſum, & eo ipſo diluto lauatum conijciatur in tabulas ut hoc
deſtillet, ipſum exiecetur. Halinitrum certe ex diluto, pro ſucci, quem com­
bibit multitudine uel paucitate, oritur multum uel paucum: ex lixiuio affu­
ſo, quod ipſum purgat, quodam modo purum & limpidum. Sed puriſſimum
& translucidum, quod magis à ſale purgetur, & craſſitudinem exuat, hoc mo­
do conficitur: quot amphoræ diluti infunduntur in cortinam, tot congij li­
xiuij, de quo iam dixi, affundantur: & in eandem cortinam conijciatur hali­
nitrum factitium, quantum diluto & lixiuio diſſolui poſſit: quàm primum
miſtura eficrueſcens ſpumauerit, transfundatur in cupam, in quam iniectum
ſit ſabulum, de fluuio ſumptum & lauatum: ea panno tegatur: mox turbine
ex fundi foramine extracto miſtura ſabulo percolata excipiatur labro: dein
de in eandem uel alteram cortinam infuſa decoquatur, donec maiorem diluti par­
tem exhalet. Veruntamen ſi quando ualde bullit & ſpumat, lixiuium paucum
affundatur. Tum transfundatur in alteram cupam: in qua bacilla ſunt inclu­
ſa: ad quæ etiam ipſa adhæreſcens ſi pauca fuerit biduo, ſi multa triduo, uel
ſummum quatriduo congelat: quæ uerò denſata non fuerit, in cortinam refun
datur & recoquatur ad dimidias: atque in cupam transfuſa refrigeretur: quod
toties facere oportet, quoties res hoc poſtulat ut fiat. Alij alio modo halini­
trum purgant: eo enim ollam, ex ære caldario factam, complent, & opercu­
lo, item æreo, tectam in prunis locant: ac ipſum coquunt donec liqueſcat. Ol­
lam autem operculatam non oblinunt, ut operculo, cui anſa eſt, ſublato uide­
re poſſint utrum liquatum ſit necne. Cùm liquefactum fuerit ſulfure, in pulue
rem reſoluto conſpergunt: Quod, ſi olla, in igni repoſita, non arſerit, accen­
dunt: quo ſimul cùm craſſa halinitri pinguitudine, quæ ſupernatat, & ſola
tunc ardet, conſumpto fit purum: mox ollam ex igni remouent: poſtea ex re
frigerata eximunt halinitrum puriſſimum: quod candidi marmoris ſpeciem
gerit: atque tunc etiam id, quod terrenum eſt, in fundo reſidet. At terra, ex qua
dilutum fuit factum, & rami quernei uel conſimilis arboris alternis ſub dio
ponantur, & aqua, quæ combibit halinitrum, conſpergantur: quo modo
quinque uel ſex annis rurſus apta fit ad conficiendum dilutum. Halinitrum,
quodammodo purum, quod dum terra tot annos quieuit interea, ortum fuit,
& quod lapidei parietes in cellis uinarijs & locis opacis exudant, cum pri­
mo diluto permiſtum decoquatur.
Cortina A. Cupa in quam ſabulum est iniectum B. Turbo C.
Labrum D. Cupæ in quibus bacilla ſunt incluſa E.
1 217[Figure 217]
Hactenus de nitri conficiendi rationibus, quæ non minus ac ſalis uariæ &
multiplices ſunt, dixi: nunc dicam de ratione conficiendi aluminis, quæ nec
ipſa uniuſmodi et ſimplex eſt. Etenim fit ex aqua aluminoſa decocta uſque dum
denſetur in alumen, uel ex diluto aluminoſo, quod ex id genus terra, uel ſa­
xo, uel pyrite, uel alio miſto, conficitur. Terra effoſſa primò tanta, quanta tre­
centis ciſijs uehi poteſt, conijciatur in duo caſtella: deinde aquis in ea deriua
tis, &, ſi atramenti ſutorij particeps fuerit, urinis puerorum impubium ſuper
fuſis diluatur. Operarij autem quotidie ſæpius uenam perticis oblongis &
craſſis commoueant, ut cum aquis et urinis permiſceatur: tum turbine ex utroque
caſtello extracto dilutum excipiatur lacu, ex una uel duabus arboribus ca­
uato. Si uerò locus aliquis talium uenarum copiam ſuppeditauerit, ipſæ ſta
tim non conijciantur in caſtella, ſed primò conuehantur in areas, atque cumu­
lentur: quanto enim diutius aeri & pluuijs expoſitæ fuerint, tanto meliores
fiunt. Nam in eiuſmodi cumulis, aliquot poſt menſibus, quàm uenæ in are­
as fuerunt congeſtæ, naſcuntur fibræ longè uenis bonitate præſtantes: de­
inde uehantur in ſex, pluraúe caſtella, longa & lata ad nouem pedes, ad quinque
alta: mox aquis, in ea deriuatis, ſimiliter diluantur: poſteaquam aquæ combi­
berunt alumen turbinibus extractis, dilutum excipiat lacuna rotunda, lata
1pedes quadraginta, alta tres: tum uenæ ex his caſtellis euectæ conijciantur
in alia caſtella, & aquis, denuo in eo deriuatis, atque puerorum impubium uri­
nis ſuperfuſis commoueantur perticis: quod dilutum turbinibus extractis ea
dem lacuna excipiat: ſiue uerò hæc, ſiue lacus dilutum contineat paucis poſt
diebus exanclatum canaliculis infundatur in plumbeas cortinas quadran­
gulas, & in eis coquatur, donec multo maximam aquæ partem exhalarit, atque
terra ab eo ſecreta fuerit: quæ in fundo cuiuſque cortinæ reſidens pinguis eſt
& aluminoſa, ac ex minimis cruſtis conſtare ſolet: in quibus non raro candi
diſſimus & leuiſſimus amianti, uel lapidis ſpecularis puluis ineſt. Tum diui
tum farinæ ſimile uidetur. Sunt qui modice coctum effundunt in cupam, ut
limpidum & purum fiat: deinde in cortinam refuſum recoquunt, uſque dum fa
rinæ ſimile euadat: utro modo ſpiſſatum fuerit, mox transfundatur in uaſa
lignea, in terra defoſſa, ut refrigeſcat: deinde refrigeratum effundatur in cu­
pas, in quibus ſurculi recti & tranſuerſarij ſunt incluſi, ad quos adhæreſcens
denſatur in alumen: fiuntque cubi parui, & candidi, & translucidi: qui in hy­
pocauſtis repoſiti ſiccentur. Si uenæ aluminoſæ atramenti ſutorij participi,
cum aquis dilueretur, urinæ ſuperfuſæ non fuerint, eas in dilutum limpidum,
& purum, cùm recoquitur, infundere neceſſe eſt. Ipſæ enim atramentum ſu­
torium ab alumine ſeparant: quo modo illud in fundo cortinæ ſubſidet, hoc
ſupernatat: utrunque ſeorſum effundere conuenit, in uaſa minora, & ex his in
cupas, ut ſpiſſetur. Si uerò, dum dilutum recoquitur, ſeparata non fuerint,
mox ex minoribus uaſis infundatur in maiora, eaque concludantur: in quibus
item atramentum ſutorium ſeparatum ab alumine concreſcit: utrunque exci­
ſum, & in hypocauſto ſiccatum diuendatur dilutum, quod in uaſis & cupis
non concreuit, in cortinam refuſum recoquatur: ſed terra, quæ in fundo cu­
iuſque cortinæ reſedit, ablata in caſtello unà cum uenis, denuo aqua & urina
diluatur. At terra, quæ in caſtellis diluto, poſtquam effluxit; ſuperfuit ege­
ſta & coaceruata quotidie, rurſus magis ac magis fit aluminoſa, non aliter
atque terra, ex qua halinitrum fuit confectum, ſuo ſucco plenior fit: quare de­
nuo in caſtella conijcitur, & aquæ affuſæ ea percolantur.
Caſtella A. Perticæ B. Turbo C. Lacus D. Lacuna
E. Canaliculus F. Cortina plumbea G. Vaſa lignea in
terra defoſſa H. Cupa in qua ſurculi incluſi ſunt I.
1 218[Figure 218]
At ſaxa aluminoſa primò in fornace calcariæ ſimili ſic urantur. In ſundo
fornacis ex id genus ſaxis fiat teſtudo: quæ ſit ignis receptaculum: reliqua ſor­
1nacis pars uacua compleatur tota ijſdem ſaxis aluminoſis: mox igni continenter
urantur donec rubeſcant, & fumum ſulfureum exhalent: quod eis ſecundum diuerſam
ipſorum naturam ſpacio decem uel undecim uel duodecim, uel plurium horarum
accidit: hoc unum magiſtro maxime cauendum eſt, ne ſaxa plus minus quàm o­
portet, urat: nam altero modo aquis conſperſa non molleſcunt, altero uel duriora
fiunt uel in cinerem reſoluuntur: neutro ex eis alumen copioſum conficitur, quia
uires, quas habent, ipſa deficiunt: deinde refrigerata extrahantur, & in aream con­
uehantur, aliaque alijs ſuperponantur, ut ſtrues fiat longa ad pedes quinqua­
ginta, lata octo, alta quatuor: quibus aquæ, cochliari alto hauſtæ, inſpergan
tur diebus quadraginta: uernis quidem mane & ueſperi, æſtiuis etiam meri­
die: tanto temporis ſpacio madefacta calcis inſtar reſtinctæ reſoluuntur, ori
turque noua quædam aluminis futuri materia, quæ mollis eſt atque ſimillima li­
quidæ medullæ in ſaxis repertæ: & quidem candida, ſi ſaxa ante fuerunt can­
dida quàm urerentur: roſea, ſi rubor candore miſtus eis inſedit: ex illa fit alu
men candidum, ex hac roſeum: tum fornax ſit rotunda: cuius pars inferior, ut uim
caloris ſuſtinere poſſit, fiat ex ſaxis, quæ igni neque liqueſcunt, nec in puluerem
reſoluuntur, cratis inſtar conſtructis: ab his alte duobus pedibus in muro, ijſdem
ſaxis ducto, collocetur grandis cortinæ fundum: quod conſtet è laminis æreis: ei
us fundi concaui & rotundi linea dimetiens, pedum ſit octo: in locum uacuum, qui
eſt ſub fundum, imponentur ligna igni accendenda. Super marginem fundi corti
na ſaxis extruatur figura turbinata, ut eius fundi linea dimetiens fiat pedum ſe­
ptem, oris decem: ipſa alta octo: quæ intus oleo perfricetur, deinde malthetur, ut
aquas bullientes continere poſſit: maltha fiat è calce recenti, cuius gleba uino
ſit reſtincta, è ſquama ferri, ex umbilicis cum albumine ouorum & oleo tuſis
atque permiſtis: margini cortinæ ſuperponatur ligneus circulus, craſſus pe­
dem, altus ſemipedem: in quo excoctores reponant batilla lignea, quibus aquas
à terreno & glebis ſaxorum non reſolutis, quæ reſident in cortinæ fundo, pur
gant. Cortina ſic præparata fere tota compleatur aquis, in eam per canaliculum
infuſis, quas acri igni coquere conuenit uſque dum bulliant: deinde materiæ,
ex ſaxis uſtis & aqua conſperſis ortæ, ciſia octo paulatim à quatuor excocto
ribus conijciantur in cortinam: qui batillis, quæ uſque ad fundum pertingant,
materiam ab imo reuoluant & cum aquis miſceant: ijſdem glebas ſaxorum non re­
ſolutas è cortina eximant: quo modo ter aut quater omnem materiam inijcient ho
ris plus minus duabus uel tribus interpoſitis: quibus aquæ, ſaxea illa mate­
ria refrigeratæ, rurſus incipient feruere: aquas tandem ſatis purgatas & ad conge
landum aptas altis cochlearibus effuſas per canaliculos ducant in triginta la­
cus roboreos, uel quernos, uel cerreos: quorum pars uacua ſit longa pedes ſex,
alta quinque, lata quatuor. In his aquæ congelant & in alumen denſantur uer
no tempore diebus quatuor, æſtiuo ſex: poſtea foraminib. quæ in lacuum fun­
do ſunt, apertis, aquæ non congelatæ excipiantur uaſculis, et refundantur in cor
tinam, uel reſeruentur in uacuis lacubus, ut cum magiſtro excoctorum uiſum fuerit
eas miniſtri in cortinam refundant: quæ quia non carent alumine, meliores ſunt
aquis eius prorſus expertibus: tum alumen ſcalpro uel cultro excindetur: quod
craſſum & præſtans erit ſecundum ſaxi uires: candidum uel roſeum ſecundum eiuſ­
dem ſaxi colorem. At terrenus puluis, qui aluminis particeps in fundo lacuum
reſidet craſſus ad digitos tres aut quatuor, denuo cum noua aluminis materia
1conijciatur in cortinam atque recoquatur: poſtremò alumen exciſum laue­
tur & ſiccatum diuendatur.
Fornax A. Area B. Saxa C. Corblear altum D. Cortina E. Caualiculus F. Lactes G.
219[Figure 219]
1
Sed ex pyritis crudis alijsúe miſtis aluminoſis alumen ſic fiat. Primo in a­
reis urantur: deinde aliquot menſibus aeri exponantur, ut molleſcant: tum in
cupas coniecti diluantur: poſthæc dilutum in plumbeas cortinas quadrangu
las infuſum coquatur donec ſpiſſetur in alumen: ſed pyritæ alijque lapides mi
ſti non aluminis modo, ſed atramenti etiam ſutorij participes fuerint, ut ple
runque eſſe ſolent, ex ipſis utrunque eo, quo dixi, modo, confiat. Poſtremò ſi in pyri
tis alijsque miſtis lapidib. dilutis fuerit metallum, ſiccentur, & ex eis in fornace co
ctis ipſum, ſiue aurum, ſiue argentum, ſiue æs fuerit, conficiatur. Atramentum uerò
ſutorium quatuor modis confici poteſt: duob. ex aqua atramentoſa, uno ex me­
lanteriæ & ſoryos, & chalcitidis diluto: item uno ex terris uel lapidib. uel mi­
ſtis atramento ſis. Aquam aut atramentoſam in lacunis collectam, ſi inde deri­
uari non poteſt, operarij uel ſitulis hauſtam ex ipſis exportent, & in calidis
regionibus æſtiuo tempore in ſubdiales areas, ad aliquam altitudinem de­
preſſas infundant: uel machinis è puteis extractam in canales fundant: per
quos in areas influat, & in eis ſolis calore concreſcat.
Cuniculus A. Situla B. Area C.
220[Figure 220]
In frigidis autem regionib. & hyeme eadem aqua atramentoſa & dulcis, pari
menſura primò in plumbeis cortinis quadrangulis decoquantur: deinde re
frigeratæ infundantur in cupas, uel in lacus, Plinius uocat piſcinas ligneas,
1quibus quædam quaſi tranſtra ſuperius ſic incluſa ſint, ut immobilia maneant:
ex his pendant reſtes lapillis extentæ, ad quas humor ſpiſſus adhæreſcens denſa
tur in translucentes atramenti ſutorij uel cubos uel acinos, qui uuæ ſpeciem gerunt.
Cortina A. Lacus B. Tranſtra C. Reſtes D. Lapilli E.
221[Figure 221]
Tertio modo atramentum ſutorium conficitur ex melanteria & ſory: nam chal
citis, magis uero miſy, ſi fodinæ melanteriæ & ſory copiam ſuppeditant, reijcere
conuenit: quod ex eis, præſertim ex miſy atramentum ſutorium fiat maculoſum: i­
taque hæc effoſſa & in cupas iniecta primo diluantur aqua: deinde, ut pyritæ,
ex quib. non raro æs conflatur, qui in fundo cuparum reſederunt, eximi poſſint, di
lutum in alias cupas, latas pedes nouem, altas tres transfundatur. Surculi & cre­
mia, quæ ſupernatant, eijciantur ſcopis: poſtquam omne craſſamentum in fundo
cuparum conſederit: dilutum infundatur in plumbeam cortinam quadrangulam, lon­
gam pedes octo, latam & altam tres: in qua decoquatur uſque dum craſſum et lentum
fiat: tum in canaliculum effundatur, per quem in alteram cortinam plumbeam, iam di­
ctæ æqualem & ſimilem influat: refrigeratum effundatur in duodecim canalicu­
los: è quibus defluat in totidem uaſa lignea, alta pedes quatuor & dimidium, la­
ta tres. His uaſis imponantur tranſtra digitos quatuor aut ſex inter ſe diſtan
tia, quæ perforata ſint: atque è foraminib. arundines graciles paxillis uel cune
is adactis dependeant ad fundum uſque pertinentes: ad quas atramentum ſutorium
adhæreſcens paucorum dierum ſpacio concreſcit in cubos, qui ablati reponan­
1tur in conclaui: cuius ſolum aſſeribus tectum decliue ſit, ut humor, quo atramen­
tum ſutorium ſtillat, in ſubiectum uas defluere poſſit: qui cum diluto recoquatur:
ut etiam is, qui in duodecim illis uaſis, propterea quod nimis tenuis & liquidus
eſſet, non concreuit, atque ſic in atramentum ſutorium conuerſus non fuit.
Vas ligneum A. Tranſtra B. Arundines C. Solum conclauis de/
cliue D. Vas ei ſubiectum E.
222[Figure 222]
Quarto modo atramentum ſutorium fit ex terris aut lapidibus atramento
ſis. Talis aut uena primo conuehatur & coaceruetur, & imbribus uernis uel
autumnalibus, caloribus æſtiuis, pruinis & gelicidijs hybernis quinque aut
ſex menſes exponatur, & aliquoties batillis ita ſubuertatur, ut ea, quæ in ſun
do reſidebat, ſupremum locum teneat: ita uentiletur, ut refrigeſcat: quo modo ter
ta reſoluitur atque fermenteſcit, lapis ex duro mollis euadit: deinde uena te­
cto operta, uel ſub tectum uecta rurſus in eo loco remaneat ſex, aut ſeptem, aut
octo menſes: poſtea eius tanta portio, quanta ſatis eſt, conijciatur in caſtellum,
cuius dimidia pars aquis ſit repleta: id longum exiſtat pedes centum, latum quatu
or & uiginti, altum octo: habeat ad fundum forem, ut ea aperta uenæ, quæ exuit
atramentum, feces eximi poſſint: habeat à fundo alte uno pede, tria uel quatu­
or foramina, ut ipſis clauſis aquæ contineri poſſint, recluſis dilutum effluere,
uena ſic cum aquis miſta, & perticis agitata in caſtello relinquatur, donec eius
1partes terrenæ in fundo reſederint, aquæ ſuccoſas combiberint: tum foramini
bus recluſis dilutum, ex ea ſtello effluens, excipiat caſtellum ei ſubiectum: quod
eandem habeat longitudinem, ſed latum ſit pedes duodecim, altum quatuor,
ut dilutum capere poſſit: id ſi non fuerit ſatis atramentoſum, ipſo uena recens
diluatur: ſin atramentoſum fuerit, nec tamen omne uenæ diuitis atramentum
exorbuerit, uenam denuo aqua ſimplici diluere conuenit: dilutum quàm pri­
mum limpidum fuerit, in plumbeas cortinas quadrangulas per canaliculos infu­
ſum coquatur, uſque dum aquas exhalet: mox inijciantur tantulæ ferri bracteæ re
ſoluendæ quantulas diluti natura poſtulat: inde rurſus coctum bulliat, donec
tam craſſum fiat, ut refrigeratum in atramentum ſutorium ſpiſſari poſſit: poſthæc
effundatur in lacus, aut cupas, aut alia uaſa, in quibus omne duobus uel tri­
bus diebus congelat, quod ad congelandum aptum eſt: id uerò quod non fue­
rit congelatum uel ſtatim in cortinam refuſum recoquatur, uel reſeruetur, ut eo
uena recens diluatur: nam aqua ſimplici longe præſtat. Atramentum uerò den­
ſatum excindatur, & denuo in cortinam coniectum recoquatur & liquefiat: liqua
tum infundatur in catinos ut ex eo paſtilli fiant: ſi primo non ſatis ſpiſſatur,
diluto effuſo denſatum bis, uel ter, rurſus in cortina liquefiat, & in catinos re­
fundatur: quo modo ex eo paſtilli conficiuntur puri, & aſpectu pulchri.
Cortina A. Catini B. Paſtilli C.
223[Figure 223]
1
Sed pyritæ atramentoſi, qui in numero miſtorum ſunt, ut aluminoſi uran­
tur, aquis diluantur, dilutum coquatur in cortinis plumbeis donec denſetur
in atramentum ſutorium. Quanque ex his alumen & atramentum ſutorium
plerunque confiunt: nec mirum: ſucci enim ſunt cognati, & in hac r eſolue
runt, quod illud minus, hoc magis ſit terrenum. Iſtiuſmodi autem pyritæ, ſi
quid metalli in eis inerit, item in fornacibus excoquantur. Eodem modo ex
alijs miſtis atramentoſis atque metallicis conficiatur atramentum ſutorium et
metallum. Quinetiam ſi uenæ pyritis atramentoſis abundauerint, quidam
metallici non magnas arbores medias diffindunt, easque rurſus in partes ſe­
cane tam longas quam latæ ſunt foſſæ latentes & cuniculi, in quibus eas tranſ
uerſas collocant: quoniam uerò ipſas ſtabilitatis ergò ſic humi ſternunt, ut
pars lata ſit prona: teres, ſupina: inferius quodammodo committi poſſunt, ſupe­
rius non poſſunt: intermedium ſpacium uacuum pyritis complent, & ijſdem
ac lignis pyritas comminutos ſuperinijciunt, ut ingredientibus & egredienti­
bus, iter planum & æquabile explicent. Hi pyritæ, cùm foſſæ latentes uel cu
niculi ſtillant aquis, ipſis madefacti ex ſe gignunt atramentum ſutorium, eique
cognata: cum aquæ ceſſant deſtillare, ipſum ſiccatur & dureſcit, & è puteis
unà cum pyritis nondum aqua reſolutis tractum, uel è cuniculis euectum con
ijciunt in cupas uel lacus, & aquis feruentibus ſuperfuſis atramentum reſol­
uunt, atque pyritas diluunt: quod dilutum uiride in alias cupas aut lacus tranſ­
fundunt, ut limpidum & purum fiat: id deinde in cortinis plumbeis coquunt
donec ſpiſſetur: mox in uaſa lignea infundunt: ubi ad reſtes, uel arundines,
uel ſurculos adhærens in atramentum ſutorium uiride concreſcit. At ſulfur
conficitur ex aquis ſulfuroſis, ex uenis ſulfureis, ex miſtis item ſulfureis, aquæ
quidem ingerantur in cortinas plumbeas, & coquantur donec denſentur in
ſulfur. Ex hoc plerunque & ſquama ferri concoctis, ac in urceos transfuſis, atque
poſtea facticio ſulfure luteo obductis fit aliud ſulfur facticium, quod caballi
num nominamus. Venæ uerò, quæ ferè conſtant ex ſulfure & terra, ex alijs
foſſilibus raro, coquantur in uentroſis ollis fictilibus. Ipſæ fornaces duarum
capaces in tres partes ſint diſtributæ: quarum infima alta pedem à fronte ha­
beat os, quo inſpiretur: ſuperius tecta ſit laminis ferreis, latera uerſus perfo­
ratis: quas bacilla ferrea ſuſtineant, ipſæ uerò ligna in fornacem impoſita: me­
dia pars alta ſit ſeſquipedem: quæ item os habeat à fronte, ut ligna in forna­
cem immitti poſſint: ſuperius habeat bacilla, ſuper quæ fundum ollæ cuiuſque
ſtatuatur: ſuprema alta ſit ferè duos pedes: ſed ollarum quæque item alta du­
os pedes, & craſſa digitum: quæque ſub ore habeat narem longam, uerum an
guſtam: quæque tegatur operculo item fictili ſic facto, ut os ollæ tegat, & in
eo aliquantum includatur. Ad binas quaſque id genus ollas opus eſt ſingulis
ollis eiuſdem magnitudinis & formæ, cuius illæ ſunt: ſed hæ naribus care­
ant, tria uerò habeant foramina: quorum duo, quæ ſunt ſub ore, duas duarum
ollarum nares recipiant: ex tertio, quod eſt è contraria eius parte ad fundum,
effluat ſulfur: ſingulæ fornaces binis ollis, quibus nares ſunt, in cas impoſi­
tis tegantur laminis ferreis luto craſſo digitos duos oblitis, eisque totæ conclu
dantur, relictis tantummodo duobus uel tribus ſpiramentis: ollarum etiam ora
ex eis emineant. Extra quanque fornacem ad alterum eius latus collocetur olla,
uacans nare: in cuius foramina illarum duarum nares penetrent, ea lateribus, ut im­
1mobilis maneat, utrinque muniatur: cum uenæ ſulfureæ in ollas, in fornaces im
poſitas, coniectæ fuerint, eas confeſtim operculare, & qua cum operculo coniun
guntur, luto oblinire conuenit ne ſulfur exhalent: eadem de cauſa ollæ ſubiectæ
operculis tegantur & luto oblinantur: lignis accenſis uenæ coquantur uſque dum
ſulfur exhalarint: uapor ſublatus dum per narem penetrat in ollam ſubiectam
craſſeſcit in ſulfur: quod ceræ liquefactæ ſimile in fundum decidit: ex quo
cum è foramine, quod ad ollæ fundum eſſe dixi, defluxerit excoctor uel pa­
nem efficit, uel cannas bacillaúe format, uel ſulfurata, exilibus lignis in id in
tinctis, conficit: mox ardentia ligna & prunas ex fornace extrahat, eaque refri
gerata duas illas ollas aperiat, & exinaniat purgamentis: quæ, ſi uenæ com­
poſitæ fuerint ex ſulfure & terra, cineris ſua ſponte reſtincti, ſimilia ſunt:
ſin ex ſulfure & terra & lapide, uel ex ſulfure & lapide tantum, terræ ualde
ſiccatæ, uel lapidi multum toſto: poſthæc ollæ rurſus uenis compleantur, et
eadem iſta omnia iterentur.
Ollæ quibus nares ſunt A. Olla uacans nare B. Opercula C.
224[Figure 224]
Sed miſta ſulfurea, ſiue ex lapide et ſulfure tantummodo conſtiterint, ſiue ex
lapide & ſulfure & metallo, coquantur in ſimilib. ollis, ſed in fundo perfora­
tis: fornax ſic ſe habeat: ad murum officinæ n. extruantur latericij parietes, alti
pedes vn. longi tres, craſſi ſeſquipedem. Hi diſtent inter ſe pedib. XXVII. inter q̊s
item latere ducantur VII. muri humiles, utpote alti pedes II. & totidem digitos,
ſed longi, æque ac parietes, pedes III. craſſi unum, parib. interuallis inter ſe &
1parietes diſtincti: qua ratione alius ab alio aberit pedes duos & dimidium.
In eius ſuperius incluſa ſint bacilla ferrea, quæ ſuſtineant laminas ferreas, lon
gas & latas pedes tres, craſſas digitum, ut & ollarum graue onus & ignis uim
ſuſtinere poſſint: earum quæque in medio habeat foramen rotundum, quod
latum ſit ſeſquidigitum: quia uerò nec plures quàm octo eſſe poſſunt, eis to
tidem ollæ in fundo perforatæ ſuperponantur, totidem integræ ſupponan
tur: illæ contineant miſta, & operculis tegantur. Hæ aquas, & earum ora ad
laminas pertineant: miſta lignis, circa ſuperiores ollas poſitis & accenſis, co
cta ſtillant ſulfure rubro, uel luteo, uel uiridi: quod per foramina defluens ex­
cipiunt ollæ laminis ſuppoſitæ: quarum aqua mox refrigeſcit: ſi in miſtis in
eſt metallum, ea reſeruata excoquuntur: ſi minus, abijciuntur. Veruntamen
ſulfur ex iſtiuſmodi miſtis optime poterit elici, ſi ollæ ſuperiores ſic in forna
ce concamerata locatæ fuerint, ut illæ, de quibus libro octauo, cum eandem
rem metalli, quod in eis ineſt, cauſa tractarem, dixi, ut eædem fundo carue­
rint, inque eas cancelli fuerint impoſiti: inferiores uerò eis hoc modo ſuppoſi
tæ fuerint: ſed laminam quanque amplius habere foramen oportet.
Murus longus A. Muri alti B. Muri humiles C. Laminæ D.
Ollæ ſuperiores E. Ollæ inferiores F.
225[Figure 225]
1
Alij urceum defodiunt in terra, & in eum imponunt alterum urceum in
fundo perforatum: in quo pyriten, uel cadmiam, uel alium lapidem ſulfuro­
ſum ſic concludunt, ut ſulfur exhalare non poſſit. Is acri igni coctus ſtillat ſul­
fure, quod in urceum inferiorem, qui continet aquas, defluit.
Vrceus inferior A. Vrceus ſuperior B. Operculum C.
226[Figure 226]
At bitumen fit ex aquis bituminoſis, ex bitumine liquido, ex miſtis bitu­
minoſis: nam aqua bituminoſa ſimul & ſalſa Babylone, ut Plinius ſcriptum re
liquit, & è puteis in ſalinas ingeſta, & flagrantiſſimo ſole cocta denſatur par
tim in bitumen liquidum, partim in ſalem. Sed bitumen, ut leuius, ſuperio­
rem: ſal, ut grauius, inferiorem locum obtinet. Bitumen uerò liquidum, ſi mul
tum aquis fontium, riuorum, fluminum, innatarit, ſitulis, alijsúe uaſculis hau­
ſtum: ſi paucum, alis anſerum, linteolis, rallis, arundinum panniculis, & alijs
ad quæ facile adhæreſcit, collectum in magnis ollis æreis uel ferreis coqua­
tur & igne ſpiſſetur. Verùm, quia ad diuerſos uſus expetitur, quidam cum li
quido miſcent picem, quidam axungiam ueterem, ut eius lentorem tempe­
rent. Sed hi, quanquam ipſum coquunt in ollis, durum non efficiunt. At mi
ſta, in quibus ineſt bitumen, eo modo, quo ea, in quibus eſt ſulfur, in ollis
iuxta fundum terebratis coquuntur: etſi rarius hoc fieri ſolet, quod tale bitu
men non magni æſtimetur.
1
Fons bituminoſus A. Situla B. Olla C. Operculum D.
227[Figure 227]
Quin omnes ſucci concreti, ſi copioſe & abundanter cum aquis fuerint
permiſti, atque omnes etiam terræ, reſident in fontibus, & in riuorum ac flu­
minum alueis: atque lapides, in his iacentes eis obducuntur: nec indigent ullo
ſolis aut ignis calore, quo concreſcant. Quod cùm uiri ſagaces conſideraſſent,
excogitarunt rationes, quibus reliquos quoſdam ſuccos concretos, & terras
quaſdam inſignes colligerent: etenim talem aquam, ſiue ex fonte, ſiue ex cu­
niculo defluat, aliquot lacubus ligneis, uel caſtellis ex ordine collocatis exci
piunt: in eis enim reſident: quare ſingulis annis deraſi colliguntur: ut in mon­
te Carpatho chryſocolla, in Meliboco ochra.
Os cuniculi A. Canalis B. Caſtella C. Canaliculi D.
1 228[Figure 228]
Reſtat uitrum, cuius conſectura propterea huc pertinet, quod ex ſuccis qui­
buſdam concretis, & ſabulo, uel arena ui ignis & arte ſubtili exprimatur: & quod
expreſſum, ut ſucci concreti & gemmæ, atque lapides quidam, transluceat: ut lapi­
des liqueſcentes & metalla fundi poſſit: ſed primò mihi dicendum eſt de ma
teria, ex qua uitrum conficitur: deinde de fornacibus, in quibus conflatur: tum
de eius conficiendi ratione. Confit aunt ex lapidibus liqueſcentibus & ex ſuccis
concretis, aut ex aliarum rerum ſuccis, qui cum his naturali cognatione iunguntur.
Lapides quidem liqueſcentes, ſi fuerint candidi & translucidi, cæteris præſtant:
quib. de cauſis ad cryſtallos primas deferunt: ex his. n. fractis in India fieri ui­
trum tam translucida facilitate præcellens, ut nullum cum eo comparari poſſit, autores
eſſe Plinius ſcribit: ſecundas tribuunt lapidibus, qui, tametſi eis duricia cryſtal­
lorum non ſit, tamen ſimili modo candidi ſunt & translucent: tertias dant his lapidi
bus candidis, qui translucidi non ſunt. Eos aut omnes prius urere neceſſe eſt: po­
ſtea pilis ſubiectos ſic frangere & comminuere, ut inde ſabulum fiat: tum cribrare:
quocirca, ſi tale ſabulum uel arena, ſe uitrarijs ad oſtia fluminum oſtendit, eos uren
di & tundendi labore leuat. Quod uerò ad ſuccos concretos attinet, primæ de
feruntur nitro: ſecundæ ſali foſſili candido & translucido: tertiæ ſali, qui confici
tur ex lixiuio; ex cinere anthyllidis, aut alterius herbæ ſalſæ facto. Sunt tamen
qui huic ſali, non illi, ſecundas tribuunt. Verum ſabuli uel arenæ, ex lapidibus li­
queſcentibus confectæ, portiones duæ cum nitri uel ſalis foſſilis, aut ex herba ſal
1ſa facti unà commiſceantur: ad quas adijciatur minuta magnetis particula: cer
te ſingularis illa uis noſtris etiam temporib. æque ac priſcis ita in ſe liquorem uitri
trahere creditur, ut ad ſe ferrum allicit: tractum aut purgat, & ex uiridi uel luteo
candidum facit: ſed magnetem poſtea ignis conſumit: qui uerò iam dictis ſuccis ca­
rent, ipſi duas portiones cineris quernei uel ilignei, uel roborei, uel cerrei, aut,
ſi hi in promptu non fuerint, fagini uel abiegni cum una ſabuli uel arenæ permi
ſcent, & addunt modicum ſalem, ex aqua ſalſa uel marina factum, atque exiguam magne
tis particulam: ſed iſti minus candidum & translucidum uitrum conficiunt: uerum cinis
ex antiquis arborib. fit: quarum truncus, ubi aſſurrexit ad altitudinem ſex pedum
cauatur, & iniecto igni arbor tota comburitur, ac in cinerem uertitur: quod fit
hyeme cum niues diutinæ ſedent, uel æſtate, cum non pluit: nam imbres alijs anni
temporib. quod cineres cum terra miſceant, impuros reddunt: quanobrem tunc ex ijſdem
arborib. in plures partes ſectis, & ſub tecto combuſtis, cinis confiat. Sed uitra
rijs alijs tres ſunt fornaces, alijs duæ, alijs una: quib. tres, hi in prima coquunt
materiam, in ſecunda eam recoquunt, in tertia refrigerant uitrea uaſa & cætera ope
ra candentia: eorum prima fornax concamerata & furno ſimilis ſit: in cuius ſupe
riori camera, longa pedes ſex, lata quatuor, alta duos lignis aridis accenſis res
miſtæ coquantur acri igni donec liqueſcant, & in maſſam uertantur uitream: etſi
nondum ſatis à recremento purgatam: ea refrigerata extrahatur & in partes
diuidatur: in eadem fornace ollæ, quæ continebunt uitrum, calefiant.
Primæ fornacis inferior camera A. Superior B. Vitrea maſſa C.
229[Figure 229]
1
Secunda fornax rotunda & lata pedes decem, alta octo, extrinſecus, ut ſit
firmior, cingatur quinque arcubus ſeſquipedem craſſis: ea item conſtet ex du
abus cameris: quarum inferioris teſtudo ſit craſſa ſeſquipedem: ipſa camera
habeat à fronte os anguſtum, ut ligna in focum, qui eſt in eius ſolo, imponi
poſſint: in ſumma uerò & media eiuſdem teſtudine magnum foramen rotun­
dum: quod ab ea pateat ad ſuperiorem cameram, ut flammæ in ipſam pene­
trare poſſint. At in ſuperioris cameræ muro inter arcus ſint octo feneſtræ
tantæ, ut per eas ollæ uentroſæ in ſolo cameræ circum magnum foramen col­
locari poſſint: quarum ollarum craſſitudo ſit ad digitos duos, altitudo ad to
tidem pedes, latitudo uentris ad ſeſquipedem, oris & fundi ad pedem. In po
ſteriori fornacis parte ſit foramen quadrangulum, cuius altitudo atque etiam
latitudo ad palmum: per quod calor penetret in tertiam fornacem, cum hac
coniunctam: ea quadrangula & longa pedes octo, lata ſex ſimiliter conſtet
ex duabus cameris: quarum inferior à fronte habeat os, ut ligna in focum, qui
etiam eſt in eius ſolo, imponi poſſint: ab utroque oris latere in muro ſit oblon
gi uaſis fictilis receptaculum, longum circiter pedes quatuor, altum duos, la
tum ſeſquipedem. Superior uerò camera habeat duo foramina, alterum à dex­
tro latere, alterum à ſiniſtro, tam lata & alta, ut uaſa illa commode in eam im
poni poſſint: quæ uaſa ſint longa pedes tres, alta ſeſquipedem, lata inferiori
parte pedem, ſuperiori rotundata: in his opera uitrea iam conflata recondan­
tur, ut mitiori calore refrigerentur: quæ ni ita paulatim fuerint refrigerata, diſ
rumpuntur. Deinde uaſis iſtis ex ſuperiori camera extractis & repoſitis in
receptaculis prorſus refrigerentur.
Secundæ fornacis arcus A. Eius cameræ inſerioris os B.
Feneſtræ ſuperioris cameræ C. Ollæ uentroſæ D. Ter/
tiæ fornacis os E. Receptacula uaſorum F. Foramina
ſuperioris cameræ G. Vaſa oblonga H.
1 230[Figure 230]
At quibus duæ ſunt fornaces, eorum partim in prima coquunt miſturam,
& in ſecunda non modo eandem recoquunt, uerum opera etiam uitrea re­
ponunt: quanquam in diuerſis cameris partim in ſecunda materiam coquunt
pariter & recoquunt, in tertiam uerò opera uitrea recondunt: atque ita illi ca­
rent tertia fornace, hi prima: ſed iſtiuſmodi fornax ſecunda differt ab altera
fornace ſecunda: etenim rotunda quidem eſt, ſed eius caua pars lata pedes
octo, alta duodecim, quod conſtet ex tribus cameris: quarum infima non diſ­
ſimilis eſt inferiori alterius ſecundæ fornacis. In mediæ uerò cameræ muro
ſunt ſex fornices: quæ cum ollæ calefactæ in eam impoſitæ fuerint, etiam luto
obſtruuntur relictis modicis feneſtellis: in huius mediæ cameræ ſumma &
media parte eſt foramen quadrangulum, cuius longitudo, itemque latitudo
ad palmum: per id calor penetrat in ſupremam cameram: quæ poſteriori par­
te habet os, ut in oblongum uas fictile, in ea locatum, opera uitrea paulatim
refrigeranda reponi poſſint. Ea autem parte ſolum officinæ eſt altius, aut ſca­
mnum habet appoſitum, ut uitrarij conſcendentes commodius opera poſ­
ſint recondere.
Alterius fornacis ſecunda camera infima A. Media B. Suprema C.
Eius os D. Foramen rotundum B. Foramen quadrangulum F.
1 231[Figure 231]
Sed qui carent prima fornace, hi, cùm munus diurnum perfecerint, ueſperi
materiam in ollas inijciunt: quæ noctu cocta liqueſcit & in uitrum abit. Duo aut
1pueri interdiu noctuque alternatim ignem alunt aridis lignis in focum impoſitis.
At quibus una tantummodo fornax eſt, utuntur ea ſecunda, quæ ex tribus came
ris conſtat: nam ut proximi materiam ueſperi inijciunt in ollas: mane uerò recre­
mentis detractis opera uitrea conficiunt: quæ in ſupremam cameram, ut alteri, re­
condunt. Verum ſecunda fornax, ſiue ex duabus, ſiue ex tribus cameris conſtite
rit, atque etiam prima, fiant ex lateribus crudis in ſole ſiccatis: qui ducti ſint ex ter
ra, quæ facile igni neque liqueſcit, nec in puluerem reſoluitur: et quæ à lapillis
purgata ſit, atque bacillis uerberata: eadem terra calcis loco lateres interlinantur:
ex eadem figuli forment tam uaſa que ollas, eaque in umbra ſiccent. Duabus partibus
abſoluta reſtat tertia. Maſſa uitrea in prima fornace eo, quo dixi modo, confe
cta & fracta miniſtri ſecundam excalfaciunt, ut ea fragmenta recoquant. Dum ue­
rò hoc agunt, interea ollæ in prima fornace primum lento igni calefiunt, ut hu­
morem exhalent: deinde acriori, ut ſiccatæ rufeſcant: mox uitrarij huius os aperi
unt, & ollas forcipe prehenſas, ſi rimis non fathiſcunt, celeriter in ſecunda repo­
nunt: et recalfactas fragmentis uitreæ maſſæ, uel uitri complent: deinde feneſtras
omnes luto & laterib. obſtruunt: cuiuſque loco duabus tantummodo feneſtellis re­
lictis, de quarum altera inſpectant & fiſtula recipiunt uitrum, quod ollæ in ſe continent:
in altera reponunt alteram fiſtulam ut calida fiat: utraque orichalcea, uel ænea uel
ferrea eſt, tres pedes longa: quin ante feneſtellas cruſta marmoris fornici im
ponitur: atque ei rurſus terra aggerata & ferrum: hoc fiſtulam in fornacem immiſsam
retinet, illa oculos uitrarij ab ignis calore tuetur: his omnibus ordine factis
uitrarij opus perficiendum aggrediuntur. Lignis aut aridis, quæ flamam, non
fumum emittunt, fragmenta recoquunt: ſed quanto diutius recoxerint, tanto puri
ora & magis translucida ex eis fiunt opera: tanto minus maculoſa et ueſiculis
turgeſcentia: tanto denique facilius uitrarij ſuum munus exequuntur: quocirca qui
materiam, ex qua uitrum conficitur, unam modo noctem coquunt, ac mox ex ea opera
uitrea efficiunt, minus pura & translucida faciunt, que qui primo maſſam conficiunt
uitream, dein eius fragmenta, diem noctemque recoquunt: atque hi etiam minus pura
& translucida, que qui duos dies noctesque eadem recoquunt: nam uitri bonitas non
ſolum in materia, ex qua conficitur, ſita eſt, ſed etiam in coquendo. Sæpius aut ui­
trarij fiſtulis rapiunt experimentum: ſed que primum ex eo didicerint fragmenta re
cocta ſatis eſſe purgata, quiſque altera fiſtula in ollam demiſſa, & paulatim uer­
ſata, recipit uitrum: quod tanque lentus aliquis & glutinoſus ſuccus ad eam adhære
ſcit: & quidem globoſum. Recipit uerò tantum, quantum ad opus, quod efficere uult,
ſatis eſt: id marmori impreſſum uoluit & reuoluit, ut adunetur: atque per fiſtu
lam inſpirans ueſicæ inſtar inflat: quam fiſtulam q̊ties inſpirat, ſæpius uerò inſpira
re neceſſe habet, toties eam repente remotam ab ore ad maxillam admouet, ne flam
mam ſpiritu reducto in os trahat: mox fiſtulam ſublatam circum caput in orbem tor
quens uitrum facit longum, aut idem in æreo inſtrumento cauo uerſans figurat: tum
recalfaciendo, inflando, premendo, amplificando in poculi, uel uaſis, uel alterius
rei figuram mente conceptam, format: deinde rurſus marmori imprimit, atque ſic
fundum dilatat: quod altera fiſtula in partem interiorem compellit: poſtea forfice eius
os amputat: atque, ſi res hoc poſtulat, pedes & anſas affingit: quinetiam, ſi ei libi
tum fuerit, inaurat, & uarijs colorib. pingit. Poſtremò in oblongo uaſe fictili,
quod eſt in tertia fornace, uel in ſuprema ſecundæ camera reponit, ſinitque refrige
rari: quod cum talibus operib. ſenſim refrigeratis plenum fuerit, bacillo ferreo la­
1to, ſub ipſum acto, ſublatum in ſiniſtrum brachium in altero receptaculo eo illocat.
Fiſtula A. Feneſtella B. Marmor C. Forceps D.
Inſtrumenta quibus formæ ſunt datæ E.
232[Figure 232]
1
Vitrarij autem diuerſas res efficiunt: etenim cyphos, phyalas, urceos, am­
pullas, lances, patinas, ſpecularia, animantes, arbores, naues: qualia opera mul
ta præclara & admiranda cum quondam biennio agerem Venetijs, contem­
platus ſum: in primis uerò anniuerſarijs diebus feſtis aſcenſionis dominicæ
cùm uenalia eſſent apportata Morano: ubi uitrariæ officinæ omnium cele­
berrimæ ſunt: quas uidi cum aliâs, tum maxime cum certis de cauſis Andre
am Naugerium in ædibus, quas ibi habebat, una cum Franciſco Aſulano
conuenirem.
De re Metallica Libri XII. & ultimi FINIS.
SCRIPTORVM, QVORVM INVEN­
tis author in ſequenti De animantibus ſubterraneis libro uſus,
& ad hanc experientiam excitatus eſt,
CATALOGVS.
1 Ælianus Lucanus Albertus Alexander Aphro­dienſis Martialis Ammonius Nicander Aratus Ariſtoteles Ariſtophanes Oppianus Athenæus Ouidius Caſſianus Theologus Chariſius Plautus Cicero Plinius Columella Pſellus Corn. Tacitus Seneca Dioſcorides Seruius Strabo Galenus Theophraſtus Homerus Varro Horatius Virgilius Iornandes Xenophon
GEORGIVS AGRICOLA GEOR­
gio Fabricio S. P. D.
Q
Vanquam duos libros de ſtirpibus ſcripſit Ariſtoteles, tamen
ijs Theophraſtum diſcipulum non deterruit, quo minus ſuam
de ijſdem ſtirpibus ſententiam multis libris explicaret. Nec ipſe
Theophraſtus tanta ſcientia, tantaque copia ſtudium Dioſcori­
dis ardoremque reſtinxit: ſed etiam is poſteritati ſeruiens quarun­
dam arborum ac herbarum figuras & uires, longo atque multo uſu perceptas,
literis memoriæque mandauit. Male enim ſe habuiſſent ſtudia, ſi ætate inferi
oribus ad ca quæ à maioribus erant inuenta, nihil addere licuiſſet: certe ſi
Græci hanc legem iniquam quondam accepiſſent, nulla ars, nulla ſcientia,
nulla diſciplina potuiſſet perfici. Quapropter etſi Ariſtoteles libros com­
plures edidit, in quibus animantium naturas, partes, ortus, ratione & uia eſt
perſecutus: tamen philoſophiæ deditos auocare nec uoluit, nec debuit, à ſtu
dio tum perquirendi poſterisque prodendi naturas earum animantium, de qui
bus parum aut nihil ſcripſit: tum tractandi locos, quos in ijs libris non ſatis
expreſſit. Itaque etiam apud Græcos Oppianus ſcripſit de piſcibus, de animan­
tium natura Porphyrius & Ælianus: apud Latinos item de piſcibus Ouidi
us, de omnibus ferè animantibus Plinius. Quos ſcriptores ego ſecutus cum
res ſubterraneas, quæ anima carent, expoſuiſſem pluribus libris, ut rationem
inſtitutam, quoad fieri poſſet, abſoluerem, animantes etiam deſcripſi ſubter
raneas: nec eas modo quæ perpetuo ferè uerſantur in terra, ſed eas q̊que quæ
certis anni temporibus in eadem ſolent latere. Quo ſanè modo & beſtiarum
quarundam formas Ariſtoteli & alijs uel incognitas, uel parum expreſſas,
& illius locum de animantibus, quæ hybernis ſe condunt menſibus, uolui
latius explicare. Hunc librum ſi probauero tibi, qui Latinis & Græcis li­
teris in primis eruditus, animantium naturas ſcrutaris, & iam multarum co­
gnitionem cepiſti, eum facilius, ut ſpero, cæteris qui item rerum occultarum
ſtudio delectantur, probabo. Vale Kempnicij, III Idus Aug. Anno
M. D. XLVIII.
1
GEORGII AGRICO
LAE DE ANIMANTIBVS
ſubterraneis Liber, ab autore recognitus.
Corpvs ſubterraneum, ut res ipſa demonſtrat, in
animatum diſtribuitur, & inanimatum: quod autem
animi expers eſt, rurſus diuiditur in id, quod ſua
ſponte erumpit ex terra, & in id, quod ex eadem ef
foditur. De altero inanimi genere dixi in quatuor
libris De natura eorum quæ effluunt ex terra inſcri
ptis, de altero in decem De natura foſſilium: nunc de
ſubterraneis animantibus dicam. Cùm uerò genus
animantium omne conſtet ex quatuor elementis, &
corpus humidum ac ſiccum, id eſt aqua & terra, ad accipiendum apta ſint, neceſſe
eſt ea ipſa duo elementa animantium materiam eſſe. Ex quo rurſus illud qua­
dam naturæ neceſſitate conſequitur, ut omne animal & in aqua uel terra gi­
gnatur, & in eis commoretur atque uita fruatur. Nam beſtiæ uolucres, & ſi paſ­
ſim per aerem uolitant, tamen in terra, uel in ſtirpibus ex ea natis, uel in ædi­
ficijs ſuper ipſam collocatis, conſtruunt nidos, & eis aut terra aut aqua cibos
ſuppeditat. Vt enim uerum ſit quod perhibent, aues raras illas, & non adeò
magnas, quarum pennas longas, & colore luteo dilutiore ſplendentes, rex
Turcarum in ſuperiore parte coronæ, multis gemmis precioſis ornatæ ge­
ſtat, in aere perpetuum uitæ curſum tenere, fœminam ouis quæ parit, ſuper
dorſum maris ſinuatum, locatis uentre item ſinuato incubare, & pullos ex­
cludere, neutram uiuam unquam pedibus breuiſſimis, & in pluma recondi
tis terram attingere, tamen ſolo aere nec ali uidentur poſſe, nec augeſcere, ſed
his quibus ueſcuntur. Ac uerò etiam beſtiolæ, quæ puri/gonoi, propterea quòd
in terreno iſti igni gignuntur, à Græcis nominantur, terra & aqua non carent:
gignuntur aut, ut Ariſtoteles ſcribit, in his Cypri fornacibus, in quibus lapis
ærarius multos dies crematur: atque magnis muſcis paulo maiores ſunt &
ſubalatæ. In igni ambulant & ſaliunt, ſed emoriuntur quàm primum ab eo di
motæ fuerint. Animantium aut partim, tametſi latere ſoleant, non ſubeunt ter­
ræ rimas, nec foramina, nec ſpeluncas: quæ in ſubterranearum numero non
ſunt: partim noctu, aut interdiu ſubterraneas ſuccedunt cauernas, partim cer­
to anni tempore: quarum utræ que eo ipſo diei uel anni tempore ſubterraneæ
ſunt, atque dici poſſunt: partim ferè perpetuo occulte in terra latent: quæ ſub­
terraneæ & ſemper ſunt, & proprie dicuntur. Vt autem res expreſſior & il­
luſtrior fiat, paulo altius ordiar. Quoniam animantes omnes natura mutati
ones temporum ſentiunt, pleræque frigoris aut caloris uitandi cauſa, uel regi
onem, locumúe mutant: uel ingrediuntur in domicilia, aut arbores exeſas &
excauatas: uel ſubeunt terram. Earum aut quæ regionem mutant, aliæ ſemei
egreſſæ nunquam reuertuntur, aliæ reuertuntur: nun quam redire ſolent ra­
tionis participes, hoc eſt homines. Etenim hi non modo frigoris aut caloris
1uitandi cauſa alibi ſedem collocant, uerum etiam ex regionibus macris & ni
hil ferentibus migrant in opimas & fertiles: uel cùm tanta multitudo fuerit
orta, quantam non ſatis commode alit regio, partim aliò ad habitandum eunt.
Quo ſanè modo alia ora parsque terrarum onus, quo premitur, in alia ſæpe de­
ponit: quibus de cauſis Scandia, peninſularum omnium maxima, olim ma­
gnam Gothorum copiam unà cum coniugibus & liberis effudit in Sarmati
am & Daciam. Cymbros uerò et Teutones, ex ultimis Galliæ Belgicæ oris,
in quas è Germania commigrarunt, maris inundationes exegerunt. Et eædem
ac terræ motus atque eruptiones ignium & aquarum calidarum effuſiones ex
Ænaria colonos, quos Hiero tyrannus Syracuſanus eò miſerat. Atque his fe­
rè de cauſis gentes aut uictæ ab his quæ migrarunt, expelluntur & eijciun­
tur ex proprijs ſedibus ac poſſeſſionibus, uiciſſimque etiam ipſæ in alienas ir­
ruunt & eas occupant: aut ſubactæ & bello domitæ uictricibus ſeruiunt: aut
tam uictæ quàm uictrices communi conditione libertatis eandem regionem
obtinent. Simili modo animantes rationis expertes, maxime uolucres, ex re
gionibus in quibus & natæ ſunt & uiuere conſueuerunt, nunquam reditu­
ræ in exteras ſe conferunt: etſi rarius. Quo pacto ab hinc annos ſex, locuſtæ,
diræ herbarum, leguminum, ſegetum, ſtirpium, quas uaſtant, peſtes, gregatim
inuolarunt in Pannonias, in Daciam, in ueterem regionem Marcomanno­
rum, Lygiorumque: ut quondam etiam ſæpe ex Africa in alias Europæ oras.
Quin ut interdum unicus homo in longinquas regiones abit, nec redit un­
quam, ita unum ſolum animal: quo modo annos abhinc propè uiginti in No
rico captum eſt animal canis uillis ueſtitum: cuius, ut cephi Æthiopici, prio
ribus pedibus ſimilitudo erat cum humanis manibus: poſterioribus cum
humanis pedibus. Et Alberti cognomento Magni temporibus in Slauorum
ſyluis comprehenſæ ſunt animantes duæ, mas & fœmina, quarum pedes prio
res item erant ſimiles manib. humanis: poſteriores pedibus humanis: eas ue
rò ipſe putauit eſſe in ſimiarum genere. Ac ibim Ægyptiam in Alpibus à Mar­
co Egnatio Caluino præfecto uiſam Plin. memoriæ prodidit. Aquilam q̊que
Northuſæ in Toringia, quum ibi conſenuiſſet, mortuam ſcimus. Hoc etiam an­
no, qui eſt octauus & uiceſimus imperij Caroli quinti, lanius quidam Dyn
celſpyhelenſis aquilam profligatam occidit, & quaſi donum ſenatui attulit:
quæ aquila in eum in equo ſedentem, pridie Epiphaniæ prope Rotelin op­
pidum impetu tam uiolento inuolauit, ut non procul abeſſet à periculo ui­
tæ. Eodem modo ueriſimile eſt aliquos etiam piſces, cùm ſemel reliquerunt
mare, in fluuios, qui per longin quas regiones fluunt, ingredi, & nunquam in
idem redire. Hactenus de generibus animantium dixi, quæ in regionem
è qua egreſſæ ſunt, non reuertuntur: nunc dicam de his quæ reuerti ſolent:
quæ & eædem ſunt, & eadem ferè de cauſa, caloris ſcilicet uel frigoris uitandi,
à regione, cuius incolæ ſunt, ſemigrant: & quidem æſtate in locis frigidis, hye
me in tepidis morantur. Etenim homines qui ualetudini dant operam, ut tu
eri ſe poſſint à calore, in æſtituis ſunt: ut à frigore, in hybernis: qui mos in pri
mis fuit Romanis. Atque etiam reges et domini multarum gentium æſtate in
alias terras abeunt, in alias hyeme: nam reges Perſarum olim hyberno tem­
pore Babylone degebant, uerno Suſis, æſtiuo in Ecbatanis. Eodem modo
1beſtiæ uolucres & aquatiles ſolum mutant & ſecedunt: quarum aliæ in his ipſis
regionibus & locis, in quibus æuum agere conſueuerunt, refrigerationem
in æſtate, in hyeme teporem ſolent perſequi: aliæ in longinquis & ultimis.
Ac ferè uolant, natant, eunt ad habitandum in locis, in quibus aer ita ſit tem
peratus, ut cibos ferat uel ſuggerat: quorum naſcendi facultatem eis adimit
terra, quando frigore obriguit, uel calore exaruit: aqua eos non ſuppeditat,
quando conglaciauit. Aues enim quædam æſtiuo tempore in ſyluis, hyema­
li ad horrea & tecta plerunque commorantur: ut pica, cornix, lurida, quam i)/k­
toron Græci, Latini uocant galgulum: quædam cum æſtate æuum agant in
ſyluis, hyeme demigrant in finitimos locos apricos, montium receſſus ſecu­
tæ: ſicuti uultures, milui, ſturni, turdi, merulæ, palumbes, upupæ. Aquatiles
etiam uolucres temporibus hybernis ſe conferunt ad lacus & fluuios, in au­
ſtri partibus ſitos, qui frigore non congelant: aut ad aliquam fluminum par
tem, cui aqua non conglaciat: ut ardeolæ, mergi, corui aquatici, onocrotali,
fulicæ, anates immanſuetæ, querquedulæ:quædam ab ultimis quaſi terris diſ
cedunt in ultimas: ueluti grues. Etenim, quod Ariſtoteles tradit, ex Scythiæ
campis proficiſcuntur ad paludes Ægypto ſuperiores, unde Nilus proflu­
it. Abeunt etiam longius olores, ciconiæ, immanſueti anſeres. Paucæ uerò
aues hyeme in ſyluis manent, ut tetraones, attagenes: minus multæ in agris,
quarum in numero ſunt perdices. Item piſcium alij, ut uitare poſſint ſolis ca
lores, æſtate de litore abeunt in altum: & contrà, ut conſectari queant tempo
rem, conſequenti tempore ex alto, in quo ſe merſerant, emergunt, ac in lito­
re uerſantur: ueluti delphini: alij ex mari ingrediuntur in mare, ut thynni hy­
berno tempore ex Ponto in magnum mare: & contrà uerno ex magno ma­
ri in Pontum. Alij eodem tempore in fluuios, ut ſalmones, thynni, ſturiones.
Atque hæ animantes ſubterraneæ dici non poſſunt: ut nec ullæ aliæ quæ
terræ cauernas non ſuccedunt: etiam ſi frigoris uitandi cauſa hybernis menſi
bus, caloris æſtiuis occultentur & lateant, quales ſunt in hominum genere
qui multum frigidas aut calidas regiones habitant: nam qui illas hyberno tem
pore, qui has æſtiuo in domibus latent, in quadrupedum genere erinacei: hye
me enim ſe condunt in cauas arbores, in quas autumno poma comportarunt.
Similiter glires & mures Pontici, ac ſerpentes quidam ſe condunt in cauas ar­
bores: ſed hi ipſi maxima ex parte, ut poſtea dicam, saxorum cauernas ſuccedunt.
Quædam etiam blattæ & aſellæ rimis parietum & domorum latebris occultan­
tur. Formicæ quoque conduntur in aceruis, in quibus congerendis uere & æſta
te multum operæ & laboris conſumpſerunt. Apes item domeſticæ hyeme in
grediuntur in alueos, ſylueſtres aut in caua arborum, aut in terræ cauernas,
aut in parietinas: crabrones quoque ſylueſtres in cauernas, & quoſdam quaſi
nidulos arborum: ueſpæ in earundem domorumúe nidulos, quos æſtate conſtru
xerunt. Similiter hyeme latent in cauis arboribus non paucæ uolucres, ut cu­
culus, picus, coruus, cuius caput rubra macula inſigne, qui propterea w_ur)r(o­
ko/rac( à Græcis nominatur, upupæ quædam. At hirundines tam domeſticæ
quam agreſtes in loca uicina quæ ſunt tepidiora ſecedunt: quæ ſi defuerint eis,
ſe in anguſtis montium locis condunt, in quibus aliquando etiam ſturni, palum­
bes, turtures, merulæ, turdi, alaudæ, upupæ latere conſueuerunt. Siue autem in
1arboribus, ſiue in montibus latuerint, ea de cauſa uerno tempore deplumes
ſolent conſpici. Satis multa, et fortaſſis plura quàm inſtituta ratio poſtulabat,
dixi de his animantibus quæ caloris frigorisúe uitandi cauſa non ſubeunt
terræ neque rimas neque foramina, neque ſpeluncas. Quanquam quæ dicta ſunt,
ita apte natura cum his quæ ſequuntur cohærent, ut diſtracta uix poſſint ſa
tis commode explicari. Igitur animantium, quarum gratia potiſſimum hunc ſcri­
bendi laborem ſuſcepi, tria ſunt genera. Quædam enim uel noctu uel inter­
diu ſubeunt terræ cauernas, atque in eis deliteſcunt, dormiuntúe: ſed pleræque o­
mnes etiam hyeme egrediuntur ad paſtum capeſcendum: quædam certo anni
tempore ſubterraneas ſuccedunt cauernas, & in eis graui ſomno preſſæ aliq̊t
menſes conſumunt: quædam ferè perpetuo occulte in terra latent. Primi ge­
neris non ſolum terrenæ ſunt, ſed etiam uolucres: uerum terrenas primò perſe
quar. Earum aut in numero habentur homines cauernas ſuccedentes, qui ex
eo nominantur Troglodytæ: quorum alij eas cauernas ſubeunt caloris uitan
di cauſa, ut qui in Africa habitant ad mare rubrum, & Syrticæ gentes: alij fri
goris, ut qui in Aſia poſt Caucaſum montem incolunt planiciem ſeptentri­
ones uerſus ſitam, & Scythicæ gentes, & ſylueſtres homines, qui in Scandiæ
regione Scricfinnia noctu nautis infeſti ſunt: quos ij rogis ardentibus abi­
gunt. In Armenia etiam maiore, ut Xenophon optimus author ſcribit, ſunt
domus ſubterraneæ, quarum oſtium putei inſtar anguſtum eſt, inferior pars
lata, aditus iumentis ſunt foſſiles, homines deſcendunt gradibus. Quin in Te
nedo inſula piſcatores hodie rupium ſpeluncis pro domibus utuntur: ut quon
dam Cacus latro ſpelunca inter Auentinum montem & ſalinas ­Facies quam
dira tegebat Solis inacceſſam radijs: ut Sybilla Cumæa antro illo ad Auer
num lacum tam muſiuo opere inſigni quàm uaticinationibus nobili. Et Cir
ce, mulier cantionibus clara, habitauit, e)n spe/esi glafuroi=si, ut Homerus ca­
nit. In Sedunis etiam in tractu Sittenſi ad Bremiſam pagum ex rupe exciſa ſi­
ne ullis tignis & trabibus ligneis formatum eſt integrum cœnobium, hoc
eſt, templum, cubicula, conclaue, culina, cella uinaria. Similiter in altis mon­
tibus conſpiciuntur arces ſubterraneæ: ut quæ in Alpibus Couolum nomi
natur, in quam nec equites nec pedites poſſunt aſcendere, ſed cùm homines,
tum omnia ad uiuendum neceſſaria ad ipſam attrahuntur: quæ in præcipiti
Siciliæ rupe, non longe ab Eryce monte exiſtit, cum Drepano promonto­
rio coniuncta ponticulo, quo ſolo adiri poteſt: quæ in Saxonia inter Blan­
cheburgum & Halberſtadum eſt: quæ in Toringia inter Vimariam & Blan
chenhainam prope Mellingum pagum: illius nomen eſt Reineſteinum ue­
tus, huius Pufhardum, atque ea diſtat à Vimaria quatuor milib. paſſuum: u­
traque ab habitatoribus nunc deſerta eſt & uacua: utraque habet in ſaxo inciſam
hypocauſta, conclauia, ſcamna, ſtabula, præſepia, ianuas, feneſtras: Saxoni­
ca uerò etiam templum, ſupra quod incolæ extruxerunt ſpeculam, quæ ſo
la ſubiecta fuit ſub aſpectum. Hoc templum teſtudinis figura, & pila media
rotunda inſigne eſt: cætera omnia ſunt quadrata. Ipſe mons Saxonicus præ
ceps eſt ex omni parte, præter eam qua aſcenditur: in cuius planicie excelſus
collis clementer aſſurgit, qui qua parte planiciem ſpectat, foſſa ſatis alta & la
ta circumdatur: ex huius collis ſaxo arenaceo, nonnihil rubro, exciſo forma­
1ta eſt arx illa, cui multæ & magnæ feneſtræ, quin in pede ipſius montis cellæ
ſunt ſubterraneæ cum equorum item ſtabulis. Vtraque arx hoc ænigma pe­
perit uſitatum Saxonibus & Toringis,
Dic quibus in terris arx alto condita monte,
Mille ubi per tectum poſſunt errare bidentes.
Hoenſteini etiam, quæ arx eſt Miſenæ trans Albim, equorum ſtabula in ſa­
xo inciſa ſunt. Et Præneſtinæ foſſæ ſubterraneæ literis celebrantur, in qua­
rum una Caius Marius obſeſſus, extinctusque occidit. Græcas quoque mulie­
res, quæ meretricium quæſtum faciebant publice, in cellulis ſubterraneis ha
bitaſſe ex comicorum ſcriptis apparet: à quibus xamaitupei)_a nominantur.
Et ganeum a)po\ ta=s ga=s, quòd eſſet in terra, dictum putat Terentij interpres.
Tales etiam cellæ Romæ fuerunt, & frequentiores quidem ſub circo maxi­
mo, qua pertinet ad naumachiam, & in uico Suburano, & Suramæniano atque
Thuſco: quin Romæ ſubterraneæ Ditis aræ fuerunt, & ſubterraneum Con
ſi templum: ac antiquos dijs inferis effodiſſe ſcrobes ſubterraneas, nymphis
antra legimus. In maritimis quoque Germaniæ quibuſdam urbibus, ſicut
in Pruſſis Dantiſci, & in Saxonibus Lubeci, bona uulgi pars ſub terra habi
tat in teſtudinibus, ſuper quas exſtructæ ſunt magnificæ domus, quæ à do­
minis incoluntur. Eodem modo cuniculus, uulpes, fiber, lutra, meles, & for­
taſſis aliæ quædam beſtiæ ſubeunt cauernas, ſed egrediuntur ad paſtum ca
peſcendum etiam hyberno tempore. Ac cuniculus quidem multos fodit ſpe­
cus, & in colles terrenos agit cuniculos: ex qua re nomen inuenit. Mane &
ueſperi egreditur, reliquo tempore ferè latet. Aliquos aut ſpecus operit pul
uere, ne deprehendantur. Sed eum uiuerra atque parui quidam canes, quibus
eſt ad inueſtigandum ſagacitas narium, in ſpecus & cuniculos immiſſi, aut li­
quor feruens in eoſdem infuſus, fugatum & exturbatum pellunt in retia, qui­
bus capitur. Cuniculis aut non unus eſt color: uel enim in cinereo fuſcus, uel
lepori nonnihil ſimilis, uel maculoſus: quomodo candidi nigris uel rutilis
maculis ſtellantur. Vulpes uerò in primis ad fraudem callida, non tam ipſa
fodit ſpecus, quàm ab alijs animantibus effoſſos occupat. Et melem à ſpe
cu prærepto, quia eius os ſtercorib. inquinat, fœtore abigit. Venatur lepo­
res, cuniculos, mures, gallinas, aues, piſciculos. Doloſe autem agit omnia. E­
tenim ſæpe lepores & cuniculos, dum ſimulat ſe cum eis colludere uelle, ca­
pit incautos, muribus, ut feles, inſidiari ſolet: gallinas noctu, clam ingreſſa in
caſas, prehendit & aſportat: aues, dum inſidioſe ſe fingit mortuam, ad ipſam
aduolantes, captas necat & deuorat: aquilæ impetum ſupina iacens in terra pe
dibus arcet donec comprehenſam laniet. Cauda, quam huic animali magnam &
uillis denſam natura donauit, à ripis in flumen demiſſa, piſciculos in eam in­
natantes capit: & cum paululum de ripa ſe ſubduxerit, illam conquaſſans piſci
culos captos excutit in terram ac deuorat. Retrorſum etiam gradiendo ad ni­
dulum ueſparum accedit, quòd ſibi ab earum aculeis metuat: ac cauda in ni­
dulum immiſſa, ueſpas excipit: mox his ipſis refertam extrahens proximo la­
pidi, uel arbori, uel parieti, uel maceriæ illidit: omnibusque ueſpis iſto modo
oppreſſis & interfectis nidulum uaſtat atque exinanit. Eadem cauda canem, cum eam
inſectatur, hac & illac per ipſius rictum ducta, eludit. At erinaceum, quòd ob
1metum ſe in globum concludat, ut ſe ſpinis undique poſſit defendere, permingit,
eoque modo ſuffocat. Etenim propter urinam in ipſius os influentem ſpiritum
ducendi nullam habet poteſtatem. Ea uerò uulpis, quæ canis mediocris ma
gnitudo eſt. Color aut ſæpe rutilus, priore tamen parte caneſcens: raro can
didus, rarius niger. Fiber etiam & lutra egrediuntur ex riparum cauernis, in
quibus latent, & ſe in fluminibus mergunt, ac piſces capiunt quibus ueſcun
tur: ſed fructus quoque & cortices arborum comedunt. Lutra autem à lutando
appellatur. Frequenter enim ſe lauat cum capiendi piſcis cauſa ſe in aquas, i­
mò ſæpe in earum profundum, penitus immergit: quanque Varro hoc uoca
bulum à Græcis fluxiſſe, & lytram iccirco nominatam putat, quod ſuccide­
re dicatur radices arborum in ripa, atque eas diſſoluere: ad tantum autem fere
ſpacium ſub aquis natat & currit anteaque rurſus emergens aerem ſpiritu du
cat, ad quantum arcus intentus ſagittam poteſt emittere: quem aerem ſi du
cere nequit, ut cæteræ animantes gradientes, ſuffocatur. Corpus ei latius &
longius fele, pedes breues, dentes acuti: à fibro cauda, poſteriorib. pedibus,
pilis differt. Nam lutra caudam habet longam & reliquarum quadrupedum
ſimilem: fiber piſcis: ſquamis tamen non obductam, admodum pinguem, la
tam ferè palmum, longam dodrantem. Is ſi iacet in gradibus, caudam & po
ſteriores pedes demittit in flumen cum frigoribus non conglaciat: ſi natat,
cauda mota quaſi remigare ſolet. Lutræ autem pedes omnes caninis ſunt ſi­
miles: fibri priores caninis, poſteriores anſerinis. Etenim membranæ quæ­
dam digitis ſunt interiectæ: itaque hi ad natandum, illi ad eundum magis na­
ti aptique: nam in aqua & in terra uiuit. Fibri uerò pilus eſt in cinereo candidus
& inæqualis: ubique enim à breuibus duplo longiores exiſtunt: ſed lutræ fu­
ſcus nonnihil ad caſtaneæ colorem deflectit, & breuis ac æqualis eſt, utrique
uerò nitidus, & mollis, quare utriuſque pellibus conciſis fimbrias ueſtium ex
pellibus nobilibus confectarum, ſolent exornare: quanquam lutræ pelles lon
gè præſtant fibri pellibus: attamen fibrorum quoque pelles inter ſe multum differunt
colore: nam aliæ magis aliæ, minus ad nigrum accedunt, quædam ad
rufum: nigriores quidem longe cæteris præſtant, minus nigri medium locum
tenent, ſubrufi ſunt deterrimi. Fiber autem in primis prouidus eſt & ſolers:
etenim fruticibus & arbuſculis dente, tanquam ferro, reſectis ante riparum
cauernas conſtruit paruas quaſdam caſas, & in ijs duos tresúe gradus, quaſi
quaſdam cameras: ut cum aqua fluminis creſcens inundauerit ripas, poſſit
aſcendere cum decreſcens reſederit, deſcendere. Atque etiam cum arborem
iam ferè ſecuit, quoties ictum facit, rotiens ſuſpiciens conſiderat num ſit caſu­
ra. Timet enim ne, ſi eo ictu concidat, ab ea, priuſquam recedere de loco poſſit,
incautus opprimatur. Nec uerò minus eſt conſtans in propoſito quàm ſo
lers: nam quam arborem ad ripas primo elegit ſecandam, eam non mutat, e­
tiam ſi longo temporis ſpacio diſſecare non poſſit. Hoc animal uocem infan­
tis inſtar mittit: ipſum aut uenamur non modo propter caudam qua ueſcimur,
& pellem qua ueſtimur, ſed etiam propter teſtes, quibus ut medicamentis, uti
mur: præſertim Ponticis: maximam enim uim habent: Eos teſtes, caſtorea me
dici nominant. Fibrum enim Græci uocant ka/sora. Sed fiber autore Varrone
dictus ab extrema ora fluminis dextra & ſiniſtra, qua maxime ſolet uideri:
1nam antiqui fibrum dicebant extremum. At meles exit è cauernis, & uaga­
tur in ſyluis non aliter atque lupus, lupus ceruarius, lepus, aper, ceruus, trage­
laphus, tarandus, alce, platyceros, caprea, ibex, rupicapra, dama, & aliæ plu­
res. Verum hæ animantes in ſyluis cubant: poſteriores tamen in altiſſimis
montium ſaxis & rupibus. Meles aut auide appetit mel, ex quo nomen hoc
duxit. Magnitudine eſt uulpis aut canis mediocris, cuius quodammodo ſpe­
ciem præ ſe fert, maximè canina. Nam eius duo ſunt genera. Vnum canis in
ſtar digitatum, quod caninum uocant: alterum ungulas, ut ſues, habet biſul
cas, quod idcirco ſuillum appellant. Omnibus aut melibus crura ſunt breuia,
dorſum latum, cutis ſpiſſa, cuius in metu ſufflatæ diſtentu, utor Plinij uerbis,
ictus hominum, & morſus canum arcent: quanquam, ſi quando cum ijſdem
pugnant, ualde mordent. Duris ueſtiuntur uillis, qui ſunt uel albi uel nigri,
& dorſum quidem abundat nigris, reliquum corpus albis, excepto capite,
quod alternis quibuſdam quaſi lineis nigris & candidis à ſuprema capitis
parte ad rictum ductis decoratur. Craſſæ autem meles non ſunt, pingues ta
men: quæ earum pinguitudo inuncta, uel cum alijs infuſa, renum dolores
ſedat. Ex huius animalis pelle collaria fiunt, quæ ex eo melia à Varrone no­
minantur. In ripis etiam fluminum & lacuum nidos fingunt halcyones: nec
Ariſtotelem latuit eas in fluuios aſcendere, ſed hyeme non occultantur. A­
uis eſt non multo maior paſſere. Cùm autem marinæ halcyonis corpus to­
tum coloribus cæruleo, uiridi, ſubpurpureo, ſed miſtis inſigne ſit, adeo ut
neque collum, nec alæ aliquo ex eis careant, & roſtrum habeat ſubuiride, lon
gum, tenue, fluuiatilis ſeu ripariæ pectus purpureum eſt, collum & dorſum
in uiridi cæruleum, alæ fuſcæ, roſtrum, ut etiam pedes, cinereum. Veſcitur
piſciculis & uermibus. Lagopus quoque in altiſſimarum Alpium ſpecubus
iuxta glaciem, quæ tota nunquam æſtate ſolis calore liquefacta, uel alijs eti­
am anni temporibus imbre dilapſa diffunditur, nidos conſtruit & cubat. Ex
pedibus, quos habet leporis inſtar uillis & quidem candidis, non plumis,
ueſtitos, nomen traxit. Ei magnitudo columbæ. Color hyeme candidus, æ­
ſtate in candido cinereus. Longe non uolat, ſed Alpibus ſe tenet. Capta non
uiuit, nedum manſueſcit. Caro huius auis ſano palato eſt bona, ægroto ſalu
taris. At aues, quibus oculi diurno ſpacio ſunt hebetes, acres, acutique noctur
no, interdiu latere, noctu ex latebris euolare, & ad paſtum ſolent accedere,
quas iccirco nocturnas appellant: quales ſunt ueſpertilio, bubo, ulula, no­
ctua, nycticorax. Verum hæ non ſolum in tenebricoſis montium & rupi­
um cauernis latent, ſed etiam in cauis arboribus, in ædificijs deſertis, ſub te­
ctis domorum magnificarum & templorum & turrium, quæ raro homines
ſuccedunt. Veſpertilio autem uenatur culices & muſcas, exedit pernas, ali­
asque carnes ſuillas de trabibus ſuſpenſas. Cæteræ aues nocturnæ perſequun­
tur mures, hirundines, aues, ſcarabeos, apes, ueſpas, crabrones. Sed bubo e­
tiam capit lepuſculos & cuniculos. Ea omnium nocturnarum auium maxi­
ma ex ſono, imò uerò gemitu, quem edit, mihi uidetur nomen inueniſſe. Ca
put habet magnum: corpus anſeris magnitudine, breue tamen & quaſi de­
curtatum ac colore uarium: roſtrum curuum, ungues aduncos, oculos gran
des. Huic non multum diſſimilis eſt ulula, ſed minor: quæ item ex ululati
1uoce nomen hoc traxit. Cum his duabus cognationem habent noctuæ
ſed differunt uoce. Nec enim ululant, uerum edunt ſonum, quem Aristopha­
nes kikkaban_ nominauit. Earum quatuor ſunt genera. Vnum, cui pluma au
rium modo eminet: quod maximum eſt, & aſio uocatur. Alterum eximij can­
doris in gutture & uentre, alio qui candidis & luteis maculis alternis diſtin­
ctum. Tertium paruum, quo, ut etiam ſequenti, aucupes uenantur aues. Qua
tum minus illo: quod in rupibus ſaxisque uerſatur. Hoc, ſicut & proximum,
cinereis & candidis maculis uariat, item alternis. Nycticorax autem, hoc
eſt coruus nocturnus, niger eſt, ut alterius generis coruus, ſed eo plerunque
minor. At ueſpertilio, quæ ex ueſpere, quo euolat, nomen hoc duxit, mu
ri nonnihil ſimilis eſt, quare ſcite ſcripſit Varro: Factus ſum ueſpertilio, neque
in muribus planè, neque in uolucribus ſum. Alas enim habet & uolat, quod
ei non conuenit cum muribus: ſed animalia parit, non oua, in qua re cum uo
lucrum natura non congruit, & fœtus uberibus admotos lacte nutrit, cum
uolucres cibos conquirant undique, quos in os pullorum inſerant. Præterea
ſunt ei dentes, quibus carent uolucres. Caput autem ſimile habet muri uel
cani: aures plerunque duas, raro quatuor: dentes ſerratos: corpus obſcure ful
uis pilis ueſtitum, roſtrum tamen nigrum, item aures: alas duas, quæ ut dra
conis & piſcis uolantis, non ex plumis conſtant, ſed ex membranis, & qui­
dem nigris. In utraque uerò ala habet digitum, cui eſt unguis, caudam latam,
& ſicut alas, membranaceam, in qua duos pedes, quorum uterque quinos ha
bet digitos uncis unguibus armatos, quibus in parietibus & rimis cauerna
rum adhæreſcit. Aut enim pendet, aut uolat, aut iacet. Quia uerò pedes non
oriuntur ex corpore, ſed ex cauda, ei eſſe traditur coxendix una. Vocem a­
uetam ut mus non emittit, uerum ferè ut catellus latrat. Geminos autem, ut
Plinius, uolitat amplexa infantes, ſecumque deportat. Cauda & alis affixa di­
es aliquot uiuit. Quinetiam Troglodytæ, qui in Africa habitant, interdiu,
maxime uerò meridie latent in ſuis ſpecubus.
De primi generis animantibus, quæ noctu uel interdiu in terræ cauernis
deliteſcunt, dormiuntúe ſatis. Abeo ad ſecundi generis animantes, quæ cer
to anni tempore, ut dixi, ſubterraneas cauernas ſuccedunt, & in eis graui ſo­
mno preſſæ menſes aliquot, quaſi mortuæ ſine cibo conſumunt, ac uſque ad
finem eum latent, dum tepore ueris humo excitatæ reuiuiſcunt, & remini­
ſcuntur cibum, quem tanto tempore oblitæ erant ſumere. Tametſi ex his de
quibus iam dixi, aliquæ ſunt etiam, ut omnis generis quædam beſtiæ ſunt,
in harum numero, ut ſuo loco dicam. Hæ aunt aut terrenæ ſunt, aut uolucres,
aut aquatiles, aut earum uita eſt in terra pariter & in humore: ſed terrenas
hic quoque primò perſequar. Itaque multæ quadrupedes hyemis aut æſta­
tis tempore ſe in ſpecus condunt. Etenim mures Alpini autumno ſubeunt
cauernas, in quibus æſtate cubare conſueuerunt. Nam in eis ex fœno, ſtra­
minibus, ſarmentis exſtruunt cubilia, in quibus totam hyemem uſque ad uer
erinaceorum inſtar conuoluti deliteſcunt & dormiunt. In una cauerna ple­
runque ſeptem, aut nouem, aut undecim, aut tredecim. Mira uerò eis machi­
natio & ſolertia cum fœnum ac reliqua iam congeſſerunt. Vnus enim hu­
mi ſtratus erectis pedibus omnibus iacet in dorſo, in quem, tanquam in plau­
1ſtrum quoddam, cæteri ea quæ congeſſerunt, conijciunt, & ſic onuſtum,
cauda mordicus apprehenſa, in ſpecum trahunt, & quaſi quodam modo in­
uehunt: ex quo euenit, ut per id temporis detrito dorſo eſſe uideantur. Itaque
poſteaquam cubilia in ſpecu ſtrauerint, ipſum aditum atque os eius ſarmen­
tis & terra obſtruunt & obturant, ut tuti à uentorum ui, ab imbribus, à fri­
gore eſſe poſſint. Tam autem arcte & grauiter dormiunt, ut effoſſi & extra­
cti non excitentur antequam in ſole expoſiti uel ad ignem locati concalue­
rint. Hic mus cognomen ex Alpibus, in quibus naſcitur, traxit: color ei eſt
aut fuſcus, aut cinereus, aut rutilus: magnitudo ferè leporis: muris ſpecies ac
figura, ex qua mus dicitur. Attamen mutilas habet aures & quaſi decurta­
tas: priores dentes longos & acutos: caudam amplius duos palmos longam,
pedes breues & uillis ſuperius refertos: digitos pedum urſinis ſimiles: un­
gues longos, quibus alte effodit terram: poſterioribus pedibus non ſecus
ac rurſus ire ſolet, ac interdum ingredi bipes. Si cibus huic animanti datur,
eum in priores pedes ſumit, ut ſciurus: ut idem ſciurus & ſimia erectus uſque
 eo in clunibus reſidet quoad ipſum comederit. Veſcitur non modo fructi­
bus, ſed etiam pane, carne, piſcibus, iure, pulmento: cupide uerò lacte, buty­
ro, caſeo, quæ cum mandit, oris ſuctu ſonitum ſic uti porcellus edit. Multum
dormit: at cum uigilat, ſemper aliquid agit, ſtramina, fœnum, linteola, ralla
cubili ſuo importans: quibus os ita complet, ut nihil amplius capere poſſit:
reliquum pedibus accipit & trahit. Cum irritatus exarſerit iracundia, acriter
mordet. Si quando inter ſe colludunt mures Alpini, ut catelli clamorem fa­
ciunt. Cum è cauerna montiuagi egrediuntur ad paſtum, ex eis unus ali­
quis remanet iuxta illius aditum, quàm poteſt diligentiſſime & longiſſime
proſpiciens. Is cum uel hominem, uel armentum, uel feram uiderit, ſine mo­
ra clamat: quo audito undique omnes ad cauernam concurrunt. Eorum autem
uox fiſtulæ acutæ & lædentis aures ſimilis eſt: qua & mutationem aeris ſigni­
ficant, & ſibi quid aduerſi accidere. Dorſum ualde pingue habent, quum cæ­
teræ corporis partes ſint macræ: quanquam hæc uere nec pinguitudo nec
caro dici poteſt: ſed, ut mammillarum caro in bubus, inter eas eſt medium
quiddam. Illud ipſum utile eſt puerperis, & his quæ ex utero laborant: qui­
bus etiam eorum prodeſt pinguitudo. Vigilias præterea tollit. Glires eti­
am hyeme non ſolum in cauis arboribus, de qua re ſuprà dixi, ſed in terræ la­
tent ſpecubus. Glirem autem Ariſtoteles e)leio\n nominat, cinereus, ut Alber
tus ſcribit eſt, excepto uentre, qui albicat. Ab eo differt beſtiola paulo mi­
nor: quam alij Græci hac de cauſa kamyi/ouronuocarunt, quod uertat & ſurſum
uerſus inflectat caudam: aliqui uerò ski/ouron, quòd cauda ſua uillis ueſtita &
conferta, quaſi flabello corpus ſoleat inumbrare: aliqui m<25>_ ski/ouron, quòd præ
terea ſimilitudinem quandam gerat, ſpeciemque muris: ſicut etiam ſciurus Fenni­
cus, qui non cauda, non figura & liniamentis totius corporis, non magnitudine,
non moribus, ſed ſolo colore differt à noſtrate ſciuro: nam in candido cinereus
eſt, cum ſciurus noſtras ſit aut rutilus, aut niger: attamen in ea Sarmatiæ par
te, quam hodie Poloniam uocamus, inuenitur cui rutilus color miſtus cine­
reo. Vtrique autem ſciuro, hoc eſt tam Fennico quàm noſtrati, duo inferiores
dentes ſunt longi: uterque cum graditur, demiſſam caudam trahit: quum ueſcitur,
1cibum in priores pedes, quibus ut mures utitur pro manibus, ſumit: poſterio­
rib. et clunibus inſiſtit: ueſcitur uerò faginis glandibus, caſtaneis, nucibus a­
uellanis, pomis, & ſimilib. fructibus. Hyeme uerò conis abietis, piceæ, tedæ,
aliarumque arborum. Vtrique uerno tempore pariunt, & pullos, ſi quis manum in ni­
dum immiſerit, in alium, nam faciunt plures, transferunt. Vtrorunque carnem tenues co
medunt: diuites, quod guſtatum ſapore quodam ingrato commoueat, raro mandunt.
Vtrique quanque in arborib. uerſantur, ſe tamen hyeme non condunt. At gliribus
cum hyberno tempore latent, pro cibo ſomnus: atque per id temporis pingue­
ſcunt. Quare recte de glire ſcripſit Martialis,
Tota mihi dormitur hyems, & pinguior illo
Tempore ſum, quo me nil niſi ſomnus alit.
Eius autem caro dulcis. Etſi uerò glires uiuunt in ſyluis, ut non immerito de
eorum penuria in Fundanio, uel De admirandis Varro his uerbis conquera
tur, Glis nullus eſt in ſylua mea: tamen ueteres gliraria habebant. Quæ qua­
lia debeant eſſe, idem Varro libro tertio De re ruſtica tradidit. Et hodie in
quibuſdam locis ſylueſtribus incolæ fodiunt tellurem, ut in eius cauernis gli­
res inhabitare, & quando uelint eos capere, & in cibo uti poſſint. Apud Ro
manos uerò gliribus uiuarijs in dolijs Fuluius Hirpinus inſtituit, ut Plinius
ſcriptum reliquit. Mus autem Ponticus, quem hodie uocant Hermelam,
hyeme ſolum in cauis latet arboribus, ut ſuprà dixi. Eſt uerò totus niuis inſtar
candidus, excepta cauda digitum longa: eius enim dimidia pars, & quidem
inferior, nigerrima. Huic animanti magnitudo ſciuri. Perſequitur mures &
aues quibus ueſcitur. Eius pelles in precioſarum numero habent: ut etiam mu
ris quem Laſſicium uocant: is in cinereo candidus eſt, nec duobus digitis craſ
ſior. At mus Noricus, quem Citellum appellant, in terræ cauernis habi­
tat. Ei corpus ut muſtelæ domeſticæ, longum & tenue: cauda admodum bre­
uis: color pilis, ut cuniculorum quorundam pilis, cinereus, ſed obſcurior. Si
cut talpa caret auribus, ſed non caret foraminibus, quibus ſonum ut auis re­
cipit. Dentes habet muris dentium ſimiles. Ex huius etiam pellibus, quan­
quam non ſunt precioſæ, ueſtes ſolent confici. Subit etiam terræ cauernas
mus Pannonicus, cui color ſubuiridis, ſpecies muſtelæ, magnitudo muris.
Sorex quoque menſibus hybernis ſe condit in terra, in quam cauerna ad pe­
dum ferè trium altitudinem deſcendit: effoſſus & in ſole expoſitus, ut cæte­
ræ animantes, quæ totam hyemem dormiunt, ſenſim ſe mouens euigilat: ei
dodrantalis longitudo: color æſtate rufus, fuſco miſtus, autumno cinereus:
aures, ut Plinius ſcribit, piloſæ: caudæ caulis infima parte ſetoſus: nec enim
totam habet, ut ſciurus, uillis confertam et plenam: quinetiam aurium pili ſunt
perexigui: hic mus ſylueſtris arbores, ſicuti glis & mus Ponticus, & ſciurus,
ſcandit: ſemina pyrorum comedit, & nuces auellanas: quare apud Germa­
nos ex corilo nomen inuenit. At alter mus ſylueſtris ſorice breuior eſt, ete­
nim ſemipedalis: color dorſo & lateribus murinus, uenter albicat: is ſub fru
ticibus terram fodit ad duûm pedum altitudinem: in que ultimam cauernæ, ad
pedes quatuor longæ, partem congerit omne genus glandium, atque nucleos cera
ſorum & prunorum, aliorumque fructuum, ſed maxime nuces auellanas, & quidem
optimas: unde etiam ipſe ab iſtius generis nucibus nomen traxit: in cauerna
1fere media nidum pilei inſtar ex folijs arborum facit, ut aqua, ſi quando ea ſtil
lauerit terra, extrinſecus defluat, ipſe ſiccus intus in nido cubet: ad alterum eti­
am cauernæ latus habet foramen, per quod ex ea, cum auellanæ nuces effo­
diuntur, effugere poſſit. Mus aut araneus ueluti reliqui mures domeſtici,
non latet in terra: qui ex eo, quod uenenum morſu, ſicut araneus, inſerat, apud
Latinos nomen duxit: apud Græcos uerò, qui muga/lhn uocant, ex eo quod
magnitudine, ut Aetius, qui breuiter eum deſcribit, autor eſt, muri ſit æqua
lis, colore muſtelæ ſimilis: hoc eſt in fuſco ſubrufus, excepto uentre, qui ex ci­
nereo albicat, roſtellum habet longiuſculum: in utraque maxilla dentes in bifi­
dos mucrones deſinunt: quare animantes ab eo morſæ quadrifida uulnera
accipiunt: ocellos habet minutulos & nigros: caudam breuem, & in ea bre
uiſſimos pilos, eius morſus in calidis regionibus plerunque eſt peſtifer, in fri­
gidis non eſt: ſed ipſe diuulſus, aut diſſectus, & uulneri impoſitus proprio
ueneno medetur: hunc captum feles interimunt, ab eius ueneno abhorren­
tes non mandunt: ut nec murem maiorem: qui, tametſi etiam ipſe hyeme non la
tet, tamen in ualle loachimica ex proximis domicilijs in cuniculos ingredi­
tur, & in his uerſatur: alioqui hyberno etiam tempore in domibus noſtris ſo­
let uagari: mole corporis muſtelæ minimæ magnitudinem fere aſſequitur
& exæquat: pilis eſt ſubnigris: cauda procera, nec admodum gracili, nec pror­
ſus nuda pilis. At in terra latent aliquot muſtelarum genera: nam plura ſunt:
eſt eum muſtela domeſtica, quam Græci gos\lhn, Germani ex ſono quem edit, ui
ſelam nominant. Ea plerunque eſt in dorſo & laterib. rutila, raro ſubfulua: in guttu
re & uentre ſemper candida: quin nonnunquam tota candida reperitur, quanquam
rarius. Corpus habet tenue, & in longius ductum: caudam breuem, primores den
tes breues, non ſicuti mus, longos, appetens eſt ſeui. Catulos nuper natos, quia
ab hominib. et nonnullis alijs animantib. eis periculum metuit, ſingulis dieb. ore
prehenſos aliò transfert. Perſequitur mures, depugnat cum ſerpentibus, ſed ut
à ueneno tuta ſit, prius edit rutam. Vbera uaccarum mordet, quæque primum in tu
more fuerint, muſtelina pelle perfricata ſanantur: Hæc muſtela, ſi noſtræ do­
mi uiuit, etſi habet ſuas cauernas, non diu ac multum ſe condit: ſi ruri, hyberno tem
pore in ſpecub. latet. Secundum muſtelarum genus Germani iltiß nominant ex
Græco uocabulo i)/ktis, quo erudita illa gens appellat ſylueſtrem muſtelam: id
uerò habitat in riparum cauernis, ubi lutræ & fibri more piſces captos come­
dit: & uerſatur in ſyluis, ubi prehendit aues: in domibus, ubi gallinas: quare
Plinius eam eſſe domeſticam diceret: quarum ſanguinem exugit: ſed ne clamare poſ
ſint, earum capita primo mordicus aufert. Atque etiam earundem oua, quæ furari ſo­
let, ac multa in unum congerere, exorbet. Aliquanto maior eſt muſtela domeſti­
ca, breuior, ſed craſſior ea ſylueſtri, quæ martes uocatur: pilos habet inæ qua
les & non unius coloris. Etenim breues ſubfului ſunt: longi, nigri: qui ſic ex mul
tis corporis partibus eminent, ut diſtinctæ nigris maculis eſſe uideantur: atta­
men circa os eſt candida: cum grauiter exarſerit, male olet. Quocirca noſtri ui
liſſimum quodque ſcortum, & maxime fœtidum, pellem huius ictidis ſolent
nominare. Tertium muſtelæ genus etiam ſylueſtre, in ſaxorum rimis &
cauernis cubat, quod à Martiale martes, à Germanis martarus nominatur.
Martialis uerſus hic eſt in libro decimo Epigram. ad Maternum,
1
Venator capta marte ſuperbus adeſt. Ei magnitudo felis, ſed paulo lon­
gior eſt: crura uerò habet breuiora, itemque breuiores ungues. Totum eius cor
pus pilis in fuluo ſubnigris ueſtitur, excepto gutture, quod candidum eſt.
Hæc muſtela, ſimiliter atque proxima, ingreditur domos & necat gallinas, ea
rumque ſanguinem exugit, & oua exorbet. Quartum muſtelæ genus item
ſylueſtre, in arboribus uitam uiuit, quod etiam uocabulo martis appellatur.
Ea muſtela ſyluas inſolenter & raro deſerit: atque in hoc differt à proxima ſu­
periore muſtela: & inſuper quod guttur eius lutei ſit coloris, & quod reli­
qui corporis pilus magis ſit obſcure fuluus. Huius duo genera quidam eſſe
cenſent: unum quod in fageis ſyluis uerſatur: alterum quod in abiegnis, atque
id ſanè eſt aſpectu pulchrius. Quintum muſtelarum genus omnium pul
cherrimum & nobiliſſimum eſt, quod Germani zobelam uocant: in ſyluis,
ut martes de qua iam dixi, degit, ea paulo minor, tota tamen obſcure fulua,
præter guttur, quod habet cinereum. Muſtelæ horum trium generum boni­
tate cæteris omnib. eo magis præſtant, quo plures pili candidi cum fuluis per­
miſti fuerint. Zobelinæ autem pelles precij maioris ſunt que panni auro texti.
Etenim comperi optimas quadraginta numero, tot eum uno faſciculo colliga­
ri & unà uendi ſolent, plus quàm milibus nummûm aureorum ueniſſe. Omne
aut muſtelarum genus ira in citatum graue quiddam olet, ſed maxime id quod
Germani iltiß appellant: omnis præterea muſtelæ ſtercus aliquantum redo
let muſcum. Noerza aut, quæ item in ſyluis uerſatur, magnitudine eſt mar­
tis: pilos uerò habet æquales, & breues, atque colore ferè ſimiles lutræ pilis:
ſed noerzæ pelles longè lutræ pellibus antecellunt: atque hæ etiam præſtant
ſi pili candidi cum reliquis fuerint miſti. Reperitur hoc animal etiam in uaſtis
& denſis ſyluis quæ ſunt inter Sueuum & Viſtulam. Etſi uerò muſtelæ
omnes nec hybernis latent menſibus, neque ſubeunt terram, tamen earum for­
mas expreſſi ſingulas, quod id, ut arbitror, rerum naturalium ſtudioſis utile
ſit futurum. At uiuerra quæ cuniculos ex ſpecubus exturbat, paulo maior
eſt muſtela domeſtica. Color ei plerunque in albo buxeus. Audax hoc animal
& truculentum, ac omni ferè animantium generi infenſum atque inimicum natu­
ra ſanguinem earum quas momorderit ebibit, carnem non fermè comedit. Iſtius fer
me ferocitatis eſt etiam agri uaſtator & Cereris hoſtis hameſter, quem quidam
Cricetum nominant: incolæ Paleſtinæ quondam Græce a)rktomu_n uocarunt: et
quidem iccirco quod generis & murini ſit, & urſini, cum erectus poſterioribus pe­
dibus inſiſtit ob uentris nigrorem eſſe uideatur: exiſtit iracundus & mordax a­
deo ut ſi eum eques incaute perſequatur, ſoleat proſilire, & os equi appetere:
& ſi prehenderit, mordicus tenere. In terræ cauernis habitat, non aliter atque cu
niculus, ſed anguſtis: & idcirco pellis, qua parte utrinque coxam tegit: à pilis
eſt nuda. Maior paulo que domeſtica muſtela exiſtit: pedes habet admodum
breues. Pilis in dorſo color eſt ferè leporis: in uentre niger, in lateribus ruti­
lus, Sed utrunque latus maculis albis, tribus numero diſtinguitur. Suprema
capitis pars, ut etiam ceruix, eundem, quem dorſum, habet colorem, tempora rutila
ſunt, guttur eſt candidum: caudæ, quæ ad tres digitos tranſuerſos longa eſt, ſimili
ter leporis color. Pili aut ſic inhærent cuti, ut ex ea difficulter euelli poſſint.
Ac cutis quidem facilius à carne auellitur, que pili ex cute radicitus extraliantur.
1 Atque ob hanc cauſam & uarietatem pelles eius ſunt precioſæ. Multa frumenti
grana in ſpecum congerit, et utrinque dentib. malas eum amplas habet atque laxas,
mandit. Quare noſtri hominem uoracem huius animantis nomine appellant,
tanquam ſciurus priorib. pedibus tum aures & os demulcet, tum cibum ſumit:
inque eos erectus, poſteriorib. & clunibus inſiſtens edit. Ager Toringiæ eo­
rum animalium plenus ob copiam & bonitatem frumenti, neque Miſenæ eo­
rum expers eſt: nam in tractu Pegano & Lipſiano reperiuntur. Criceto mi
nor eſt uormela, & magis uaria. Etenim præter uentrem, qui item niger eſt, to
tum corpus albis, ſubluteis, rutilis, obſcure fuluis maculis decoratur. Cauda
etiam, quæ longa ſefquipalmum, habet pilos cinereos cum candidis permi­
ſtos, ſed extrema parte nigros. Hactenus dixi de murium & muſtelarum
ac cognatorum animalium generibus, quorum maxima pars ſuccedit cauernas
ſubterraneas: nunc de hiſtrice dicam, qui item in ſpecus ſecedit, ſed æſtiuis,
ut Albertus ſcribit, menſibus: idque facit contra morem cæterarum animanti
um. Eum Græci quidam a)kanqo/xoiron uocant, quòd & ſimilitudinem gerat
ſpeciemque porci bimeſtris, & ſpinis erinacei inſtar hirſutus ſit: attamen caput
habet leporino ſimilius: aures humanis, pedes urſinis. Iuba ei eſt ſuperiore
parte erecta & priore cana, tubercula cutis, quæ ex utraque oris parte ſunt, ſe­
tas longas & nigras continent ex eis natas: quin reliquæ etiam ſetæ ſunt ni­
græ. Primæ ſpinæ à medio oriuntur dorſo & à lateribus, ſed longiſſimæ à la­
teribus, ſed longiſſimæ à ſuperiore eorum parte. Quæ ſingulæ partim nigræ,
partim candidæ ſunt: longæ duos, uel tres, uel quatuor palmos, quas, ſi quan
do libitum fuerit, ut pauo caudam erigit, ingreſſurus in caueam demittit: ir
ritatus iracundia cum cutem intendit, miſſiles in ora urgentium canum infi­
git, aut tanto impetu iaculatur ut in ligno figat. Dentes, ut lepus, quatuor ha
bet longos, duos ſuperiore parte, & duos inferiore. Noctu uigilat, interdiu
dormit. Veſcitur pane comminuto, pomis, pyris, rapis, paſtinacis, bibit aquam,
ſed cupide uinum dilutum. Hoc animal gignit India & Africa, unde ad nos
nuper allatum eſt. Vrſi præterea ſe hyemis tempore in ſpecuum latebras,
quas locus ipſis ſuppeditat, conijciunt: quòd ſi nullas ſuppeditet, eas priori
bus pedibus pro manibus uſi, faciunt ex ramis & fruticibus congeſtis & ita
conſtructis ut non recipiant imbres, in quæ latibula ſupini irrepunt. Timent
enim de ſuis ueſtigijs, quòd in ſolo impreſſa eos uenatoribus prodant. Ma­
res autem quadraginta dies, fœminæ quatuor menſes ſe occultant latebris:
quo tempore candidam informemque carnem & pariunt, & lambentes ſen­
ſim in propriam formant figuram: quod non ignorauit Ouidius qui
Nec catulus partu, quem reddidit urſa recenti,
Sed male uiua caro eſt: lambendo mater in artus
Fingit, & in formam, quantam capit, ipſa reducit.
Abditi primum iacent & arctius dormiunt ad dies quatuordecim, multunque
tam graui ſomno fiunt pingues: deinde reſident, & priores pedes ſugentes
uitam ducunt. Ex latibulis uerò rurſus prodeunt uere: mares ualde pin­
gues, fœminæ non item, quod pepererint eo tempore, aluum aſtrictam ſol­
uunt aro herba deuorata. Etſi uerò urſi ſunt auidiſſimi cædis, tamen urſæ in
homines ſi proſtrauerint ſe, & os ad terram uerterint, ac aerem ſpiritu non
1duxerint, nullam adhibent ſæuitiam: ſed eos tantummodo odorantes, tanquam
mortuos, quos odiſſe exiſtimantur, relinquunt: urſi autem hominibus no­
ſtris noti ſunt: multos enim regiones frigidæ gignunt, & quidem fuſcos aut
nigros: quorum duo ſunt genera, magni & parui: hi facilius arbores ſcandunt,
& in tantam magnitudinem, in quantam illi, nunquam creſcunt. Vtrique co­
medunt carnes, mel, fructus arborum, herbas. Myſia uerò albos urſos gignit,
qui piſces, ut lutra & fiber, capiunt. Latet etiam in terra hybernis menſibus
lacerta: quan quam fuerunt qui negarent eam ſemeſtrem uitam excedere: re­
liquis aut anni temporib. plerunque in rubetis & ſpinetis ſolet uerſari: ei qua­
drupedi lingua bifida & piloſa: pedes humiles: uerno tempore uiridis color:
æſtiuo nonnihil pallidus. Latet lacerta Chalcidica, ex ærei coloris lineis,
quibus tergum eius diſtinguitur, nominata. Eadem ſeps uocatur, quod uul
nus, ſi quem momorderit, putreſcat, & ſanie male olente ſoleat manare: à la­
certa uiridi non corporis figura differt, ſed colore tantum. Latet lacerta aqua
tilis, cuius uita eſt in aqua & in terra, ſed crebrius in aqua. Gignitur in lacu­
nis opacis, quæ in pingui ſolo ſunt, & in quibuſdam mœnium foſſis. Parua eſt,
& hanc præterea habet ab alijs lacertis in colore diſſimilitudinem, quae ipſa uel
cinerea ſit, uel in cinereo fuſca. Teſtudinis aut ſalamandræ inſtar tardius in­
greditur. Irritata ſi exarſerit, elata, et quodam modo inflata, rectis pedibus inſi
ſtit, & terribilis oris hiatu acriter oculis intuetur eum à quo fuerit laceſſita: ma
natque ſenſim lacteo & uiroſo ſudore uſque dum tota fiat candida. Impoſita ſa
li caudam mouet ac effugere conatur: nam eum quia ualde mordet, non poteſt
ferre, ſtatimque moritur: cùm alioqui uerberata diu uiuat. Latet chamæle­
on, in India & Africa natus: cuius, ut Ariſtoteles ſcribit, corpus in lacertæ fi
guram eſt formatum. Eius uerò, ut piſcium, & latera deorſum ducta & directa cum
uentre iunguntur, & ſpina lateribus imminet. Facies ſimillima ſimiæ, quam Ce
bum uocant. Cauda prælonga, quæ in tenue deſinit, & lori modo permultis
implicatur orbibus. Quum ſteterit, altius quàm lacerta abſcedit à terra. Cru
ra non aliter ac lacerta inflectit: ſinguli eius pedes diuiſi ſunt in binas partes:
quæ talem inter ſe habent ſitum, qualem pollex ad reliquam manus partem
ei oppoſitam. Quin etiam hæ ipſæ partes ſingulæ paululum in digitos quoſ­
dam diuiſæ ſunt: priorum quidem pedum interiores tripartito, exteriores bi­
partito: poſteriorum uerò interiores bipartito, exteriores tripartito. Digiti
præterea unguiculos habent ſimiles unguibus animantium, quibus ſunt a­
dunci. Totum corpus crocodili inſtar aſperum. Oculi in receſſu cauo poſiti
prægrandes, rotundi, obducti cute ſimili reliqui corporis cuti: in quorum me
dio exigua relicta eſt regio, qua uidet: eam nunquam cute operit. Oculum
uerſat in orbem, & aſpectum quoquo uerſus refert, atque ita quod uult, cer­
nit. Mutat colorem inflatus: cùm aliàs niger à crocodili colore non mul­
tum differat: & ut lacerta, pallidus ſit, nigris tamen, ut pardus, maculis eſt ua
rius. Fit autem mutatio coloris totius corporis. Nam & oculorum & cau­
dæ color non aliter ac reliqui corporis mutatur: motus eius, ut teſtudinis,
admodum tardus eſt. Palleſcit cum moritur, & uita defuncto idem color in
ſidet. Gulam & aſperam arteriam eodem ſitu continet quo lacerta. Carnem
nuſquam habet niſi in capite & maxillis, cætera membra carent ea, Exiguæ
1uerò carunculæ ſunt maxillis & caudæ, qua parte corpori eſt agnata. Sangui
nem tantummodo habet in corde, in oculis, in loco cordis ſuperiore, & in ue­
nis hinc ductis: atque in his quidem perpaucum. Cerebrum paululum ſupra
oculos poſitum, & cum eis continens eſt. Cute autem oculorum exteriore
detracta complectitur quiddam quod uelut annulus æneus tenuis pellucet.
Membranæ multæ ac robuſtæ & quæ multo præſtant his quæ cæteris ſunt,
diſtribuuntur in totum eius corpus. Totus diſſectus diu ſpirat, quòd exiguus
admodum motus adhuc in ipſius inſit corde. Cum omnes corporis partes con
trahit, tum uel maxime coſtas. Lienem qui conſpici poſſit, nuſquam continet. Aura
uerò perhibetur ali: unde Ouidius non modo dulcis, ſed etiam doctus poeta:
Id quoque quod uentis animal nutritur & aura,
Protinus aſſimilat, tetigit quoſcunque colores.
Stellio etiam latet, figura ſimilis eſt lacertæ, natura chamæleonti: nam rore
tantum uiuit, & præterea araneis & melle. Eum Nicander a)ska/labon, Ariſto­
teles a\skalabw/thn nominat. Etenim illius tergum guttis ſtellarum inſtar lucen­
tibus pictum: ex qua re etiam apud Latinos nomen inuenit: atque hoc differt à la
certa. Idem galew/ths à Græcis uocatur. Vt anguis exuit uere membranam hy
bernam tanquam ſenectutem: eamque niſi præripiatur, deuorat. Quem mo­
morderit ſtellio, ſtupor opprimit. In Græcia eſt uenenatus & peſtifer, in Si­
cilia innocens. Aduerſatur ſcorpionibus: uitam agit in ſepulchris, in came­
ris, in locis oſtiorum & feneſtrarum: in cluſus in uitro uitam ſine ullo cibo ſu
pra ſemeſtre ſpacium ducere poteſt: eius oculi tantummodo intumeſcunt, ma
li præterea nihil tum patitur.
Latet præterea hybernis menſibus ſalamandra. Etenim hoc anno in Fe­
bruario Snebergi maxima uis ſalamandrarum ex uicinis locis collecta, agglo
merataque in ultima cuniculi cuiuſdam, quondam in Molebergum montem
acti, tunc uerò inſtaurati, parte fuit reperta. Et proximo anno in Nouembri
ſalamandra uiua ex fonte finitimæ ſyluæ per fiſtulas in hoc oppidum influxit.
Pluuiæ aut & ſubſequens ſerenitas ſalamandras ex citant ex uenis, uenulis,
commiſſurisque ſaxorum: hanc quadrupedem, cui item lacertæ figura, Germani,
quia propter crura breuia tarde graditur, Græco nomine mo/lghn appellant.
Caput ei magnum, uenter lutei coloris, ut etiam ima caudæ pars: reliquum cor­
pus totum alternis maculis nigris & luteis quaſi ſtellatum diſtinguitur. Pro
pter frigus ignem, non aliter ac glacies, extinguit: quo modo etiam oua ſerpen
tium in ignem camini coniecta, flammam ſolent extinguere: attamen tam ipſa oua
quàm ſalamandra comburuntur. Salamandra aut irritata ſaniem euomit lacteam:
huic animali nec maſculinum nec fœmininum genus falſo putant eſſe. Teſtu
do etiam terreſtris totam hyemem in terra latet, atque graui ſomno preſſa tem­
pus ſine ullo cibo traducit. Scarabei denique rutili, & grylli, qui potiſſimum
noctu ſtrident, aridam fodiunt terram, ut in eius cauernis cubent æſtate: gryl
li domeſtici etiam hyeme. Nam ſcarabei ante autumnum, imò prius intereunt
quam tota æſtas effluxerit: grylli agreſtes ante hyemem, ut etiam aranei nigri,
qui ſimiliter habitant in terræ rimis. At ſcolopendra in truncis arborum,
aut in lignis ſupra terram locatis, aut in palis terræ infixis, unde nomen inue
nit, cùm putreſcunt, & gignitur & uiuit: quibus amotis aut commotis egredi­
1tur: aliàs plerunque ſolet latere. Pennis caret, ſed plurimos habet pedes: quo­
circa eam ex Latinis alij multipedam, alij centipedam, alij milli pedam uocarunt:
ſi quando repit, partem corporis mediam tanquam arcum intendit: ſi bacillo
aliaue re tangitur, ſe contrahit. Color ei æneus, corpus tenue, nec ualde latum,
longum uerò tres digitos, aut ſummum quatuor. Iam in uolucrib. quæ ſe con
dunt, hirundines ripariæ ſunt. Etenim plures numero inter ſe nexæ hybernis
menſibus latent in ripis fluminum, lacuum, paludum, & in litoribus ac ſcopulis
maris: unde accidit, ut piſcatores interdum ita inter ſe iunctas ex aquis extra­
hant. Dictæ autem ſunt ripariæ, quòd ſoleant ripas excauare, & in eis nidos
conſtruere ac latere: has Græci & a)/p_odas uocant, non quod ſine pedibus ſint, ſed
eorum careant uſu: & kuye/lous, quòd oua pariant et excubent in ciſtellis longis,
ex luto fictis: quibus aditus ſit anguſtus, ut omni anni tempore belluas &
homines uitare, hyeme à frigoribus tutæ eſſe poſſint. Hoc differunt ab hirun
dinib. tam agreſtibus que domeſticis, quòd tibias habeant hirſutas. Hæ, inquit
Plinius, ſunt quæ toto mari cernuntur, nec unquam tam longo naues, tamque con
tinuo curſu recedunt à terra, ut non circumuolitent eas apodes. Cætera gene
ra reſidunt & inſiſtunt, his quies, niſi in nido nulla: aut pendent, aut iacent.
Hyeme etiam in cauernis montium, etſi non in his ſolis, latent ueſpertilio­
nes, bubones, ululæ, noctuæ, hirundines, ſturni, palumbes, turtures, meru­
læ, turdi, alaudæ, upupæ: de qua re ſuprà dixi.
Iam ex aquatilium quæ latent genere, quædam hyeme, quædam æſtate con­
dunt ſe, uel in cœno, uel in arena: & ita quidem ſe in ijs condunt, ut reliquum cor­
pus totum tegatur, os ſit liberum. Hybernis menſibus hi piſces condunt ſe, pri­
madiæ, hippurus, coracinus, murena, orphus, conger, turdus, merula, perca,
thynnus, raia, & omne genus cartilagineum, cochleæ. Æſtiuis uerò menſibus
condit ſe glaucus, aſellus, aurata. Tricenis diebus circa canis ortum purpura,
buccinum, pectem, delphinus Iam in numero animantium, quarum uita eſt in ter­
ra pariter & in humore latet hyeme lacerta aquatilis, de qua ſuprà dixi. Cro
codilus q̊que ſpecum eiuſdem hyemis uitandæ cauſa ſuccedit, & in eo quatuor la
tet menſes. Frigus adeò moleſte patitur, ut etiam, cùm non ſoleat latere, inter­
diu in terra uerſetur, in aqua noctu. Viuus in Europam raro nunc affertur:
ſed mortuum ſæpe pharmacopolæ in officinis ſuis de trabe ſuſpendunt. Pli
nius eius figuram & naturam diligenter eſt perſecutus: quadrupes malum, in­
quit, & terra pariter ac flumine infeſtum. Vnum hoc animal terreſtre linguæ
uſu caret: unum ſuperiore mobili maxilla imprimit morſum, aliàs terribile
pectinatim ſtipante ſe dentium ſerie. Magnitudine excedit plerunque duodeui
ginti cubita. Parit oua quanta anſeres, eaque extra eum locum ſemper incubat
prædiuinatione quadam, ad quem ſummo auctu eo anno egreſſurus eſt Ni­
lus. Nec aliud animal ex minori origine in maiorem creſcit magnitudinem. Et
unguibus hic armatus eſt, & contra omnes ictus cute inuicta. Hunc ſaturum
cibo piſcium & ſemper eſculento ore in litore ſomno datum, parua auis, quæ
trochilos ibi uocatur, rex auium in Italia, inuitat ad hiandum pabuli ſui gra
tia, os primo eius adſultim repurgans, mox dentes, & intus fauces quoque, ad
hanc ſcabendi dulcedinem quàm maxime hiantes: in qua uoluptate ſomno
preſſum conſpicatus ichneumon, per eaſdem fauces, ut telum aliquod, immiſ­
1ſus erodit aluum. In eo maior erat peſtis, quàm ut uno eſſet eius hoſte natura
contenta. Itaque & delphini immeantes Nilo, quorum dorſo, tanquam ad hunc
uſum, cultellata ineſt pinna, abigentes eos præda, ac uelut in ſuo tantum am
ne regnantes, alio quin impares uiribus ipſi, aſtu interimunt: in uentre mol­
lis eſt, tenuisque cutis crocodilo, ideo ſe ut territi immergunt delphini, ſube­
untesque aluum illa ſecant ſpina. Quin & gens hominum eſt huic belluæ ad­
uerſa in ipſo Nilo, Tentyritæ ab inſula in qua habitat appellata. Menſura eo­
rum parua, ſed præſentia animi in hoc tantum uſu mira. Terribilis hæc contra
fugaces bellua eſt, fugax contra inſequentes: ſed aduerſum ire ſoli hi audent:
quinetiam flumini innatant, dorſoque equitantium modo impoſiti, hiantibus re­
ſupino capite ad morſum, addita in os claua, dextra ac læua tenentes extre­
ma eius utrinque, ut frenis in terram agunt captiuos. Ac uoce etiam ſola territos
cogunt euomere recentia corpora ad ſepulturam: itaque ei uni inſulæ croco­
dili non adnatant, olfactuque eius generis hominum, ut Pſyllorum ſerpentes, fu­
gantur: hebetes oculos hoc animal dicitur habere in aqua, extra acerrimi ui­
ſus. Quidam hoc unum quandiu uiuat, creſcere arbitrantur: uiuit aut longo tempore.
Latent etiam hybernis menſibus in terra ranæ omnes, exceptis temporarijs
iſtis minimis, quæ pallent in cæſio, & reptant in uijs & litoribus. Hæ enim,
quia non ex ſemine, quod effundunt mas & fœmina, cum complexu ue­
ne reo iunguntur, ſed ex puluere æſtiuis imbribus madefacto oriri uidentur,
diu in uita eſſe non poſſunt. Itaque conditur uiridis illa parua, quam Græci &
kalami/thn uocant, quòd in arundinetis agere conſueuerit: quanquam etiam ar­
bores ſcandit, atque in herbis uiuit: & bre/c(anta, quòd ſono ſui generis pluui­
as futuras prænunciet. Nec enim, ut Plinius à nobis diſſentiat, eſt muta & ſi
ne uoce. Verno tempore ſæpenumero uidetur ex terra eminere media, me­
dia adhuc in ea latere. Conduntur uirides ranæ, quæ uerſantur in fluuijs atque
piſcinis, & hæ quidem uocales & edules ſunt. Conduntur ſubliuidæ & ſub
cinereæ, quæ item in fluuijs, lacubus, paludibus, lacunis uiuunt: hæ partim
uocales & edules ſunt, partim mutæ & non eduntur: quas hybernis menſi­
bus in terra latere argumento eſt, quòd uerno tempore non tantum earum fœ
tus conſpiciantur in lacunis, ſed ipſæ ueteres etiam ranæ. Quare uerum non
eſt quod ſcribit Plinius: mirumque ſemeſtri uita reſoluuntur in limum nullo
cernente, & rurſus uernis aquis renaſcuntur, quæ fuere natæ: perinde occul
ta ratione, cum omnibus annis id eueniat: fœtus aut earum ſunt primo car­
nes paruæ, rotundæ, nigræ, dein oculis tantum & cauda inſignes: quas Ni­
cander, quia caudam mouent, molsuei/das, Aratus quia rotundæ, guei/nous, alij
Græci batraxi/das, quaſi dicas, ranunculos, nominant: quorum poſtea figu
rantur pedes, priores ex pectore, in poſteriores finditur cauda. Conduntur
præterea ranæ pallidæ in hortis agentes, quæ non comeduntur, & mutæ ſunt.
Conditur denique rana rubeta, quæ ex rubis, ſub uepribus enim uerſari ſolet,
nomen inuenit: eam Poeta bufonem, Græci fru/nonuocant. Duo eius genera,
altera terrena, quæ in domibus & uepribus agit: altera paluſtris, quæ ſui ge
neris uocem edit. Vtraque uenenata eſt, utraque, ſi bacillo ſæpius uerberetur,
inflato corpore uirus primò è clunibus exprimit longius, deinde ſudat: cui­
us ſudoris lactei guttæ admodum grauis & putidi ſunt odoris: ac cùm occi
1ditur ferè opij: occiditur autem difficulter. Rana rubeta mulieres ueneficæ
quondam ad ueneficia ſunt uſæ. Mus quoque aquatilis hyeme latet in ripis
fluminum & riuorum quos incolit. Ei magnitudo ferè muris ſylueſtris: mor­
det ſæpe manus piſcatorum, cùm ex foraminib. riparum, cancros fluuiatiles ex­
trahunt. Vorat piſciculos paruos, quales ſunt gobiones fluuiatiles, & albur
ni: uorat fœtus lucij, ſalaris, barbi, aliorumque: quocirca ubi magna uis id ge­
nus murium naſcitur, riuis uastitatem ſolet inferre. Cancer etiam fluuiatilis ſuc­
cedit ripas, & in eis hyeme latet, æſtate plerunque uerſatur. At ſcorpius, quem
Germania tantummodo importatum nouit, in terra non latet: quanque in parieti
bus, & ſub lapidibus. Iam denique in ſerpentium genere, qui maxima ex par
te terreni ſunt, uipera, quam Græci e)xi/dnhn uocant, hyeme ſubit ſaxa. Ea lon
ga eſt circiter cubitum, & maculis in cinereo fuſcis plena. Primò intra ſe oua
parit: dein his excluſis uiuas animantes: nec tamen ipſa catulos ſingulos, ut
Nicander & Plinius ſcribunt, diebus ſingulis parit uiginti numero: nec cæ­
teræ tarditatis impatientes perrumpunt latera occiſa parente: ſed ut nobis ſer
pentium ſpeculatores affirmant, uno eodemque die catulos plerunque undecim,
plures interdum parit: & quidem eis ſuperſtes uiuit. Nec uerò etiam cum uipe­
ræ commiſcent corpora ſibi circunuolutæ fœmina maris caput inſertum in os, ut
idem Plinius ſcribit, abrodit uoluptatis dulcedine: non aut mas modo, ue­
rum etiam fœmina natura breuem & quaſi mutilam habet caudam, non ut ple­
ræque aliæ ſerpentes longam: ſed differunt inter ſe: etenim fœminæ caput eſt la
tum, maris acutum. Cùm hic mordet ac uirus euomit, apparent ueſtigia duorum
dentium acutorum: cum illa, plurium: uipera non lac modo ſicuti ſerpentes
cæteri, appetit, ſed etiam uinum: unde eam Galenus in lagenam uino refertam
irrepſiſſe ſcribit, & uinum, in quo demortua fuit, potum elephantiaſe laboran
ti remedium fuiſſe: contra ad uiperæ morſum multa faciunt, ſed maxime
taxi arboris ſuccum facere Claudium Cæſarem edicto propoſito Roma­
nos admonuiſſe Suetonius ſcriptum reliquit. Minori aut uiperæ dipſas
eſt aſſimilis: quæ cùm alba ſit, eius caudam duæ nigræ diſtinguunt lineæ: à
ſe ictum inexplebili ſiti enecat, ex quo nomen hoc duxit: quin ipſa multum
ſitit: quocirca immoderato potu onuſtæ umbilicus rumpitur, et grauius o­
nus effundit: hanc alij cauſonem, alij preſterem uocant: ſed preſter, ut corpo
ris forma non multum à dipſade differat, effectu differt: nam ictum extemplo
ſideratione quadam reddit immobilem ac mente alienum: mox pilis deflu­
entibus cum pruritu ac uentris ſolutione abſumit. Condit etiam ſe in ter­
ra, ſicuti cæteræ ſerpentes ferè omnes, uel in ſaxorum rimis cæcula: ex cæci­
tate apud Germanos quoque nominata: quam eadem de cauſa Nicander tuflw_­
pa, alij tufli_non nominant: etenim caret oculis. Color ei in luteo uiridis, & ual
de ſplendens: nunque pede eſt longior, nunquam digito craſſior, ea ſicut &
uipera, ut Columella ſcriptum reliquit, ſæpe cùm in paſcua bos improuide
ſupercubuit, laceſſita onere morſum imprimit. Quin amphisbæna hebe­
tes habet oculos: item parua eſt & tarda, ſed biceps: quare alterutro capite,
cum ei libitum fuerit, progredi uel regredi poteſt: unde ei nomen impoſitum:
denſæ cuti color inſidet terræ, uarijs notis diſtinctæ. Huic non diſſimilis
eſt figura ſcytale, ſed pinguior: ei craſſitudo quæ manubrio ligonis, longitu
1do quæ lumbrico: hæc cum uerno tempore exuuias poſuerit, fœniculo, ut
cæteræ ſerpentes non ueſcitur: ex baculo nomen inuenit. Tum hybernis
menſibus in caua terræ uelloca ſaxoſa ingreditur natrix à natando appella­
ta: qua de cauſa à Græcis ex aqua u(/dros nominatur: & xe/rsudros, quòd &
in terra & in aqua uerſetur. Nec aſſentior Lucano qui cherſydrum à natrice
diſtinguit. Eſt aut infeſta & inimica ranis: forma non differt ab aſpide, ſed co­
lore, qui ei plerunque in cinereo candidus. Ex natricum genere uidetur eſſe Ca
labricus ſerpens, etiamſi maculoſus ſit. Eum his uerſibus deſcribit Virgil.
Eſt etiam ille malus Calabris in ſaltibus anguis,
Squammea conuoluens ſublato pectore terga,
Atque notis longam maculoſus grandibus aluum,
Qui dum amnes ulli rumpuntur fontibus, & dum
Vere madent udo terræ, ac pluuialibus auſtris
Stagna colit, ripisque habitans hic piſcibus atram
Improbus ingluuiem, ranisque loquacibus explet.
Poſtquam exhauſta palus, terræque ardore dehiſcunt,
Exilit in ſiccum, & flammantia lumina torquens
Sæuit agris, aſperque ſiti atque exterritus æſtu.
Ex natricum præterea genere ſunt boæ, in tantam, Plinio autore, amplitudi
nem exeuntes, ut, diuo Claudio principe, occiſæ in Vaticano ſolidus in aluo
ſpectatus ſit infans. Aluntur primo bubuli lactis ſucco, unde nomen traxere:
ſunt enim nihil aliud quam domeſticæ atque uernaculæ natrices. Aſpis aut eſt
longitudine IIII. pedum, craſſitudine haſtæ. Color eis non unus: nam alijs ſqua
lidus, alijs uiridis & uarius, alijs cinereus, alijs igneus: maxime Æthiopicis.
Oculi hebetes in temporibus, & iuxta ſupercilia carunculæ inſtar calli emi­
nent: quocirca quaſi ſomniculoſa nictare non ceſſat, ſed animantium ſtrepi­
tu facile excitatur. Gignit eam Ægyptus, Æthiopia, & cæteræ regiones A­
fricæ. Coniugæ, utor Plinij uerbis, fermè uagantur, nec niſi cum compare ui
ta eſt: itaque alterutra interempta, incredibilis alteri ultionis cura: perſequitur
interfectorem, unumque eum in quantolibet populi agmine noticia quadam
infeſtat: perrumpit omnes difficultates, permeat ſpacia, nec niſi amnibus ar­
cetur, aut præceleri fuga. Huic ichneumon, qui ſimilis eſt muſtelæ, maxime
inimicus eſt: itaque non tantum eius oua perdit, ſed ipſum etiam interficit: ete
nim mergit ſe limo ſæpius, ſiccatque ſole: mox ubi pluribus eodem modo ſe
corijs loricauit, in dimicationem pergit: in ea caudam attollens ictus irritos auer
ſus excipit, donec obliquo capite ſpeculatus inuadat in fauces: aſpides autem
Galenus in tria diſtribuit genera, in chelidonias, cherſeas, ptyadas, à ſputo
cognominatas: quas Cleopatra ſibi admouit. Aſpis uerò frigoris impatiens
hyeme incluſus atque abditus latet in arenis: ut in cauis fagis aut quercubus
dryinos: ex qua re nomen inuenit: eam alij, ut Nicander ſcribit, hydron, alij
chelydron nominant: eſt enim natrici, quod ad caput attinet, ſimilis, ſed ter­
gum habet cinerei coloris, craſſitudo & longitudo ei eſt mediocris anguillæ,
grauiter olet: ranarum fœtus, cauda inſignes perſequitur: & eam contra mu
ſca magna. At ceraſtes ex cornibus nomen traxit, quæ modo cochleæ
inſtar gemina, modo quadrigemina geſtat in capite: & quidem corporea:
1quorum motu, ſcribit Plinius, reliquo corpore occultato ſolicitat ad ſe aues:
alio qui in uiperæ figuram eſt formatus. Color ei ſqualidus: in frigidis tamen
regionibus reperitur natrici ſimilis figura & colore: quanquam raro in his
reperiri ſoleat. In Africa in arenis & orbitis uerſatur: alibi plerunque in ſaxo­
rum rimis, in quibus latet hyberno tempore. Ariſtoteles colubros etiam The
banos tradit eſſe cornutos. Hæmorrhoos quoque in ſaxorum rimis agit:
ea ex profluente ſanguine nomen inuenit: nam cùm aliquem momorderit,
prima nocte ſanguis erumpit ex auribus, ex naribus, ex ore unà cum ſputo,
ex ueſica cum lotio, ex uulneribus cum ſanie: gingiuæ præterea & caro quæ
eſt ſub unguibus, ſtillant ſanguine, ſi quem hæmorrhois fœmina momor­
derit: eſt autem longa pedem, non multum craſſa: etenim paulatim in tenu­
em caudam deſinit: colore aliàs cinereo, aliàs candente. Ex fronte eminent
duo cornicula, item corporea: oblique ac tardius ſerpit, & perinde ſtrepit ac
ſi arundines tranſeat. Huic figura ſimilis eſt ſepedon, ſed corniculis caret, &
contrarie ſerpit: color ei ruber: à putredine, quæ mox ſequitur eius morſum,
nominatur. Porphyrus uerò, ut Ælianus tradit, palmi eſt magnitudine,
capite candidiſſimo, reliqua purpureus, morſu innocuus, quippe qui denti­
bus careat. Inuenitur in Indiæ locis uadoſis: captam cauda ſuſpendunt, ui­
uentisque ex ore defluentem liquorem legunt in uaſculis æreis: alterum item
ex iam defuncto liquorem nigrum ſimiliter in altero uaſe excipiunt: & hic
quidem in eſculentis ſeu poculentis, cum grano ſeſami datus tabe lenta uni­
us, uel etiam duorum annorum ſpacio paulatim enecat: ille more cicutæ ſta
tim abſumit. Acontias autem, quem Latini iaculum appellant, ex arbo­
rum ramis ſe iaculi inſtar uibrat in animal quod præterierit: ex qua re nomen
reperit: nec uerò ſolum deſuper ſe uibrat in animal, ſed humi poſitus, ſi fue­
rit laceſſitus, iaculi modo corpus intorquens eminus petit aduerſarium.
Cenchris uerò, quam Nicander cenchrinen uocat, ex eo quòd crebris ma
culis milij ſemini colore ſimilibus, ſit interſtincta, nomen inuenit, de qua Lu­
canus:
Quam ſemper recto lapſurus limite cenchris
Pluribus ille notis uariatam tingitur aluum,
Quàm paruis tinctus maculis Thebanus ophites
Concolor exuſtis atque indiſcretus arenis.
At baſiliſcus ex eo nominatur, quòd ita ueneno cæteris ſerpentibus præſtet,
ut rex purpura & inſignibus regijs ijs, in quos dominatur, antecellit. Caput
ei acutum, & color flauus. Cyrenaica, inquit Plinius, hunc generat prouincia,
duodecim non amplius digitorum magnitudine, candida in capite macula,
ut quodam diademate inſignem: ſibilo omnes fugat ſerpentes: nec flexu mul
tiplici, ut reliquæ, corpus impellit, ſed celſus & erectus in medio incedens,
necat frutices: non contactos modo, uerum & afflatos: exurit herbas: rum­
pit ſaxa: talis uis malo eſt. Creditum quondam ex equo occiſo haſta, & per
eam ſubeunte ui, non equitem modo, ſed equum quoque abſumptum. Huic
tali monſtro, ſæpe etenim enectum concupiuere reges uidere, muſtelarum ui
rus exitio eſt: adeo naturæ nihil placuit eſſe ſine pari. Inijciunt eas cauernis
facile cognitis ſola tabe: necant illæ ſuo odore, moriunturque, & naturæ pu­
1gnam conficiunt. Baſiliſcum ex uolucrum, quas Ægyptij uocant ibes, ouis
gigni theologus Caſſianus affirmat: uulgus ex ouo, quod gallus peperit, mon
ſtroſe aſſerit naſci: qualis fuiſſe perhibetur is qui Zuiccæ aliquot homines
necauit ſuo ueneno, qua de cauſa dominus cellæ, in qua crat, fores clauſit,
muroque ſepſit. Sequitur draco à uidendo appellatus, quod acrius cernat quam
cæteræ ſerpentes, quocirca ueteres eum theſauris cuſtodiendis præfecerunt:
atque in ipſius cuſtodia ædes ſacras, adyta, oracula poſuerunt. Eſt autem ad ad­
ſpectum pulcher: etenim totus niger, præter uentrem, qui ſubuiridis, & car­
nem ſub mento, barbæ ſpeciem præ ſe ferentem, quæ felle tincta uidetur eſ­
ſe. Pellis utriuſque ſupercilij pinguis. Ipſe præterea utrinque triplici dentium
ordine decorus: nec tamen multum mordens. Pugnat in alijs regionibus cum
aquila, in Africa & India cum elephante. Nam in his ſunt uicenûm cubito­
rum. Duplex eius genus: unum terrenum, quod iam deſcripſi: alterum uo­
lucre, cui ut ueſpertilioni membraneæ ſunt alæ. Id ex uaſtitate Libyæ uento A­
frico inuehi in Ægyptum Cicero ſcriptum reliquit. Vnum habui longum
ſeſquipedem, quo Ambroſium Fibianum donaui: cui ferè color crocodili
fuit: de hoc ſcribit Lucanus:
Vos quoque qui cunctis innoxia numina terris
Serpitis aurato nitidi fulgore dracones
Peſtiferos ardens facit Africa, ducitis altum
Aera cum pennis, armentaque tota ſequuti
Rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros,
Nec tutus ſpacio eſt elephas, datis omnia letho,
Nec uobis opus eſt ad noxia fata ueneno.
Vt autem ex dictis ſerpentibus aliquæ in calidiſſimis regionibus nullo anni
tempore neceſſe habent latere, certe in arenis & rimis ſaxorum ſolent cuba­
re. Serpit etiam teredo, caret enim non modo pennis, uerum etiam pedi­
bus: ſed ea cui color æneus ſub lignis putridis & naſcitur & latet, ac ple­
runque iuxta ſcolopendram inuenitur. Craſſitudo ipſi eſt minimæ pennæ an
ſerinæ, qua utimur, cùm ſcribimus: longitudo ſcolopendræ, ſed teres eſt.
Hactenus de animantibus, quæ in terra latent, aliquo anni tempore: nunc
dicam de ſubterraneis proprie uereque ſic dictis, hoc eſt de his quæ intra ter­
ram gignuntur, & ſemper ferè ſub terra, quaſi defoſſæ uiuunt. Hæ aut ipſæ par
tim in terra ſicca, partim in humida, uel in aquis ſubterraneis uitam agunt. Pri­
mi generis ſunt talpa, mus, rana uenenata, ſpondylis, aſcarides, lumbrici, co­
chleæ cauaticæ: alterius, piſces ſubterranei: quas animantes ſingulas perſe­
quar: & primò quidem talpam. Ea quadrupes eſt non multum diſſimilis muri, cæ
ea tantum: quanquam oculorum effigies, ſcribit Plinius, ineſt, ſi quis prætentam detra­
hat membranam, quæ non eſt pilis ueſtita: liquido audit etiam obruta, extracta
ex terra, quam in aruis, magis uerò in pratis & hortis, paſſim egerit, diu non
poteſt uiuere: crura habet breuia, quare tarde graditur: digiti, qui in priori­
bus pedib. ſunt quini, in poſterioribus quaterni, omnes acutis unguiculis, qui
bus terram fodit, armantur: pilos aut habet nigrore ſplendido inſignes: qui
catulis earum ſunt albi. Veſcitur ranis, etiam uenenatis, lumbricis, radicibus
1frugum & herbarum: ex earum pellibus pileoli & cubicularia fiunt ſtragu­
la. Sequitur mus ſubterraneus, quem alij agreſtem uocant. Seruius à Ci­
cerone nitedulam putat nominari. De hoc Vergilius:
ſæpe exiguus mus
Sub terris poſuitque domos, atque horrea fecit,
Aut oculis capti fodere cubilia talpæ,
Inuentusque cauis bufo, & quæ plurima terræ
Monſtra ferunt.
Duplex autem eſt, minor ſcilicet & maior, ille non multo maior exiſtit do­
meſtico mure minore: hic non multo minor domeſtico mure maiore: quin
caudam ut ille longam habet ac craſſam. Corrodit, imo exeſt, planeque inter­
dum conſumit radices lupuli, paſtinacæ, rapi, & reliquorum leguminum. Va
ſtat meſſes: uerum ea peſtis non ſemper in terra latet, ſed nonnunquam egredi­
tur, etſi rarius. Contrà rana uenenata, quam metallici noſtri ex ignis colo
re qui inſidet ei, w_uei/fr<25>on, ſuo tamen uocabulo nominant, in ſaxis perpetuo
quaſi condita & ſepulta latet. Altius intra terram gignitur, & reperitur modò
in uenis, uenulis, ſaxorum commiſſuris, cum hæ excauantur: modo in ſaxis ita ſoli
dis, ut nulla foramina, quæ uideri poſſint, appareant, cum cuneis diuiduntur.
Quo ſanè modo & Snebergi & Mannisfeldi fuit inuenta. Ea ex ſubterrane
is cauernis elata in lucem primò turget ac inflatur, mox de uita decedit: talis e­
tiam rana crebrius reperitur in Gallijs Toloſæ, in ſaxo arenaceo rubro, can­
didis maculis diſtincto, ex quo molæ fiunt: quocirca id genus ſaxa omnia,
priuſque molas ex eis faciant, perfringunt: quae ni fecerint ranæ, ubi cum molæ uer
ſantur, concaluerint, inflari ſolent, & diſruptis molis frumenta ueneno infice­
re. Spondylis aunt uermis intra terram reperiri ſolet, ita circa radices conuolu
tus ut uerticilli, quod Græci <25>_o/ndulonuocant, ſpeciem præ ſe ferat: unde nomen
inuenit. Ei longitudo & craſſitudo minimi digiti: caput rubrum, reliquum cor­
pus album, niſi quod ſuperne ſit aliquantum nigrum, ubi cibo, quem ſumit, tur
get: quæ hortorum peſtis, cùm nec careat pedibus, nam ſex habet, nec ſerpat,
tamen Plinius ſcribit, genus id ſerpentis eſt radices herbarum totas conſumit,
fruticum corticem, quo radices eorum obducuntur, tantum abrodit: quinetiam
edit radices cucumeris aſinini, chamæleontis nigri, centauri, peucedani, ari­
ſtolochiæ, uitis ſylueſtris: cum aliud animal eas non attingat. Sed uermis qua­
drupes, qui in Maio natus in agris currit, item craſſus & longus minimum
digitum, ut pulices terreni, in leguminibus orti, ſupra terram uiuit. Ei corpus
molle, nigror ſplendidus, gracilis iſthmus: poſterior corporis pars pectori
adhæret: cùm in manus ſumitur, eas pingui liquore inficit, pellit urinam, ſed
unà ſanguinem. Aſcarides etiam, qui ſunt uermes parui, non unius & eiuſ­
dem coloris: nam alij candidi, alij lutei, alij nigri, ſæpius aratro excitantur. Re
periuntur autem plures in unum aliquem locum congregati: hi uaſtant ſa­
ta: etenim ualidas ſegetes radicibus ſubſectis enecant. At lumbricos, qui
item intra terram gignuntur, & oculis carent, pluuiæ eliciunt. Concinne igi
tur Euclio Plautinus, ſolicitus de aula auro referta, inquit ad Strophylum:
Foras, foras lumbrice, qui ſub terra erepſiſti modò,
Qui modò nuſquam comparebas, nunc quom compares, peris.
1
Quin cochleæ in Balearibus inſulis, ut Plinius ſcribit, cauaticæ appella­
tæ, non prorepunt è cauis terræ, neque herba uiuunt, ſed uuæ modo inter ſe
cohærent. Accedo nunc ad alterum animantium ſubterranearum genus, quod in
humidis terræ locis agit: etſi lumbrici etiam & aliæ quædam id genus animan­
tes in terra tantum gignuntur humida. Piſces aunt foſſiles duorum generum inue­
niuntur, ſed intra terram nonnihil teretes ut anguillæ, uerum pelle carent tenaci:
ſquamis etiam, ut & gobij: duramque nec admodum iucundam guſtui habent
carnem: maiores craſſi ſunt ferè duos digitos: minores, digitum: illi longi cir
citer palmos quatuor: hi tres. Sonum edunt acutum. Eos pharmacopolæ in ui­
trum incluſos de trabe ſuſpendunt, ut ſpectaculum hominibus præbeant:
longoque tempore alunt pane & alijs quibuſdam. Ex fluminibus aut quæ
currunt in locis paludinoſis, egreſſi per riparum uenas longius penetrant in
terram: & interdum in proximi oppidi cellas uſque ſubterraneas, in quibus
uinum uel ceruiſia ſolet condi. Attamen Theophraſtus ſcribit eos reperiri
iuxta fluuios, & in aquoſis locis. Cùm enim terram inundauerit aqua, ex al­
ueis fluminum egredi in eam: cùm decreuerit, relinqui in exiccata. Itaque per­
ſequentes humorem terram ſubire: dein humore exiccato in halitu perma­
nere: non aliter ac piſces inter cæteros ſalitos uiuunt. In latebris autem pro­
pter ſenſuum ſtuporem eos nihil ſentire, ſed effoſſos ſe mouere. Non diſſi­
mile ait accidere in Ponto his piſcibus quos glacies complectitur. Etenim
non prius ſentiunt & mouentur, quàm in patinam iniecti coquantur. Ve
rùm nullos piſces, qui in fluuijs uerſari ſemper ſoliti fuerunt, poſt inundatio
nes in locis ſiccis relictos ſubire terram uidemus, ſed omnes de uita decede­
re. Itaque cùm foſſiles piſces etiam in locis, quos non inundauit aqua, ſoleant
inueniri, certum eſt illos eò per uenas & uenulas penetrare. De qua re ultra
Albim Orteranti, quod oppidum eſt ad Polſenicium fluuium, diligenter ad­
uerti. Nec in Germania modo foſſiles piſces reperiri ſolent, ſed etiam poſt
Pyrenæos montes, ut Polybius in quarto & trigeſimo hiſtoriarum libro tra­
dit, uſque ad Narbonem amnem planicies eſt: per quam fluuij feruntur Ilibe­
ris, & Roſchinus, fluentes propter urbes eiuſdem nominis, quæ habitantur
à Celtis. In hac igitur planicie ſunt piſces foſſiles dicti. In ea enim eſt terra te­
nuis, & multum naſcitur gramen: ſub quod altitudine duorum uel trium cubi
torum per arenam aqua fluminum dilatata fluit. Et ſi quando inundauerint
cum aqua, piſces terram ſubeuntes alimenti cauſa, nam mirifice appetunt gra
minis radices, planiciem efficiunt refertam piſcibus ſubterraneis, quos inco
læ effodiunt. Inueniuntur etiam foſſiles piſces circa Heracleam, & in multis
Ponti locis, ut Theophraſtus memoriæ prodidit: in Paphlagonia, ut Eudo
xus. Quin, ſi Senecæ credimus, ſub terra ſunt ſtagna obſeſſa tenebris & lo­
cis amplis. Animalia quoque illis innaſcuntur, ſed tarda & informia, ut in ae­
re cæco, pinguique concepta, & in aquis torpentibus facta. Et, ut idem ſcri­
bit, in Caria circa Idimum urbem, cùm exiliſſet unda, periere quicunque illos
ederant piſces, quos ignoto ante eum diem cœlo nouus amnis oſtendit.
Poſtremò in ſubterranearum animantium, ſeu, quod placet theologis, ſub­
ſtantiarum numero haberi poſſunt dæmones, qui in quibuſdam uerſantur
fodinis. Eorum autem duplex eſt genus. Sunt enim tiuculenti & terribiles
1aſpectu: qui plerunque metallicis infeſti atque inimici ſunt. Talis fuit Anneber
gius ille, qui operarios duodecim amplius flatu interfecit in ſpecu, qui coro
na roſacea appellatur. Flatum uerò emittebat ex rictu. Equi enim ſpecie haben­
tis procerum collum & truces oculos dicitur uiſus. Eiuſmodi etiam fuit Sneber
gius, nigro cucullo ueſtitus, qui in fodina Georgiana operarium è ſolo ſub­
latum in ſuperiore loco maximæ illius concauitatis quondam feracis argenti col
locauit, non ſine corporis attritu. Certe Pſellus, cùm ſex genera dæmonum
definiat numero, hoc cæteris peius eſſe dicit: quòd ipſi amictui ſit craſſior
materia. Quidam philoſophi hos & ſimiles dæmones, qui nocentes ſunt, &
natura improbi, nominant brutos, & rationis expertes.
Sunt deinde mites, quos Germanorum alij, ut etiam Græci, uocant Coba­
los, quòd hominum ſunt imitatores. Nam quaſi læticia geſtientes rident: &
multa uidentur facere, quum prorſus nihil faciant. Alij nominant uirunculos
montanos, ſignificantes ſtaturam, qua plerunque ſunt: nempe nani tres dodran
tes longi. Videntur aut eſſe ſeneciones & ueſtiti more metallicorum, id eſt, uit
tato induſio, & corio circum lumbos dependentes induti. Hi damnum dare
non ſolent metallicis, ſed uagantur in puteis & cuniculis: & quum nihil agant,
in omni laborum genere uidentur ſe exercere: quaſi modo fodiant uenas,
modo in uaſa infundant id quod effoſſum eſt: modo uerſent machinam tra
ctoriam. Quanquam uerò interdum glareis laceſſunt operarios, rariſſime ta­
men eos lædunt. Nec lædunt unquam, niſi prius ipſi cachinno fuerint, aut
maledicto laceſſiti. Itaque non admodum diſſimiles ſunt dæmonibus, tum his
qui raro hominibus apparent, quum quotidie partem laboris domi perfici
ant, & curent iumenta: quibus quod noſtri cauſa benigne faciant, generique
hominum ſint, aut ſaltem eſſe uidentur amici, nomen impoſuerunt Germa­
ni, Gutelos enim appellant: tum Trullis uocatis: quos ſexu tam mulierisque
uiri ementito, cùm apud alias nationes, tum maxime apud Suionas in famu
latu fuiſſe fuerunt. Sed dæmones montani potiſſimum laborant in his ſpe­
cubus, è quibus metalla effodiuntur iam, uel ea effodi poſſe ſpes eſt. Quocir
ca metallici non deterrentur à laboribus, ſed omen inde capientes alacriori
animo ſunt, & uehementius laborant.
1
REI METALLICAE
NOMINA LATINA GRAECA­
QVE GERMANICE REDDITA, ET EX
ordine, quo quodque primo occurrit, collocata. Re­
liqua ſubiuncta ſunt libris, De natura foſſi­
lium inſcriptis: quorum pauca quæ­
dam repetere nunc habui
neceſſe.
LIBRO PRIMO.
Foſſor Hauer / oder berghauer
Præfectus metallorum, bergamptmann
Præfectus rationib. Schichtmeiſter
Venam, qua parte abundat metallo,
luto oblinire, das ertz vorſtreichen
Venam terris, ſaxis, aſſere, palo tege­
re, das ertz vorſetzen
Præſes fodinæ uel cuniculi, Steiger
oder hutman
Magiſter metallicorum bergmeiſter
Iurati duumuiri Zwene geſchworne
die ein gebirge befahren
Deſerere fodinam, Aufflaſſen
Collectam exigere à dominis, Von
den gewercken zupus fordern
Symbola dominis indicere, Zupus
anlegen
Symbola dare Zupus geben
Iuratus partium uenditor krentzler
LIBRO SECVNDO.
Foſſas ducere Schoerffen Arenas riuorum uel fluminum laua­
re, Seiffen oder waſchen
Cuniculus, Stoln
Cuniculum agere, Stolntreiben
Venas corio nudare, Genge entbloſſen
Fragmenta uenarum, Geſchube
Virgula furcata, die rute damit etliche
vermeinen genge vfzzuorichten
Puteus, Schacht
LIBRO TERTIO.
Vena, Gang
Venula, uel fibra, kluffr oder geſchicke
Commiſſuræ ſaxorum Das abſetzen
des geſteins
Vena profunda, ein gang ſo in die teuf
fe vhelt
Vena dilatata, ein ſchwebender gang/
oder fletze
Vena cumulata, ein geſchute oder ſtoeck
Primò diſci figura ſe nobis oſtendit,
erſtlich leſſt ſich das auge ſehen
Interuenium, ein keil berges
Vena profunda lata, ein mechtig gang
ſo in die teuffe vhelt
Vena profunda anguſta, ein ſchmal
genglin ſo in die teuffe vhelt
Vena dilatata alta, ein dicker oder mech
tiger ſchwebender gang oder fletze
Vena dilatata humilis, ein dünner oder
ſchmaler ſchwebender gang oder fletze
Vena ex oriente pertinens in occiden
tem, ein gang der vom abende in
morgen ſtreicht
Vena ex occidente pertinens in orien
tem, ein gang der vom abend in mor
gen ſtreicht
Vena ex meridie pertinens in ſepten
triones, ein gang der von mittage
in mitternacht ſtreicht
Vena ex ſeptentrionibus pertinens
in meridiem, ein gang der von mit
ternachr in mittag ſtreicht
Inſtrumentum metallicum ſignificans
mundi partes, der bergeompaſz
Ventus, wind
1
Subſolanus, der wind der von oſt we­
het oder gehet
Ornithiæ, ſo von oſt oſtſuden
Cætias, ſo von oſtſuden
Eurus, ſo von mittel oſt ſuden
Vulturnus, ſo von ſudenoſt
Euronotus, ſo von ſuden ſudenoſt
Auſter, ſo von ſuden
Altanus, ſo von ſuden ſudenweſt
Libonotus, ſo von ſudenweſt
Africus, ſo vom mittel ſudenweſt
Subueſperus, ſo von weſtſuden
Argeſtes, ſo von weſt weſtſuden
Fauonius, ſo von weſt
Eteſiæ, ſo von weſt weſtnort
Circius, ſo von weſtnort
Caurus, ſo vom mittel weſtnort
Corus, ſo von nortweſt
Thraſcias, ſo von nort nortweſt
Septentrio, ſo von nort
Gallicus, ſo von nort nortoſt
Supernas, ſo von nortoſt
Aquilo, ſo vom mittel nortoſt
Boreas, ſo von oſtnort
Carbas, ſo von oſt oſtnort
Vena profunda deſcendens rectà in
profundum terræ, ein gang der ſei
ger gericht in die teuffe vhelt
Vena profunda deſcendens obliqua,
ein gang der flach in die teuffe vhelt/
oder ein flacher gang
Vena profunda deſcendens torta,
ein gang der ſich ſtortzt
Vena dilatata recta, ein ſchwebender
gang oder fletz ſo ſich ſeiger gericht vſz­
breitet
Vena dilatata obliqua, ein ſchweben
der gang oder fletz ſo ſich flach auſz­
breitet
Vena dilatata curuata, ein ſchweben­
der gang oder fletze ſo ſich ſteigend vnd
vhallend vſzbrcitet
Deuexum uel decliue montis, das ge­
henge des gebirges
Planicies montis, die fleche eins gangs
Vena principalis, der haubtgang
Vena tranſuerſa, creützgang oder
quergang
Vena principalem oblique diffindens,
ein gang der ortſchicks über kompt/
oder der ſich über den haubtgang ortet
Vena principalem oblique diffindens
rapta, ein gang den der haubtgang
mit ſich ſchleppet
Vena principalem oblique diffindens
in priorem partem translata, ein
gang dem der haubtgang zuo ruck ſtoſzt
Venarum coniunctio, wann ein gang
zum andern vhelt
Vena duriſſimo ſaxo finditur in par
tes, ein vheſt geſtein zuoſtoſzt dem gang
Venam fibræ in molli ſaxo diſijciunt,
kluffte vnd fletze zerſchmettern vnder
weilen den gang im ſchneitigem geſtein
Venæ caput, das vſzgehn des ganges
Venæ fundamentum, das liegende des
ganges
Venæ tectum, das hangende
Saxi pars pendens, das hangende
Saxi pars iacens, das liegende
Vena caput profert in lucem uerſus
orientem, der gang hat ſein vſzgehn
im morgen
Vena caudam tendit in occidentem,
der gang vhelt in die teuffe gegen dem
abende
Vena ſolida, ein volliger gang
Vena cauernoſa, ein druſiger gang
Cauernulæ uenarum & fibrarum, druſeri
Vena uacua foſſilibus & aquis per­
uia, ein gang der waſſer tregt
Fibra tranſuerſa, ein kreütz oder quer­
klufft
Fibra oblique uenam diffindens, ein
klufft die ortſchicks über den gang
kompt
Fibra ſocia, ein klufft die ſich zum gan
ge ortet
Fibra dilatata, ein gantz ſchmal fletz
Fibra incumbens, ein hangklufft
1
Fibra ſubdialis, quæ eadem. ein tag
klufft oder tag gehenge
Fibra ſolida, ein vollige klufft
Fibra cauernoſa, ein druſige klufft
Fibra foſſilibus uacua, & aquis per­
uia, ein klufft die waſſer tregt
Saxa inuerſa, ein widerporſtig geſtein
LIBRO QVARTO.
Caput fodinarum, fundgrube
Fedina, grube oder zeche
A ea fodinarum, maſſe
Area capitis fodinarum, fundgrube
Pes metallicus, wergſchuoch
Vncia, zol
Paſſus metallicus, lachter
Demenſum, lehen
Demenſum duplicatum, wher
Subciſiuum, überſchar
Quod ſi demenſum duplicatum fuerit,
wann ſich vff ein gantz wher erſtreckt
Caput fodinarum aduerſum, eins ge
gendrumbs fundgrube
Area capitis aduerſi fodinarum, ein
fundgruobe des gegendrumbs
Area fodinarum aduerſa, ein maſſe
des gegendrumbs
Aduerſa uenæ pars, ein gegendrumb
Quadratum, die vierung
Demetiri, vormeſſen
Machina tractoria, haſpel
Sucula, ronbaum
Saxo terminale, lochſtein
Stipites ad ſaxa terminalia affixi, pfel
ſo man an die lochſtein ſchlehet
Signo in ſaxum inciſo pangere ter­
minos, ein ſtuffe ſchlahen
Decuma, der zehende
Cuniculus, ſtoln
Canales cuniculi, waſſerſeige
Cuniculus habens ius poſſeſſionis,
erbſtoln
Cuniculus non habens ius poſſeſſio­
nis, treugſtolu
Foſsam patentem ducere, ein roſch dreiben
Batillum, ſchauffel
Siccare, treugen
Auram ſuppeditare, wetter brengen
Nona, das neunde
Fodinarum fructus, auſzpeüte
Partes fodinæ uel cuniculi, tal/ oder
kuckus
Fodinæ uel cuniculi ſemis, ein halbe
zech oder ſtoln
Quadrans fodinæ uel cuniculi, ein
ſchicht
Seſcuncia fodinæ uel cuniculi, ein hal
be ſchicht
Fodinæ uel cuniculi ſicilicus & dimi­
dia ſextula ac ſcripulum, ein zwei­
dreiſſigſt teil
Fodinæ uel cuniculi ſextula & ſimpli
um, ein halber zweidreiſſigſteil
Proprietarius, grundherre
Proprietarij partes, erbkuckus
Accepti expenſique rationem reddere,
rechnung thun
Foramina quæ ſuppeditant ſpiritum,
windloecher
Spiritum ſuppeditare, wetter brengen
Machinæ ſpiritales, windfenge
Putei ſpiritales, windſchechte
Foramina ſpiritalia, windloecher
Vicarius domini, vorleger
Proſcripti, der teil ins retardat geſatzt
wurden
Eximere partes de proſcriptorum nu­
mero, die teil vſz dem retardat nemen
Scriba fodinarum, bergſchreiber
Scriba partium, gegenſchreiber
Decumanus, zehender
Diſtributor, auſzteiler
Purgator argenti, ſilberbrenner
Scriba magiſtri metallicorum, des
bergmeiſters ſchreiber
Monetariorum magiſter, müntzmeiſter
Monetarius, müntzer
Intermiſſionem operarum concedere,
friſt geben
Iudex metallicus, bergrichter
Locare aliquot paſſus uenæ fodien­
1dæ, vordingen
Opera, ſchicht
Opera extraordinaria, ledigeſchicht
Ingeſtores, die berg anſchlahen
Vectiarij, heſpeler
Vectores, drecker/die vffden dreck­
werg arbeiten/mit hunden lauffen o­
der karnen
Diſcretores, ertzpucher
Lotores, weſcher/vnd ſeiffner
Excoctores, ſchmeltzer
LIBRO QVINTO.
Venam aperire, ein gang entbloſſen
Capſa putealis, kaw
Capſa quam habitat præſes fodinæ,
zechaus
Agere cuniculum, ein ſtoln traben
Aſſerculi uel pali in quibus ſedent foſ­
ſores qui cuniculum agunt, ſitzpfele
Puteus rectus, ein ſchacht der gericht
geſuncken
Puteus obliquus, ein flacher ſchacht
Foſſa latens uel occulta, ein leng oder
felozt oder querſchlag
Os cuniculi, des ſtolns mundloch
Materia metallica reperitur in cana­
libus, uel cohærens, & continuata,
ganghafftig / uel diſperſa & per eos
fuſa, nirig: uel uentris figura extu­
berans, bauchigt / ſo oder gang ein bauch
wirfft: uel in uenis & fibris à uena
principali ortis, quaſi in ramis ſpar
ſa, eſtig
Terra ferruginea, eiſenſchus
Res foſſilis ſpumæ argenti ſimilis,
miſpückel in zwitter gruben
Vena putris, ein ſchnetiger gang
Vena dura, ein vheſter gang
Venam in fodinis igni frangere, ſetzen
Cruſtæ, ſchalen
Cauum, der vſzgehawen ſchramm oder ſetzort
Ligna quib. ſunt tenuiſſimæ bracteæ
flabellorum quorundam inſtar cri
ſpatæ, berte
Fiſſuras adigere, ein ritz hawen
Venam tecti uel fundamenti ſaxis ab
rumpere, eine wand werffen
Remanere quaſi turbines quoſdam,
ſecke bleiben
Venæ duriſſimæ nodus, ein gueuſz
oder miſpickel
Aer ſe fundit in caua terræ, & rurſus
euolat, das wetter zeihet vſz vnd ein /
ſommer zeit zum hoechſten ein/zum ni
derſtem haeraus/ winter zeit widerumb
zuom niderſtem ein/zum hoechſtem herauſz
Puteus qui lacunæ loco eſt, waſſer­
ſchacht
Lacuna, ein ſumpff
Rectus puteus, ein richtſchacht
Putei ſtructura.
Tigna per interualla collocata, trag­
ſtempffel
Tigilla, donholtzer / oder dumb­
holtzer wie mans yetzo nennet
Aſſeres qui ad tigilla prope fundamen
tum affiguntur, donnen
Scalæ, farten
Aſſeres, & qui utrinque puteum à uena,
& qui reliquam eius partem ab ea, in
qua ſunt ſcalæ, diſtinguunt, ſeitem don
ne
Contignationes quadrangulæ, iocher
Contignationes ſic factæ, ut capita ti­
gnorum in formis aliorum tignorum
includantur, geſchloſſeneiocher
Contignationes ſic factæ, ut tignorum
capita exciſa ſint, iocher ſo ineinan­
der gevhellet
Aſſeres diſſectæ arboris extimi, ſchw
arten
Tigna longiſſima, wandrute
Tigilla tranſuerſaria, einſtrich vnd fel­
holtzer
Aſſeres ad latus ſcalarum tignis
impoſitæ, rhubune oder abtrit
Tigilla rudia continuata tignis paulo
ſupra infimam putei partem ſuper
poſita, ſchuſbune
Cuniculi ſtructura
Tigilla ſtatuta, thorlein holtzer
Tigilla teretia, kappen
Tigilla inferiora, ſtege
Oſtiolum, thorlein
Tigna duo coniuncta, das geſtenge
1
Eorum cauum, das gleis
Foſſæ latentis ſtructura.
Foſſam latentem ſubſtruere, ein kaſtem
ſchlahem
Tigna robuſta, tragſtempffel
Tigna teretia, kaſtenſtangen
Foſſores qui colla gerunt intorta,
krumphelſe
Saxa uenæ æris dilatatæ, gebirge des
ſchwebenden gangs oder fletzes am hartz
Corium terræ, die erd oder leim
Saxum rubrum, rot gebirge
Alterum item rubrum, roterkle
Argilla cinerea, thone oder than
Tertium ſaxum, gerhulle
Cineris uena, aſche
Quartum ſaxum, gnieſt
Quintum, ſchwehlen
Sextum, oberrauchſtein
Septimum, zechſtein
Octauum, vnderrauchſtein
Nonum, blitterſtein
Decimum, oberſchuelen
Vndecimum, mittelſtein
Duodecimum, vnderſchuelen
Decimum tertium, dach
Decimum quartum, norweg
Decimum quintum lotwerg
Decimum ſextum, kamme
Lapis æroſus fiſſilis, ſchifer
Fulturæ natiuæ uel fornices, bergvhe
ſtem
Res effoſſas alueis ſubtrahere &
retro fundere, dem berg zu ruck ſtürtzem
Menſor, marſcheider oder ſchiner
Eius inſtrumenta, ſein zeug
Funiculus canabinus, die ſchnure
Funiculus ex phyliris tiliæ factus, das
paſt
Hemicyclium, donlege bretlein
Pertica, ſtab
Tripus, ſtul
Inſtrumentum cui index eſt, compaſz
Orbis, ſcheube
Cochlea, ſchraube
Ferrum perforatum, das eiſen
Libra ſtatiua, auffſatz
Ligula eius, ſein zunglein
Libra penſilis, wage
Inſtrumentum cui index, quo Alpini
menſores utuntur, der ſchiner compaſz
LIBRO SEXTO.
Ferramenta, der hauer zeug
Ferramentum primum, bergeiſen
ſecundum,
tertium, ſumpffeiſen
quartum, fimmel
Manubrium, ſtil
Cuneus, keil
Lamina, ploetz
Bractea, feder
Malleorum minorum minimus, ritzfeuſtel
medius, handfeustel
maximus, pauſchel zu einer hand
Malleorum maiorum paruus, peuſch
el zu beiden henden
magnus, groſzfeuſtel
Bacillum ferreum foſſorum teres, das eiſen
damit man einen durchſchlag macht
Bacillum ferreum foſſorum latum, das
brecheiſen
Contus foſſorum, die brechſtange
Ligo, keilhaw
Rutrum, kratze
Batillum, ſchauffel
Vaſorum, in quibus res foſſiles extra
huntur, minus, kobel
maius, tonne
Corbis, korb
Saccus, liderner ſack
Ciſium, lauffkarn
Ciſium alterum, lauffkarn ſo die ſeiff­
ner brauchen
Capſa patens, hund
Eius magnus clauus ferreus obtuſus,
leitnagel ſo im gleis gehet
Canalis, waſſerſeige
Alueus minor, ertztrog
Alueus maior, bergtrog
Aquaria uaſa, die gevhes darinnen man
waſſer zeihet
Situla, pſutzaimer vnd wasserkanne
1
Modulus, waſſerzober
Bulga per ſe hauriens aquas, ringebul­
ge
Bulgæ in quam aquæ batillo agita
tæ infunduntur, ſtreich bulge
In bulgæ partem ruptam bacilli tere­
tis & ſtriati particulam immittere, &c.
ein kerbholtz oder ſchraube einbinden
Infundibulum, ſtürtze
Machinæ tractoriæ, gezeuge ſo berg
vnd waſſer heben
Machinæ ſpiritales, gezeuge ſo wetter
brengen
Machinæ ſcanſoriæ, farten
Machina prima, qua etiam aquæ extra
huntur, haſpel, hanc aliqui girgillum
uocabulo Latinis non uſitato nomi
nant
Tigna in fronte & tergo putei collo­
cata, pfuelbeume
Palos in tigna immittere, vorpfenden
Sucula, ronbaum
Stipites uel aſſeres craſſi, haſpelſturtzem
Lamina ferrea craſſa, pfadeiſen
Vectis, haſpelhorn
Funis ductarius, ſeil
Vncus ferreus, ſeilhacke
Collis aſſurgens circa machinæ caſam
halde
Machina altera qua etiam res
foſſiles extrahuntur, ſchwengrad oder
radhaſpel
Bacilla ferrea in ſucula incluſa, ſtangen
ſchweng
Vectis in metallis uſitatus, haſpelhorn
Vectes recti, haſpelwinden
Modiolus rotæ, nabe
Radius, ſpeiche
Curuatura, felge
Tertia machina, die ronde ſcheibe
damite man bergzeihet
Orbis, ſcheibe
Axis ſtatutus, ſpille
Axis ſtratus, welle
Tympanum dentatum, kamprade
Tympanum quod ex fuſis conſtat,
furgelege oder getriebe
Tabella, leiſte
Machina quarta qua etiam res
foſſiles extrahuntur, gepel
Tigna erecta, ſeulen
Tigna humi ſtrata, ſchüe
Tigna oblique deſcendentia, pande
Area rotunda, vmblauf im gepel
Crater keſſel / dan es iſt oben weit vnden
enge wie ein keſſel
Contigua tigilla per quæ penetrant
pali, das gezimmerte ſchrot
Tignum in imo crateris ſtratum, der
ſteg der vnder das gezimmer des keſ­
ſels quervber gelegt
Catillus ferreus ex acie temperatus,
das eiſerne geſtelte pfenlein
Axis, ſpille
Codax, zapfe
Circulus ferreus, eiſerner ring
Tigna oblique aſcendentia, ſteiffen
darauf die arme ruhen
Tigna tranſuerſaria duplicata, arme
ſo die quervber gehen vnd in einander
geſchloſſen ſein
Tympanum, korb
Rotæ, korbſcheiben
Fuſi, korbholtzer darumb die gepelſeile
ſein angetrieben / das man die ſcheibem vnd
holtzer zuſamme einen korb nennet
Ductarij funes, gepelſeile
Trabes, ſtege darauf die gepelſal gehen
Axiculus ligneus teres, wengſtempel
darauff die ſale gehen das ſie ſich nit
beſtoſſen oder abniffen
Orbiculi, ſchibem daruf die ſeile auch gen
Tignum curtum, ſchemel daraufoder treiber
ſitzt/vnm daran man die pferde ſpannet
Auriga, treiber
Statera, wage
Harpago, ſturtzwage oder fahacke
Machina quinta, die roſkunſt mit
der prembſſcheibe
Tympanum prope tympanum quod
ex fuſis conſtat, prembſſcheibe
Tympanum quod ex orbibus conſtat korb
Harpago, prembſſchuch
1
Tignum mobile, ſchuel zeug
Tignum breue, ſchemel
Tabulatum, bune
Alter harpago, fahacke
Venas autem &c.
das furfuhren
vnd bergfodern
Traha cui impoſita eſt capſa, ſchlite
Traha carens capſa, ſchleffe
Bacillum, knebel
Sacci è ſetoſis pellibus ſuillis confecti,
porſtige ſeuſecke
Homo funem in brachium uel pectus
inuoluens, der ſackzicher
Longæ capſæ patentes, rollen
Tabellæ tranſuerſæ, leiſten
Ciſia birota à tergo trahentia arborum
truncos, ſchlefkerne
Capſæ, triznen
Præſes officinæ, mulmeiſter
Capſæ in quas uenæ diſtribuendæ in­
ijciuntur, teiler
Machina qua res graues demit­
tuntur in puteum, bruſtwinde
Vectes recti, windeſtangen
Trochlea, klobe
Vtres, bulge / auch liderne ſeck
Pilæ, taſchen
Situlæ, kannen
Orbiculi, pompenzoge
Machinæ ſitulis aquas exantlan
tes, waſſerkunſtlein ſo mit kannen heben
Prima, die waſſerkunſt ſo ein heſ­
peler zeihet
Loculamentum, das eiſerne gevierte
heuſelin
Axiculi ferrei, eiſerne welchin
Catillus, pfenlein
Receptaculum, das holtzerne geruſte
Vncus ferreus, der eiſerne ſperhacke
Orbiculus ferreus, das eiſerne redlein
Tympanum ſuperius, die obere ſcheibe
Fibulæ ferreæ ter curuatæ, kropem auf
drei orten vorbrochen
Libramentum ſiue tympanum inferius
der widerwag oder vndere ſcheibe
Secunda, des Vitruuij waſſerkunſt
mit dem mangelrade
Tertia, die waſſer kunſt mit dem waſſer ra
de
Siphones, pompen
Primus ſipho
Lacuna, ſumpff
Fiſtula, rore
Fibula ferrea, klammer
Truncus, pompenſtocke
Lignum teres, zapfe
Foricula, des ventils thorlein
Foramen trunci, das gepor
Siphunculus, rorlein welchs die rore
hat ſo ſie forne oben nicht auſzgeſchnitem
Operarius, pomper
Pilum, pompenſtange
Calceus, pompenſchuch
Sipho ſecundus
Stipes chelas habens perforatas, ein
gezwiſelt ſtamholtz
Axiculus ferreus, ſchwengelnahel
Vectis, handhabe
Tertius ſipho nulla habet propria
uocabula germanica
Quartus ſipho, die pompen waſſer kunſt
Truncus, ſtock
Axiculus, welchin oder eiſerne inſtrument
Pila ferrea, eiſerne ſtenglein
Fibula, anwurffe
Parui cunei lati, federn
Quintus ſipho, haſpelpompe
Dens pili, ſchemel
Dentes ſuculæ, hebblatte des ronbau­
mes
Foramina fiſtularum, das gepore
Sextus ſipho, radpompe oder haſpelpom­
pen gleich
Corbis, korb
Septimus ſipho, die neue renfridi­
ſtorfiſche radpompe
Si tres ſiphones fuerint, ſo drei pom­
penwerck ſein
Lacuſculus, kaſte
Pila, geſtenge
Rota, waſſerrad
Pinnæ, die ſchauffeln des rades
Axis rotæ, welle
1
Ferrum in alterum axis caput infixum,
das nennete man ſchlecht das eiſen
Pilum latum, das breite geſtenge
Chelæ, ſcheren
Cochleæ, ſchrauben
Axiculus, welchin
Pilum teres, das ronde geſtenge
Laminis ferrata, mit eiſernen blechen
beſchlagen
Foricula, des ventils thorlein
Aperturam habet, iſt offen
Octauus ſipho, die andere neue rad­
pompe
Nonus ſipho, die dritte
neulichſte radpompe
Machinæ quæ ut ſiphones fiſtu
lis hauriunt aquas, zeuge
Machina prima, heintze oder einzug
Cauerna, radſtube
Rota, heintzenrad
Tympanum, ſcheibe
Fibulæ ferreæ, kropen
Catena ductaria, heintzenſeil
Fiſtulæ, rorberg
Tigna excauata, oder kaſt des heintze ſeils
Libramentum, welle oder widerwag
Pilæ, taſſchen
Altera machina, der zwifache heintze
Canales occludere, vorſchutzen
Canales recludere, aufzihen
Tertia machina, radkan oder roſkunſt
Axis ſtatutus, ſpille
Rota dentata, kamprade
Dentes, kimen
Axis ſtratus, welle
Tympanum quod ex fuſis conſtat, getriebe
Tympanum cui infixæ ſunt fibulæ fer­
reæ, die ſcheibe darein die kropen ge
ſchlagen
Quarta machina, taſchenhaſpel
Sucula, ronbaum
Tympanum, ſcheibe
Quinta machina, handzug ſo zwo wel
len hat
Sexta machina, taſchen rad
Rota quæ à calcantibus uerſatur, vmb
lauf rad wie in einer mangel
Machina omnium quæ aquas tra­
hunt maxima, kerrad oder kunſt
Caſtellum, waſſerkaſte
Fores quibus uectes ſunt, ſtrudel
Antæ excauatæ, das auſzgeſchweiffte
beiderſeits der ſtrudel darinne oder heng
ſitzer aufzihet vnd wider leſſt vor­
vhallen
Canales ſub oſtijs, lotten darinnen das
waſſer auf das kerrad fleuſt
Rotæ theca ſiue loculamentum, radſtübe
Rota duplices habens pinnas, das rad
ſo zwifach geſchauffelt
Orbes, ſcheiben
Tympanum quod ex quatuor orbi­
bus & pluribus tignis conſtat, korb
Catena ductaria, eiſern ſeil
Tympanum alterum, prembſcheibe
Harpago pergrandis, prembs
Tabulatum aliquantum decliue, ſturtze
Palus, ſtempfel
Catena ferrea, kette
Alter harpago, fahake
Rector machinæ, hengſitzer
Loculamentum penſile, hanged heuſlein
Socius eius harpagonem pergrandem
ad alterum tympanum admouens, prenſer
Qui bulgas effundunt, ſturtzer
Puteus, kunſtſchacht
Bulgarum gubernator, ſtreicher
Lacuna, ſtreichſumpf darinne ſich das
waſſer ſamlet
Foſſa latens iuxta lacunam, das auſz­
gebrochene ortlein
Machinæ ſpiritales, zeuge ſo wetter
in die grube brengen / oder boeſes heraus zie­
hen
Primum genus, windfenge
Prima ſpecies, windfang mit breten
vberecke creutzweis
Puteus, windſchacht
Operculum in orbis figuram forma­
tum, rondte decke
Secunda, zweierlei lotten windfenge
Canalis longus, lotten
1
Tertia, der windfang im vhaſſe
Os ſpiritale, oder ſpund ſo den wind fehet
Ala, flogel
Secundum genus, focher
Prima ſpecies, der focher in der ſcheibe o­
der rondem geheuſe dem ein heſpeler zeiher
Secunda & tertia, der focher in einem
gevierten geheuſe an der erden vnd ent
bor mit flugeln wie ein muole
Alæ, flügel
Quarta, der focher in einer ſcheibem den
ein waſſerrad vmbrreibet
Primum genus flabellorum, flügel
von dinnen vnd ſtarcken bretten
Secundum, flügel von kurtzen bretſtuckem
Tertium, flügel von kurtzen bretſtuck
en daran genſeflugel gemacht
Tertium genus, wetterblaſbelge
Prima ſpecies, der wetter balg / oder boeſze
wetter auſz dem ſchachte durch lotten
zeihet/oder gutes dadurch hinein bringet
Secunda, der wetter balg ſo durch ro­
ren in einen ſtoln wetter brenget
Tertia, die wetterbelge ſo man trit
Quarta, die wetter belge mit der ronde
ſcheiben ſo ein pferd trit
Quinta, die wetter belge da ein pferd
wie in einer roſzmuele die ſtehende wel
le vmbtreibet
Ratio euentillandi linteorum ia
ctatu, die weiſe mit leilach zu fochern
Machinæ ſcanſoriæ
Scalæ, farten
Inſidere in bacillo, auf dem knebel ein­
fahren
Inſidere in corio, einroſchen
Deſcendere gradibus in ſaxo inciſis,
auf gehauenen ſtuffen einfharen
Aer immobilis, boeſe wetter
Virus ſiue fumus uiroſus, ſchwaden
Ex lacunis euolat, oder ſchwaden ſteht auf
Peſtilens aura, vorgifte lufft
Graues halitus, dumpfig boeſe wetter /
es ſei der dampf kald oder warm
LIBRO SEPTIMO.
Venas experiri uel explorare, probiren
Artifex experiendæ uenæ uel metal­
li, probirer
Libra, probir wage
Loculamentum, geheuſe darinnen die
wage ſtehet
Fornacula, probirofen
Fornacula latericia, gemaurter pro­
birofen
ferrea, eiſerner probirofen
fictilis, tenner probir ofen
Lamina ferrea, eiſern blech
Os fornaculæ, mundloch / mundhol /
thorlein
Laminæ ferreæ pars quæ extat è for­
nacula, auſzladung
Circulus ferreus in quem flatus follis
duplicati penetrat, der ring darin­
nen man vor dem balg anſeid
Follis duplicatus, zwifacher balg
Foramen ſpiritale, windfang
Naris, lieſſe
Tegula, muffel
Catillus fictilis, ſchirbe
Catillus triangularis, dreieckicht ſchirbe
Catillus cinereus, capelle
Accretiones arborum annuæ, iharwachſz
Mortariolum, capellenfutter
Piſtillum, ſtoſſel
Additamenta, zuſetze
Aeris ſcobs elimata, kupferfeilich
Ferri ſcobs elimata, eiſenfeilich
Ochra ex plumbo facta, pleigeel
Minium ſecundarium, menning
Plumbum ignis ui in cinerem reſolu
tum, pleiaſche
Canna ferrea, eiſern rorlein
Forceps ferreus, zange darinne man
kogeln geuſt
Vncus ferreus, eiſern hecklein
Tabella, tefelein
Aurum experiri argento uiuo, an­
quicken
Æs liquefactum fundere in canalicu­
lum ferreum, zeengiſſen
Æs, uel plumbum, uel argentum, in
1globulos diſſoluere, kuppfer oder
plei/oder ſilber kornen
Plumbum in globulos reductum, gekornt
plei
Aurum uel argentum coticula ex­
plorare, gold oder ſilber ſtreichen
Acus, ſti eichnadeln
Acus ex auro & argento factæ, gold
nadeln auf weis beſchickt
Acus ex auro & ære factæ, goldna­
deln auf rot beſchickt
Acus ex auro & argento & ære factæ,
gold nadeln auf weis vnd rot beſchickt
Acus ex argento & ære factæ, ſilberna­
deln
Libra, pfund / nicht alleine wage
Prima libra minor, das weglein darinnen
man das ertz vnd den zuſatz einwiget
Secunda, darinnen man das plei zuwiget
Tertia, darinnen man das korn aufzihet
LIBRO OCTAVO.
Materiam metallicam diſcernere à ter­
ris &c.
ertzſcheiden
Metallum rude uel uenam præſtantem
à terris & ſaxis ſecernere, ertzklauben
Metallum malleo percuſſum dilata­
re, ertzquetzſchen
Malleus quadrangulus & craſſus,
quetzſcher
Metallum cuneo ſecare partes, das
ertz mit meiſſeln zuſchroten
Metallum ferramento forficis ſimili
concidere, das ertz mit einer ſcheren
zuſchneiden
Ferramentum forficis ſimile, ſchere
Venarum tundendarum modi, die
weiſen ertz zupuchen
Primus, das ertzpuchen ſo gemein
Abacus, puchbanck
Malleus alter, puchammer vnd ſcheid
hammer
Vas altius, ertz vheſlein
Vas humilius, ertzaimer
Alter, das ertz puchen mit feuſteln
Tertius, das ertz dreſſchen
Arca, herd
Ferramentum, eiſern ſchlegel
Area curta, der kurtze herd
Rutrum ligneum, kiſte
Venarum urendarum rationes,
die weiſen ertz zuroeſten
Prima, das gemeine ertzroeſten
Strues lignorum, ſiue crates, roeſt
Aquas immittere in uenam, uſtam, waſſer
laſſen flieſſen auf das geroſte ertz
Secunda, das zwitter roeſten
Tertia, das glantzroeſten
Quarta, das roeſtem auf dem eiſern bleche
Quinta, das roeſten auf den eiſeren blech
en im ofen
Sexta, das ſchiferroeſten
Faſces uirgultorum, gepund reiſig
Venas pilis præferratis tundere, ertz
vnder den puchern puchen/oder ſchlecht
ertzpuchen
Machina qua uenæ ſiccæ pilis præfer
ratis tunduntur, das treuge puch werck
Truncus, ſtock
Capſa, kumpf oder puchtrog
Solea ferrea, eiſern blech
Tigna tranſuerſaria, querholtzer
Eorum foramina quadrangula, laden
Pila, ſtempfel oder puchſtemfel
Caput pili ferreum, pucher oder pucheiſen
Cuneus ferreus latus, feder
Dens pili, deunrling
Dentes axis, hebeblatten oder hebarm
Quadrangula contignatio, ſchrot
Capſa cuius fundum filis ferreis eſt
contextum, durchwurf
Cribrum uſitatum, reder ſo einem holtzenen
lauf mit einem eiſern boden hat/heiſzt die
arbeit das rodern vber die kreutzholtzer
Capſa patens, kaſtenreder
Magna capſa lignea, ſchwengreder
Cribrum rotundatum, ſiebreder ſo ei­
nen kupfernen lauf mit einem eiſer­
nen boden hat
Neuſolæ uerò, quod eſt metallum &c.
das auſz kleinen in Vngern
Longa capſa patens, rolle
Breuis capſa patens, durchlas
1
Abacus, bune
Cribrum quod uerſatur in uaſe aqua
rum ferè pleno, der naſſe ſiebreder/oder
das naſſe auſzredern durch das ſieb
Corbis quæ uerſatur in uaſe aquis re
ferto, der naſſe korbreder/oder das naſſe
auſzredern durch den korb
Lanx, ſchuſſel
Molendi rationes, die weiſen gold
ertz vnd zwitter zumalen
Prima mola, die gemein weiſe da die
muele ein waſſerrad treibet
Tigna, das muelgebite
Axis, welle
Codaces, zapffen
Dimidiatæ armillæ ferreæ, pfenlein
Tympanum dentatum, kamprad
Dentes, kimen
Tympanum quod ex fuſis conſtat, getriebe
Fuſi, ſpindeln
Axis ferreus ſtatutus, ſpille
Subſcus, mueleiſen oder meiſſel
Molæ, muelſtein
Infundibulum, goſſe
Lignea bractea rotundata, lauf
Canalis, melwinckel da es vſzſchütet
Secunda mola, cuius rota ab equis aut
aſinis aut capris uerſatur, die roſmuele
Tertia, cuius orbem calcantes circumagunt,
die muele mit der ſcheiben die man trit
Quarta, quæ manibus circunacta uer­
ſatur, die handmuele
Quinta, quæ uno eodemque tempore au
ri uenam tundit, molit, lauando purgat,
di goldmuele mit dem treugen puch werck
Tabellæ duæ inter ſe tranſuerſæ quas
tertia decuſſat, der querl
Lauandi rationes, die weſchwerck
Prima, das weſch werck durch den ſchlem­
grabe
Canalis, ſchlemgrabe
Eius caput, durchlas
Canalis tranſuerſus, quergerinne
Aquagij canalis, waſſergerinne
Rutrum ligneum, kiſte
Secunda, das waſſchem vber das gevhelle
Tertia, der gemeine ſchlemgraben
Canalis deuexus ſiue minor, oder ſchlem­
graben
Eius caput, herd
Trulla, kelle
Rutellum, kiſte
Lapilli nigri magni, grober ſtein
mediocres, kretzſtein
parui, zelwerck
Duo canales deuexi, oder zwifach ſchlem­
graben
Quarta, das waſſchem vbern teſt
Lacus, waſchtrog
Abacus, bune
Quinta, der kurtze herd
Sexta, der planherd
Lintea, planen
Altera area, der wende herd
Septima, die ſieb arbeit
Cribrum anguſtum, das enge ſicbe
Succutere, trosteren
Radius, ſtreicholtz
Cribrum anguſtius, das engere ſieb
Cribrum anguſtiſſimum, das heren­
ne ſieb/welches das engste
Machinæ quæ uenas udas pilis
præferratis tundunt, die naſſen puchwerck
Prima, das naſſe puchwerck vff ſilbergenge
Capſa, kumpff
Saxum, ſolſtein
Solea ferrea, eiſener ſolſtein
Lamina ferrea foraminum plena, ei­
ſern gitterlein
Canalis, gerinne
Batillum ligneum, holtzen ſchauflein
Batillum ferreum, eiſerne ſchauffel
Lacus, ſumpff
Canaliculus, gerinlein
Secunda, das naſſe puchwerck vff zwitter
Canales, puchgreben
Ramus conuolutus, zuſamne gewickelt
reis
Lapilli nigri maiuſculi, graupen
mediocres, überſchus
Limus, ſchlam
Tertia, das andere naſſe puch werck auf
zwitter
Canalis, gerinne
1
Raſtrum tridens, krail
Lacuſculus, ſumpflein
Ganales magni, puchgreben
Canalis ſimplici aſſimilis, durchlas
Axiculus, waltze
Conclaue, bereitſtube
Quarta, das dritte naſſe puchwerck vff
zwitter
Canalis deuexus, ſchlemgraben
Quo modo lapilli minutuli, quos flu
mina deferunt, capiuntur, wie man
das affter auffehet
Extructiones ſimillimæ his quæ con
ficiuntur ſupra moletrinas, where
Areæ, auſzgeſtochene pletze
Sepes obliquæ in pratis, vſzſtriche
Quo modo quatuor machinæ uno
in loco conſtruuntur: duæ in ſuperiore
eius parte, & totidem in inferiore, die
weiſe puchwerck übereinanoder zumachen
Quinta, das gold puchwerck in Kernte
Pila, ſchuſſer
Capſa, puchtrog
Laminæ foraminum plenæ, ſeneiſen
Aſſer qui erigi poteſt, wendebret
Aſſeres cauis pleni, brete ſo rondte
tulcklein haben
Alueus nauiculæ ſimilis, ſeichſe
Ramentorum auri lauandorum rati­
ones, das gold waſchen
Prima, das waſchem vber das lochrichte bret
Secunda, das waſſchen in Wherern
Capſa, kiſte
Rutrum ferreum, eiſerne kratze
Tabellæ, rigel oder bretſtucke
Alueus niger, ſichertrog
Tertia, das waſſchen über drat bret mit
drate überzogen
Quarta, das Portugaleſiſch gold waſſchem
Caput areæ, des herdes haubt
Tabellæ tranſuerſæ, leiſten
Rutrum ligneum, ſtreicholtz
Bacillum cuſpidatum, das ſpitzig holtzlin
Lanx, ſchuſſel
Mediæ lancis cauum, das ronde vſz­
gedrete tulcklein
Lanx ſtriata, die ſchuſſel ſo innwendig
auſzgedrehet von holen faltzem wie ein
ſchnecken heüſzlin
Quinta, das waſſchen iiber das geratz­
te bret
Caua, grublein
Canaliculi, rutzlein
Sexta, das waſſchen über das gekerbte
bret
Canaliculi tranſuerſi, querkerben
Septima, das waſſchen auffm herde da
das haubt keuliche tulcklein hat
Canaliculus, kerbe oder rinſe
Auri ramenta leuiora, flemicht gold
grauiora, kornicht gold
Octaua, das waſſchen auffm herdeſo
vier eckicht grublein hat
Nona, das waſſchen auffm herde / welch
er von breten/ſo rauch vnd zotig
Decima, das waſchen auffm herde mit
ochſen oder pferde heuten bedeckt
Vndecima, das gold ſamlen mit vhelen
Duodecima, das waſſchen über das
gruene tuch
Decimatertia, das waſſchen über das
herenne tuch
Decimaquarta, das waſſchen über den
raſen
Decimaquinta, das waſſchen im groſſ
en ſichertroge vnd ſichern
Decimaſexta, das gold ſichern
Decimaſeptima, das waſſchen im hubel
Lauandæ materiæ cum lapillis ni­
gris uel metallorum ramentis permi­
ſtæ rationes, die weiſen zwitterberg vnd
anoderer metalliſcher abſchilfung zuſeiffen
Prima, quæ uetus eſt, die alde ſeiffen ar
beit
Loci ualleſtres, thele
Loci deuexi & concaui, ſchluchten
Lotores, ſeiffner
Foſſam agere longam & dediuem,
einen waſſer graben machen/vnd im
ein roſch geben
Materia metallica, das werek
1
Cutis, mott
Ligones lati, radhauen
Ligones cuſpidati, keilhauen
Perones, waſſer ſtifeln
Furcæ ligneæ, ſeiffengabeln
Batilla lignea, ſeiffen ſchauffeln
Agitare, ſchwencken
Lacuſculus, der gantze lauter trog
Lacuſculus ei ſubiectus, oder vnodere trog
Canalis quadrangulus, oder anodere lauter­
trog
Ligo ſimilis roſtro anatis, die
keilhau ſo geſtalt wie ein enten ſchnabel
Materia lapillorum expers, geſchwem­
ſtucke
Secunda, das ſeiffen über die
floſz/oder floſzgraben
Furca ſepticornis, die ſeiffen gabel ſo
ſieben zacken hat
Tertia, die gerinarbeit
Batillum ligneum, holtzene rurſchauffel
Batillum ligneum cui manubrium cur­
tum, holtzen ſchauflein
Quarta, die vhas arbeit
Quinta, quæ noua eſt, die neue ſeiffen
arbeit/heiſſt übers blech
Capſa patens, kaſte
Lamina ferrea, das eiſern gelochert blech
Canalis, gerinne
Tabellæ quarum alia alia altior eſt,
das gevhelle vnd widerſtoſſe
Lacus, ſumpff
Materia, werck
Rutrum ligneum, kiſte
Res inanis, das taube
Rutrum ferreum, kratze
Præſes laboris, der oberſte ſeiffner
Lacuſculus, lautertrog
Sexta, quæ etiam poſt hanc inuenta
eſt, die neulichſte ſeiffen arbeit
Septima, die flutgzeben
Octaua, das gold waſchem in waſſer riſſen
Charadra, waſſerriſz
Nona, das polniſch pleiertz waſchen
Terra ferè lutea, gluch
Argilla uda & arenoſa, ſchwilen
Cribrum æneum, reder
Torrendi ratio, das brennen im backofen
Rutabulum, ſchurſtange
Raſtellum bidens, pock
Rutrum, krucke
Materia quæ dum torrentur lapilli conflu
it, faſen
Cremandi rationes
duæ, zweierlei weiſe zu roeſten
Altera, das roſtem im vſzgeſtochenem platze
Panes ex pyrite uel cadmia conflati,
ſtein
Altera, das roeſten im ofen
LIBRO NONO.
Excoquere, ſchmeltzen
Excoctio, das ſchmeltzen
Excoctor, ſchmeltzer
Domicilium ſiue officina in qua
uenæ excoquuntur, hutte
Qui ſuccedit uicarius excoctoris mu
neri, ſchmeltzer ſo ans meiſters ſtat trit
Miniſter, furlauffer
Fornax, ſchmeltzofen
Os fornacis, auge
Catinus, tiegel oder ſpor
Humoris receptaculum, aizucht
Camini pars patens quæ fumum emit­
tit, rachloch
Camini parietes duo, rectus & obli­
quus, ſchleten
Follis, balg
Follium ſedilia, balggeruſte
Machina quæ folles comprimit, die
welle ſo von einem waſſerrade getriben
würt mit irer zugehoerung
Organum quod folles diducit, oder balgzug
Follis partes
Tabulata, balgbrete
Arcus, bogel
Coria, balgleder
Caput, balghaubt
Tabellæ tiliaceæ tabularum latera cin­
gentes, lindene leiſten
Foramen ſuperioris tabulati, ſpund­
loch
Eius operculum, ſpund
Cauda, balgſterzel
1
Foramen ſpiritale inferioris tabulati,
windfang
Operculum, deckel des windfanges
Lorum, rime
Annulus ferreus, ring
Peſſulus ligneus, rigel
Claui cornuti, balgnaele
Cochlea, ſchraube
Tabula, ſchran
Naris, lieſſe
Bracteæ ſimul iunctæ, das ſchloſſz
Follium ſedilia, das geſtelle zuon
blaſzbelgen
Tigna humi locata, Schwellen
Pali cuneati, pfele
Tigna ſtatuta, tocken
Tigilla, tremlein
Fiſtula, form
Machinæ pars quæ folles com­
primit, die welle mit den ſtreichen
Tigilla quæ longis axis dentibus de­
preſſa folles comprimunt, ſchemel
Vectis, ſchinholtz oder ſchin/oder balg
ſtertzel
Inſtrumentum ferreum, ſchinhake
Organi folles diducentis partes
Tignum ſtatutum perforatum, klobſeule
Tignum quod uerſatur circum axicu
lum ferreum, ſchwengel
Capſa, kaſte
Machinæ cuius dentes tigilla de­
primunt partes
Axis, welle
Rota, waſſerrad
Tympanum quod ex fuſis conſtat, fur­
geleg oder getriebe
Tympanum dentatum, kamprad
Dentes tyrnpani, kimen
Dentes axis, ſtriche
Puluis miſtus ex quo focus & ca
tinus conficiuntur, geſtube
Puluis carbonum, kolgeſtube
Puluis terrenus, erdgeſtube
Crates, horte
Inſtrumenta excoctorum, aliaque
Scalæ, flickleiter
Spatha lignea, flickſcheit/oder kleib ſcheit
Focus, herd im ofen
Pilum, ſto ſzbaum oder kolbe/oder ſto ſz
kolbe
Manubrium, ſtil
Lamina curuata, ſporeiſen oder ſchelchin
Pilum æneum, knpfferner ſtoſſel
Bacillum teres, augen holtz
Alueus bracteis ligneis contextus,
ſchin vhaſſz/oder fulvhaſſz
Vaſa è corio facta duo, quibus aqua
ad reſtinguendum incendium, fi
quo officina conflagrat, hauritur,
liderne eimer
Siphunculus orichalceus, quo eadem
hauſta exprimitur, meſſing ſprütze
Vnci duo, feür haken
Rutrum unum, feürkrucke
Inſtrumentum ferreum quo terra uer­
beratur, pereiſen
Pilum teres, ſtopholtz
Alter alueus, trog
Contus, ſtecheiſen / oder augeiſen
Contus uncinatus, ſchackenhacke
Recrementa, ſchlacken
Furcilla ferrea, eiſerne ſchlackengabel
Panes ex pyrice conflati, ſtein oder lech
Miſtura auri uel argenti cum plum­
bo, werck
Cochleare, kelle
Catilli, pfenllein
Alter contus uncinatus, reneiſen
Rutrum, kruckeiſen
Spatha ferrea, ſtoſzeiſen
Prima uenarum excoquendarum
ratio, das ſchmeltzeu auffin ſtich
Venarum aliæ cito liqueſcunt, etliche
ertz ſeind flüſſig / aliæ lentè, etliche
ſeind ſtrenge vnd wilde / arbeiten ſich
ſeiger / aliæ ſparſim feruentes non co
eunt in unum, etliche arbeiten ſich
zuo heiſſzgretig
Miſtura debilis & uiribus carens, ein
wergſo muſig vnd vnſchmeidig
1
Vt nouum plumbum imponi poſſit,
das man ander plei mag furſchlahen
ut diutius repugnent & reſiſtant
ignis ardori, ſo feſt vnd ſtrenge ſein
Additamenta, zuſetze
Vt interea uena cum additamentis li
quatis coqui poſſit, das vnder des
das ertz vnd der zuſatz mogen mit ein
ander angeſoten werden
Tres uenarum excoquendarum
rationes, quibus os fornacis ſemper
patet, die drei ſchmeltzen mit dem offe­
nen auge
Prima, das ſchmeltzen aufm gang/oder
vber das holtzlein
Catinus, der zargentiegel
Alter catinus, der vndere tiegel
Altera, das ſchmeltzen mit dem krom­
men ofen
Tertia, das ſchmeltzen auf die rohe ſchi
cht / oder aufm lech wie es die Tyroler
nennen
Contus uncinatus, reumer
Ciſium cui eſt ciſta craſſis uiminibus
contexta, meſkubel
Rationes uenarum plumbi ni­
gri excoquendarum propriæ, die ſon­
derlichen weiſen plei ertz zu ſchmeltzen
Prima, das ſchmeltzen in Kernten
Secunda, das ſchmeltzen in Sachſen
zu Gitel
Tertia, das ſchmeltzen in Weſtphalen
Maſſæ latæ, ſchilen
Quarta, das ſchmeltzen in Polen
Fornacum cameræ quæ fumum con
cipiunt, der rauchfang/oder gewel­
be vber den ſchmeltzofen darinnen
man den rauch fehet
Bracteæ ferreæ, blatten
Æris rudis minus ſynceri exco­
ctio apud Rhetos, das ſchmeltzen des
kupfer glaſzertz in der graffſchafft Tyrol
Excoctor primus, der ſchmeltzer ſo die
ertzſchicht arbeit
Vaſa capacia modiorum Romano­
rum ferè ſeptem, ſter
Recrementa plumbi, pleiſchlacken
Lapis fiſſilis, ſchifer
Lapis facile igni liqueſcens, flues
Primarij panes uel ex ære rudi confla­
ti panes, ſtein oder lech
Miſtura cuius dimidia pars ex ære et
argento conſtat, kobelt
Alter excoctor, der ſchmeltzer ſo die
plei ſchicht arbeit
Lapis ex quo conflatur plumbum ni
grum, glascrtz vnd pleiertz
Panes duri qui plus argenti in ſe con
tinent, reichhartwerck
Panes ærei fathiſcentes, kinſtocke
Secundarij panes, vorpleitſtem oder vor­
pleitlech
Miſtura æris & plumbi &
argenti, werck
Tertiarij panes, zwir vorpleitſtein oder
lech
Tertius excoctor, der ſchmeltzer ſo dem
zwir vorpleiten ſtein oder lech arbeit
Panes duri in quibus minus argenti
ineſt, arm oder durhartwerck
Quartarij panes, hartwerck
Vltimi panes, pirſtein
Alterius generis fornax, der ſpleiſofen
Lapis fiſſilis æroſus, kupferſchifer oder
lechſchifer
Panes ex eo confecti ſiue primarij,
ſtein
Panes præterea duplices ſunt:
quorum alteri ærei exiſtunt, kupferstein
alteri cum primarijs panibus reco
qui ſolent, trogſtein
Liquor candidus primo è fornace de
fluens cum Goſelariæ excoquitur py
rites, kobelt: quem parietes fornacis
exudant, conterfei
Stannum, ſchwartz plei
Plumbum depauperatum friſch plei
Ratio lapillorum nigrorum ex­
coquendorum, das zin ſchmeltzen
Saxum ſolidum quod in ſolo forna­
cis locatur, ſolſtein
Saxa uilia quæ natura de diuerſa ma
1teria compoſuit, grindſtein
Solarij pauimentum, des ſollers boden
Caminus, glocke
Catinus, gercute
Murus humilis, furmeurlin
Contus, ſtecheiſen
Alter catinus, zingrube
Lapilli nigri maiuſculi, groberſtein
mediocres, nuttelſtein
minutuli, kleinerſtein
collecti ex materia quæ la­
uatur, ſeiffenſtein
Rutrum, reutkratze
Cancelli, gatter
Ferrum ſignatorium, gegraben ſtempel
Maſſa ex cancellis formata, palle
Fornacem interius ſaxorum glareis &
luto incruſtare, ofenen
Malleus quo ſaxi arenarij, in ſolo for
nacis locandi, partes extuberantes
reſecantur, pile
Fornacum camera quæ fumum reci
pit, das zinſchmeltzen mit dem rauchfang
Focus in quo plumbum purga­
tur, der floſherd
Catinus, furherd oder zingrube
Batillum, kolſchauffel
Folles teretes è corio facti, ronde li­
derne blaſbelge
Orbis, ſcheibe
Fornax in qua ferrum excoqui­
tur, renherd
Magiſter, renner
Certa uenæ menſura, furmas
Via recrementorum, lachtloch
Recrementa, ſinder
Marculi lignei, holtzene ſchlegel
Magnus malleus ferreus, der hammer
den an waſſerrad hebet
Secare in partes, zuſchroten
Adoleſcens, der aufgiſſer
Alter camini focus, der ſchmidherd
Maſſæ ferreæ quadrangulæ, ſtoeckeiſen
Bacilla ferrea, ſtabeiſen
Fornax primæ aſſimilis, ein ofen gleich
dem darinnen man die roheſchicht ar
beit / doch vil weiter vnd hoher
Focus fornacis ferrariæ, ſchmidherd
Ratio aciei conficiendæ, die weiſe
ſtael zumachen
Bacilla ex acie facta, ſtaelſtebe
Venæ argenti uiui excoquendæ
rationes, die weiſe queckſilber ertz zuſch­
meltzen
Prima, das ſchmeltzem im herde
Stibij uena, ſpiesglasertz
Secunda, das ſchmeltzem auf die weiſe des di
ſtillieren
Tertia, das ſchmeltzen im gewelbe
Quarta, das ſchmeltzen mit ſande oder
aſſche aufm drifus
Quinta, das ſchmeltzen mit ſande oder
affche im windofen
Rationes uenæ plumbi cinerei
excoquendæ, das wiſmut ſchmeltzen
Prima, das ſchmeltzen vber der gruben
Altera, das ſchmeltzen in oder fichtenen rinners
Tertia, das ſchmeltzen in eiſernem pfenlein
Quarta, das ſchmeltzen im ofen einem
ſchmid ofen gleich
Canaliculus, rinſe
Quinta, das ſchmeltzen aufm herde ſo
auff der halde
Sexta, das ſchmeltzen aufm wendeherde
Crates ferrea, eiſerner roeſt
LIBRO DECIMO.
Aqua ualens quæ aurum ab argento
ſecernit, ſcheidewaſſer
Puluis ualens qui aurum ab argento
ſecernit, ſcheidepuluer
Fornax, heintze
Catinus fictilis, rondtenen vhas
Ampulla uitrea, kolbe
Foramina ſpiritalia, windlocher
Operculum, helm oder aleinbick
Naris operculi, des helms ſchnautze
Altera ampulla uitrea, vorlegglas
Feces, todenkopfe
Aurum ab argento ſecernere,
gold vom ſilber ſcheiden
Argentum cum aqua ualente permi­
1ſtum, ſilberig ſcheide waſſer
Ferramentum uulſellæ ſimile, ein klamme
ſo gleich wie ein nopeiſen iſt
Argentum ab auro ſeparare, ſil­
ber von golde ſcheiden
Fiſtulæ ex bracteis factæ, rorlein o­
der rollein
Altera ratio ſecernendi auri ab argen
to, das ſcheiden im gus
Ea triplex eſt
Prima perficitur ſulfure, das iſt das
ſcheiden im gus durch ſchwefel
Fornax quæ foraminibus uento in­
ſpiratur, uulgo uentoſa, windofen
Sulfur argento admiſcere, das ſilber
im ſchwefel feulen
Miſtura, das pleichmal
Aurea maſſula, konig
Secunda perficitur ſtibio, das iſt das
ſcheiden im gus durch ſpiſglas
Exilire, herraus ſprutzen
In orbem uel circum ferri, getriben werden
Catinus ferreus, giſpuckel
Alternis res quaſdam quæ purgant,
alternis aurum ponere, cementiren
Tertia rebus compoſitis perficitur,
das iſt das ſcheiden im gus durch ge­
miſchte puluer
Æs ab auro ſeparare, kupfer vom gold
ſcheiden
Officina ſiue domicilium, in quo
plumbum ab argento ſeparatur, treibehutte
Fornax ſecunda, treibeherd
Duo muri interiores, das kreutze
Orbis ex ſaxo formatus, rondſtein
Murus qui principalem murum ab
igni defendit, ſchild
Canaliculus per quem effluit ſpuma
argenti, gletgaſſe
Operculum, treibehut
Operimentum, ſturtze
Circuli, ringe
Bacilla, ſtebe
Fiſtula, form
Foriculæ, ſchnepperlein
Artifex, abtreiber
Pilum, ſtoſſel oder kolbe
Catinus, herd
Media catini pars, ſpoer
Lamina ferrea utrinque curuata, ſchaeb­
eiſen
Spuma argenti, glete
Contus uncinatus, glethake
Ligna longa, treibeſcheite
Scamna, poecke
Cunei ferrei, eiſerne meiſſel
Plumbi cutis impura, abſtrich
Cochleare, kelle
Ferramentum cui figura cunei data,
ſchleiſeiſen
Panis argenteus, plickſilber
Orichalcea fila colligata, die meſſene
purſte
Molybdæna, herdplei
Pompholyx lutea, geler hutrauch
Grus, der gezeug damite man den hui
auffhebet/den nennen etliche einen
ſtorch/etliche einen kranich
Axis ſtatutus, ſpille
Paries camini obliquus, flache ſchlete
Loculamentum, kaſte
Axiculus ferreus quadrangulus, eiſer
ner viereckicht welchin
Orbes lignei, ſcheiben
Tympanum quod ex fuſis conſtat, furgeleg
Tympanum dentatum, kamprad
Roſtrum, ſchnabel
Lingua, hund
Vectis, wirbel
Fornax ſecunda concamerata, ein ge
welbter treibeherd
Veruculum, das eiſen wie ein bratſpieſz
Tubuli, rorlein
Fornax ſecunda item concamerata: ſed
quæ in quibuſdam à proxima differt,
der treibeherd in Polen vnd Vngern
Via, gaſſe
Fornax ſecunda uento expoſita, das
treiben vnder dem klotze
Argentum perpurgare, ſilberbrennen
Vſtrina, das gemach darinnen
1man ſilber brennet
Pilum, ſtoſſel
Eius dentes, zacken
Pilum dentibus carens, kolbe
Teſta, teſtſchirbel / puluis etiam quo
repleta eſt, teſta nominatur, Ger­
manice, teſt
Magiſter ſiue purgator argenti, ſilber
brenner
Cultellus utrinque acutus, meſſer
Globus, kogel
Ferramentum cui imponuntur ligna
das brandeiſen
Circulus alterius ferramenti in muro
incluſi, der eiſerne hake
Ferreum inſtrumentum cuius extima
pars ſurſum uerſus eminet, der ei­
ſerne hake daran ein rond holtzem klotz
lein iſt
Sella, das meſſing klotz
Foris ferrea, das eiſerne thorlein
Cultellus, klincke
Inſtrumentum ferreum, das gebogen eiſen
Inſtrumentum ferreum cuius extima
pars recta ſurſum uerſus extat, der
eiſerne hake
Aliud inſtrumentum ferreum uulſel
læ ſimile, klenime
Ratio argenti in teſta, ſub tegu­
la collocata, perpurgandi, das ſil­
berbrennen vnder der mueffel
Tegula, muffel
LIBRO XI.
Argentum ab ære ſeparare, ſeigern
Officina ſiue domicilium in quo
argentum ab ære ſeparatur, ſeigerhutte
Paries camini rectus, ſchnurgerichte
ſchlete
Paries camini obliquus, flache ſchlete
Canalis, rinne
Focus extra domicilium in quo
maſſæ plumbeæ liquantur, der zu
lasherd
Murus qui quartum murum longum mu­
nit contra uim ignis, ſchild
Vehiculum, whaenlein
Grus, kranich
Catinus, tiegel
Catilli, pfenlein
Quiddam ſpumæ argenti ſimile, dorn­
lein
Pilum quo franguntur panes æ­
rei, kupferbrecher
Truncus, ſtock
Maſſa plumbea, pleiſtucke
Sella ænea, ſattel
Pilum, ſtempffel
Caput pili, kupferbrecher
Tigna ſtatuta, ſeulen
Tigna tranſuerſa, rigel
Dens quadrangulus, ſchemel
Axis, welle
Eius dentes, arme
Axiculus ferreus, eiſern welchin
Fiſtula ænea, kupfern welchin oder rore
Clauus ferreus, eiſerner nahel
Fornax in qua calefiunt panes
ærei, wermofen
Raſtrum bidens, krail ſo zwene zaken
hat
Præſes officinæ, huttenmeiſter
Æs in quo ineſt argentum tempera­
re cum plumbo, plei zum ſilbrigen
kupfer ſchlahen
Temperatura, miſſchung oder zuſchlag
Diues plumbum, reich plei
Plumbum depauperatum, friſchplei
Panis, ſtucke
Æris panes fathiſcentes, kinſtocke
Spinæ, dorner
Fornaces in quibus æs cum plumbo
miſcetur, ſchmeltzofen
Catinus, tiegel
Humoris receptaculum, aizucht
Catinus æreus, pfanne
Fornaces in quibus recrementa reco
quuntur, ſchlackenofen
Excoctor, ſchmeltzer
Rutrum, kruckeiſen
Lignum fiſſum & hians, kloppe
Vncus, hake
1
Reliquiæ hordei ex quo ceruiſia eſt
facta, treber
Fornax ſimilis furno, ſpleiſofen
Æs reſiduum, geſplieſſen kupfer
Æs abſtractum, abzug
Magiſter, ſpleiſmeiſter
Prima temperatura, das vorpleien o­
der zuſchlag auf friſch einſtrich
Stannum pauper, friſch einſtrich
Secunda temperatura, der zuſchlag
aufreiche einſtrich
Stannum mediocre, reich einſtrich
Tertia temperatura, das vorpleien auf
den herd zu arbeiten
Stannum diues, treib oder wergplei
Machinæ quibus panes leuantur &
reponuntur, gezeuge / oder ſtorche /
oder kranch / noſtri enim appellant
ciconias, Latini grues
Lingua, der hund
Aſſer triangularis, die tragbar
Fornax in qua argentum & plum
bum ab ære ſecernuntur, ſeigerofen
Baſis, das vndere teil des ofens
Focus, herd
Murus, ſchild
Parietes, eiſerne ofen wende
Soleæ, ſolſtucke
Saxa quadrangula, werckſtucke
Laminæ æreæ, ſcherten
Particulæ eminentes, zapfen
Ferrum uncinatum, das eiſen mit den
hecklein
Bacilla ferrea antecedentia, die geloch
erten ciſernen ſtebe
Repagulum, rigel
Secretor, ſeigerer
Parietes qui ſunt à lateribus, ſeiger­
gewende
Paries prior, furwand
Bacilla ferrea, ſtebe
Pedes, fuſſe
Bracteæ, blech
Lateres, eiſerne zie jel
Catinus, tiegel
Forceps, zange ſo einen haken hat
Contus uncinatus, hake
Rutrum, krucke
Panes fathiſcentes, kinſtocke
Spatha, ſtoſeiſen
Catilli ærei, pfenlein
Fornax in qua plumbum ab ar­
gento ſeparatur, treibeheid
Fornax in qua ærei panes ſathiſcentes
torrentur, derofen
Interior murus, das futter
Laminæ æreæ, ſcherten
Lacus, waſſertrog
Torrere, derren
Stiriæ, pleizacken
Magiſter ſiue torrefactor, derrer
Supremi panes, die obere ſcheiben vom
garherde
Viæ, gaſſen
Batillum, ſchaufel
Contus, ſchlackeneiſen
Rutrum, krucke
Contus uncinatus, haeke
Raſtrum bidens, haeke mit zweien
zancken
Æs cinereum, ſchifer
Spatha, ſtoſeiſen
Spinæ, roeſtdoerner
Fornax in qua panes ærei torre­
facti coquuntur, garherd
Fornacis magiſter, garmacher
Fornix, boge
Pila, pfeiler
Æs ex panibus torrefactis conficere,
garmachen
Spatha, ſtoſeiſen
Spatha exciſoria, ſchabeiſen
Scopæ, peſen
Piſtilla, ſtoſſel
Malleus ligneus, holtzene heine
Lamina ferrea utrinque recuruata ſcher
chin
Catinus, tiegel
Lamina, ſcharte
Bacillum ferreum, nahel
Batillum, ſchaufel
Contus, ſchlackeiſen
1
Contus uncinatus, reumeiſen
Tertius contus, gareiſen
Miniſter, helferknecht
Rutrum, krucke
Spatha tertia, ſchabeiſen
Aſſerculus curuatus, das auſzgehaw­
ene bretlein
Cuneus ferreus, ſchleiſeiſen
Panes ex ſpinis conficere, ſtucke
auſzdorneren machen
Addere, zuſchlahen
Spinæ quæ de panibus, ex ære et plum
bo conflatis, dum ſtannum ab ære
ſecerneretur, ortæ ſunt, friſchdorner
Spinæ quæ de panibus, ex ſemel re­
coctis ſpinis conflatis, ortæ ſunt,
dorner ſo em mal gearbeit ſein
Spinæ quæ de panibus, ex bis reco­
ctis ſpinis conflatis, ortæ ſunt, dor­
ner ſo zweimal gearbeit ſein
Spinæ, quæ dum panes fathiſcentes
torrerentur, ortæ ſunt, roeſtdorner
Spinæ uiles, eiſerne dorner
Spinæ uiliſſimæ, die geringſten dorner
Panes ex ſpinis uilibus confecti, ei­
ſerne ſtucke
Recrementa quæ detrahit magiſter
qui æs è panibus torrefactis confi
cit, garſchlacten
Æs luteum, gelkupfer
Cadmia, kobelt
Æs caldarium, lebeter kupfer
Ramentum lotura collectum, gekretze
Spinæ quæ de plumbo, cum in ſecun­
dis fornacibus ſeparatur ab argen
to, detrahuntur, abſtrich
Molybdæna in media catini parte or
ta, ſpoerherd
LIBRO DVODECIMO.
Salis conficiendi rationes, die
weiſen ſaltz zumachen
Prima, wie man mehrſaltz macht
Salinæ, auſzgeſtochene pletze darinnen
ſaltz gemacht wird
Incilia, greben ſo mit ſteinen auſzge­
maurt vnd vorſtrichen
Oſcula, locher wie aizuchten/haben ire
ſchutzen / wan die pletze voller ſein
ſchutzet man fur
Septum, ſchleuſe
Raſtri lignei, holtzene rechen
Batilla, ſchauffeln
Secunda, wie man das ſaltz in pfanne ſeidt
Domicilium in quo ſal confici­
tur, kot / quod ſic à Germanis appel­
latur propter fornaceos parietes, quos
quidam faciunt: & tectum quod par
tim ex luto conſtat
Prima domicilij pars, ſtroſter
Secunda, herdſter
Cupa, bottich
Scamnum, banck
Tertia ſiue poſtrema, ſaltzſtet
Terra cliuuli inſtar aggerata, ſtuffe
Operculum, decke
Focus, herd
Bacillum ferreum, ſteckeiſen
Cortina, pfanne
Tigilla in terra defoſſa, ſtappeln
Tigilla eis immiſſa, ſoeckbaeume
Minores perticæ, kleine heckſcheite
Minora bacilla ferrea uncinata, heck­
ſcheit haken
Fibulæ, ſchlurffen
Maiores perticæ, groſſe heckſcheite
Maiora bacilla ferrea uncinata, bort­
haken
Poſterior foci pars, witzſke
Paries inter poſteriorem foci partem &
tertiam domicilij partem medius, zauen
Anguli, horner
Situla, fulaimer
Modulus, zober darinnen man das
auſgeteilt ſaltzwaſſer in die koete tregt
Cochleare altum, ſchueffe
Cupa parua, boete
Canaliculus, rinne
Magiſter, wircker
Qui ſuccedit uicarius eius muneri,
knecht
1
Miniſter, helfferknecht
Adoleſcens, greüder
Coquere, ſieden oder kochen
Deſpumare, ſcheumen
Deco quere ut denſetur in ſalem, zu
ſaltz brengen
Spatha lignea, rurſcheit
Feruere, ſocken
Aſſer, das horn bret
Aſſeres qui cortinæ lateribus impo­
nuntur, ſpene
Corbis, korb, quanquam in quibuſ
dam locis ſalem in alueos, non in
corbes, inijciunt
Batillum, ſchauffel
Tertia, das ſaltzſieden in ſiedeheiſſen
quellen
Quarta, das ſaltz ſieden in eiſernem topfen
Quinta, das ſaltz ſieden im herde ſo ſaltz
waſſer aufbrennend holtz goſſen wird
Sexta, das ſaltz ſieden auſz gemachten
ſaltzwaſſer
Dilutum, lauge durch erdrich gemacht
Lixiuium, lauge durch aſſche gemacht
Labrum, wanne
Nitri conficiendi rationes, die
weiſen nitar oder tincar/oder baurach
zumachen
Prima, das niter machen am Nilo
Secunda, die weiſe niter von gemach­
ter niter lauge zufieden
Ratio conficiendæ chryſocollæ,
quam boracem nominamus, die wei
ſe borras zuſieden
Ratio conficiendi halinitri, die
weiſe ſalmter zuſieden
Alumiuis conficiendi rationes,
die weiſen alaun zumachen
Prima, die weiſen alaun aus alauniſch­
em erdrich zumachen
Caſtellum, kaſte
Lacus, trog
Lacuna, teich
Altera, die weiſen alaun auſz alauniſchem
felſzen zu machen
Atramenti ſutorij conficiendi ra
tiones, die weiſen kupffer waſſer zuma
chen
Prima, wie die ſonne das kupfer
waſſer wircken mag
Secunda, die weiſe kupfer waſſer auſz
kupferweſrichen waſſer zuſieden
Reſtis, peſtener ſtrick
Catini, pfannen
Tertia, die weiſe kupferwaſſer auſz ſch­
wartzem atrament vnm dergleichem zuſiedem
Quarta, die weiſe kupfer waſſer auſz erd
rich vnd ſtein damite es vormiſchet
zuſieden
Quinta, wie ſich kupferwaſſer auff ſtoln
vorſamlet
Sulfuris conficiendi rationes, die
weiſen ſchweſel zumachen
Prima, das ſchwefel machen im topfen
Secunda, das ſchwefel machen im ofen
wie zu Kromenau
Tertia, das ſchwefel machen in krugen
Bituminis conficiendi ratio, die
weiſe bergwachs auſz ſteinoeliſchen waſ­
ſer zuſieden
Chryſocollæ colligendæ ratio,
die weiſe berggrun zuuorſamlen
Ochra, okergel
Vitri conficiendi ratio, die weiſe
glas zumachen
Sal ex cinere anthyllidis uel alterius
herbæ ſalſæ factus, ſalalkali
Fornax prima, ſchmeltzofen
Secunda, glasofen
Tertia, kulofen
FINIS.
1
INDEX SECVNDVS
CONTINENS EADEM REI ME­
tallicæ nomina Latina, Græcaque Gerinanice reddita, ſed
in Lectoris gratiam, ſecundum Alphabeti
ordinem digeſta.
Abacus, bune
Accepti expenſique rationem red­
dere, rechnung thun
Accretiones arborum annuæ, jarwachs
Aciei conficiendæ ratio, die weiſz ſte
hel zu machen
Acus, ſtreich nadeln
Acus ex auro & argento factæ, gold
nadeln auff weis beſchickt
Acus ex auro & ære factæ, gold na­
deln anffrot beſchickt
Acus ex auro & argento & ære factæ,
goldnadeln auff weis vnd rot beſchickt
Acus ex argento & ære factæ, ſilber
nadeln
Addere, zuſchlahen
Additamenta, zuſeze
Adoleſcens lib. 9. der aufgieſer / greu­
der / lib. 12.
Aduerſa uenæ pars, ein gegendrumb
Aer immobilis, boſe wetter
Aer ſe fundit in caua terræ, & rurſus
cuolat, das wetter zeihet aus vnd
ein/ſomner zeit zum hochſten ein zum
mderſten heraus/winter zeit zum ni­
derſten ein/zum hochſten heraus
Æris panes fathiſcentes, kinſtocke
Æris rudis minus ſynceri excoctio
apud Rhetos, das ſchmeltzen des
kupffers/glaſzertz in der graffſchafft
Tyroll
Æris ſcobs elimata, kupffer feilich
Æs ab auro ſeparare, kupffer vom gold
ſcheiden
Æs abſtractum, abzug
Æs caldarium, lebeter cupffer
Æs cinereum, ſanffer
Æs ex panibus torrefactis conficere,
gar machen
Æs in quo ineſt argentum tempera­
re cum plumbo, plei in ſilbrigen
kupffer ſchlahen
Æs luteum, geel kupffer
Æs liquefactum fundere in canalicu
lum ferreum, zeengieſen
Æs, uel plumbum, uel argentum in
globulos diſſoluere, kupffer oder
plei oder ſilber kornen
Æs reſiduum, geſplieſzen kupffer
Africus, der wind ſo vom mittel ſuden
weſt wehet
Agere cuniculum, ein ſtoln treiben
Agitare, ſchwencken
Ala, flogel
Alueus maior, bergtrog
Alueus minor, ertztrog
Alueus nauiculæ ſimilis, ſeichſe
Alueus niger, ſicher trog
Altanus, der windt ſo ſuden ſudenweſt
wehet oder geth
Alternis res quaſdam quæ purgant,
alternis aurum ponere, cementiren
Aluminis conficiendi rationes, die
weiſen alaun zu machen/ prima, die
weiſen alaun aus alauniſcheni erdrich
zumachen/ Altera, die weiſen alaun
auſz alauniſchen felſzen zu machen
Ampulla uitrea, kolb
Ampulla altera uitrea, vorleg glaſz
Anguli, horner / lib. 12.
Annulus ferreus, ring
Antæ excauatæ, das auſzgeſch weiffte
beider ſeits/oder ſtrudel darinne der heng
ſitzer aufzeihet vnd wider leſt vor
vhallen
1
Aquagij canales, waſſergerinne
Aquaria uaſa, die gevaeſz darinnen man
waſſer zeihet
Aqua ualens quæ aurum ab argento
ſecernit, ſcheide waſſer
Aquilo, oder wind ſo von mittel nort oſt
wehet
Arcus, bogel
Area fodinarum, maſſe
Area, herd
Area curta, der kurtz herd
Area altera, der wende herd
Area capitis fodinarum, fundt grube
Area capitis aduerſi fodinarum, fund
grube des gegendrumbs
Area fodinarum aduerſa, ein maſſe
des gegendrumbs
Area rotunda, vniblauff / ein gepell
Areæ, auſzgeſtochene pletz
Arenas riuorum uel fluminum laua­
re, ſeiffen oder waſſchen
Argeſtes, der wind ſo von weſt weſtſu
den wehet
Argentum ab auro ſeparare, ſilber
vom gold ſcheiden
Argentum ab ære ſeparare, ſeigern
Argentum cum aqua ualente permi­
ſtum, ſilberig ſcheid waſſer
Argentum perpurgare, ſilberbrennen
Argenti in teſta ſub tegula collocata
perpurgandi ratio, das ſilber bren
nen vnder der muffel
Argilla cinerea, thone oder than
Argilla uda & arenoſa, ſchwilen
Artifex experiendæ uenæ uel metals
li, probiren
Aſſer, das horn brett / lib. 12.
Aſſeres ad latus ſcalarum tignis im­
poſitæ, thubune oder abtrit
Aſſeres cauis pleni, brete ſo runde
tulcklein haben
Aſſeres diſſectæ arboris extimi, ſch­
warten
Aſſeres qui cortinæ lateri­
bus imponuntur, ſpene
Aſſer qui erigi poteſt, wende brett
Aſſeres qui prope fundamentum ad
tigilla affiguntur, donnen
Aſſeres & qui utrinque puteum à uena,
& qui reliquam eius partem ab ea,
in qua ſunt ſcalæ, diſtinguunt, ſeittem
donnen
Aſſer triangularis, die tragbar / lib. 11.
Aſſerculus curuatus, das auſzgehawen
bretlein / lib. 11.
Aſſerculi uel pali in quibus ſedent foſ­
ſores, qui cuniculum agunt, ſitzpfele
Atramenti ſutorij conficiendi rationes,
die weiſen kupfer waſſer zu machen / Pri­
ma, wie die ſon das kupffer waſſer wirck­
en mag / Secunda, die weiſe kupffer
waſſer auſz kupfferweſrichem waſſer zu
ſieden / Tertia, die weiſen kupffer waſſ­
er auſz ſchwartzen atrament / vnd der­
gleichen zuſieden / Quarta, die weiſe kupff
er waſſer auſz erdrich vnd ſtein / damite
es vermiſcht zu ſieden / Quinta, wie ſich
kupffer waſſer auff ſtoln verſamlet
Auram ſuppeditare, wetter brengen
Aurea maſſula, konig
Auriga, treiber
Aurum ab argento ſecernere, gold
vom ſilber ſcheiden
Auri ab argento ſeparandi altera ra­
tio, das ſcheiden im gus. Ea triplex
eſt. Prima perficitur ſulfure, das iſt
das ſcheiden im guſz durch ſchwefel. Se
cunda perficitur ſtibio, das iſt das ſchei­
den im guſz durch ſpiſzglaſz. Tertia re­
bus compoſitis perficitur, das iſt das ſchei
den im guſz durch gemiſchte puluer
Aurum experiri argento uiuo, anquicken
Aurum uel argentum coticula explo
rare, gold oder ſilber ſtreichen
Auri ramenta leuiora, flemnicht golt /
grauiora, kornicht gold
Auſter, der wind ſo von ſuden wehet oder
gehet
Axis, ſpille/welle
Axis ſtatutus, ſpille
Axis ſtratus, welle
Axiculus, waltze / welchin
Axiculus ferreus, ſchwengel nahel
1
Axiculus ferreus quadrangulus, ei­
ſern viereckicht welchin
Axiculi ferrei, eiſerne welchin
Axiculus ligneus teres, wegſtempel
darauf die ſeil gehn/das ſie ſich nit be­
ſtoſſen oder abniffen
B
Bacillum, knebel
Bacillum ferreum foſſorum teres, das
eiſen damit man einem durſchlag macht
Bacillum ferreum foſſorum latum,
das brecheiſen
Bacillum ferreum, nahel / lib. 11. ſteck­
eiſen / lib. 12.
Bacilla ex acie facta, ſtaelſtebe
Bacilla ferrea, ſtabeiſen
Bacilla ferrea antecedentia, die geloch
erten eiſernen ſtebe / lib. 11.
Bacilla ferrea in ſucula incluſa, ſchweng
ſtangen
Baſis fornacis, das vnder teil des ofens
Batillum, ſchauffel
Batillum, kolſchauffel / lib. 9.
Batillum ferreum, eiſerne ſchauffel
Batillum ligneum, holtzene ſchauffeln
Batillum ligneum cui manubrium cur
tum, holtzen ſchauflein
Batilla lignea, ſeiffen ſchauffeln / lib. 8.
Bituminis conficiendi ratio, die weiſe
bergwachs vſz ſtein oeliſchem waſſer zu
ſieden
Boreas, oder wind ſo vom oſt nort wehet
Bractea, feder
Bracteæ, blech
Bracteæ ferreæ, platten
Bracteæ ſimul iunctæ, das ſchlos
Bulga per ſe hauriens aquas, reingebul
ge
Bulga in quam aquæ batillo
agitatæ infunduntur, ſtreichbulge
In Bulgæ partem ruptam bacilli teretis
& ſtriati particulam immittere, ein
kerbholtz oder ſchraub einpinden
C
Cadmia, kobelt
Cæcias, der wind ſo von oſt ſudem wehet
Calceus ſiphonum, pompen ſchuch
Caminus, glocke / lib. 9.
Camini pars patens quæ fumum emit­
tit, rachloch
Camini parietes duo, re
ctus & obliquus, ſchleten
Canalis, waſſerſeige / gerinne
Canalis, melwinckel dacs ausſchutret
lib. 8. ibid. ſchlemgrab / eius caput,
durchlas
Canalis deuexus ſiue mi­
nor, oder ſchlemgraben / eius caput, herd
trog
Canalis longus, lotte
Canalis quadrangulus, der anoder lauter
Canalis tranſuerſus, quergerinne
Canales lib. 8. puchgreben
Canales aquagij, waſſergerinne
Canales cuniculi, waſſerſeige
Canales duo deuexi, der zwifach
ſchlemgraben
Canales magni, puchgreben
Canales occludere, vorſchutzen
Canales ſub oſtijs, lotten darinnen das
waſſer auffdas kerrad fleuſt
Canales recludere, auffziehen
Canaliculus, gerinlein / rinſe / lib. 8.
kerbe oder rinſe
Canaliculus per quem effluit ſpuma
argenti, gletglaſze
Canaliculi, ritzlein / lib. 8.
Canaliculi tranſuerſi, querkerben
Canna ferrea, eiſern rorlein
Cancelli, gatter
Capſa, kumpf / oder puchtrog / kiſte
Capſa breuis patens, durchlas /lib. 8.
Capſa cuius fundum filis ferreis eſt con­
textum, durchwurf
Capſa longa patens, rolle / lib. 8.
Capſa patens, kaſte / lib. 8. eod. kaſten
reder
Capſa patens, hund lib. 6. eius ma­
gnus clauus ferreus obtuſus, leit­
nagel ſo im gleis gehet
Capſæ, trunen
Capſæ in quas uenæ diſtribuendæ
inijciuntur, teiler
Caput areæ, des herdes haupt
1
Capurfodinarum, fundgrube
Caput fodinarum aduerſum, eins ge
gendrumbs fundgrube
Caput follis, balghaupt
Caput pili ferreum, pucher oder pucheiſen
Caput pili quo franguntur panes æ­
rei, kupfferbrecher
Carbas, der wind ſo von oſt oſtnort
Caſa putealis, kaw
Caſa quam habitat præſes fodinæ,
zechaus
Caſtellum, waſſerkaſte / lib. 6. kaſte
lib. 12.
Catena ductaria, heintzen ſeill / lib. 6.
eiſern ſeil / ibidem
Catena ferrea, kette
Catinus, tiegel oder ſpor / lib. 9. ibid.
gereute: item, furhert oder zingrube
Catinus, der zargen tiegel / Alter cati­
nus, der vnder tiegel
Catinus æreus, pfanne
Catinus ferreus, giſpuckel / lib. 9.
Catillus, pfenlein
Catilli ærei, pfenlein
Catillus cinereus, capelle
Catillus ferreus ex acie temperatus,
das eiſerne geſtaelte pfenlein
Catillus fictilis, ſcherbe
Catillus triangularis, dreieckicht ſchirbe
Caua, grublein
Cauda follium, balgſtertzel
Cauerna, radſtube / lib. 6.
Cauernulæ uenarum & fibrarum, druſen
Caurus, oder wind ſo von mittel noſt nort
Charadra, waſſer ris
Chelæ, ſcheren
Chryſocollæ colligendæ ratio, die wei
ſe berggrun zu vorſamlen
Chryſocollæ quam boracem nomina­
mus conficiendæ rationes, die weiſe
borras zuſieden
Cineris uena, aſſche
Circius, der wind ſo vom weſt nort wehet
Circulus ferreus, eiſerner ring
Circulus ferreus in quem flatus follis
duplicati penetrat, der ring darin­
nen man vor dem balg anſeid
Circuli, ringe
Ciſium, lauffkarn
Ciſium alterum, lauffkarn ſo die ſeiff­
ner brauchen
Ciſium cui eſt ciſta craſſis uiminibus
contexta, meſkubel
Ciſia birota à tergo trahentia arborum
truncos, ſchlafkerne
Clauus ferreus, eiſerner nagel
Claui cornuti, balgnaele
Cochlea, ſchraube
Cochleare, kelle / lib. 9.
Cochleare altum, ſchucffe
Codax, zapffe
Collectam exigere à dominis, von
den gewercken zu puſz forderen
Collis aſſurgens circa machinæ ca­
ſam, halde
Commiſſuræ ſaxorum, das abſetzen des ge­
ſteins
Conclaue, bereitſtube / lib. 8.
Continua tigilla per quæ penetrant pa­
li, das gezimert ſchrot
Contignationes quadrangulæ, iocher
Contignationes ſic factæ, ut capita ti
gnorum in formis aliorum tigno­
rum includantur, geſchloſſene iocher
Contignationes ſic factæ, ut tignorum
capita exciſa ſint, iocher ſo ineinan­
der gevheller
Contus, ſtecheiſen / lib. 9. ſchlackei­
ſen / lib. 11.
Contus foſſorum, die brechſtang
Contus uncinatus, reumer / lib. 9.
glethake / ibidem. ſchackenhake / ha­
ke / lib. 11. reumeiſen / ibidem
Coquere, ſieden /oder kochen
Corbis, korb
Corbis qui uerſatur in uaſe aquis re­
ferto, der naſſe korbreder/oder das
naſſe auſzredern durch den korb
Corium terræ, die erde oder leim
Coria follium, balgleder
Cortina, pfanne
Corus, der wind ſo vom nortweſt wehet
1
Crater, keſſel / dan er iſt oben weit / vn­
den eng wie ein keſſel
Crates, horte
Crates ferrea, eiſerner roeſt
Cremandi rationes duæ, zweierlei
weiſz zu roeſten / Altera, das roeſten im
auſzgeſtochenen platze / Altera, das
roeſten im ofen
Cribrum æneum, reder
Cribrum anguſtum, das enge ſieb / an­
guſtius, das engere / anguſtiſſimum,
das herenne ſieb/welches das engſte
Cribrum quod uerſatur in uaſe aqua
rum ferè pleno, der naſſe ſieb reder /
oder das naſſe auſzredern durch das ſieb
Cribrum rotundarum, ſiebreder ſo ei
nen kupffernen lauff mit einem eiſer­
nen boden hat
Cribrum uſitatum, reder ſo einen hol­
tzenen lauff mit einem eiſernen boden
hat / heiſſt die arbeit das rodern vber
die krentzholtzer
Cruſtæ, ſchalen
Cultellus, klincke lib. 10.
Cultellus utrinque acuius, meſſer
Cuneus, keil
Cuneus ferreus, ſchleiſzeiſen
Cuneus ferreus latus, fcoer
Cunei ferrei, eiſerne meiſſel
Cuniculus, ſtoln
Cuniculus habensius poſſeſſionis,
erbſtoln
Cuniculus non habensius poſſeſſio
nis, treugſtoln
Cuniculum agere, ſtoln treiben
Cupa, bottich / lib. 12.
Cupa parua, boete
Curuatura, felge
Cutis, mott / lib. 8.
D
Decoquere ut denſetur in ſalem, zu
ſaltz brengen
Decuma, der zehende
Decumanus, zehender
Demenſum, lehen
Demenſum duplicatum, wher
Demetiri, vormeſſen
Dentes, kinien, lib. 6.
Dentes axis, hebeblatten / oder heb arm /
ſtrich / lib. 9.
Dens pili, ſchemel & deumling lib. 8.
Dens quadrangulus, ſchemel
Dentes ſuculæ, hebblatten des ron­
baumes
Dentes tympani, kimen
Deſcendere gradibus in ſaxo inciſis,
auf gehaueneu ſtuffen einfharen
Deſerere fodinam, aufflaſſen
Deſpumare, ſcheumen
Deuexum uel decliue montis, das ge
henge des gebirges
Dimidiatæ armillæ ferreæ, pfenlein
Diſcretores, ertzpucher
Diſtributor, auſzteiler
Domicilium in quo ſal conficitur, kot /
quod ſic à Germanis appellatur pro­
pter fornaceos parietes, quos qui­
dam faciunt, & tectum quod par­
tim ex luto conſtat. Prima domici
lij pars, ſtroſtett / Secunda, herd­
ſtett / Tertia ſiue poſtrema, ſaltzſtett
Domicilium ſiue officina in qua u­
næ excoquuntur, hutte
Ductarij funes, gepel ſeil
Duo canales deuexi, der ſchlemgrabem
E
Eteſiæ, der wind ſo von weſt weſt nort
Euentilatio linteaminum iactatu, das
fochern mit leilachen
Euronotus, der wind ſo von ſuden
ſuden oſt wehet
Eurus, der wind ſo von mittel oſt ſudem
Excoctio, das ſchmeltzen
Excoctor, ſchmeltzer: Qui ſuccedit ui
carius excoctoris muneri, ſchmeltz
er ſo an des meiſters ſtatt trit: eius
miniſter, furlauffer
Excoctio æris rudis minus ſynceri a­
pud Rhetos, das ſchmeltzen des kupff
er glaſzertz in oder graffſchafft Tyrol
1
Excoctor primus, der ſchmeltzer ſo die
ertzſchicht arbeit / alter excoctor, der
ſchmeltzer ſo die pleiſchicht arbeit / ter
tius excoctor, der ſchmeltzer ſo den
zwir vorpleiten ſtein oder lech arbeit
Excoquere, ſchmeltzen
Excoquendæ uenæ argenti uiui rati
ones, die weiſe queckſilber ertz zu ſch
meltzen: prima das ſchmeltzen im her
de: ſecunda, das ſchmeltzen auf die
weiſe des diſtillirens: tertia, das ſchmel
tzen im gewelb: quarta, das ſchmel­
tzen mit ſande / oder aſſche aufm drifus:
quinta, das ſchmeltzen mit ſande o­
der aſſche im wind ofen
Excoquendæ uenæ plumbi cinerei ra
tiones, das wiſmut ſchmeltzen: pri­
ma, das ſchmeltzen vber der gruben /
altera, das ſchmeltzen in fichtenem rin
nen: tertia, das ſchmeltzen in eiſer­
nen pfenlein: quarta, das ſchmeltz­
en im ofen einem ſchmid ofen gleich:
quinta, das ſchmeltzen aufm herde
ſo auff der halde: ſexta, das ſchmeltz­
en aufm wendeherde
Excoquendarum uenarum ratio pri
ma, das ſchmeltzen aufin ſtich
Excoquendarum uenarum rationes
tres, quibus os fornacis ſemper pa
tet, die drei ſchmeltzen mit dem offe­
nen aug. Prima, das ſchmeltzen aufm
gang oder vber das holtzlein. Altera,
das ſchmeltzen mit dem krummen o­
fen. Tertia, das ſchmeltzen auf die
rohe ſchicht oder aufmlech/wie es die
Tyroler nennen
Excoquendarum uenarum plumbi ni­
gri rationes propriæ, die ſonder­
lichen weiſen plei ertz zuſchmeltzen:
prima, das ſchmeltzen in Kernten:
ſecunda, das ſchmeltzen in Sachſen
zu Gitel: tertia, das ſchmeltzen in
Weſtphalen: quarta, das ſchmeltz­
en in Polen
Excoquendorum lapillorum nigro­
rum ratio, das zinſchmeltzen
Exilire, herauſz ſprutzen
Eximere partes de præſcriptorum nu­
mero, die tell auſz dem retardat nemen
Experiedæ uenæ uel metalli artifex,
probiren
Experiri uenas, probiren
Extructiones ſimillimæ his, quæ confi
ciuntur ſupra moletrinas, where
F
Faſces uirgultorum, gepund reiſig
Fauonius, der wind ſo von weſt wehet
Feces, toden kopfe / lib. 10.
Ferramentum, eiſern ſchlegel / lib. 8.
Ferramenta, der hauer zeug.
Primum,
das bergeiſen.
Secundum, ritzeiſen.
Tertium, ſumpffeiſen.
Quartum, fimmel
Ferramentum cui imponuntur ligna,
das brandeiſen
Ferramentum cui figura cunei data,
ſchleiſeiſen
Ferramentum forficis ſimile, ſchere
Ferramentum uulſellæ ſimile, ein klam
me / ſo gleich wie ein nopeiſen iſt
Ferreum inſtrumentum cuius extima
pars ſurſum uerſus eminet, der ei­
ſernehake / daran ein rond holtzen
klotzlein iſt
Ferrum in alterum axis caput infixum,
das nennet man ſchlecht das eiſen
Ferrum ſignatorium, gegraben ſtempel
Ferrum uncinatum, das eiſen mit dem
hecklein / lib. 11.
Ferriſcobs elimata, eiſen feilich
Feruere, ſocken / lib. 12.
Fibra cauernoſa, ein druſige klufft
Fibra dilatata, ein gantz ſchmal fletz
Fibra foſſilib. uacua, & aquis peruia,
ein klufft die waſſer tregt
Fibra incumbens, die hangklufft
Fibra oblique uenam diffindens, ein
klufft die ortſchicks vber den gang
kompt
Fibra ſocia, ein klufft die ſich zum gan
ge orter
1
Fibra ſolida, ein vollige klufft
Fibra ſubdialis, ein tagklufft oder tag­
gehenge
Fibra tranſuerſa, ein kreutz oder querklufft
Fibulæ, anwurffe / item rorberg / ſchlurffem
Fibula ferrea, klammer
Fibulæ ferreæ, kropen
Fibulæ ferreæ ter curuatæ, kropen
auffdrei orten verbrochen
Fiſſuras adigere, ein ritz hauen
Fiſtula, rore / form / lib. 9.
Fiſtula ænea, kupfer welchin oder rore
Fiſtulæ ex bracteis factæ, rorlein oder
rollein
Flabellorum primum genus, flugel
von dunnen vnd ſtarcken breten: ſecun­
dum, flugel von kurtzem bretſtucken: ter
tium, flugel von kurtzen bretſtucken
daran genſzflugel gemacht
Focus, herd / lib. 11.
Focus excoctorum, hend im ofen
Focus in quo plumbum purgatur.
der ſloſherd
Focus in quo ſal conficitur, herd / po
ſterior eius pars, witzſe
Fodina, grube oder zeche
Fodinæ uel cuniculi ſemis, ein halbe
zech oder ſtoln
Fodinæ uel cuniculi ſicilicus & dimi
dia ſextula ac ſcripulum, ein zwei
dreiſſigſteil
Fodinarum fructus, auſzpente
Follis, balg / Follium ſedilia, balg geruſte
Follis duplicatus, zwifacher balg
Folles teretes è corio facti, ronde li­
derne bloſzbelge
Foramen ſpiritale, windfang
Foramen ſpiritale inferioris tabulati
follium, windfang
Foramen ſuperioris tabulati follium,
ſpundloch
Foramina fiſtularum, das gepore
Foramina quæ ſuppeditant ſpiritum,
windloecher
Foramina ſpiritalia, windloecher
Foramen trunci, das gepor
Forceps, zang ſo einen hacken hat
Forceps ferreus, zange darinnen man ko
geln geuſt
Foris ferrea, das eiſerne thorlein
Fores quibus uectes ſunt, ſtrodel
Fores extra domicilium in quo maſſæ
plumbeæ liquantur, der zulaſz herd
Foricula, des ventils thorlein
Foriculæ, ſchnepperlein / lib. 10.
Fornax, heintze / lib. 10.
Fornax in qua ærei panes fathiſcen­
tes torrentur, der ofen
Fornax in qua panes ærei torrefacti
coquuntur, garherd eius magiſter, gar
macher
Fornax in qua argentum & plum­
bum ab ære ſecernuntur, ſeigerofen
Folles in qua calefiunt panes ærei,
werniofen
Fornax in qua ferrum excoquitur,
renherd
Fornax in qua fit uitrum: prima, ſchm­
eltzofen / ſecunda, glaſzofen/tertia, kul
ofen
Fornax in qua plumbum ab ar­
gento ſeparatur, treibe herd
Fornax in qua uenæ excoquuntur,
ſchmeltzofen
Fornax primæ aſſimilis, ein ofen gleich
dem darinnen man die rohe ſchicht ar
beit / doch vil weiter vnd hoher
Fornax quæ foraminibus uento in­
ſpiratur, uulgo uentoſa, windofen
Fornax ſecunda concamerata, ein ge
welbter treibherd. Fornax ſecunda
item concamerata, ſed quæ in qui­
buſdam à proxima differt, der trei­
beherd in Polen vnd Vngern.
Fornax ſecunda uento expoſita, das
treiben vnder dem klotz
Fornax ſecunda in quo plumbum ab
argento ſeparatur, treibeherd
Fornax ſimilis furno, ſpleiſofen
Fornacem interius ſaxorum glareis
& luto incruſtare, ofenen
Fornacum cameræ quæ fumum concipi
1unt, der rauchfang oder gewelb vber
den ſchmeltzofen darinnen man den
rauch fahet
Fornacula, probirofen
Fornacula latericia, gemaurter probir
ofen: ferrea, eiſerner probir ofen: ficti
lis, tenner probirofen
Fornaces in quibus æs cum plumbo mi­
ſcetur, ſchmeltzofen
Fornaces in quibus recrementa reco
quuntur, ſchmeltzofen
Fornix, boge
Foſſa latens iuxta lacunam, das auſz­
gebrochen ortlein
Foſſa latens uel occulta, ein leng oder
felort / oder querſchlag
Foſſam agere longam & decliuem, ei
nen waſſer graben machen / vnd im
ein roſch machen
Foſsam latentem ſubſtruere, ein kaſtem ſch­
lahen
Foſsam patentem ducere, ein roſch treiben
Foſſas ducere, ſchoerffen
Foſſor, hawer oder berghawer
Foſſores qui colla gerunt intorta,
krumphelſe
Fragmenta uenarum, geſchube
Fulturæ natiuæ uel fornices, bergvhe
ſten
Fumus uiroſus, ſchwaden
Funis ductarius, ſeil
Funiculus canabinus, ein ſchnur
Funiculus ex phyliris tiliæ factus, paſt
Furcæ ligneæ, ſeiffen gabeln
Furcilla ferrea, eiſerne ſchlacken gabel /
lib. 9.
Furca ſepticornis, die ſeiffen gabel ſo
ſieben zacken hat
Fuſi, kerbholtzer darumb die gepelſeil
ſeind angetrieben / dan man die ſchei­
ben vnd holtzer zuſammen ein korb
nennet / item ſpindelen
G
Gallicus, der wind ſo von nort nort oſt
wehet
Globus, kogel
Graues halitus, dumpfig boſe wetter /
es ſei der dumpf kalt oder warm
Grus, der gezeug damite man den hut
vfhebet / den nennen etlich / einen ſtorch /
etliche einen kranich
H
Halinitri conficiendi ratio, die weiſe
ſalniter zuſieden
Harpago, ſturtzhache / oder fahake /
prembſſchuch
Harpago pergrandis, prembs
Hemicyclium, donlege bretlein
Homo funem in brachium uel pectus
inuoluens, der ſackzieher
Humoris receptaculum, aizucht
I
Incilia, greben ſo mit ſteinen auſzge­
maurt vnd verſtrichen
Infundibulum, ſturtze/goſze
Ingeſtores, die berg anſchlahen
Inſidere in bacillo, aufdem knebel ein
fahren
Inſtrumentum cui index eſt, compas
Inſtrumentum cui index, quo Alpini
menſores utuntur, der ſchmer compaſz
Inſtrumentum ferreum, cuius extima pars
ſurſum uerſus recta extat, der eiſern
hake: inſtrumentum aliud ferreum
uulſellæ ſimile, klemme
Inſtrumentum ferreum, machinæ quæ
folles comprimit, ſchinhake/li. 9.
Inſtrumentum ferreum quo terra uer­
beratur, poereiſen
Inſtrumentum metallicum ſignificans
mundi partes, der berg compaſz
Intermiſſionem operarum concedere, friſt
geben
Interuenium, ein keilberges
Iudex metallicus, ein bergrichter
Iurati duumuiri, zwen geſchworne die
ein gebirge befharen
Iuratus partium uenditor, krentzler
L
Labrum, wanne
Lacuna. ſumpf / item, ſtreichſumpff
darinne ſich das waſſer ſamlet / teich / li. 12.
Lacus, waſſch trog / lib. 8.
Lacuſculus, der gantze lauter trog /
ſumpfflein / kaſte
1
Lacuſculus ei ſubiectus, der vnodere trog
Lamina, ploetz / lib. 6.
Laminæ æreæ, ſcharten
Lamina curuata excoctorum, ſpor­
eiſen oder ſchelchin
Lamina ferrea, eiſernblech
Laminæ ferreæ pars quæ extat è for­
nacula, auſzladung
Lamina ferrea craſſa, pfadeiſen
Lamina ferrea foraminum plena, ei­
ſern gitterlein
Lamina ferrea utrinque curuata, ſchaeb
eiſen/ſtorchin
Laminæ foraminum plenæ, ſeneiſen
Lanx, ſchuſſel. Lancis mediæ cauum,
das ronde auſzgedrete tulcklein
Lanx ſtriata, die ſchuſſel ſo inwendig
auſzgedrehet / von holen faltzen / wie
ein ſchnecken heuſzlin
Lapilli minutuli quos flumina defe­
runt, quomodo capiuntur, wie
man das affter auffehet
Lapilli nigri magni, groberſtein
mediocres, kretzſtein
parui, zelwerck
Lapilli nigri maiuſculi, graupen
mediocres, vberſchuſz
Lapilli nigri maiuſculi, groberſtein
mediocres, mittelſtein
minutuli, kleiner ſtein
collecti ex materia, quæ la­
uatur, ſeiffenſtein
Lapis fiſſilis, ſchifer
Lapis æroſus fiſſilis, ſchifer
Lapis ex quo conflatur plumbum ni­
grum, glaſzertz vnd pleiertz
Lapis facile igni liqueſcens, flucs
Lapis fiſſilis æroſus, kupffer ſchifer
oderlechſchifer
Lateres, eiſerne ziegel
Lauandi rationes, die weſchwerck: pri
ma, das weſchwerck durch den ſchlem
graben: ſecunda, das waſſchen vber
das gevhelle: tertia, der gemein ſchlem
graben: quarta, das waſſchem vbern teſt:
quinta, oder kurtze herd: ſexta, oder planherd:
ſeptima, der ſieb arbeit
Lauandorum ramentorum auri rationes,
das gold waſſchen: prima, das waſſchen
vber das lochrichte bret: ſecunda, das waſſ
chem in Mehrern: tertia, das weſchem vber
drothret mit drote vberzogen: quarta,
das Portugaliſch gold waſſchem: quinta,
das waſſchem vber das geritzte bret: ſexta,
das waſſchen vber das gekerbte bret: ſepti
ma, das waſſchem auffm herd / dadz haupt
keuliche tulcklein hat: octaua, das waſſ­
chen auffm herd/ſo viereckicht grublin
hat: nona, das waſſchen auffm herde /
welches von breten ſo rauch vnd zotig:
decima, das waſſchen auffm herd mit
ochſen oder pferdheuten verdeckt: un­
decima, das goldſamlen mit vhelen: du
odecima, das waſſchen vber das grucn
tuoch: decima tertia, das waſſchen vber
das herinne tuoch: decimaquarta, das
waſſchen vber den raſzen: decimaquin
ta, das waſſchen im groſſen ſicher trog
vnd ſichern: decimaſexta: das gold ſich
ern: decimaſeptima, das waſſchem im hu
bel
Lauandæ materiæ cum lapillis ni
gris uel metallorum ramentis permi­
ſtæ rationes, die weiſen zwitterberg
vnd anoderer metalliſcher abſchilfung zu
ſeiffen: prima, quæ uetus eſt, die alte
ſeiffen arbeit. Lotores, ſolche ſeiffner:
ſecunda, das ſeiffen vber die flos oder floſz
graben: tertia, die gerinarbeit: quarta,
die vhaſz arbeit: quinta, quæ noua eſt
die newe ſeiffem arbeit / heiſt vbers blech /
ſexta, quæ etiam poſt hanc inuenta eſt,
die neulichſte ſeiffen arbeit: ſeptima,
die flut greben: octaua, das gold waſſch
en in waſſerriſſen: nona, das Polmſch
pleiertz waſſchen
Libonotus, oder wind ſo vom ſudem weſt we­
het
Libra, pfund, nicht allein wag: pri
ma libra minor, das weglein darinnen
man das ertz vnd den zuſatz einwiget: ſe­
cunda, darinnen man das pleiertz zuwiget:
1tertia, dariunen man das korn auffzeihet
Libra ſtatiua, auffſatz
Libramentum, welle oder widerwag
Libra penſilis, wag
Libramentum ſiue tympanum inferi­
us, der widerwag / oder vnodere ſcheibe
Lignum fiſſum & hians, kloppe
Lignum teres, zapffe
Ligula, zunglein
Ligna longa, treibe ſcheit / lib. 10.
Ligna quib. ſunt tenuiſſimæ bracteæ
flabellorum quorundam inſtar criſpatæ,
berte
Lignea bractea rotundata, lauff
Ligo, keilhaw
Ligo ſimilis roſtro anatis, die keilhau
ſo geſtalt wie ein enten ſchnabel
Ligones cuſpidati, keilhauen
Ligones lati, radhauen
Limus, ſchlani
Lingua, hund / lib. 10.
Lintea, planen
Liquor candidus primo è fornace de
fluens, cum Goſelariæ excoquitur
pyrites, kobelt / quem parietes for
nacis exudant, conterfe /
Lixiuium, lauge durch aſſchen gemacht
Locare aliquot paſſus uenæ fodien­
dæ, vordingen
Loci deuexi & concaui, ſchluchten
Loci ualieſtres, thele
Loculamentum, das eiſerne gevierten
heuſlein / lib. 6. geheuſe darinnen die
wag ſtehet / lib. 7. kaſte / lib. 10.
Loculamentum penſile, hangend heuſlin
Lorum, rime
Lotores, weſcher oder ſeiffner
M
Machina omnium quæ aquas trahunt
maxima, kerrad oder kunſt
Machina prima, qua etiam aquæ ex­
trahuntur, haſpel hanc aliqui girgil­
lum uocabulo latinis non uſitato no­
minant
Machina altera qua etiam res
foſſiles extrahuntur, ſchwengrad oder
radhalpel: tertia, dieronde ſcheibe / da
mite man berg zeihet: quarta, gepel /
quinta, die roſkunſt mit oder prembſſcheibe
Machina qua res graues demittun­
tur in puteum, bruſtwinde
Machina qua uenæ ſiccæ pilis præ­
ferratis tunduntur, das treuge puchwerck
Machina quæ folles comprimit, die
welle ſo von einem waſſer: ad getrie­
ben wirdt mit irer zugehoerung
Machinæ pars quæ folles comprimit,
die welle nut den ſtrichen
Machina tractoria, ein haſpel / gezeu­
ge ſo berg vnd waſſer hebet
Machinæ ſcanſoriæ, farten
Machinæ ſpiritales, windfeng / gezeug
ſo wetter bringen
Machinæ ſpiritales, zeuge ſo wetter in
die gruben bringen / oder boeſes herauſz zie
hen: Primum genus, windfeng / eius pri
ma ſpecies, windfeng mit brettem vber
ecke creutzweis: ſecunda, zweierlei lotten
windfenge: tertia, oder windfang im vaſz.
Secundum genus, focher / eius prima
ſpecies, der focher in der ſcheibe oder run
den geheuſz den ein heſpeler zeihet / ſe­
cunda & tertia, der focher in einem ge
vierten geheuſze an der erden / vnd ent­
bor mit flugeln wie ein mule: quarta,
der focher in einer ſcheiben/den ein waſ
ſerrad vmbtrabet. Tertium genus, wet
ter blaſbelg / eius prima ſpecies, oder wet
terbalg / der boſe wetter vſz dem ſchacht
durch lotten zeihet oder guots dardurch
hinein brengt: ſecunda, der wetterbalg
der durch roren in einen ſtoln wettet
bringet: tertia, die wetter belg ſo man
tritt: quarta, die wetter belg mit oder ron­
den ſcheiben ſo ein pferdt tritt: quinta,
die wetterbelg do ein pferd wie in einet
ro ſzmucle die ſtehende welle vmbtreibt
Machinæ quæ uenas udas pilis præ
ferratis tundunt, die naſſen puch­
werck: prima, das naſſe puch werck vff
ſilbergeng: ſecunda, das naſſe puch­
werck auff zwitter: tertia, das ander
1naſſe puchwerck auff zwitter: quarta,
das drirte naſſe puchwerck auff zwit­
ter: quinta, das golt puchwerck in
Kernten
Machinæ quæ ut ſiphones fiſtulis
hauriunt aquas, zeuge: prima, heintze
oder ein zug / altera, der zwifach heintze:
tertia, radkan oder roſkunſt / quarta,
taſchen haſpel / quinta, handzug ſo zwo
wellen hat. ſexta, taſchen rad
Machinæ quibus panes leuantur et re
ponuntur, gezeuge oder ſtorch / oder kranich /
noſtri etiam appellant ciconias, lat. gru
es
Machinæ ſitulis aquas exantlantes,
waſſerkunſtlein ſo mit kannen heben.
prima, die waſſerkunſt ſo ein heſpeler
zeihet. Secunda, des Vitruuij waſſer
kunſt nur dem mangel rad. Tertia, die
waſſerkunſt mit dem waſſerrad
Magiſter ferrum excoquens, renner
Magiſter metallicorum, bergmeiſter
Magiſter ſal conficiens, wircker
Magiſter ſiue purgator argenti, ſil­
ber brenner
Magiſter ſiue torrefactor, derrer
Magnus malleus ferreus, der hamner
den ein waſſerrad hebt
Maiora bacilla ferrea uncinata, bort­
haken
Maiores perticæ, groſe heckſcheit
Malleus ligneus, holtzene heine
Malleorum maiorum paruus, pauſchel zu
beiden henden / magnus, groſzfeuſtel
Malleorum minorum minimus, ritz­
feuſtel / medius, handfeuſtel / maxi­
mus, pauſchel zu einer hand
Malleus quadrangulus & craſſus,
quetſcher/alter, ſcheidhammer
Malleus q̊ ſaxi arenarij, in ſolo forna
cis locandi, partes extuberantes reſecan
tur, pile
Manubrium, ſtile
Marculi lignei, holtzene ſchlegel
Maſſa ex cancellis formata, palle
Maſſa plumbea, pleiſtuck
Maſſæ ferreæ quadrangulæ, ſtoeckei­
ſen
Materia metallica, das werck
Materia metallica reperitur in canali
bus uel cohærens & continuata, gang
hafftig / uel diſperſa et per eos fuſa, ni
rig / uel uentris figura extuberans, bau
chigk / ſo der gang ein bauch wirfft / uel
in uenis & fibris à uena principali
ortis, quaſi in ramis ſparſa, eſtig
Materia lapillorum expers, geſchwen­
ſtucke
Materia quæ dum torrentur
lapilli, confluit, faſen
Materiam metallicam diſcernere à terris,
ertzſcheidem
Media catini pars, ſpoer
Mediæ lancis cauum, das runde vſz­
gedrete tullcklein
Menſor, marſcheider oder ſchiner
Metallum cuneo ſecare in partes, das
ertz mit meiſeln zuſchroten
Metallum ferramento forficis ſimili con­
cidere, das ertz mit einer ſcherem zuſchnei
den
Metallum malleo percuſſum
dilatare, ertz quettzſchen
Metallum rude uel uenam præſtantem à
terris & ſaxis ſecernere, ertzklauben
Miniſter, furlauffer / helfferknecht
Minium ſecundarium, menning
Minora bacilla ferrea uncinata, heck
ſcheit hacken
Minores perticæ, kleine heckſcheit
Miſtura, das pleichmal / lib. 10.
Miſtura auri uel argenti cum plumbo,
werck
Miſtura æris & plumbi & ar
genti, werck
Miſtura cuius dimidia pars ex ære et
argento conſtat, kobelt
Miſtura debilis & uiribus carens, ein
werck ſo mucſig vnd vnſchmeidig
Modiolus rotæ, nabe
Modulus, zober / darinnen man das vſzge
teilt ſaltzwaſſer in die koete tregt
Molæ, muclſtein
Molendi rationes, die weiſen goldertz
vnd zwitter zu nialen: prima mola, die ge
meine weiſz da die muele ein waſſer: ad
treibt: ſecunda, cuius rota ab equis aut
aſinis, aut capris uerſatur, die roſzmuc
1le: tertia, cuius orbem calcantes circuna­
gunt, diem muele mit der ſcheiben die man
tritt: quarta, quæ manibus circunacta
uerſatur, die handmuele: quinta, quæ
uno tempore, auri uenam tundit, mo
lit, lauando purgat, die goldmuele mit
dem treugen puchwerck
Molybdæna, herdplei
Molybdæna in media catini parte or
ta, ſpoerherd
Monetarius, mintzer
Monetariorum magiſter, muntzmeiſter
Mortariolum, capellen futter
Murus, ſchilt: humilis, furmeurlein
Murus qui principalem murum ab igni
defendit, ſchilt
Murus qui quartum mu
rullongum munit contra uim ignis, ſchild
N
Naris, lieſſe
Neuſolæ quod eſt metallum, das vſz kleinen
in Vngern
Nitri conficiendi rationes, die weiſe niter /
oder tincar, oder baurach zumachem: prima,
das niter machem am Nilo: ſecunda, die
weiſe niter vom gemachter niter lauge zu
ſieden
O
Ochra ex plumbo facta, pleigeel
Officina in q̊ argentum ab ære ſeparatur
ſeigerhutte
Officina ſiue domicilium in quo plum
bum ab argento ſeparatur, treibhutte
Opera, ſchicht: extraordinaria, ledige
ſchicht
Operculum, treibehut / li. 10. decke / lib. 12.
Operculum ampullæ, helm oder alembick
Operculum foraminis ſuperioris tabu
lati follium, ſpund: inferioris aunt, deckel
des windfangs
Operimentum, ſturtze
Orbis, ſcheube / lib. 5. 6.
Orbis ex ſaxo formatus, rondſtein
Orbiculi, ſcheiben darauf die ſeil auch
gehn: item pumpenzog
Orbiculus ferreus, das eiſerne redlein
Organum quod folles diducit, der
balgzug
Orichalcea fila colligata, die meſſine
pürſte
Ornithiæ, der wind ſo von
oſt oſtſuden wehet
Os cuniculi, des ſtolns mundloch
Os fornacis, auge
Os fornaculæ, mundloch / mundhol /
thorlein
Os ſpiritale, oder ſpund ſo den wind fchet
Oſcula, loecher wie aizuchten / haben ire
ſchutzen / wan die pletz voller ſein /
ſchutzet man fur / lib. 12.
P
Palus, ſtempffel
Palos in tigna immittere, vorpfenden
Panes æris fathiſcentes, kinſtocke
Panes ex pyrite uel cadmia conflati,
ſtein
Panes ex ſpinis conficere, ſtucke auſz
dornen machen
Panes ex ſpinis uilibus confecti, ei­
ſerne ſtuck
Panis, ſtuck / lib. 11.
Panis argenteus, plickſilber
Panes ex pyrite conflati, ſtein oder lech
Panes primarij uel ex ære rudi confla­
ti panes, ſtein oder lech
Panes duri qui plus argenti in ſe con
tinent, reich hartwerck
Panes ærei fachiſcentes, kinſtocke / pa­
nes ſecundarij, vorpleiſtein/oder vor­
pleitlech: panes tertiarij, zwir vor­
pleitſtein oder lech: panes duri in qui­
bus minus argenti ineſt, arm oder dur
hartwerck: panes quartarij, hart­
werck: panes ultimi, pirſtein
Panes ex lapide fiſſili æroſo confecti
ſiue primarij, ſtein: panes præterea
duplices ſunt, quorum alteri ærei exi­
ſtunt, kupffer: alteri cum primarijs
panibus recoqui ſolent, trogſtein
Paries camini obliquus, flache ſchlete
Paries camini rectus, ſchnurgerichte
ſchlete
Paries inter poſteriorem foci
in quo ſal fit, partem, & tertiam do­
micilij partem medius, zaun
Parietes qui ſunt à laterib. fornacis
1in qua argentum & plumbum ab ære ſe­
cernuntur, ſeiger wend / paries prior,
furwand
Partes fodinæ uel cuniculi, teil oder
kuckus
Particulæ eminentes, zapfen
Parui cunei lati, federn
Paſſus metallicus, lachter
Pedes, fuoſſe
Perones, waſſerſtifelen
Pertica, ſtab
Perticæ minores, kleine heckſcheite / li
bro. 12. maiores, groſe heckſcheite
Peſſulus ligneus, rigel
Peſtilens aura, vorgiffte lufft
Pilæ, taſchen
Pilum, pompenſtange / lib. 6.
Pilum dentibus carens, kolb
Pilum æneum, kupfferner ſtoeſel
Pilum excoctorum, ſroſzbaum / oder
kolb/ oder ſtoſzkolb
Pilum latum, das breit geſteng
Pilum quo franguntur panes ærei,
kupfferbrecher
Pilum teres, ſtopffholtz / lib. 9.
item, das rund geſteng
Pila, geſteng / lib. 6. ſtempffel / lib. 8.
pfeiler / ſchuſſer
Pila ferrea, eiſerne ſtenglein
Pinnæ, die ſchauffeln des rades
Piſtillum, ſtoeſel
Planicies montis, die fleche eins gangs
Plumbi cutis impura, abſtrich
Plumbum depauperatum, friſchplei
Plumbum diues, reichplei / depaupe
ratum, friſchplei
Plumbum ignis ui in cinerem reſolu
tum, pleiaſche
Plumbum in globulos reductum, ge
kornt plei
Pompholyx lutea, geler hutrauch
Præfectus metallorum, bergamptman
Præfectus rationibus, ſchichtmeiſter
Præſes fodinæ uel cuniculi, ſteiger
oder hutman
Præſes laboris lauandi, der oberſt
ſeiffner
Proprietarius, grundherre
Proprietarij partes, erbkuckus
Proſcripti, deren teil ins retardat ge­
ſetzt werden
Puluis carbonum, kolgeſtube
Puluis miſtus ex quo focus & cati­
nus perficiuntur, geſtube
Puluis terrenus, erdgeſtube
Puluis ualens, qui aurum ab argento
ſecernit, ſcheidepuluer
Purgator argenti, ſilberbrenner
Puteus. acht/kunſtſchacht / lib. 6.
Puteus obliquus, ein flacher ſchacht
Puteus qui lacunæ loco eſt, waſſer­
ſchacht
Puteus rectus, ein ſchacht der gericht
geſuncken
Putei ſpiritales, windſchechte
Q
Quadrangula contignatio, ſchrot
Quadrans fodinæ uel cuniculi, ein
ſchicht
Quadratum, die vierung
Quid dam ſpumæ argenti ſimile, dornlin
R
Radius, ſpeiche / ſtreichholtz / lib. 8.
Ramentum lotura collectum, gekretze
Ramus conuolutus, zuſamnen gewickelt
reis
Raſtrum bidens, krail ſo
zwen zacken hat
Raſtrum tridens, krail
Raſtri lignei, holtzene rechen
Raſtellum bidens, bock
Receptaculum, das holtzen geruſt
Recrementa, ſchlacken
Recrementa, quæ detrahit magiſter,
qui æs è panibus torrefactis confi
cit, garſchlacken
Recrementa ferri, ſinder
Recrementa plumbi, pleiſchlacken
Rector machinæ, hengſitzer
Reliquiæ hordei ex quo ceruiſia eſt
facta, treber
Repagulum, riegel
1
Res foſſilis ſpumæ argenti ſimilis, miſ
puckel in zwitter gruben
Res effoſſas alueis ſubtrahere & re­
tro fundere, den berg zu ruck ſtürtzem
Res inanis, das taube
Reſtis, peſtener ſtrick
Roſtrum, ſchnabel
Rota, waſſerrad
Rota dentata, kamprad
Rota quæ à calcantibus uerſatur, vmb
lauffrad wie in einer mangel
Rota duplices habens pinnas, das tad
ſo zwifach geſchaufflet
Rotæ theca ſiue loculamentum, radſtube
Rotæ, korbſcheiben / lib. 6.
Rutabulum, ſchurſtange
Rutrum, kratze / lib. 6. krucke / lib. 9.
feurkrucke / kruckeiſen / reutkratze eo.
kruckeiſen / 11.
Rutrum ferreum, eiſerne kratz
Rutrum ligneum, kiſte/ſtreich holtz
Rutellum, kiſte
S
Saccus, liderner ſack
Sacci è ſetoſis pellibus ſuillis confe­
cti, porſtige ſeuſecke
Sal ex cinere anthyllidis, uel alterius
herbæ ſalſæ factus, ſalalkali
Salinæ, auſzgeſtochene pletze darinnen
ſaltz gemacht wird
Salis conficiendi rationes, die weiſe ſaltz
zu machen: prima / wie man mehrſaltz
macht: ſecunda, wie man das ſaltz in
pfannen ſeudt: tertia, das ſaltz ſieden in ſie
de heiſſen quellen: quarta, das ſaltz ſie­
den in eiſernen topfen: quinta, das ſaltz
ſieden im herde ſo ſaltz waſſer auff bren
nend holtz goſſen wird: ſexta, das ſaltz
ſieden auſz gemachtem ſaltz waſſer
Saxum, ſolſtein / lib. 8.
Saxum ſolidum, quod in ſolo forna­
cis locatur, ſolſtein
Saxum terminale, lochſtein
Saxa inuerſa, ein wideporſtig gſtein
Saxa quadrangula, werckſtuck
Saxa uenæ æris dilatatæ, gebirg des
ſchwebendem gangs des fletzes am hartz
Saxum rubrum rot gebirge: alterum item
rubrum: roter klee / 3. gerhulle. 4. gnieſt.
5. ſchwehlen. 6. oberrauchſtein. 7. zech­
ſtein. 8. vnderrauchſtein. 9. blitterſtein.
10. oberſchwelen. 11. mittelſtein. 12. vn­
derſchwelem. 13. dach. 14. norwerg. 15. lot­
werg. 16. kamme
Saxa uilia, quæ natura de diuerſa ma
teria compoſuit, grindſtein
Saxi pars pendens, das hangend des
gangs
Saxi pars iacens, das liegende des gangs
Scalæ, farten
Scalæ excoctorum, flickleitter
Scamna, lib. 10. poecke: banck / lib. 12.
Scopæ, peſen
Scriba fodinarum, bergſchreiber
Scriba magiſtri metallicorum, des
bergmeiſters ſchreiber
Scriba partium, gegenſchreiber
Secare in partes, zuſchroten
Secretor, ſeigerer/ lib. 11.
Sella, das meſſing klotz / lib. 10.
Sella ænea, ſattel / lib. 11.
Sepes obliquæ in pratis, auſzſtriche
Septentrio, der wind ſo vom nort wehet
Septum, ſchleuſſe / lib. 12.
Seſcuncia fodinæ uel cuniculi, ein hal
be ſchicht
Siccare, treugen
Situla, pfutzaimer vnd waſſerkanne/
fulaimer
Signo in ſaxum inciſo pangere termi
nos, ein ſtuffe ſchlahen
Siphones, pompen: primus, ſecundus
& tertius nulla habent propria uoca
bula germanica: quartus, die pompen
waſſer kunſt: quintus, haſpelpompe: ſe
xtus, radpompe / der haſpel pompen
gleich: ſeptimus, die neue Erenfridiſtoz
fiſche radpompe: octauus, die anoder neue
radpompe. 9. die dritte neulichſte radpomp
Siphunculus, rorlin / welches die rore
1hat/ſo ſie ſorne oben nicht auſzgeſchnittem
Siphunculus orichalceus, q̊ aqua hau­
ſta ad incendium exprimitur, meſſinge
ſprutze
Situlæ, kannen
Socius eius harpagonem pergrandem ad
alterum tympanum admouens, premſer
Solarij pauimentum, des ſollers boden
Soleæ, ſolſtucke
Solea ferrea, eiſern ſolſtein/eiſeren blech
Spatha, ſtoſzeiſen / lib. 11.
Spatha exciſoria, ſchabeiſen
Spatha ferrea, ſtoſeiſen
Spatha lignea, rurſcheit / lib. 12.
Spatha lignea excoctorum, flickſcheit
oder kleibſcheit
Spinæ, dorner / roeſtdorner
Spinæ, quæ de panibus ex ære et plum
bo conflatis, dum ſtannum ab ære ſe
cerneretur, ortæ ſunt, ſriſchdorner
Spinæ, quæ de panibus ex ſemel re­
coctis ſpinis conflatis, ortæ ſunt,
dorner ſo ein mal gearbeit ſeind
Spinæ, quæ dum panes fathiſcentes
torrentur, ortæ ſunt, roeſtdorner
Spinæ uiles, eiſerne dorner
Spinæ uiliſſimæ, die geringſte dorner
Spinæ quæ de plumbo, cum in ſecundis
fornacib. ſeparatur ab argento, de­
trahuntur, abſtrich
Spiritum ſuppeditare, wetter brengen
Spuma argenti, glette
Stannum, ſchwartz plei
Stannum pauper, friſch einſtrich / me
diocre, reich einſtrich / diues, treib
vnd werck plei
Statera, wage
Stipes chelas habens perforatas, ein
gezwiſelt ſtamholtz
Stipites uel aſſeres craſſi, haſpelſturtzem
Stipites ad ſaxa terminalia affixi, pfel
ſo man an die lechſtein ſchlehet
Strues lignorum ſiue crates, roeſt
Subciſiuum, vberſchar
Subſcus, mucleiſen oder meiſſel
Subſolanus, oder wind oder vom oſt wehet oder
gehet
Subueſperus, oder wind ſo von weſtſuden
wehet
Succutere, troſteren
Sucula, ronbaum
Supernas, oder wind ſo von nortoſt wehet
Sulfur argento admiſcere, das ſilber
im ſchwefel freuden
Sulfuris conficiendi rationes, die weiſen
ſchwefel zumachen: prima, das ſchwefel
machem im topffen / ſecunda, das ſchwefel
machen im ofen wie zu Kromenau / ter
tia, das ſchwefel machen in krugen
Symbola dare, zupus geben
Symbola dnnis indicere, zupus anlegen
T
Tabula, ſchran
Tabella, leiſte / rigel / oder bretſtucke / taeflin
Tabellæ duæ inter ſe tranſuerſæ, quas
tertia decuſſat, der querl
Tabellæ quarum alia alia altior eſt,
das gevhelle vnd widerſtoſſe
Tabellæ tiliaceæ tabularum latera cin­
gentes, lindene leiſten
Tabellæ tranſuerſæ, leiſten
Tabulatum, bune
Tabulatum aliquantum decliue, ſturtze
Tabulata follium, balgbrette
Tegula, muffel
Temperatura, miſſchung oder zuſchlag
Terra ferruginea, eiſenſchus
Teſta, teſtſchirbel
Terra cliuuli inſtar aggerata, ſtuffe
Terra ferè lutea, gluch
Traſcias, der wind ſo von nort nort
weſt wechet
Tignum breue, ſchemel
Tignum curtum, ſchemel darauff der
treiber ſitzt / vnd daran man die pferd
ſpannet
Tignum in imo crateris ſtratum,
der ſteg der vnder das gezimmer des
keſſels quer vber gelegt iſt
Tignum mobile, ſchnellzeug
Tignum per cuius foramen penetrat
axiculus, ſchwengel
Tignum quod uerſatur circum axicu­
lum ferreum, ſchwengel
1
Tignum ſtatutum perforatum, klobe /
ſeule / lib. 9.
Tigna, das muelgebiete / lib. 8.
Tigna duo coniuncta, das geſtenge / li. 5.
Tigna erecta, ſeulen / lib. 6.
Tigna excauata, der kaſte des heintzen
ſeils
Tigna humi ſtrata, ſchue / lib. 6.
Tigna humi locata, ſchwellen
Tigna in fronte & tergo putei collo­
cata, pfuelbaume
Tigilla in terra defoſſa, ſtappeln / lib.
12. tigilla eis immiſſa, ſtoeckbaume
Tigna longiſſima, wandruten / lib. 5.
Tigna per interualla collocata, trag /
ſtempfel / lib. 6.
Tigna oblique aſcendentia, ſteiffen
darauff die arme ruhen
Tigna oblique deſcendentia, pande
Tigna tranſuerſa, rigel
Tigna tranſuerſaria duplicata, arm
ſo die quer vber gehen / vnd in einan­
der geſchloſſen ſein
Tigilla, donholtzer oder drumholtzer
/
lib. 5.
Tigilla inferiora, ſtege / lib. 5.
Tigilla quæ longis axis dentibus de
preſſa folles comprimunt, ſchemel
Tigna robuſta, tragſtempffel / lib. 5.
Tigilla rudia continuata tignis pau­
lo ſupra infimam putei partem ſu­
perpoſita, ſchuſbune / lib. 5.
Tigilla ſtatuta, thorlein holtzer / lib. 5.
Tigilla teretia, kappen / kaſtenſtangen
lib. 5.
Tigilla tranſuerſaria, einſtrich vnd
felholtzer / lib. 5.
Torrere, doerren
Trabes, ſtege darauff die gepelſeil gehn
Traha carens capſa, ſchleiffe
Traha cui impoſita eſt capſa, ſchlitte
Tripus, ſtul
Trochlea, klobe
Trulla, kelle
Truncus, ſtock
Tubuli, rorlein
Tympanum, ſcheibe / korb / lib. 6.
Tympanum cui infixæ ſunt fibulæ fer­
reæ, die ſcheibe darein die kropen ge­
ſchlageu
Tympanum dentatum, kamprad
Tympanum prope tympanum quod
ex fuſis conſtat, prembſſcheibe
Tympanum quod ex fuſis conſtat, fur
gelege oder getriebe
Tympanum quod ex orbibus con­
ſtat, korb
Tympanum quod ex quatuor orbi­
bus & pluribus tignis conſtat, korb.
Tympanum alterum, prembsſcheibe
Tympanum ſuperius, die obere ſcheib
V
Vas altius, ertz veſſlein. Vas humili­
us, ertzaimer
Vas ligneum, vhaſz
Vaſa capacia modiorum Romano­
rum fere ſeptem, ſter
Vaſa è corio facta duo, quibus aqua
ad reſtinguendum incendium, ſi quo
officina conflagrat, hauritur, lider
ne eimer
Vaſorum in quibus res foſſiles extra
huntur: minus, kobel / maius, tonne
Vectis, haſpelhorn / handhabe: wirbel
lib. 10. ſchinholtz oder ſchin / oder balg
ſtertzel / lib. 9.
Vectis in metallis uſitatus haſpelhrn
Vectes recti, haſpel winden / winde­
ſtangen
Vectores, drecker/die vffdem dreckwerck
arbeiten / mit hunden lauffen oder karnen
Vehiculum, whaenlein
Vena, gang
Vena cauernoſa, ein druſiger gang
Vena caput profert in lucem uerſus ori
entem, oder gang hat ſein auſzgehn im morgen
Vena caudam tendit in occidentem, oder gang
vhelt in die teuffe gegen dem abende
Vena cumulata, ein geſchute oder ſtoeck
Vena dilatata, ein ſchwebenoder gang / oder
fletze
Vena dilatata alta, ein dicker oder
mechtiger ſchwebender gang oder fletze
1
Vena dilatata humilis, ein dunner o­
der ſchmaler ſchwebender gang oder
fletze
Vena dilatata recta, ein ſchwebender
gang oder fletz ſo ſich ſeiger gericht
auſzbreitet
Vena dilatata obliqua, ein ſchweben
der gang oder fletz ſo ſich flach vſzbreitet
Vena dilatata curuata, ein ſchweben­
der gang oder fletze ſo ſich ſteigend vnd
vhallend vſzbreitet
Vena dura, ein vheſter gang
Vena duriſſimo ſaxo finditur in par
tes, ein vheſt geſtein zuſtoſzt dem gang
Vena ex meridie pertinens in Septen
triones, ein gang der von mittag in
mitternacht ſtreicht
Vena ex oriente pertinens in occiden
tem, ein gang der von morgen in dem
abendt ſtreicht
Vena ex occidente pertinens in ori­
entem, ein gang der vom abend in
morgen ſtreicht
Vena ex ſeptentrionibus pertinens
in meridiem, ein gang der von mit­
ternacht in mittag ſtreicht
Vena principalis, der haubtgang
Vena principalem oblique diffindens,
ein gang der ortſchicks vber kompt /
oder der ſich vber den haupt gang ortet
Vena principalem oblique diffindens
rapta, ein gang den der hauptgang
mit ſich ſchlappet
Vena principalem oblique diffindens
in priorem partem translata, ein gang
den der haubtgang zu ruck ſtoſzt
Vena profunda, ein gang ſo in die teuffe
vhelt
Vena profunda anguſta, ein ſchmal
genglein / ſo in die teuffe vhelt
Vena profunda deſcendens rectà in
profundum terræ, ein gang der ſei­
ger gericht in die teuffe vhelt
Vena profunda deſcendens obliqua,
ein gang der flach in die teuffe vhelt /
oder ein flacher gang
Vena profunda deſcendens torta, ein
gang der ſich ſtortzt
Vena profunda lata, ein mechtig gang
ſo in die teuffe vhelt
Vena putris, ein ſchnetiger gang
Venam, qua parte abundat metallo
luto oblinire, das ertz vorſtreichen
Vena ſolida, ein volliger gang
Venam tecti uel fundamenti ſaxis ab­
rumpere, eine wand werffen
Vena tranſuerſa, creutzgang oder quer­
gang
Vena uacua foſſilibus & aquis per­
uia, ein gang der waſſer tregt
Venam aperire, ein gang entbloeſen
Venam fibræ in molli ſaxo diſijciunt,
kluffte vnd fletze zuſchmettern vnder­
weilen den gang im ſchneitigem geſtein
Venam in fodinis igni frangere, ſitzem
Venam terris, ſaxis, aſſere, palo tege­
re, das ertz vorſetzen
Venæ caput, das auſzgehen des ganges
Venæ fundamentum, das liegende des gangs
Venæ tectum, das hangende des ganges
Venæ duriſſimæ nodus, ein gneuſz
oder miſpickel
Venarum cauernulæ, druſen
Venarum coniunctio, wen ein gang
zum andern vhelt
Venarum excoquendarum ratio, das
ſchmeltzen aufm ſtich. Venarum a­
liæ cito liqueſcunt, etlich ertz ſeind
fluſſig / aliæ lentè, etliche ſeind ſtreng
vnd wild / arbeiten ſich ſeiger / aliæ ſpar
ſim feruentes non coeunt in unum,
etliche arbeiten ſich zu heiſz gretig
Venarum tundendarum modi, die
weiſen ertz zu puchen. Primus, das ertz
puchen ſo gemein: alter, das ertzpuch­
en mit feuſteln / tertius, das ertzdreſchem
Venarum urendarum rationes, die
weiſen ertz zu roeſten. Prima, das ge­
mein ertzroeſten. Secunda, das zwit­
ter roeſten. Tertia, das glantz roeſten.
1quarta, das roeſten auffdem eiſernen
blech: quinta, das roeſten auff den
eiſernen blechen im ofen: ſexta, das
ſchifer roeſten
Venas pilis præferratis tundere, ertz
vnder den pucheren puchen / oder
ſchlecht ertz puchen
Venas corio nudare, geng entbloſſen
Venas experiri uel explorare, probiren
Venula uel fibra, klufft oder geſchicke
Veruculum, das eiſen wie ein brotſpiſz
Via, gaſſe
Via recrementorum, lachtloch
Vicarius domini, vorleger
Virgula furcata, die ruten damit et­
liche vermeinen geng vſzzurichten
Virus ſeu fumus uiroſus, ſchwaden
Vitri conficiendi ratio, die weiſe glas
zu machen
Vncia, zolly / lib. 4.
Vncus ferreus, ſeilhake / oder eiſerne ſper­
hake / ciſern hecklin
Vnci, fewrhacken / lib. 9.
Vſtrina, das gemach darinnen man
ſilber brennet
Vtres, bulge / auch liderne ſeck
Vulturnus, der wind ſo von ſuden oſt
wehet
INDEX RERVM AC VER
BORVM IN LIB. DE RE METALLI­
ca, TERTIVS.
Abacus 240 p Abacus longus in quo tunduntur uenæ 209 p Abacorum quibus diſcretores utuntur deſcriptio 210 f Aberthami fodina 54 p Aberthami fodina Laurentianum di cta 63 f Abydi fodinæ 20 m. Acetum lapides molles reddere 183 f. Acies ferri quomodo fiat 341 f. Acuum quibus aurum uel argentum ex­perimur conſideratio 198 m. f. qua rum quædam conſtant auro & argento 199 p. quædam auro & ære 200 p. quædam auro, argento & ære, ibidem m. Additamentorum conſideratio 184 p. eorunque compoſitiones uariæ 186 p. Aer craſſus in fodinis quomodo ge­neretur 158 f. Aer cur excitetur in fodinis 117 m. Aer immobilis ubi maneat 81 m. Aer immobilis foſſiones impedit eo. Aer immobilis manens in puteis q̊s morbos gignat 172 m. aer item in puteis infectus ueneno ibid. f. Aer ſingulis anni partibus quomo­do cuniculos penetret 82 p. Æs ab auro quomodo ſeparandum 368 m. & inde Æs ad ditamentum 184 m. f. Æs & aurum quomodo ſeparentur 191 f Æs caldarium unde fiat 436 f. ut pul­chrum fiat 437 p Æs caldarium quomodo fiat 409 m. Æs cinereum quid & unde fiat 435 f. Æs dum ſecernitur argentum ab eo, quomodo temperandum 405 m. Æs, ærugo Cypria 453 f. Æs ſuluum, rubrum, caldarium quo modo recoquendum 409 m. Æs ex qua materia fiat 326 f. Æs luteum unde fiat 436 p. Æs in quibus catillis liquetur 181 p. Æs nigrum ex qua materia fiat 328 f. Æs purum quomodo excoquendum 327 m. æs rude quomodo 328 f. Æs q̊modo ex torrefactis æreis panibus fathiſcentib. conficiatur 427 m.
1 Æs unde confletur 218 p. Æs ut confici non poſſit ex panibus æreis torrefactis 433 m. Æs uſtum additamentum 184 m. Ærei panes, ex quib. argentum ſeparandum q̊uomodo proparandi 399 m. 403 f. Ærei panes torrefacti ubi coquan­tur 397 m. Æris & auri commune ſignum 78 m. Æris bracteæ additamentum 184 m. Æris in uenis ſignum ſingulare 78 p. Æris fodinarum partitio qualis 63 p. Æris liquidi uehementia, ſi frigida in fundatur 432 m. Æris uena q̊modo experienda 192 m. Æris uenæ quomodo & quam cito excoquantur 318 m. Æroſi lapidis nigri & fiſſilis deſcri­ptio 87 p. Ærugo in uenis inuenta æris ſignum (78 p. Ærugo in uenis inuenta ſi­gnum bonum 77 f. Africus uentus 38 m. Agathoclis princeptum de fortuna 16 m. Aldebergum 237 f. 172 m. 173 m. Allium magnetis naturæ infeſtum 27 p. Alpinæ fodinæ 104 f. Alpium duricies quomodo ab Han­nibale fracta 80 m. Altanus uentus 38 m. Alumen & atramentum ſutorium quo modo differant 465 p. Alumen ab atramento ſutorio quo­modo ſeparetur 457 m. Alumen cuius uſus eſſe debet in ſecer­nendo auro quomodo in puluerem reſoluendum 355 p. Alumen coctum additamentum 184 m. Alumen ualens ad ſeparandum aurum 354 m Aluminis conficiendi rationes 456 m Aluminis figuræ dum conficitur 457 m. Aluminis materia quædam mollis 459 m. Aluminis uenæ ut ualde bonæ fiant, quomodo efficiendum 456 f. Aluminoſa ſaxa q̊modo urantur 458 f Aluminoſæ uenæ atramenti ſutorij participes 427 m. Alueus nauiculæ ſimilis 255 m. Alueus excoctorum bracteis ligneis contextus 308 p. Alueus niger 257 m Alueorum uſus 110 m. 184 p. eorunque deſcriptio 113 f. Alyattus metallicus 20 m. a)mblugw/nion tri/gwnon 88 f. Amianti puluis 457 p. Ampullæ uitreæ 357 p. earumque ua­ria poſitio 360 m. Ampullarum, in quibus coquitur a­qua ualens, conſideratio 355 f. Anacreon auri contemptor 6 p. 11 p. Andreas Naugerius 477 p Angulus rectus, obtuſus, acutus 88 f. Annebergi fodina 54 p. Annebergi fodina unde Carbona­ria nominata 29 p. Annebergi fodinæ fœcunditas 63 f. Annebergi fodina cœleſtium exercitus dicta 63 f. Anni tempora quatuor 68 m. Annuli quo fiſtulæ coniunguntur quales 136 m. Antæ excauatæ 156 p. Anthyllidis cineris uſus 186 f. a)/yidous rotarum quid 112 m. Aqua arte ſalſa quomodo in ſalem mutetur 439 f. Aqua atramentoſa quomodo denſetur in atramentum ſutorium 461 p. & inde Aqua nitroſa ubi 453 p Aqua ſalſa q̊modo coquatur 441 f. Aqua ualens quomodo conficienda 354 m. & inde Aquæ ad ſalem inde conficiendum aptæ 439 f. quæ item non aptæ ibid. Aquæ aurum ab argento ſeparantes additamentum 184 f.
1 Aquæ calidæ ex terra effluentes ad ſalem raro aptæ propter immixtos ſuccos 449 m. Aquæ commoditas metallico mul­tum obſeruanda 22 f. Aquæ ex puteis quomodo extrahantur 129 f. Aquæ que profundè humanis uiribus extrahi poſſint 153 p. Aquæ ſuccoſæ 439 m. Aquæ ſulfuroſæ 465 m. bituminoſæ (468 m. Aquam bituminoſam in ſalem & bitumen redigi poſſe 468 f. Aquarum fex 186 m. f. Aquarum multitudo foſſionibus impedimento eſt 81 m. Aquarum ſecundum ſuccos genera ſex 24 f Aquas quorſum infundant uenæ & fibræ 81 m. Aquis multis & copioſis quomodo ſuccurrendum 81 f. Aquilo uentus 38 m. Arbores uenarum ſigna 26 p. Archimedis experiendi auri inuen­tum 194 f. Area curta 212 f. 236 f. Area lapidibus ſtrata 212 f. Areæ curtæ in qua materia metallica lauatur, deſcriptio 240 f. item areæ linteis extenſis contectæ 241 m. ali arumque in ſequentibus Areæ cur terminis definiantur 60 m Areæ magnæ quantitas 61 f. Areæ ſalinarum marinarum 440 p Areæ ſubdiales in quibus fit atramen­tum ſutorium 461 p Areæ uenæ cumulatæ 60 p. Areæ uenæ dilatatæ 58 m. Arearum conſideratio 55 p. formæ 55 m. & inde Areæ uenæ profundæ 56 p. Arearum in quibus uenæ uruntur de­ſcriptio 213 f. & inde Arearum tectarum genera 258 p. Arearum termini in cuniculis quo­modo deſcribantur 105 f. Areas quis addicat 55 p. Arenæ ex lapidibus facile liqueſcen­tibus additamentum 184 m. f. Arenæ riuorum in quib. auri particulæ inſunt, ubi & quomodo lauen­tur 256 p. Arenarum ex fontibus profluentium, quas item riui, flumina, & lacus continent conſideratio 24 p. & inde Arenarium in metallicis repertum qua le ſignum 78 m Arenas riuorum lotas aurum, gem­mas &c. præbere 19. m. Argentum ab auro quibus modis ſeparandum 354 p. 361 p. uſque ad fol. 368 m. à plumbo quomodo 369 f. Argentum à ferro quomodo ſecer­nendum 438 f. Argentum in quibus catillis purge­tur 183 p. in quibus catillis ab ære & plumbo ſeparetur, ibid. quomodo excoquatur 192 p. Argentum in teſta ſub tegula collo­cata, perpurgandi ratio 391 f. Argentum quomodo experiendum 195 f. Argentum purum effoſſum 54 p. Argentum quomodo excoquendum 326 p. quomodo purgandum 386 p Argentum quam cito purgari poſſit 389 p. Argentum uiuum & aurum quomodo separentur 191 f. Argentum ut album fiat, quomodo efficiendum 377 f. Argentariæ fodinæ à ſoli fuga infeſta tæ 173 f. Argentum uiuum quomodo exco­quatur 343 f. uſque ad fol. 349 Argenti in uenis ſigna quæ nam ſint 78 p. m. Argenti & plumbi nigri commune in uenis ſignum 78 m. Argenti materiæ ſecundum bonita­tem dijudicatio 77 p.
1 Argenti mediocris portio quomodo ab ære ſecernenda 405 m. exigua 408 f Argenti ſpumæ additamentum 184 m. Argenti tectum plumbum cinereum dictum 78 m. Argenti uena quomodo minutim pilis tundatur 246 f. Argenti uenæ quomodo & quam cito excoquantur 311 p. Argenti uiui fodinarum partitio qua lis 63 p. Argenti uiui fumus dentibus noxi­us 344 f. Argenti uiui natura 346 f. 348 f. Argenti uiui uena quomodo experienda 194 p. Argeſtes uentus 38 m. Argilla uda & arenoſa 280 m. Argonautæ 263 p Aries Colchorum auratus quomo­do confictus eo. Ariſtippus auri contemptor 5 f. 10 f. Ars honeſta quæ ſit 15 m. Artifex excoquen darum uenarum qualis eſſe debeat 175 f. Aſinaria mola 231 p. Aſſis diuiſio 62 m a)_sqma qualis morbus 172 p. Athenienſium decem tribus 20 f Atramentum ſutorium additamentum 184mf Atramentum ſutorium & alumen quo modo differant 465 p. Atramentum ſutorium ex qua mate­ria maculoſum fiat 462 m. Atramentum ſutorium in uenis æris ſignum 78 m. Atramentum ſutorium quomodo ab alumine ſeparetur 457 m Atramentum ſutorium quomodo fiat 461 p. Atramentum ſutorium rubrum un­de deſtillet 214 p. Atramentum ſutorium ualens ad ſe­parandum aurum 354 m. Atramentum ſutorium ut aptum ſit ad ſe parandum aurum, quomodo redigendum in puluerem 355 p. Atramenti ſutorij parens pyrires æ­roſus 78 m. Atramentoſi lapides 463 m. & quo­modo inde fiat atramentum ſuto­rium 463 m. pyritæ 465 p. Aurum ab argento quomodo ſepa­randum 325 p. 354 p. 361 p. uſque ad fol. 568 m. ab ære quomodo 368 m à plumbo quomodo 369 f. Aurum ab argenteis poculis alijsque uaſculis inauratis quomodo ſine eorum damno ſecernendum 368 p. Aurum & argentum uiuum quomodo ſeparentur 141 f. Aurum defodi ſolitum 6 m. Aurum & æs quomodo ſeparentur 191 f. Aurum metallum quom experiendum 195 p. Aurum in qua terra frequentius ge­neretur 76 f. Aurum in quib. catillis purgetur 183 p. auri uenam quibus modis experiamur 190 m. arenam & ramentum auri lotura collectum quomodo experiamur 191 m. Aurum in quibus ſuccis frequentius inueniatur 76 f. Aurum gignatur ne in fluuijs & ri­uis 54 f. Aurum monetariorum quam purum eſſe debeat 366 f. Aurum poſt ſecretionem quomodo probandum 366 m. Aurum q̊modo excoquendum 324 p. Auri contemptores, eiusque alij ſtudi­oſi 6. p. & inde Auri & æris commune ſignum 78 m Auri feraces fluuij 54 m. Auri glebæ aratris exciſæ 25 m. Auri in uenis ſigna quæ ſint 78 p. Auri mala 6 m. Auri maſſa quanta in ſecretione eius ab argento in fundo reſedent, quo
1modo ſciendum 361 f. Auri materiæ dijudicatio 76 f. Auri ramenta cum ſpuma argenti & molybdæna permiſta quomodo coquantur 325 m. Auri uena contuſa in farinam moli­tur 229 f. Auri uenæ quomodo excoquantur 311 p. 318 m. quomodo lauentur 265 p. quomodo minutim pilis tundantur 246 f. Auripigmenti glareis aurum ſæpius adhærere 76 f. Auripigmentum in uenis inuentum ſignum bonum 77 f. Auripigmentum quomodo à uenis metallicis ſeparetur 187 p. Auripigmentum ſingulare auri in ue nis indicium 78 p. Auſter uentus 38 p. Axis angulatus 221 m. Axis ſtatutus 120 m. ſtratus, ibid. B Babylonis ſalinæ 439 f. Babytacenſes aurum defoderunt 6 p. 11 f Bacilla metallica 107 m. eorumque dif­ferentiæ 109 m. Batilla metallica 107 m. 110 p. Bellum nullum ex omnibus partib. iuſtum 15 f. Berimus mons 20 m. Bes communiter marca dicta 198 f. Bes monetariorum quantus 206 p. & in ſequentibus. quomodo diui datur 198 f. Bes Romanorum quid 205 f. 206 p. Biantis dictum refutatur 10 f. Binæ ſextulæ q̊ta ſelibræ pars 205 f. Binæ ſextulæ quid, & quomodo di­uidantur 198 f. Bitumen quod ſpiritu difflari poteſt 216 f. Bituminis conficiendi rationes 468 m. Bituminis uis in reſoluendis metallis 213 f. Boemiæ ad Planam fodinæ 173 f. 174 p Bombardarum uiolentia 7 f. Boreas uentus 38 m. Bracteæ metallicæ 107 m. f. Bracteæ metallorum ſaxis adhæren­tes in bonis habentur ſignis 77 f. Bulgarum deſcriptio 114 m. 115 m. Bulgarum gubernator 157 p. Butyrum ueneni remedium 377 p. C Cadmia bituminoſa nociua argento (213 f. Cadmia quomodo uratur 216 m Cadmia unde fiat 436 f. & quid nam ſit, ibid. Cadmia que pernicioſa 172 m. Cadmiæ aurum in ſe continentes quo­modo excoquantur 325 m. Cadmiæ quomodo in panes redigan­tur, 282 m. ijdem quomodo torreantur 436 f. Cæcias uentus 38 p. Calbus metallicus 54 m. Calcarium quale in uenis ſignum 78 m. Calcaria fornax 458 f. Calceus ſiphonum 134 m. Calcis in ſaſis artificioſi confectione uſus 185 m Camerarum quæ materiam metalli­cam cum fumo ſublatam excipiunt, deſcriptio 322 m. Caminus quid Græcis 322 p. Camporum uaria genera & quænam fodienda 22 m. Canalis deuexus ſiue minor 237 m Canalis excipiens aerem 160 m. Canalis ſimplex in quo lauatur materia metallica 235 f. Canalis uentum in fodinas immittens 160 p Canalium deſcriptio 116 m. 117 p. Canales à quo fiant 68 f. 69 m. Canales deuexi duo in quib. materia metallica lauatur 239 p. Canales ex piceaſtris facti, in quibus plumbum cinereum excoquitur 349 f.
1 Canales ſub oſtijs 157 m. Canaliculi ferrei ad æris experimen­ta neceſſarij deſcriptio 196 f. Canalis in quo uenæ lauantur de­ſcriptio 235 p. Canis metallicus capſarum genus 113 p Canes clitellarij metallicorum 126 m. Catini in quo plumbum ab auro uel argento ſecernitur, deſcriptio 370 f. Catini oblongi quales 437 p. Catillorum explicatio 181 p. cinereo­rum eo. f. & inde. terrenorum 183 p. Catillorum uſus 190 p. Cauda uenarum quid 48 m. Cauerna rotæ 148 p. Caurus uentus 38 m. Cauſæ metallicorum quomodo & pe­nes quos iudicentur 66 p. Capros auri molam uerſare 230 f. Capſa breuis patens 226 m. Capſa cuius fundum filis ferreis eſt contextum 222 f. Capſa longa patens 226 m. Capſa magna lignea 224 f. Capſa patens 223 f. Capſæ in quas uenæ diſtribuendæ inijciuntur 127 f. Capſarum patentium uſus 110 m. ea­rumque deſcriptio 113 p. Capſarum, per quas materia metallica contuſa pilis, cribratur, deſcriptio 222 f. Caput canalis in quo lauatur mate­ria metallica 235 f. Caput uenarum quid 48 m Carbas uentus 38 m. Carbunculi q̊mo lauentur 267 m. Carnorum fodinæ 385 p. Carpathus chryſocollæ ferax 469 f. Carpatus mons 151 m. 172 m. mons Germaniæ 224 f. Carpati montis fodinæ 172 m. 224 f. 438 m. Carthaginenſes metallici 20 m. Caſa putealis ad quid proſit 71 p Caſæ ſalinarum 441 f. earumque par­tes 441 f. Caſarum ianuæ quam terræ plagam ſpectare debeant 173 m. Caſtellum 157 m. Caſtella in quæ uenæ aluminis inuehuntur 456 f. Caſtella in quibus excipiuntur ſucci concreti cum aquis permiſti 469 f Centenarium pondus 204 f. Centumpondium quantum pondus 204 f Ceratia ponderum genus 198 f. Ceruiſia ſanguinem diſſolui 446 m Ceruiſiæ uſus in ſale excoquendo eo. Ceſpites herboſi quibus utuntur metallici in lauanda materia 265 f Chalcitidis dilutum 461 p. Chalcitis in uenis æris ſignum 78 m. Chalcitis materia atramenti ſutorij 4­(62 m. Charadra 297 m. Chirothecæ eorum qui tundunt pyritas (211 f Chirothecæ metallicorum 172 m. Chryſocolla aquis permiſta, quomodo excipiatur 469 f. Chryſocolla auri & æris commune ſi­gnum 78 m. Chryſocollæ glareis aurum adhærere (76 f. Chryſocolla in uenis inuenta ſignum bonum 77 f. Chryſocolla quid 324 p. Chryſocolla quæ Mauris borax dicitur, unde fiat 193 p. 453 f. Cinis plumbi q̊modo conficiatur 186 p. Cinis quinam optimus ad catillos 182 Cineris anthyllidis uſus 186 f. Cineris quo infectores lanarum utun­tur in ſalis artificioſi confectione uſus 185 m. & inde Cinerum purgamentum duplex 182 p. Circes ueneficia 27 f. Circius uentus 38 m. Ciſia ubi ſeruentur 71 p. Ciſium cui unica eſt rota, item biro­tum 127 f. Ciſium cui eſt ciſta craſſis uimini­
1bus contexta, quo utuntur metal­lici in demetiendis carbonibus 318 f. Ciſiorum uſus 110 m. eorumque deſcriptio 112 p. Claui cornuti 295 f. Cochlea eo. Cochlear altum 459 p. Cochlear excoctorum 312 p. Cochleare purgatorum argenti 390 m. Cochleare, quo artifex, qui plumbum ab auro uel argento ſeparat, utitur (375 p. Codax 148 f. Cælum quo excinduntur particulæ ex maſſis argenti ad experiendum 391 m. Cæruleum & chryſocolla in uenis auri & æris commune ſignum 78 m. Cæruleum in uenis inuentum ſignum bonum 77 f. Colchorum aries auratus quomodo confictus 263 p Collecta metallica quid 63 m. Collium genera, & quinam fodien­di 22 p. Compoſitiones, quibus experimur, utrum aurum & argentum ſeparata ſint nec ne 364 f. & inde Commiſſuræ uenarum quid 52 p. Conclaue in quo argentum uiuum ex­coquitur 346 f. Conradus Pauper, à Maximiliano comitibus adnumeratus 18 p. Contus uncinatus unde dictus 310 m Conti excoctorum 312 p. Conti metallici 107 m. eiusque deſcri­ptio 109 m Corbes in quib. ſal exiccatur 446 f. Corbis, in qua ampulla uitrea, ne fran­gatur, collocari ſolet 356 f. Corbis circundans truncum fiſtula­rum 142 p Corbis quæ uerſatur in uaſe aquis fere referto 229 p Corbis quo Poloni uenas lauant, explicatio 228 f. Corbium uſus 110 m. & deſcri­ptio 111 p. Cornuum ceruorum uſus in catillis 182 m. Cortina grandis ad conficiendum a­lumen neceſſaria 459 m. Cortina turbinata 459 m Cortinæ in quibus aqua ſalſa coqui­tur 441 f. Cortinæ plumbeæ in quibus fit atromentum ſutorium 461 f. Cortinæ plumbeæ quadrangulæ in quibus fit alumen 457 p. Cortinæ quandiu durent 446 f. Cortinæ ſalinarum unde fiant 444 p. Corus uentus 38 m. Coticulæ uſus 190 f. Coticulæ qua aurum uel argentum atte­ritur, deſcriptio & uſus 198 m. & in. Craſſi interitus 6 f. Crates Thebanus auri contemptor 11 m Crates 305 f. Crates ferrea 352 f. 388 m. Crates metallicis quid 213 f. Crater quid, & quomodo fiat 121 p. Cremnicij fodina 3 p. Cribrum æneum 280 m. Cribrum quod uerſatur in uaſe aquæ rum fere pleno 228 p. Cribrum rotundatum 224 m Cribrum uſitatum 223 f. Cribri anguſti in quo materia metal­lica lauatur, deſcriptio 243 f. Cribrorum in quibus uenæ lauan­tur, explicatio 228 p. Cribrorum per quos uenæ pilis contuſæ cribrantur 222 f. & inde Crœſus metallicus 20 m. Cryſtallina materia ad uitra inde con­ficienda cur optima cenſeatur 470 f Cuneus ferreus, q̊ argenti maſſa ſub­leuatur 375 p. Cunei metallici 107 m. f. Cuniculus quid, qualis & quantus fi eri ſoleat 71 m.
1 Cuniculi quot & quales in uenas a­gantur 84 f. Cuniculorum altitudo quanta 103 m. Cuniculorum conſideratio 60 f. Cuniculorum halitus uiroſi quomodo expellantur 81 p. Cuniculorum ius quom acquiratur 64 m Cuniculorum partitio 62 m. Cuniculorum per alias fodinas acto rum iura 61 p. Cunicul. cur metiantur menſores 205 p. Cuniculorum uſus 81 m. 82 m. Cuparum in quas ſalſæ aſportantur deſcriptio 446 p. Curuaturæ a)/yides dictæ græcis 112 m. Curuaturæ rotæ quid 119 m. Cypria metalla 453 f. D Dæmonum genus metallicis infeſtum 173 f. 174 p. Decumani officium 68 m. 69 p. Demenſum metallicum 55 m. Dentes mobiles quid efficiat 344 f. Dentes pilorum 140 m. ſucularum ibidem Dentes tympani 120 m. Deſcenſus uarij in cuniculos 171 p. Diameter quid 36 f. Diebus anniuerſarijs operarios non laborare 150 m. Diebus quibus laborent aut ferien­tur metallici 70 p. Diebus ſingulis quid agat magiſter metallicorum 66 m. Dilutum aluminoſum unde fiat 456 m Dilutum & lixiuium ex quibus ſal conficitur quomodo differant 451 m Dilutum ex quo fit halinitrum 454 f. Dilutum, ex quo nitrum conficitur, quale 453 f. Dilutum, ex quo fit ſal, quomodo conficiatur 451 m. Dilutum ſalſum materia ſalis 439 m. Dippoldeſualdi fodinæ 246 p. Diodorus Siculus 25 m. Diſcretores unde nomen ſuum inue nerint 210 f. Domicilium in quo uenæ excoquun­tur 285 m. Domini locorum conſiderandi 23 m Drachma quantum pondus 205 p. Duellæ quale ponderum genus ueteribus 199 p. Duûmuiros ſymbolis quoque indicen­dis intereſſe 17 p. E Eifalia regio Germaniæ 212 m. Eifaliæ fodinæ 212 m. Eislebij fodinæ 218 p. Elementorum quatuor in excoquen dis uenis quanta ratio habenda 309 m. Equi clitellarij 327 f. Eteſiæ uenti 38 m. Eurus uentus 38 p. Euronotus uentus eo. Excoctio metallorum quid 285 m. Excoctionis metallorum conſidera­tio 285 p. Excoctiones uenarum quid ab expe rimentis differant 175 m. Excoctionis uenarum ordo 308 f. Excoctionum uaria genera eſſe 1 m. Excoctores præſtantiſſimi quinam habeantur 309 m Excoctorum inſtrumenta 308 p. Excoctorum ſolertia & peritia 318 f. Excoquendi artem metallicorum eſ­ſe 1 m Excoquendarum uenarum artifex qua lis eſſe debet 175 f. Experimenta uenarum quid ab excoctionibus differant 175 m. Extructiones ſimilimæ his quæ conficiuntur ſupra moletrinas 252 f. F Fabricius Luſcinus auri contem­ptor 6 p. 11 m. Fannius 199 p.
1 Fauonius uentus 38 p. Fex ſicca aquarum 186 m. f. Feces aceti additamentum 184 m Feces uini additamentum 184 f. Ferrum additamentum eo. Ferrum nociuum æri, ſi in id, dum coquitur, inijciatur 433 m. Ferrum pennatum 7 m. Ferrum ſignatorium 332 f. Ferri mala 7 m. Ferri natura in excoctione plumbi nigri 329 m. Ferri recrementum additamentum 184 m. f Ferri uenam quomodo experiamur 194 m. Ferri ſingulare in uenis ſignum 78 m. Ferri ſquamæ ſtibio infeſtæ 324 m Ferri uenæ in campeſtribus reperiri ſolitæ 88 p Ferri uena q̊modo excoquenda 337 f Ferramentum forfici ſimile 209 f. Ferramentum quo lutum uerbera­tur 375 p. Ferramenta prima propriè ſic dicta 79 p. Ferramenta quæ dicantur 107 p. eo­rumque differentiæ, ibid. m. Ferramenta ubi ſeruentur 71 p. Ferrariæ fodinæ partitio qualis 63 p Ferrugo in uenis ferri ſingulare ſi­gnum 78 m. Fibulæ 131 p. Fibra uox ambigua 29 f. Fibras ad puteos fodiendos ſigna da re 75 p. Fibræ auri ad fluuios quomodo fodiantur 88 p. Fibræ quid 50 f. & earum diſtributio ibidem, ſubdialis 51 m. Fibrarum differentiæ 52 f. Fibrarum ſubdialium fallacia 76 p Fila orichalcea 378 m. 391 m. Finis uenarum 48 m. Firſtum oppidum Lotharingiæ 18 m Firſti in Lotharingia fodinæ eo. m Fiſtulæ orichalceæ quibus utuntur uitrarij 475 m. Fiſtularum tractatio 134 p. & inde Flabellorum ſpiritalium conſidera­tio 164 f. Fluuiorum auriferorum diſtinctio 54 m. Focus domicilij in quo ſal excoqui­tur 443 f. Focus excoctorum qualis eſſe debe­at 309 m. Focus fornacis ferrariæ 338 f. Focus in quo argentum perpurgatur qualis ſit 386 p. Focus in quo calefiunt panes ærei 403 f. Focus in quo plumbum purgatur 336 m. Focus in quo plumbi cinerei uena ex coquitur 352 p. Focus in quo maſſæ plumbeæ liquan­tur ab ijs, qui argentum ab ære ſe­cernunt 399 m. Focus: quære complura in fornax & officina Fodinæ quales prorſus uitandæ 172 f. Fodinæ ſympoſia dicta 63 m. Fodinæ ueteris area 57 m. Fodinarum caput quid dicatur 56 f. & cur capaciorem habeat aream ibi. Fodinarum diuiſio 62 m. Fodinarum diuitum qualis cura & ratio 68 f. Fodinarum ius à quo petatur 55 p. Fodinarum iura quomodo amittan­tur uel obtineantur 63 f. & inde Fodinarum optima poſitio 23 f. Fodinarum quarundam cum orco ra­tio 173 f. Fodinarum ſiccitas periculoſa opera rijs 172 p. Fodinarum ſubciſiuum quid 56 f. Fodinas & areas quis addicat 55 p. Fodinarum omnium nomina ad calcem huius indicis quære Follis duplicati, cuius uſus eſt in
1experiendis uenis deſcriptio 180 p Follis pro experiendis uenis qualis 179 p. Folles calcandi pedibus 168 m. caren tes naribus, ibidem Folles teretes è corio facti 337 m. Follium, quorum uſus eſt apud excoctores uenarum, deſcriptio 292 f. 296. per totum Follium ſedilia 297 p. Fontes pluribus modis effundere a­quas 24 m Fontes uenarum ora 24 p. Forceps cui chelæ 399 f. Forcipis qua globuli plumbei fiunt de ſcriptio 188 p. Fores quibus uectes ſunt 156 p. Foricula ſiphonum 134 m. Fornax aurificum 364 m. Fornax calcaria 458 f. Fornax Carnorum 320 f. Luſitanorum 337 m. Fornax furni ſimilis 215 f. Fornax in qua aluminoſa ſaxa urun­tur 458 f. Fornax in qua aqua ualens ad aurum ſecernendum coquitur, qualis eſſe debeat 355 m. Fornax in qua argentum in teſta ſub te gula collocata purgatur 392 m. Fornax in qua argentum ab ære ſecer nendum ſi mediocris inſit portio 406 f. ſi exigua 408 f. Fornax in qua compoſitionibus alia metalla ab auro ſecernuntur 365 m. Fornax in qua ærei panes fathiſcentes torrentur 417 f. Fornax in qua ferrum excoquitur 338 f. Fornax in qua recrementa in panes rediguntur 436 p. Fornax in qua panes ærei torrefacti coquuntur 420 f. Fornax in qua plumbum ab auro uel argento ſecernitur 370 m. 377 p. Fornax in qua argentum uiuum ex­coquitur 346 f. Fornax in qua caleſiunt panes ærei 403 f Fornax in qua fit alumen 459 m. Fornax in qua ſpinæ in panes redi­guntur 435 m. Fornax in quibus ſulfurea miſta co­quuntur 466 f. Fornax primæ aſſimilis 340 f. Fornax quæ dilatari & contrahi po­teſt 414 f. Fornax quæ foraminibus uento in­ſpiratur, uulgo uentoſa 364 m Fornax ſecunda concamerata, in qua plumbum ab auro uel argento ſepa­ratur, uaria 382 f. uſque ad fol. 385 f. Fornax: quære plura in focus & offi­cina Fornacis in qua uenæ excoquuntur deſcriptio 285 m. Fornaces decem in quib. argentum cum plumbo permiſtum ab ære ſecerni­tur 413 p. Fornaces in quibus æs cum plumbo coctum permiſcetur 406 f. & in qui­bus eorundem recrementa reco­quuntur 406 f. Fornaces in quibus ex æreis panibus fathiſcentibus torrefactis æs conficitur 427 m. f. Fornaces in quibus ærei panes caleſiunt & torrentur 397 m. Fornaces in quibus ſulfur ex aquis conficitur 465 f Fornaces in quibus uenæ excoctæ fu erunt, quomodo reparandæ 306 m. Fornaces, in quibus plumbum ab ar­gento ſeparatur, quatuor in prima domicilij parte 399 p. Fornaces tres ſimul locatæ 313. duæ, 315. & inde Fornaces uitrariorum triplices: primæ 471 m. ſecunda, 472 p. tertia, ibid. m. Item duplices 473 m. Item una tantum, fol. 475 p.
1 Fornacum cameræ quæ fumum ex­cipiunt 322 f. Fornacum in quibus ferrum excoqui­tur deſcriptio 337 f. Fornacum in quibus plumbum excoquitur deſcriptio 333. inde uſque ad 337. Fornacum in quibus uenæ excoquuntur deſcriptio 285 in quibus uenæ excoquuntur proparatio 303 f. 306 m. Fornacum in quib. uenæ precioſæ ex­coquuntur, deſcriptio 321 f. Fornacum quarum os ad tempus clauſum em, deſcriptio 303 f. uſque ad fo. 315. qua rum os ſemper eſt apertum 316 p. uſque ad folium 324 Fornaculæ in officina, in qua argen­tum ab ære ſeparatur 399 p. Fornacularum conſideratio: differentiæ 175 f. teres 176 p. quadrangula ibi. m. latericia 176 f. ferrea 177 f. ficti­lis 178 p. temporariæ 178 f. earunque diſcrimina inter ſeſe ibi. f. & 179 f. Foſſæ in quibus ſal fit 450 m. Foſſæ latentes quid 74 p. Foſſiones cauſa gemmarum apud quoſ dam 77 m Foſſiones quid ſoleat impedire 81 m. Foſſilia loca raro fruges ferre 23 p. Foſſilia quæ aquarum uis ex uenis effert 24 p. Foſſores cur interdum obtorta gerant colla 87 m. Foſſores morbis obnoxij 1 p. Foſſores quis inſtruat 69 m. Foſſorum uaria pericula 3 m. Fouea in qua plumbum cinereum ex­coquitur 349 m. Fragmenta quid dicantur 26 p. Franciſcus Aſulanus 477 p. Fribergi fodina 3 p. 57 f. 63 p. 111 p. Fribergi fodinæ ius appellationum 66 (m Fribergi fodina quom reperta 25 p. Frigus inimicum neruis 172 p Fulminis ictu uenæ apertæ 25 p. Fumus argenti uiui dentibus noxi­us 344 f. Fumi cur aliquo modo ab excoctoribus in cameris coerceantur 322 p. Fumorum conſideratio 184 f. purpurei 185 p. cærulei, lutei, rubri, uiri­dis, nigri, candidi, mixti, ibid. colo res fumorum ad quid conducant, & quid doceant, ibid. & deinceps Fundamentum uenarum quid? 48 f. Fundamentum uenæ durum quid? 78 f. 79 p. Funis ductarius quid? 118 m. Funis ductarij uſus 82 m. Funis ductarij uſus & deſcriptio 110 f. & inde Funiculus canabinus, item funiculus ex phyliris tiliæ factus, inſtrumenta menſoris 89 p. & 97 p. Furcilla ferrea excoctorum 310 m. Fuſi axis 120 m. G Gagates in mari unde 24 f. Gairi fodinæ 237 f. Galeciæ fodinæ 25 m. Gallicus uentus 38 m. Goſelariæ fodina 3 p. 173 m. 214 p. 329 m. Goſelariæ uena quom inuenta 25 f. Gemmæ in uenis inuentæ quale ſi­gnum 78 p. Gemmarum effoſſiones 77 m. Geometriæ uſus in metallicis 78 f. Georgius Saxonum dux 246 p. Globuli ex auro argentoſo quomodo fiant 357 f. quomodo item ex argento, quod aurum in ſe continet 361 p. Globuli plumbei quomodo fiant 188 p Granum ponderum genus 198 f. Granula ponderum genus eo. Gruis, quo operculum leuatur deſcriptio 378 f Gyges metallicus 20 m. H Hala Hermundurorum 446 p. Halinitrum additamentum 184 m.
1 Halinitrum in qualibus ollis coqua­tur 455 f. Halinitrum unde fiat 454 m. Halinitrum ut purum fiat & limpi­dum 455 m. f. Halinitri præparatio ad uenas expe­riendas 185 f. Halitus uenenoſi quomodo in pute­is & cuniculis generentur 81 m. Halitus uiroſi quomodo ex fodinis expellantur 81 p. Hannibal Alpium duriciem quomodo fregerit 80 m. Hannibalis fodina, Bebelo dicta 29 p. Harpago 122 f. Hemiciclij menſorij deſcriptio 95 f. & inde Herbæ uenarum ſigna 26 p. Hieron rex 194 f. Hiſpaniarum fodinæ 80 m. 20 m. Hiſpaniæ fodinæ quomodo inuen­tæ 25 m. Hiſpaniam floruiſſe argentarijs 20 m. I Ignis in cuniculis & uenis uenena­tus 172 f. Ignis in purgando argento qualis 389 p Igni quomodo frangantur uenæ 79 m.f. 87 f. Igni lapides quinam facile reſiſtant 285 f. Igni reſiſtentes lapides 330 p. Incilia ſalinarum marinarum 440 p. Incus excoctorum ferri 388 f. Indi gemmarum foſſores 77 m. Infundibulum quid 116 m. Infundibulum molæ 230 f. Ingeſtorum officium, & unde dicti 110 f. 128 f. Inſtrumentum cui circulus 391 m. Inſtrumentum ferreum quo terra uer­beratur 308 p. Inſtrumenti quod habet indicem, quem magnes regit deſcriptio 99 m. quod non habet indicem, &c. ibid. Inſtrumenti menſorum Alpinorum deſcriptio 104 f. Interuallum ſubdiale 102 m. Interuenium uenarum quid 31 f. Ioachimicæ Vallis fodina 63 p. eadem unde Gairica nominata 29 p. Ioachimicæ uallis fodina ſtella dicta 63 f. Iouis cum Danae fabulæ myſterium 6 f. Irbereſdorfi fodinæ 237 f. i)so/pleuron tri/gwnon 88 f Iuliarum Alpium fodinæ 254 f. Iuramentum metallicorum in addictionibus uenarum 57 m. Iurati metallicorum 61 f. Iuratorum metallicorum officia 66 f. K kapnodoxh\ caminus 322 p. ke/ntron quid 36 f. kruptai\ foſſæ latentes 75 m. 74 p. L Lactis bouini in catillis uſus 182 f. Lacus in quibus excipiuntur ſucci concreti cum aquis permiſti 469 f. Lacus in quibus fit alumen 459 f. Lacus in quibus fit atramentum ſutorium 461 f. Laminæ ferreæ foraminum plenæ in qua uenæ uruntur deſcriptio 216 m Laminæ metallicæ 107 m. f. Lanx in qua metallica materia laua­tur 229 p. Lanx ſtriata 259 m. Lauandi rationes 228 p. & inde Lauandi rationes ſeptem uenis com­munes 234 f. Lauandorum auri ramentorum rati­ones 256 p. Item, materiæ cum la­pillis nigris permiſtæ 269 m. Lapis fiſſilis æroſus quomodo excoquendus 329 p. Lapis fiſſilis ſecundi generis qualis (76 f. Lapis Iudaicus ubi potiſſi­mum inueniatur 77 m. Lapis molaris 231 m. Lapis quidam molaris propriè mola
1 Lapis plumbarius recrementum 184 m Lapis plumbarius argentum in ſe continens quomodo excoquatur 326 f. Lapis plumbarius materia plumbi ni­gri 76 m. Lapis ſpecularis 457 p Lapidis æroſi nigri, & fiſſilis deſcri­ptio 87 p. Lapidis fiſſilis glareis aurum ſæpius adhærere 76 f. ex Lapide fiſſili panes confecti quo­modó torreantur 283 m. Lapides qui metallicis proprie uocentur 77 m. Lapides duri, item duriſſimi quomodo molleſcant 183 f. Lapides ignis uim ſuſtinentes 330 p Lapides igni liqueſcentes primi, ſecum di & tertij generis 78 f. Lapides facile igni liqueſcentes, qui argentum in ſe continent, quomo­do excoquendi 327 p. Lapides fiſſiles bituminis expertes quomodo urantur 218 p. Lapides igni liqueſcentes quando bonum, quando malum in uenis ſignum 78 p. Lapides nigri materia plumbi 19 m. Lapides quinam igni facile reſiſtant 285 f. Lapides qui in ardentibus fornacib. facile liqueſcunt additamentum 184 m. Lapides ſalſi 446 p. Lapides ſtillantes ſuccis quo cocti ali­quando fuerint in ſuccos concretos 439 m Lapidum ex quibus uitra fiunt, uaria genera 470 m. Lapilli nigri ex quib. plumbum candi­dum fit, quomodo excoquendi 329 f. Lapilli nigri plumbi candidi materia 78 m. 246 p. 266 f. Lapilli nigri quomodo lauentur 235 f. Lapilli nigri quomodo & quando torreantur 281 m. Lapillis nigris permiſta materia quo modo lauetur 269 m. Laurei montis fodinæ 20 m Laurentius, quædam Boemiæ fodina (174 p Libonotus uentus 38 m. Libramentum 131 p. Libræ diuiſio 204 f. Libræ penſilis deſcriptio 103 m. 104 p Librarum quibus uenæ, metalla, & ad­ditamenta ponderantur, deſcriptio 207 p. Libellæ ſtatiuæ, qua menſores utun­tur deſcriptio 100 f. 101 p. Ligones metallici 107 m. eorumque de­ſcriptio 109 f. Lingua gruis, quo operculum leua­tur, qualis ſit, & ex quibus lignis confecta 380 m Lintea q̊rum uſus eſt in lauanda mate­ria metallica, qualia eſſe debeant 241 f Linteorum iactatus 170 p. Lixiuium ex quo nitrum conficitur, quale 453 f. Lixiuium & dilutum ex quibus ſal conficitur quomodo differant 451 m. Lixiuium ex quo ſal conficitur, quo­modo fiat 451 m. Lixiuium purgans halinitrum 455 m Lixiuium ſalſum materia ſalis 439 m. Lixiuij in ſalis artificioſi confectione uſus 185 m Loci faciliores, difficilioresque foſſu 21 m. Loci metallico conſiderandi quatuor genera 21 m. Loci ſæpe peſtilentes, ideoque non fodiendi 23 m. Loculamentum 131 p. Loculamentum penſile 157 m. Lycurgus contra aurum legem dedit 6 p. 11 f. Lotores quis inſtruat 69 m Lotoribus arenarum quænam conſideranda 24 f. Loturæ uenarum explicatio 228 p. & inde Loturam inficere riuos 5 m.
1 Lucernarum lumen languidum in cu­niculis & puteis uenenoſis 81 f. L. Quintius Cincinnatus agricola dictator creatus 18 p. Luſitanorum fodinæ 297 m. 258 f. 337 p. M Machinæ à quo fiant 68 f. 69 m. Machina cuius dentes tigilla follium deprimunt 301 m Machina quæ folles comprimit 299 m Machina quædam tractoria à trigin­ta duobus equis circumagenda 151 m. alia à 96 equis 151 f. Machina qua uenæ ſiccæ pilis præ­ſerratis tunduntur 219 p. Machinæ tractoriæ quó nam ſtatuan­tur 71 p. Machinæ quæ ab equis calcatur, de­ſcriptio 168 & inde Machinæ quam circumagunt equi uſus 81 m. 102 m. 114 f. Machinæ quæ uenas udas pilis præ­ferratis tundunt, quinque: 245 f. Machinæ tractoriæ 117 m. ſpiritales, & ſcanſoriæ ibid. Machinæ qua res graues demittun­tur in puteum 129 Machinæ ſitulis aquas exantlantes: prima 131. ſecunda 132. tertia 133. ſiphonib. haurientes aquas: ſipho primus 135. ſecundus 136. tertius 137. quar­tus 139. quintus 141. ſextus 142. ſe­ptimus 145. octauus 146. nonus 147 fiſtulis haurientes aquas: prima 149. ſecunda 150. tertia 152. quarta 153. quin ta 154. ſexta 155. ſeptima & omnium quæ aquas trahunt, maxima 158 Machinæ ſpiritales 158 f. Primum genus, eiusque prima ſpecies 159 m. ſe­cunda 160 m. tertia 161 p. Secundum genus 161 f. eiusque prima ſpecies 162 ſecunda & tertia 163 m. quarta 164. eiusque ſpecies 165. Tertium genus, eiusque ſpecies, prima 166. ſecunda, 167. tertia 109. quarta & quinta, ibidem Machinarum deſcriptiones & diffe­rentiæ 117 m Machinarum ſpiritalium differentiæ 158 f. partim uentorum flatus exce­ptos in puteum deducentes, idque uel aſſeribus coagmentatis 159 m. uel canali 160 p. uel uaſe 161. Aut flabellis 161 f. partim uentorum flatus in pute­os deducentes, ſimulque peſtilentes ha litus ex puteis elicientes 165 m. Machinarum ſcanſoriarum differen­tiæ 170 m. f. Machinarum tractoriarum differentiæ. 117 m. quib. materia metallica extrahitur uſque ad sol 125. quib. axes, cate­næ ferreæ, fiſtulæ, ligna grandia in profundos rectos puteos immittuntur 129 p. quibus aquæ ex puteis ex trahuntur 129 f. partim ſitulis 130 p. uſque ad fol. 132. partim ſiphonib. 133 m. uſque ad fol. 148. partim pilis 148 p uſque ad fol. 156. partim bulgis folio 156. uſque ad fol. 158 Magiſter metallicorum poſſeſſionem ſin gulis definit 23 f. item priuat iure fo dinæ 64 p. Magiſtri metallicorum in cuniculis munus 60 f. Magiſtri metallicorum officium 66 p. 67 m. Magiſtri metallicorum munus in in­dicendis ſymbolis 17 p. Magnes ubi potiſſ. inueniatur 77 m. Magnetis in conficiendis uitris uſus 471 p. eiusque in uitro attrahendo na tura ibi. Magnetis natura 27 f. Magnetis natura & uſus in experien da ferri uena 194 f. Magnetis uires quid infirmet 27 p Mala metallicorum 172 p. Malleus anceps 388 m. Malleus magnus ferreus, quem rota
1attollit 388 f. Malleus quo ſaxi arenarij in ſolo fornacis locandi partes extuberantes reſecantur 332 f Mallei metallici 107 m. eorumque dif­ferentiæ 108 f. Malleorum quibus uenæ contunduntur deſcriptio 210 & inde Malthæ compoſitio, qua fornax in qua alumen conficitur, malthatur 459 Malthæ qua cortinarum iuncturæ oblinuntur confectio 444 p. Marauiæ fodinæ 255 f. 257 m. 385 m. Marca quid 198 f. & quantum pondus 204 f. Marculi lignei 338 f. M. Curius auri contemptor 6 p. 11 m. Mare mortuum Hebræorum 24 p Marinam aquam ſali commodiſſimam 24 f. Materia metallica quonam congeratur (71 p. Materia metallica, uide metal­lica materia Materia quæ dum torrentur lapilli confluit 281 f. Marmor quando ſignum bonum, quando malum in uenis 78 p. Marmoris glareis aurum ſæpius adhæ rere 76 f Marmora ad quid utilia 15 p. Marmorum uenæ fodiendæ 77 m Maſſulæ in catillis triangularib. quo modo fiant 190 p. Medulla ſaxorum 459 p. Melanteriæ dilutum 461 p. Melanteria materia atramenti sutorij 462 m Melanteria in uenis inuenta æris ſi­gnum 78 m. Melanteriæ parens pyrites æroſus 78 m Melibocus mons 151 m. Meliboci montis fodinæ 86 f. 151 m. Melibocus ochræ ferax 469 f. Menſoria ars metallicorum cur inuen­ta 88 f. Menſoriæ artis metallicorum conſideratio 88 p Menſorum Alpinorum altiſſimorum montium cuniculos metiendi modus (104 f. Mercatores cur minus odio habeantur quam fœneratores 17 m. Mercurij uirga caduceus dicta 27 f. Metæ figura 214 m. Metallum uectigale 58 p. Metalla cur abſtruſa in terra 8 f. Metalla ad ueſtitum conferre 9 f. ad uictum 9 p. m. Metalli effodiendi ſigna 75 m Metalla quomodo experienda 194 f. qúænam precioſa, aut uilia. ibid. au­rum quotam argenti portionem in ſe habe­at 195 p. argentum quotam auri & æris ibid. f. æs quotam argenti 196 p. plumbum candidum, nigrum, quotam argenti 197 m. metalla miſta, quæ monetæ no­minantur quomodo experiendæ 197 f argenteæ ibid. aureæ 198 p. ex auro & argento m. ex auro & ære 200 p. ex auro, argento, & ære 200 m. & inde ad Metalla facinoroſi quondam damna ti 17 f. Metalla pura effodi ſæpe ſolere 76 m Metalla qualia procreentur à natura 208 p. Metalla quom ſecernantur 354 p. Metalla quom naturaliter mixta 354 p. Metalla Thaſia 18 p. Metalla utrum in numero bonorum habenda 13 m. Metallorum detrimenta in excoctio nibus 174 f. & inde Metallorum effoſſionis defenſio 8 m. Metallorum foſſio quondam uetita 5 m. Metallorum ſecretionem quinam ſuſcipiant 208 f. Metallica honeſtáne ſit 15 m. Metallicæ rei utilitas 14 f. Metallica materia quónam congeratur 71 p. q̊modo & ubi inueniatur 76 m Metallica materia quib. inſtrumentis
1extrahatur uel euehatur 110 m. Metallica materia quando diſcernatur, & ubi, à peritis metallicis 208 m. Metallica multos ditatos fuiſſe 2 f. Metallica utilis ne ſit 2 p. Metallicus quarum rerum peritus eſſe debeat 1 p. Metallicus qualis eſſe debeat 28 p. Metallico ante foſſionem ſeptem conſideranda eſſe 21 m. Metallico, qui ſolus impenſas facit, quid agendum 19 f. Metallici quales eſſe debeant 19 p. Metallici qui uocentur 17 f. 18 p. Metallicorum arbitri & iudices 16 f. Metallicorum cantus et labor qualis 79 f Metallicorum diuitiæ quales 15 m Metallicorum labores leuiſſimi duo 19 m: Metallicorum mala & morbi 172 p. Metallicorum officia 65 f. Metallicorum quæſtus qualis 17 m. Metallicos non uiles eſſe homines, ſed duros, & ad munera militiæ idone­os 18 m Metallicis cur ſumptus communes conducant 20 m. Metallicis qui communiter impen­ſas faciunt, quid agendum 20 p. Metiendi rationem duplicem eſſe 103 p. Minium ſecundarium additamentum 184 m Minij puluis lethalis 172 m Miſturæ in uenis experiendis cura qualis 188 f. & in ſequentibus Miſy in uenis æris ſignum 78 m Miſy materia atramenti ſutorij 462 m Modiolus rotæ quid 119 p. Modulus quid 114. m. eiusque differentiæ 114 m. Modulus quo ſalſæ portantur ad caſas ſalinarum 445 f. Mola à capris uerſata 230 f. Mola lapis quidam molaris propriè dictus 231 p. Molarum quibus uenæ quædam mo­luntur deſcriptio 229 f. Molæ cuiuſdam quæ auri uenam ſi­mul tundat, molat, lauandoque pur­get, deſcriptio 232 f. Molendi rationes: prima, quam aqua­rum impetus circumagit 229 f. ſecunda, cuius rota ab equis, aut aſinis, aut ca pris uerſatur: tertia cuius orbem calcantes circunagunt: quarta, quæ manib. circumacta uerſatur 232. quinta, quæ uno eodemque tempore auri uenam tun­dit, molit, lauando purgat 234 Molybdæna additamentum 184 m. Molybdæna aurum in ſe continens quomodo excoquenda 326 m. Molybdæna nociua catillis 182 f. au­rum item & argentum ſorbet ibi. Monetæ quomodo experiendæ 197 f. argenteæ ibid. aureæ 198 p. Monetariorum aurum quam purum eſſe debeat 366 f. Montes cur dimetiantur metallici 88 p Montes quinam fodiendi 21 f. 22 p. Montium metallicorum ruinæ 173 m. Montium uaria genera 21 f. Morbi metallicorum 172 p. Mortariolorum differentiæ & uſus 183 (p. f. Mortis humanæ omne elementum particeps 13 p. Mundi ſecundum metallicos diuiſio 36 f. Muri ualde dureſcentes igni quomodo extruendi 443 f Mydas metallicus 20 m. N Neuſolæ fodinæ in Carpatho monte (225 f. Nicias Athenienſis 19 m. Nitrariæ Nili 453 p. Nitrum factitium quid 324 p Nitrum materia uitri 470 f. Nitrum natiuum, factitium 453 f. Nitrum quomodo conficiatur 452 f. O Ochra additamentum 184 m. Ochra cum aquis permiſta quomodo
1excipiatur 469 f. Officina in qua argentum ab ære ſe­paratur 393 p. eius pars prima 393 p. ſecunda 406 m. f. Officina in qua aurum uel plumbum ab argento ſeparatur 369 f. Officina in qua uenæ excoquuntur 285 m. Officinæ uitrariæ celeberrimæ 477 Officina: quære plura in fornax & focus Ollæ fictiles in quibus ſal coquitur 448 f. ferreæ 449 f. Ollæ in quibus ſulfur conficitur 465 f Ollæ in quibus halinitrum coqui­tur 455 f. Ollæ, quarum uſus eſt in uenis exco­quendis, quales 216 m. f Ollæ uentroſæ in quibus conficitur & coquitur materia uitri 472 p Operarij cur interdum colla obtorta gerant 87 m. Operarij quomodo ad laborem ex­citandi 19 f. Operarij quot nam ſint mittendi in operas 19 m. Operariorum metallicorum officia 69 f. & laborum per horas diſtributio 69 f Operariorum morbi ex halitibus uenenoſis 81 m. Operariorum pericula 82 f. Operariorum præcipua genera 70 m. Operariorum ualetudinis ratio ha­benda 81 p. Operculi magni, cuius uſus eſt in ſe­cretione plumbi ab auro uel argento deſcriptio 371 m. Operimenti, cuius uſus eſt in ſecretio­ne plumbi ab auro uel argento de ſcriptio 371 f. Orbiculi ſiphonum 134 m. Origo uenarum quid 48 m Ornithiæ uenti 38 p. o\rqogw/nion tri/gwnon 88 f. Os ſpiritale 161 p. Oſſium animantium uſus in catillis 182 m Oſſium uſus in conficiendis teſtis 386 p. Oſtiolum cuniculorum quid 85 p Oui albuminis uſus in catillis 182 f. o\cogw/nion tri/gwnon 88 f. P Palorum cuneatorum quorum uſus eſt in putei ſtructura deſcriptio 118 Panes ex lapidib. æroſis quomodo torreantur 282 m. ex lapide fiſſili quomodo 283 m. Panes ex pyrite conflati additamen­tum 184 f. Panes ex pyrite uel cadmia conflati 282 m. Panes ex ramentis q̊modo fiant 437 f. ex ſpinis quomodo fiant 434 Panes fathiſcentes qui, & unde dicti 417 f. Pannus nodulis plenus extenſus 264 m Panni uiridis uſus in lauanda materia metallica 263 f. Partium fodinarum ius quomodo ac­quiratur uel amittatur 64 f. Paſſus metallicus 55 m Pecunia ad quid inuenta 12 f. 15. p Pellium taurinarum uſus in lauanda materia metallica 262 p. Perones metallicorum contra aquas 172 Perticæ cortinarum quales 444 m Pes metallicus 55 m. Philoſophi, alij pauperes, alij item di uites 11 m. Phocion auri contemptor 6 p. 11 m. Pigmenta ad quid utilia 14 f. Pilum cui dentes 386 m. Pilum excoctorum 308 p. Pilum ſiphonum 134 m. Pili quo franguntur panes ærei de­ſcriptio 401 f. Pilæ 148 f. Pilarum conſideratio 148 p. & inde Pila æqualiter lata excoctorum 308 p. Pila, quibus uenæ plumbi, item cati­ni tunduntur 374 f.
1 Pila uda, ſicca quæ uocentur 246 p Pilorum conſideratio 134 p. & inde Pilorum quibus uenæ tunduntur de ſcriptio 220 m. Pinnæ rotarum 133 p. Piſtillorum conſideratio 183 m. Plana Boemiæ oppidum 173 p. Plauſtrum 127 f. Plinius de lotura metallorum 265 f. Plumbum ab argento quomodo ſe­parandum 369 f. 417 m. Plumbum ab auro uel argento quo­modo ſecernendum 370 m. Plumbum una cum argento ab ære quomodo ſeparandum 411 m Plumbum additamentum 184 m. f Plumbum candidum ex qua materia fiat 78 m. 246 p. 266 f. Plumbum candidum quomodo ex­coquatur 329 f. & inde Plumbum cinereum argenti in uenis ſignum 78 p. Plumbum cinereum argenti tectum dictum 78 m. Plumbum cinereum quomodo exco­quendum 326 m. 349 m. Plumbum in experiendis uenis qua­le requiratur 188 p. Plumbum in globulos redactum ad ditamentum 184 m. item in cine­rem reſolutum ibid. Plumbunin quibus catillis ſeparetur ab argento 181 p Plumbum nigrum quomodo exco­quendum 329 m. Plumbum quantum argenti in ſe ha­beat, cognoſcere 193 m. Plumbum Villacenſe 188 p Plumbum unde fiat 76 m. Plumbi candidi uena quomodo ex­perienda 193 f. Plumbi candidi in uenis ſigna ſingularia 78 m. Plumbi candidi uena contuſa quomodo in farinam molatur 229 f. Plumbi candidi uena quomodo pilis tundatur 247 f. quomodo & ubi u­ratur 214 f. nigri 215 f. Plumbi candidi qualis uena essentia ſoleat 80 Plumbi cinis q̊modo conficiatur 186 p Plumbi cinerei uena quomodo experienda 194 p. Plumbi fodinarum partitio qualis 63 p Plumbi mala 8 p. Plumbi nigri & argenti commune in uenis ſignum 78 m. Plumbi nigri uena quomodo expe­rienda 193 p. quomodo & que cito ex coquatur 318 m. 319 f. Plumbi uſus maximus in ſecernendo argento ab ære 405 m Plumbago foſſilis argenti & plumbi nigri commune ſignum 78 m Plumbeæ maſſæ, ex quibus argentum à plumbo ſeparandum, quomodo præparandæ 399 m. 403 f. Plumbeus lapis, quære lapis plumbeus Plumbei globuli quomodo fiant 188 p w_neumapkai\ machinæ 159 p. Polonorum excoquendi ratio 320 f. Polonorum focus in quo excoquuntur uenæ 320 f. Puteorum fodinæ 280 m. Polymneſtor auri cupidus 6 m. 12 m. Pondera duplicia, maiora, & minora 190 m. Ponderum metallicorum conſideratio 204 f Pompholyx nigra pernicioſa 172 m. Præfecti fodinæ officium 68 p. Præfecti metallorum officium 65 f. Præfecti metallorum quales 18 p. Præſes à quibuſdam cuſtos dictus 69 p Præſes fodinæ ubi habitet 71. p Præſidis fodinarum officium 69 p. Præſides fodinarum ſraudulenti quo­modo puniantur 17 p. Priamus metallicus 20 m. Proſcribendi dominos partium mo­dus 65 p. Puluis ex quo fit halinitrum 454 m.
1 Puluis fodinarum ſiccus quos mor­bos generet 172 p. Pulueris ad excoctorum fornaces conſtruendas neceſſarij præparatio 304 f. 309 p. 314 m. Puluerum confectiones, quorum u ſus eſt in auro excoquendo 324 f. & inde in ſequentibus. Puluerum pro experiendis uenis con­poſitiones quære additamentorum compoſitiones Puteus quid 71m. qualis & quantus fiat 71 m. Puteus ſolitarius quid 81 m. Puteus qui lacunæ loco eſt 82 m Putei quibus inſtrumentis perforentur 109 m. Putei unde nomina ſortiantur 29 p. Puteorum fodiendorum ſigna 75 p. & inde Puteorum foſſionem quid impediat 173 f. Puteorum genera, recti, & obliqui 71 m. recti 72. obliqui 73 genera alia 82 m. Puteorum halitus uiroſus quomodo expellatur 81 p. Puteorum profundorum ſubſtructiones 83 m. Puteorum ſtructuræ con­ ſideratio 82 m. Puteorum uſus 81 m. f. Putealis caſa ad quid conducat 71 p. Puteales aquæ minus aptæ ad ſalem inde conficiendum 439 f. Puteolorum fodinæ 400 m Pygmalion auri cupidus 6 m. 12 m. Pyræ in qua uenæ uruntur extructio 215 p. Pyrites additamentum 184 f. & inde Pyrites æroſus melanteriæ parens 78 m. item atramenti ſutorij, ibid. Pyrites qui aurum in ſe continet quo modo excoquendus 324 m. 325 m. Pyritis natura in additamentis 184 f. Pyritæ argentum in ſe continentes quo­modo excoquantur 326 f. 329 p. Pyritæ atramentoſi 465 p. ſulfuroſi (468 p. Pyritæ auri continentes 76 f. Pyritæ experimenta, utrum aurum in ſe contineat, an non 191 p. Pyritæ in fornacula excoquendæ mo­dus eo. Pyritæ panes quom torreantur 282 m. Pyritæ, in quibus alumen, quomodo urantur 460 f. Pyrites quomodo uratur 214 p. 215 f. & inde Q Quadratum metallicum 57 m. Quaternæ ſiliquæ quantum pondus 205 f R Radij rotæ quid 112 m. 119 m. Ramentum duplex 437 f. Ramentorum auri lauandorum rati­ones 256 p. & inde Ramenta quom in panes redigantur 437 f Rameſbergi Goſelariæ interitus 173 Ramus conuolutus 248 m. Rami abiegni conuoluti 272 m. Raſtrum bidens 282 p Raſtrum quinque dens excoctorum 308 p. Rationes metallicorum quadripartitæ (68 m. Recrementa auri, argenti, æris plumbi, uitri, ferri, additamenta 184 m. f. Recrementa quomodo in panes redigantur 436 p. Rector machinæ 157 m. Regis in metallis portio 57 f. & 58 p. Riuorum auriferorum diſtinctio 54 m Rota à capris uerſata 230 f. Rota dentata 151 f. Rota duplices habens pinnas 158 p. Rota quæ à calcantibus uerſatur 132 m. 155 p. Rotæ radij, curuaturæ quid 119 m. Rotæ theca ſiue loculamentum 156 p. Rutabulum 282 p. Rutellum 238 p. 239 p. Rutrum cuius uſus eſt in incendijs 308
1 Rutrum excoctorum 308 p. Rutrum ligneum quo agitatur materia metallica in canalibus 236 f Rutra metallica, eorumque deſcriptio 110 p. Rutri lignei quo uenæ lotæ agitan­tur, deſcriptio 235 m S Sacci ſuilli ad funem alligati 126 m. Saccorum uſus 110 m. eorumque deſcriptio 111 p. Sal additamentum 184 m. f. Sal artificio ſus additamentum 184 m quot & quibus modis conficiatur 185 m. & inde Sal artificioſus ex quibus rebus fiat 368 f. Sal ex aqua marina quomodo confi­ciatur 439 f. ex puteali 441 f. ex lacu ſtri 447 p. ex ſalſis aquis, quæ feruentes ex terra effluunt 448 f. ex marina in ollis 449 f. aquis ſalſis ardentib. lignis infuſis 450 m. Sal ex quibus aquis facile coquatur (24 f. Sal foſſilis 447 p. Sal liquefactus additamentum 184 m. Sal qua ratione nonnunquam albi­or, nonnunquam ſubnigrior fiat 4­­46 m. 449 f. Sal qui ligno confit, cur minus bo­nus 450 f. Sal qui piſces ſapiat & oleat, quomodo coquatur 449 f. Sal quomodo, & in qualibus uaſis et locis exiccetur 446 f. Sal quomodo ex diluto uel lixiuio fi at 451 f. Sal toſtus additamentum 184 m Salis coctio in cortinis 446 p. in corbibus 446 f. in ollis fictilibus 448 f in cortinis ferreis paruis 449. in magnis ollis ferreis ibi. f. Salis maſſarum figuræ uariæ 446 f. Salis qualia genera ad uitrum inde conficiendum idonea 470 f. Salis quantum ſemper conficiendum 439 Sal quibus & quot modis, & ex qua materia fiat 439 m. & inde Salem conficientes in cortinis nudos incedere 446. p. Salem conficientium in cortinis ope­ræ quomodo diſtributæ eo.m Salem ex ſolo lixiuio fieri poſſe 451 m Salinariæ areæ, ne combibant aquas quomodo præparandæ 439 f. Salinæ Babylonis eo. Cappadociæ, ibid. Halæ Hermundurorum 446 p. Hiſpanorum 450 f. Germanorum ibi. Salinæ ad mare quales 440 p. Salinæ quot nam fodiendæ 439 f. Sandaraca à uenis metallicis quomodo ſeparetur 187 p. Sandaracæ glareis aurum ſæpius ad hærere 76 f. Sandaraca in uenis inuenta ſignum bonum 77 f. Sanguinis bubuli, uitulini, hircini u­ſus in condenſando ſale 446 m Saxonum qui Gitelum habitant fo­dinæ 320 m Saxum fiſſile album additamentum 184 m. Saxum fiſſile in uenis quale ſignum 78 m Saxum nobile quale ſignum in ue­nis eo. Saxa aluminoſa quomodo urantur 458 f. Saxa qualia uenarum ſigna 78 m. Saxa quando igni rumpere liceat, & quando non 81 p. Saxa terminalia quæ dicantur 106 p Saxa uenæ æris dilatatæ 86 f. Saxorum medulla liquida 459 p Saxorum quæ ſunt ad uenam diuitem utilitas 208 f. Saxorum uaria genera 86 m. Scalæ excoctorum 308 p Scalarum aſcenſus & deſcenſus que peri­culoſus 173 p. & cui earum cura perti­neat, eo. Scalarum uſus 117 m.
1 Scanſoriæ machinæ, quære machina rum deſcriptiones Scaturigines eructantes metallum, fo­diendas eſſe 77 f. Schemnicium 3 p. Schemnicij fodina 151 m. Schlacceualdi fodinæ 237 f Scobs æris elimata additamentum 184 f Scobs ferri ſtibio infeſta 324 m. Scobis corij uſus in catillis 182 m. Scopæ excoctorum 308 p. Scribæ metallicorum officia 67 m Scytarchæ auri condemnatores 6 m. 11 f Secretionis auri & argenti, utrum completa ſit nec ne, experimenta 364 f. & inde Secretionis metallorum conſidera­tio 208 f. 354 p. Selibra minor quomodo diuidatur 205 f. Selibra quantum pondus 204 f. Semiſextulæ quantum pondus 205 f Sella orichalcea purgatorum argenti 388 m. Sepes obliquæ in pratis, quæ materiam metallicam excipiunt, quomo­do fiant 252 m. Septentrio uentus 38 p. Serra 386 m. Seuum ad lucernas quis ſuppeditet 69 Seuum combuſtum indicio eſt labo ris perfecti 70 p. Sicilicus quantum pondus 205 p. Sigiſmundus Malthicius metallicus 246 p. Signa fodiendorum puteorum 75 p. Silex certorum colorum in uenis in­uentus bonum ſignum 78 p. Silicis glareis aurum ſæpius adhære re 76 f. Silices crudi argentum in ſe continen­tes quomodo excoquantur 327 p. Siphonum conſideratio 133 f. & inde Siphunculus 134 m. Siphunculus orichalceus, cuius uſus eſt in incendijs 308 p. Situla qua ſalſa funditur in cortinas 445 f. Situlæ quid 114 m. 130 m. skalkno\m tri/gwnom 88 m. Smiris lapis ubi potiſſimum inueniatur 77 m. Snebergi fodina 18 p. 63 p. 111 p. Snebergi fodina Biſemutariæ nomen unde traxerit 29 p. Snebergiana fodina Georgius dicta 63 f. Snebergianæ fodinæ fœcunditas ibidem Socrates pecuniæ contemptor 5 f 10 f Sol quatenus in terram operari poſ­ſit 54 m. Solifuga metallicis animal infeſtum 173 m. Solifugarum uenenum quomodo aboleatur eo. f. Solem materiam metallicam ex uenis elicere 54 p. Solinus 173 m. Sory in uenis æris ſignum 78 m Sory materia atramenti ſutorij 462 m. Soryos diluti uſus in conficiendo atra mento ſutorio 461 p. Soſias Thracenſis metallicus ditiſſi­mus 19 m. Spatha ferrea excoctorum 312 p. Spatha lignea excoctorum 308 p. Spinæ quid & unde dictæ 405 f Spinæ quomodo in panes redigan­tur 434 f. & inde Spinarum uaria genera 436 m. Spiritales machinæ, quære machina rum deſcriptiones Squama ferri additamentum 184 f. Stannum quid 329 m. 376 m. & 419 p. Stannum quid, & ex qua materia fi­at 311 m. Stannum diues in quas fornaces in­feratur 411 m.
1 Stannum pauper 410 f. mediocre 411 p. diues 411 m. Stannum ſiue argentum cum plum­bo permiſtum quomodo ab ære ſecernatur 913 p. Statera 122 f. Stibium argentum in ſe continens quomodo excoquendum 326 m Stibium in uenis inuentum argenti ſignum 78 p. Stibij uena quom excoquenda 345 m. Stibij uires q̊modo frangantur 324 m. Stipes terminalis 106 f. Stipites uel aſſeres craſſi puteorum 118 so/mwma, id eſt, ferri acies quomodo fi at 341 f. Subciſiuum fodinarum quid dictum 56 f. Subſcus 229 f. 233 f. Subſolanus uentus 38 p. Subſtructiones quibus conditioni­bus reſtaurentur 174 p. Subſtructionum in cuniculis uaria ge­nera 85 p. Subſtructionum in foſſis latentibus genera 86 p. Subſtructionum in puteis uaria ge­nera 82 m. f. Sub ueſperus uentus 38 m. Succi concreti unde conficiantur 439 p Succorum concretorum conſidera­tio 439 p. Succi concreti cum aquis permiſti, quo­modo excipiantur 469 m. f Succi quidam concreti nociui metal­lis 208 m. Succi qui nam magis auriferi 76 f. Succorum concretorum, ex quib. ui­tra fiunt, uaria genera 470 f. Succorum concretorum ſtudioſi metallici 77 m. Succorum in aquis conſideratio 24 p. f Succinum unde fiat in mari 24 f. Succini natura 27 f. Suculæ deſcriptio 118 m. Sulfur à uenis metallicis quomodo ſeparetur 186 f. Sulfur quibus metallis nociuum 213 m Sulfur caballinum 465 m. Sulfur quod ſpiritu difflari poteſt 216 f. Sulfuris colores 467 p. Sulfuris conficiendi rationes 465 m Sulfuris in ſecernendo auro & argento qualis uſus 361 p. Sulfuri reſoluendi uis qualis inſit 213 f. Sulfurea miſta quomodo coquan­tur 466 f. Sulfuroſæ aquæ quomodo coquan­tur 465 m. Supernas uentus 38 m Symbolum metallicum quid 63 m Symbola à quibus indicantur 17 p. Symbola quoties dentur in anno 65 p Symbolis non datis metallici ius poſſeſſionis amittunt 16 m. T Tabellæ qua utuntur artifices experiendarum uenarum contra ignis calorem deſcriptio 189 m. f. Tabulæ in quib. ſal exiccatur 446 f. Tauriſcorum fodina 215 f. Tectum quod huc atque illuc portari poteſt 400 p Tectum uenarum quid 48 f. Tectum uenæ duræ quid 78 f. 79 p. Tecti ſaxum quomodo excindatur 79 (p. f. Tegula quid 180 m. Tegulæ uſus in purgando argento 392 m. Temperaturæ, quarum uſus eſt in ſe­cernendo argento ab ære, quomodo fiant 405 m. & inde. 410 m. Terebra cui cochlea eſt, item lata 134 m Terminale arearum ſignum quomodo incidatur 105 f. Termini arearum quid 60 f. Terra lutoſa cum ramentis puris ſi­gnum optimum 77 m. Terra metallo miſta ubi lauetur 184 p Terra quænam frequentius aurum
1generet 76 f. Terra ſicca quale ſignum 77 f. Terræ motibus uenæ apertæ 25 p. Terræ uariè coloribus mixti in uenis quale ſignum 78 p. Terrarum bonitas quomodo depre­hendatur 77 m Teſtarum in quibus argentum per­purgatur conſideratio 386 p. 387 m Thaſia metalla 18 p. Thaſiorum fodina 18 p. 66 p. Thraſcias uentus 38 m Thucydides hiſtoricus metallorum præfectus 18 p. 66 p. Tignum quod circum axiculum uer ſatur 136 m. Tigna erecta, item humi ſtrata 122 m. Tigna tranſuerſaria puteorum 118 m. Tignorum in fronte putei collocato rum deſcriptio 118 m. in tergo pu­tei collocatorum ibid. Tintinabuli metallicorum pulſus 70 p. Tormentorum uaria genera 8 p. 13 p. m Toringorum fodinæ 261 m. Torrendarum uenarum conſideratio 281 m Torrendi panes fathiſcentes æreos mu­nus, quot diebus perficiatur 419 m & quomodo ibid. & inde Tractoriæ machinæ, quære machina rum deſcriptiones Traha cui impoſita eſt capſa, item ca­rens capſa 126 m. Traharum quibus uenæ de montib. uehuntur deſcriptio 126 p. Triangulorum metallicorum conſi­deratio 88 m. Tribuli quid ſint 212 f. Tripus cuius uſus eſt in excoquendo argento uiuo 347 f. Tripus ferreus, in quo ampulla cum exigua auri particula ab argento non multo eſt ſeparanda, ſolet colloca­ri 360 m Tripus menſorius quomodo fiat 98 f. Trochites ubi potiſſimum inuenia­tur 77 m. Trochlea 129 m. Trudes follium 168 m. Trulla 238 p. Truncus ſiphonum 134 m Tubuli 383 f. Tubus 288 m. Turbo 271 m Turcarum mancipia agros colere 17 f. Tympanum cui infixæ ſunt fibulæ ferreæ 152 f. 153 m. Tympanum dentatum, item quod ex fuſis conſtat 120 m. quod ex orbi­bus conſtat 124 f. Tyrannorum uiolentia erga metallicos 23 m. V Valles quæ propriè dicantur 22 m. et qúænam utiliter fodi poſſint 22 m Valleſtris planiciei diuerſa genera 22 m. Vas in quo carbones abluuntur 334 f. Vas ligneum excipiens aerem 161 p. Vas uentum in puteos immittens 161 p Vaſa excoctorum è corio facta, qui­bus aqua ad reſtinguendum incendium, ſi quo officina conflagrare cœperit, hauritur 308 p. Vaſorum aquariorum uſus, eorunque deſcriptio 114 m. Vaſorum in quæ diſcretores commi nutas uenas conijciunt, deſcriptio 211 p. Vaſorum uſus 110 m. eorumque diffe­rentiæ. ibid. Vectiarios quales eſſe deceat 119 m. Vectis quid 118 m. uſitatus 119 m. Vectis pili ſiphonum 134 m. Vehiculi in quo maſſæ plumbeæ ad gruem uehuntur, deſcriptio 399 f. Vena uox ambigua 29 f. Vena aluminis 456 f. Vena Annebergi, cœleſtium exerci­tus dicta 54 p. Vena e arbonaria Annebergi 29 p.
1 Vena dilatata quomodo inueniatur 28 f. Vena diues metalli quales puteos ha beat 82 m. Vena dura quomodo fodiatur 79 p. duriſſima quomodo fodiatur 79 m Vena Gairica uallis loachimicæ 29 p Laurentiana 54 p. eadem donum diuinum appellata, ibidem Vena profunda quomodo fodiatur 71 p. Vena putris quæ dicatur 78 f. dura, durior, duriſſima item, ibid. quo­modo fodiatur 79 p Venæ caput, cauda, origo, finis 48 m Venæ auri quomodo molantur 230 f. Venæ crudariæ 45 m. Venæ cumulatæ areæ 60 p Venæ cur excoquantur 285 p. quo­modo 308 f. Venæ dilatatæ areæ 58 m. quomodo excauandæ 86 m. Venæ duræ & ſolidæ cuniculi qua­les 84 f. Venæ duræ ſubſtructiones 82 m. Venæ fundamentum, & tectum du­rum, durius, duriſſimum quid 79 p. Venæ mollis & putris cuniculi qua­les 84 f. Venæ profundæ areæ 56 p. Venæ putris ſubſtructiones 82 f. Venæ campeſtres quomodo fodian tur 88 p. cumulatæ quomodo fo­diantur 87 m. Venæ cur tundantur filis præferra­tis 219 p. cur urantur 213 m. quo­modo urantur ibid. f. & inde Venæ diuites, pauperes que cito excoquantur 310 f. Venæ duriores quibus inſtrumentis excindantur 107 m. f Venæ liqueſcentes qúænam infimum, qúænam ſummum locum teneant 310 m Venarum loturæ conſideratio 228 p Venæ metallicæ quomodo comminuantur malleis 210 m. & inde Venæ molles quomodo excauentur 110 p. Venæ nunc duræ, nunc putris ſub­ſtructiones 83 p. Venæ pauperrimæ quomodo & que cito excoquantur 318 m. Venæ plures ſemper fodiendæ 20 m 21 p. Venæ quæ cito & quæ tarde lique­ſcunt, quomodo excoquendæ 309 f. 311 m. Venæ quænam fodiendæ, quæ item non fodiendæ 53 f. 75 m. f. Venæ quænam utiliter fodi poſſint 2 m. Venæ quæ non facile igni liqueſcunt, nociuæ 175 p. Venæ quo modo torreantur 281 m. crementur, ibid. Venæ quot modis de montibus de­uehantur 125 f. quot modis igni rum­pantur 79 f quot modis excoquantur 285 m. 303 f. Venæ udæ quæ uocentur 246 p Venæ unde nomina ſortiantur 29 p Venæ utiles cum inutilib. utrum exco­quendæ 208 m Venarum arte inquirendarum ſigna 25 f. Venarum bonarum & malarum ſi­gna 75 p. uſque ad 79 fol. Venarum bonitas 75 m. f. Venarum commiſſuræ quid 52 p. Venarum coniunctionis & diuiſio­nis ſigna 47 m. Venarum differentiæ 29 f. profunda 30 p. dilatata 30 m. cumulata 31 p. profunda lata, anguſta 33 m. dilata­ta humilis, alta 34 p. tendentes ex o­riente in occidentem 34 m. ex occi­dente in orientem 35 p. ex meridie in ſeptentriones 35 m. ex ſeptentrionibus in meridiem 36 p. profunda recta, curuata 40 m. dilatata recta, obliqua, curuata 41 p. profunda de­
1ſcendens recta, obliqua, torta 41 m. profundæ uarie per montes ſeſe ex­tendentes 42. 43 uariè ſe interſecan­tes 44. 45. principales, ſociæ 47 m. dilatatarum cum profundis collatio 47 f. & inde Venarum dimetiendarum ritus antiquorum 57 m. Venarum & fibrarum aliæ differen­tiæ, uidelicet, ſolidæ, cauernoſæ, ua­cuæ 52 f. Venarum experiendarum præpara­tio 183 f. diuitis 184. p. uilioris ibid. earum quæ participes ſunt ſtibij, pyrytæ, ferri, ſulfuris, & c. 185 m. quas ardor ignis difficulter diſſoluit 185 f. operatio in fornacibus 187 m. & in­de. uaria experiendarum genera 188 m. ratio experiendarum in catillis du­plex 190 p. uenæ auri quomodo ex­periendæ, ibid. m. argenti 192 p. plumbi nigri 193 p. plumbi candidi ibid. f. plumbi cinerei 194 p. argenti uiui ibid. ferri, ibid. m. Venarum experiendarum rationes 174 f Venarum extenſionis ſigna 36 m. Venarum facile, difficile, & difficili­us liqueſcentium additamentum 184 m. Venarum fragmenta læuia, & aſpera quid denotent 25 f. Venarum fundamentum, tectum 48 f. Venarum halitus uiroſi quomodo ap­pellentur 81 p. Venarum naturæ emptoribus con­templandæ 21 m. Venarum profundarum bonitas 53 m. Venarum ruptarum qualis fragor 79 m. Venas emere que fodere utilius 21 p. Venas igni frangi 87 f. quando igni rumpere liceat, & quando non 81 p. Venas uel caſu reperiri, uel arte inue­niri 25. per totum Venis ſponte apparentibus fodien­dum eſſe quemcunque locum 21 f. 22 p. Venditores iurati metallicorum 17 p. Ventorum flatus impedimento eſſe excoctoribus 175 f. Ventorum ſecundum metallicos di­ſtributio 38 p. Veruculum 383 f. Veſtofalia regio 212 m Veſtofaliæ fodinæ eo. Veſtofalorum excoquendi ratio 320 f. Viæ commoditas conſideranda me­tallico 23 p Vicini domini magiſter animo con­tuendi 23 m. Vicinitas metallorum quæ ſit 23 m. Vini feces additamentum 184 f. Vini utilitas 14 p. Virgæ Ægyptiorum: item Mineruæ: item Circes: item Mercurij quales 27 m. Virgulæ metallicæ conſideratio 26 m in Virgula metallica quinque neceſſa­rio obſeruanda 27 p Vitrum additamentum 184 m. f. Vitrum minus lucidum unde fiat 471 p. Vitri conficiendi rationes 470 m. 475 p. Vitri conſideratio cur ad metallicum ſpectet 470 m Vitri materia eo. Vitra propter coctionem cur inter­dum minus, interdum magis luci­da 475 m. Vitrariæ officinæ celeberrimæ 477 Vitrariorum fornaces 471 p Vitri recrementum additamentum 184 f. Vitrorum figuræ & picturæ quomo­do fiant 475 f. 476 f Vitrearum ampullarum conſidera­tio 355 f. Vitruuius 132 p. Vladislaus rex 18 m. Vlyſſes, quomodo ex ſene in iuuenem mutatus 27 m. Vncus funis ductarij 111 p. Vnci ferrei cuius uſus eſt in experien dis uenis, deſcriptio 189 p.
1 Vnci cortinarum quales 444 m. Vnci quorum uſus eſt in incendijs 308 p Vrcei in quibus pyritæ ſulfuroſi co­quuntur 468 p Vrinæ hominis in ſalis artificioſi con­fectione uſus 185 m. Vrinæ pueri impubis uſus in alumi­ne conficiendo 457 p. in auro experiendo 190 m. & inde in nitro conficiendo 453 f. Vſtrinæ in qua argentum perpurgatur, deſcriptio 386 p. Vulturnus uentus 38 p. X Xenophontis conſilium in re metal­lica 20 m.
FODINARVMO­
mnium, quæ in lib. XII. de re Me
tallica numerantur,
CATALOGVS.
Fodinæ Aberthami 54 p. 63 f. circa Abydum 20 m. Aldebergi in Miſena 172 m. 173 m. 226 m. 237 f. 246 p. Alpinæ 104 f. Annebergi 29 p. 54 p. 63 f. inter Atarneam & Pergamum 20 m. in Berimo monte 20 m Carnorum 385 m. in Carpatho monte 172 m. 224 f. 438 m. Colchorum 263 p Cremnicij 3 p. Dippoldeſualdi 246 p. Eifaliæ 212 m Eislebij 218 p Firſti in Lotharingia 18 m. Fribergi 3 p. 25 p. 66 m. 111 p. Gairi 237 f. Galeciæ 25 m. Goſelariæ 3 p. 25 f. 173 m. 214 p. 329 m. Hannibalis Bebelo dicta 29 p. Hiſpaniæ 20 m. 25 m. 80 m. in lulijs Alpibus 254 f. Irbereſdorſi 237 f. Laurei montis 20 m. Lemni 22 m. Luſitanorum 258 f. 297 m. 337 p. Marauiæ 255 f. 257 m. 385 m. Meliboci montis 86 f. 151 m. in Miſena Fribergi 57 f. 63 p. Neuſolæ in Carpatho monte 225 p. ad Planam Bohemiæ 173 f. 174 p. Polonorum 280 m. Puteolorum 400 m. in Rheticis Alpibus 254 f 438 f. Saxonum qui Gitelum habitant 320 m Schemnicij 3 p. 151 m. Schlaccheualdi 237 f. Snebergi 18 p. 29 p. 63 p. 111 p. Thaſiorum 18 p. 66 p. Tauriſcorum 215 f. Toringorum 261 m Vallis loachimicæ 29 p. 63 p. Veſtofaliæ 212 m.
FINIS.
1
ANIMANTIVM NOMI­
NA LATINA GRAECAQVE GER­
manice reddita, quorum author in lib. De Subterra­
neis animantibus meminit.
GRADIENTIVM
Alce elch/elend
Aper wildſchwein
Araneus niger ſchwartze feldſpinne
Aſellus ſchefflein. in feneſtris uerſa­
tur.
*bktraxi/des kaulkroten
Blattæ wibel/brotwornie/ſpringwibel
*bre/c(as laubfroſch
Bufo krote
*kalami/th item laubfroſch
*kamyi/ouros eichorn
Caprea reh
Caſtor piber
Ceruus hirs
Chamæleon, Germanis eſt ignotus
Crocodilus crocodil
Cuniculus cunlein
Dama ein genips des horner vor ſich
gebogen ſein
*elEI)o\s Italice ghyro
Erinaceus igel/eius duo genera, huntſ­
igel vnd ſewigel
Fiber piber
Formica eims
*gai\lh wiſel
Glis groſſe haſelmaus
*guri_noi kaulkroten
Hyſtrix ſtachel ſchwein/dornſchwein/
porcopick
Ibex ſteinpock
*ikti_s iltes & aliæ ſylueſtres muſtelæ
Lacerta grunadey
Lacerta Chalcidica kupferadey
Lacerta aquatilis waſſeradey
Lupus wolff
Lupus ceruarius luys
Lutra otter
Martes ſteinmarter/vnd paummarter
Meles days
Melium ein haleband dar vnder days
gefutterr/ſo man den hunden anlegt
*molsuri/des kaulkroten
Mus alpinus murmelthier
Mus araneus ſpitzmaus
Mus agreſtis ſchoermaus
Mus laſſicius laſſitz
Mus Noricus pilche/bilche/ziſel/bilch
maus/ziſelmaus
Mus domeſticus maior ratte
Mus Pannonicus
Mus Ponticus hermlein
Mus aquaticus waſſermaus
Mus ſubterrancus klein ſchoermauſz
Mus ſylucſtris haſelmaus oder noeſ­
maus
Muſtela domeſtica wiſel
Muſtela ſylueſtris iltes
*muga/lh ſpitzmaus
*mu_s ski/ouros eichorn
Noerza noerz
Platyceros damihirs
Pulices terreni erdfloh
*ruri/fr<25>os ſerkrote
Rana rubeta krote
Rana temporaria reinfroſchlein
Rana uencenata foſſilis feürkrote
Rana uiridis parua laubfroſch
Ranæ uirides, ſubliuidæ, ſubcinereæ
froſche
Rupicapra cin gemps des horner hin­
derſich gebogen ſein
Salamandra molch
Scarabeus, de quo hic loquimur,
ſewkefer
1
*ski/ouros eichorn
Sorex mitle haſelmaus
Stellio Tarantula
Talpa molwurff
Tarandus reen
Teſtudo ſchiltkrote
Tragelaphus brandhirſe
Vermis in Maio natus meiworm
Viuerra furette vnd frette
Vormela wormlein
Vrſus beer
Vulpes fuchs
Zobela zobel
VOLANTIVM
Alauda lerch
Anas immanſueta wilde ente
Anſer immanſuetus wilde gans
Apis pien
*apodes) ſpirſchwalben
Aquila adler
Ardeola reiher
Attagen haſelhuen
Bubo gros huhu
Ciconia ſtorch
Cornix krahe
Coruus aquaticus waſſerrabe
Coruus, cuius caput rubra macula
eſt inſigne holkrahe
Coruus nocturnus nachtrabe
Crabro horlitze
Cuculus kuckück
*ku/yelsi ſpirſchwalben
Fulica waſſerhun
Galgulus hemmerling
Gryllus domeſticus hauſheim
Gryllus agreſtis feldheim
Halcyon fluuiatilis eiſuogel
Hirundines domeſticæ hauſſchwal­
ben agreſtes maurſchwal­ ben ripariæ ſpirſchwalben
Ibis auis Ægyptiaca Germanis igno
ta
*iktssos hemmerling
Lagopus ſchneuogel
Locuſta heuſchrccke
Mergus teucher
Merula amſſel vnd ſchamſſel
Miluus wcih oder hunerahr
Noctua rantzculc/ſchlacrule/ſtockcule/
ſteineule
*nuktiko/rac( nachtrabe
Olor ſchwan
Onocrotalus ſchnegans
Palumbes holtztaube vnd ringel­
taube
Perdix raephun
Pica ageleſter
Picus ſpecht
*pur)r(oko/rac( holkrahe
Querquedula krichentlein
Sturnus ſtar
Tetraones pirckhuner vnd auerhan
Turdus krametvogel/zimer/wein
druſſchel/zipdruſſchel
Veſpa weſpe
Veſpertilio fledermaus
Vlula huhu
Vpupa widehopfe
Vultur haſengir
NATANTIVM
Alburnus weisfiſch
Aſellus, in Italia Aſino
Aurata, Venetijs Auraia
Barbus parme
Buccinum, in Liguria corneto
Cancer fluuiatilis krebs
Conger, in Italia congro
Coracinus, Neapoli coracino
Delphinus mehrſchwein/dar von
kompt ſalſpeck
Glaucus
Globio fluuiatilis ſchmerle
Hippurus
Lucius hecht
1
Merula, Maſſiliæ roquando
Murena, in Italia murena
Orphus, in Sicilia cernha
Piſces foſſiles peifker vnd merputten/
qui ſunt craſſiores
Pecten, Venetijs cappe
Perca berſe
Primadia
Purpura, in Græcia porphyro
Raia roch
Salar fhure
Salmo ſalm/lays
Sturio ſtoer
Thynnus thunno
Turdus, Maſſiliæ roquando
SERPENTIVM
Acontias, ignotus Germanis
Amphisbæna, ignota
Aſpis, ignota
Boa vnke
Baſiliſcus, ignotus
Cæcula blindſchliche
Calabricus ſerpens, ignotus
*xe/rsudros natter
Cenchris, ignota
Ceraſtes hornichte ſchlange
Dipſas, ignota
Draco drach
Dryinos eichſchlange
Hæmorrhous, ignotus
Natrix natter
Porphyrus, ignotus
Scytale, ignota
Sepedon, ignota
*tufli_nos blindſchleiche
*tuflw\y blindſchleiche
Vipera, Italis maraſſo
*udros natter
VERMIVM
Aſcarides erdworme
Lumbricus reinworm
Scolopendra naſſel
Spondylis engerle
Teredo kupferworm
DAEMONVM
Dæmon ſubterraneus truculentus
bergteufel mitis bergmenlein/ko­
bel/guttel
INDEX IN LIBRVM
De ſubterraneis animan­
tibus ſecundus
A Acontias 498 m. Ælianus 478 m. 498 m. Ænariæ coloni terræ motu & cali­darum aquarum effuſionibus ſedibus exacti 480 p. *akanqo/xoiros, qui & hiſtrix 491 m. Alaudæ 482 f. hyeme latent in cauernis montium 494 m. Albertus Magnus 480 m. Alce 485 p. Ambroſius Fibianus 499 m. Amphisbæna 496 f. Anates immanſuetæ 481 p. Animal incognitum repertum in No­rico 480 m. Animantes ſubterraneæ quæ pro­prie & ſint & dicantur 479 f. 499 m. quæ in terra ſicca 499 f. quæ in humida agant 500 f. & inde Animantium ſubterranearum tria genera 482 p. Animantes omnes natura mutatio­nem ſentire 479 f. Animantes quæ in regionem è qua egreſſæ ſunt non reuertuntur 479
1480 p. reuertuntur 480 f. 481 p. Animantes frigoris aut caloris uitandi cauſa locum mutantes 481 p. Animantes quæ noctu uel interdiu in cauernis terræ deliteſcunt 482 p. & deinceps Animantes quæ in terra latent aliquo anni tempore 486 f. & deinceps uſque ad pag. 500. Anſeres immanſueti 481 p. Aper 485 p. Apes 481 f. *apodes), quæ & kuyelsi\ 494 p. Aquatilia quæ aliqua anni parte ſe in cœno uel arena condunt 494 m. Aquila Northuſæ mortua 480 m. Aquila à lanio Dincelſpyhelenſi oc­ciſa 480 m Aranei nigri 493 f. Aratus 495 f. Ardeola 481 p. Ariſtoteles 478 m. 479 m. 485 m. 487 f. 492 m. 493 p. 498 p. Ariſtophanes 486 p. Arces ſubterraneæ 482 m. f. Aſcalabus, & a)skalabw/tks, qui & ſtellio 493 m. Aſcarides 499 f. 500 f. Aſelli rimis parietum occultantur 481 f. Aſellus piſcis æſtiuis menſibus ſe condit 474 m Aſio noctuæ ſpecies 486 p. Aſpis, & eius genera 497 m. f. Attagenes 481 m. Aues hyeme in cauis arboribus laten­tes 481 f. Aues luteæ 479 m. Aues quædam cur uerno tempore conſpiciantur implumes 482 p. Aues nocturnæ 485 f. Aurata æſtiuis menſibus ſe condit 494 m. B Baſiliſcus 498 f. *bafaxi/des 495 f. Blattæ parietum rimis occultantur 481 f. Boæ ex natricum genere 497 m *bre/c(as, rana 495 m. Bubo 485 f. 494 m. Buccina 494 m. Bufo 495 f. C Cancer fluuiatilis 496 p. Calabricus ſerpens 497 p. Caprea 485 p. Caſſianus theologus 499 p *ka/swr 484 f. Caſtorea eo. Caucaſus mons 482 m Cauſon quæ & dipſas 496 f. Cæcula hyeme ſe condit in terra 496 f. Cellæ ſubterraneæ 482 m. Cenchris ſerpens 498 m. Centipeda quæ & ſcolopendra 494 p Cephi Æthiopici 480 m. Ceraſtes 497 f. Ceruus 485 p. Ciconiæ 481 m. Chamæleon 492 m. aura alitur 493 p. *xamaitupEI)=a 483 p. Chelydros 497 f. Cherſydros 497 p. Cicero 499 m. 500 p. Circe 482 m. Cleopatra aſpidas ptyadas ſibi ad­mouit 497 f. Columella 496 f. Cœnobium ſubterraneum in Sedu­nis 482 m. Corpus ſubterraneum & eius diui­ſio 479 p. Coruus aquaticus 481 p.
1 Coruus qui w_ur(r)oko/rac( 481 f. Coruus piſcis hybernis menſibus ſe condit 494 m. Conger eo. Cochleæ eo. Cochleæ cauaticæ 499 f. 501 p. Colubri Thebani cornuti 498 p Crabrones ſylueſtres 481 f. Crocodilus 494 m. ad inſulam Tentyritarum non adnatat 495 p. Cuculus 481 f Cuniculus 483 m Cymbri 480 p. Vide etiam in Kappa. D Dama 485 p. Dantiſci bona pars uulgi ſub terra habitat 483 p. Dæmones ſubterranei, & eorum duplex genus 501 f. 502 p. Delphinus 494 m. Delphinus hoſtis crocodili 495 p. Dioſcorides 478 p. Dipſas 496 m. Domus in Armenia maiori quales 482 m. Draco 499 p. cum aquila & elephan te pugnat 499 p. Dryinos 497 f. E *elEI)o\s Ariſtoteli glis dictus 487 f. Erinaceus hyeme in cauis arboribus ſe condit 481 m. 484 f. *exi/dnk 496 p. F Iber, & eius deſcriptio 484 p. & inde Fibri pelles & teſtes 484 f. Formicæ 481 f. Foſſæ Preneſtinæ 483 p. Fulica 481 p. Fuluius Hirpinus uiuaria gliribus inſtituit 488 m. G Galgulus 481 p. *galew/ths, qui & ſtellio 493 m Galenus 497 f. *ga/lk, quæ uiſela 489 m Ganeum 483 p. Glaucus piſcis hybernis menſibus ſe condit 494 m. Glis 481 m. 488 p. Gliraria 488 p. Gothi ex Scandia in Sarmatiam & Daciam 480 p. Grues ab ultimis quaſi terris in ulti­mas diſcedunt 481 m. Grylli domeſtici agreſtes 493 f. *gurinoi 495 f. H Halcyones marinæ, fluuiatiles 485 m Hameſter qui à quibuſdam cricetus 490 m. Hameſtri appellatio in hominem uoracem apud Germanos 491 p Hæmorrhoos 498 p. Hippurus piſcis 494 m. Hirundines hyeme in loca tepidiora ſecedunt 494 m. Hirundines ripariæ, quæ & a)/podes) & kuyelsi\ 494 p. Hyſtrix hybernis menſibus, ut Plini us ſcribit, in ſpecus ſecedit: æſtiuis, ut Albertus 491 p. Hyſtricis deſcriptio eo. Hoenſteinum 483 p. Homerus 482 p. Homines cauernas ſuccedentes, qui ex eo Troglodytæ 482 m. Homines ſylueſtres Scricfinniæ 482
1486 m. Hydros 497 p. I Iaculus ſerpens 498 m Ibex 485 p. Ibis Ægyptia 499 p. in Alpibus ui­ſa 480 m. Ichneumon crocodilo inimicus 495 f. 496 p. aſpidi 497 f. *iktssos 481 p. *ikps muſtelæ genus 489 m. *ikpdos pellis, prouerbium apud Ger­manos in uiliſſimum & maxime fœditum ſcortum eo. f. K *kalami/tk rana 495 m. *kamyi/ouros, Latinis ſciurus 487 f. *kikkaban_, ſonus quem ululæ edunt 486 p. *ko/balsi, dæmones hominum imita­tores 502 p. *ku/yelsi, quæ & a)/podes) 494 p. L Lacerta Chalcidica quæ & ſeps 492 Lacerta hybernis menſibus in terra latet eo. Lacerta à ſtellione quomodo diffe­rat 493 m. Lacerta aquatilis 492 m. Lacerta uiridis eo. Lagopus 485 m. Lepus eo. p. Locuſtæ in Pannonias, Daciam & Lygios proximis annis inuolarunt 480 m. Lubeci bona pars uulgi ſub terra ha­bitat 483 p. Lucanus reprehenſus 497 p. 498 m. 499 m. Lumbrici 499 f. 500 f. Lupus 485 p Lupus ceruarius eo. Lutra, & eius deſcriptio 483 m. 484 p. m. M Martialis 488 p. 490 f. Meles 483 m. f. 485 p. caninus ſuillus 485 p. Melia eo. m. Mergus 481 m. Merulæ eo. f. 494 m. Merula piſcis 494 m. *mo/lgk Græco nomine Germanis, quæ ſalamandra 493 m. *molsu/rides) ranæ 495 f Multipeda & millipeda, quæ & ſco­lopendra 494 p. Murena hybernis menſibus ſe con­dit eo. m. Mus Alpinus 486 f. 487 p. & inde Mus aquatilis 496 p. Mus araneus, qui & muga/lk 489 p. Mus Laſſicius 488 m. Mus Noricus, qui citellus 488 m. Mus Pannonicus eo. Mus Ponticus 481 f. *mu_s ski/ouros 487 f. Mus ſylueſtris 488 f. Mus ſubterraneus, qui & agreſtis 500 p. Muſtela quæ proprie ga/lh 489 m. quæ ikps ibid. m. quæ martes ibi dem f. quæ Germanis zobela 490 p. Muſtelarum uirus baſiliſco exitio 498 f. N Natrix hyeme in caua terræ ingredi­tur 497 p. eius genera ibid. Nicander 493 m. 495 f. 496. f. 497 f.
1498 m. reprehenſus 496 m Nitedula 500 p. Noerza 490 m. Noctua 485 f. 486 p. 494 m. Noctuarum genera 486 p. Nycticorax 485 f. 486 p. O Olores 481 p Onocrotalus eo. m Opianus 478 m. Orphus piſcis hybernis menſibus ſe condit 494 m. Ouidius eo. Oua ſerpentium in ignem coniecta flammam reſtinguere 495 f. P Palumbes 481 f. 494 m. Pecten 494 m. Perca eo. Perdix 481 m. Perſarum reges hyberno tempore Ba­bylone, uerno Suſis, æſtiuo in Ec­batanis degebant 480 f. *ruri/fr<25>os 500 p. *fr<25>os, rana rubeta 495 f. Picus 481 f. Piſces uitandi caloris & frigoris gratia mutant locum eo. m. f Piſces foſſiles 501 m. f. Platyceros 485 p. Plinius 478 m. 480 m. 485 p. 488 m 494 m. 497 m. f. 498 p. f. 499 f. 500 f. 501 p. reprehenſus 495 m. f. 496 m Polybius 501 m. Porphyrius 478 m. Porphyrus ſerpens 498 m. Preſter à dipſade differt 496 f. Preneſtinæ foſſæ 483 p. Primadiæ 494 m. Pſellus 502 p. Pſyllorum olfactu ſerpentes fugan­tur 495 m. Pufhardum 482 f. Purpura 494 m. *ruri/gonoi, beſtiolæ 499 m. Q Querquedula 481 m. R Raia 494 m. Ranarum diuerſa genera 495 m. f. Rana rubeta eo. f. Rana quæ kalami/tks eo. m. Ranæ temporariæ eo. Rana uenenata 499 f. 500 p. m. Renum doloris medicamentum 485 m. Reineſteinum 482 m. Rupicapra 485 p. S Sal inimicum lacertæ aquatili 492 m Salamandra, quæ Germanis Græco nomine mo/lgk 493 m. f Salmo 481 m Scandia 480 p. 482 m. Scarabei rutili 493 f. Scolopendra eo. Scricfinniæ ſylueſtres homines 482 m Scytale 496 f. *ski/ouros 487 f. Seneca 501 f. Sepedon 498 m. Seps ſeu lacerta Chalcidica 492 p. Serpentes hyeme latentes 496 p. m. Serpens Calabricus 497 p. Seruius 500 p. Sorex 488 m Spondylis uermis 499 f. 500 m. Stellio 493 m. Sturio 481 m
1 Sturni 481 f. 494 m. Subterraneum corpus, & eius diui­ſio 479 p. Sibyllæ Cumeæ antrum 482 m. T Talpa 499 f. Tarandus 485 p. Tenedi inſulæ piſcatores rupium ſpe­cubus pro domibus utuntur 482 m Tentyritæ 495 p. Teredo 499 m. Terrarum quaſdam oras onera, qui­bus premuntur in alias ſæpe deponere 480 p. m. Tetraones 481 m. Teutones 480 p. Thebani colubri 498 p. Theophraſtus 478 p. 501 p. f. reprehenſus de piſcibus ſubterraneis 501 p. Teſtudo terreſtris 493 f. Thynnus 481 m. 494 m. Tragelaphus 485 p. Troglodytæ 482 m. 486 m Trochilos crocodilo dentes & fau­ces repurgat 494 f. Trulli dæmones 502 f. Turdi 481 f. 494 m. Turdus piſcis 494 m. Turtures hyeme in cauernis monti­um latent 481 f. 494 m. *tufli_nos, *tuflw\y 496 f. V Varro 485 m. 486 p. 488 p Vermis quadrupes in Maio natus 494 f. Veſpertilio 485 f. 486 p. m. 494 m. Veſpæ 481 f. Vipera quæ e)/xidna 496 p. m. Virgilius 497 p. 500 p. Viſela quæ ga/lk 489 m. Viuerra 490 m. Vlula 485 f. 486 p. 494 m. Volucres quæ hyeme ſe condunt in terra 494 m. Vormela 491 p. Vpupæ 481 f. 494 m. Vrſus 491 m. f. Vulpes 483 p. m. f. & inde Vultur 481 p. X Xenophon 482 m. Z Zobela muſtelæ ſpecies 490 p. m.
DE ANIMANTIBVS SVB­
terraneis Indicis FINIS.
ERRATA
Fol 1. linea 29. lege effoſſis. 13. 28. male. 27. 37. metallicorum.
37. 13. metallicum 47. 17. profundam 51. 2. dilatata 64. 11. do­
minis 81. 5. uenenoſus 107. 15. pro uerricula, lege rutra 20. pri­
mum 140. 1. quinta 176. 3. latericia 178. 2. latericiæ 185. 4. ui­
tri 190. 35. duplicatus 240. 1. area 259. 18. effluant 275. 34. o­
mnis 297. 35. digitis 371. 43. digitos 381. 22. lingua 420. 24.
fathiſcentes 444. 2. pedes.
1
BASILEAE APVD HIERON.
FROBENIVM ET NICOLAVM EPI
SCOPIVM M. D. LVI. MEN­
SE MARTIO.
1233[Figure 233]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
[Empty page]
1
[Empty page]